Қ,тарих 8кл

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ найтын шебер шабандоздығы да бар едi. Сыр бойының қазақтары оны ақылды әрi әдiлеттi би ретiнде таныды. Картамен жұмыс Батырдың­өзгелерден бiр ерекшелiгi ол дiнге берiл- Картадан Жанқожа ген иманды кiсi едi. Белгiлi ғалым әрi қоғам қайраткерi мен Есет батыр- М. Тынышбаев ол туралы былай деп жазды: «Барлық лар бастаған үш жүзге ортақ батыр әрi би, қазақтардың бостанды­ көтеріл­ іс аумағын ғы жолындағы атақты күрескер Жанқожа батыр көрсетіңдер. орыст­ арды да, хиуалықтарды да, қоқандықтарды да мойындамады». Атап айтқанда, батыр хиуалықтарға бағынбады. Көп шай­қаст­ ардың бiрiнде ол өзiнiң соңына түсiп, қуып келе жатқан Хиуа жасақта­рын тас- талқан етiп жеңiп шығады. Сол жолы өзi де 8 же­ рiнен жаралы болады. Осы бiр жүрек жұтқан ерлiгi Жанқожа батырдың аза­ үшiн халық оны қадiр тұтып, сый-құрметке бөледi. маттық тұлғасына баға Жанқожа қол астындағы адамдарға әдiл басшылық беріңдер. еттi, оларға қатаң талаптар қоя бiлдi. Парақорлар мен ұрыл­ арды өлiм жазасына кестi. Ол қарапайым дене еңбегiнен ешқа­ шан бас тартып көрген емес. Жанқожа батыр егiн даласында, тоған құрылысында, арық-атыз, канал қазуда да өз руластарымен бiрге аян­ бай еңбек еттi. Оның атақ-даңқы бүкiл қазақ даласына жайылды.­Жан­ қожа Кенесары Қасымұлымен туыстық қарым-қатынас орнатты. Хан оның қызына үйлендi. Атақты батыр ХIХ ғасырдың бiрiншi жартысында Хиуаның қатаң тепкiсiне қарсы күрескен хан Арынғазы­Әбiлғазыұлының iсiн жалғастырушы болды. 1836 жылы Жанқожа жауынгерлерiмен бiрге Хиуа әскерлерiне қар­ сы күреске шығып, олардың iрi бекiнiс-қамалы Бесқаланы тас-тал­қан етiп қиратты. 1845 жылы Хи­уаның құрамында екi мың сарбазы бар iрi жасағын ойсырата ж­ еңд­ i. Жанқожа Қоқан хандығының Сырдарияның төменгi ағысы бо­й­­ ын­­ дағы әскери бекiнiстерiне де шабуыл жасады. 1847 жылы кө­тер­­ iлiсшiлер Сырдарияның сол жақ бетiне өтiп, ­Хиу­ а бекiнiсi – Жаң­­ а­қаланы басып алып қиратты. Бат­ ыр­ мен оның жақын серiктерi хиу­ алықтар бұрын қазақтардан тар­тып­алып кеткен 3 мың түйенi, 500 жылқыны, 2 мың iрi қараны және 52 мың қойды қайтарып алды. Кейiнiрек Жанқожа батырдың Қоқан хандығымен ұзақ жылға со­ зылған тартысты оқиғалары басталды. Қоқандықтар қазақтардың көп малын күшпен айдап алып кеттi. Жанқожа батыр Ақм­ ешiтке дейiн жорық жасады, қоқандықтардың әскери жасағын талқандады. Батыр Хиуа мен Қоқанға қарсы күресiп жүрген кезде Ресей имп­ е­ риясының әскери жасақтары Орынбор жақ­тан Маңғыстауды басып өтiп, 101 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Сырдарияны бойлап iлгерi жылжып келе Бұл маңызды! ж­ атты. 1856 жылдың Желтоқсан 3. Жанқожа Нұрмұхамедұлының патша айында Сыр бойы қазақта- үкiметiне қарсы күресi (1856–1857 жылдар). рының Рес­ ей­ге қарсы қару- Хиуалықтарға және қоқандықтарға қарсы кү­ лы көтерiлiсi басталды. рест­ е Жанқожа батыр ресейлiктермен уақыт­ Көтерiлiске шыққандардың ша одақ құруға мәжбүр болған едi. Жанқожа жалп­ ы саны 3 мың адамға дейiн жеттi. Көтерiлiстiң батырдың Хиуаға қарсы күресiн пай­даланып орталығы бұрын­ғы хан ор- қалуға тырысқан патша үкiметi оны өз жа­ дасы­орналасқан Жаңақала ғына тартуға күш салып бақты. Осы мақсатпен болды. оған Шегара комис­сиясының есеб­ iнен жыл сайын 200 сом мөлшерiнде жалақы төлеп тұру белгiлендi. Оған Қарақұм мен Сырдария жағасындағы Борсыққұм қазақтарының басқарушысы деген лауазымды қызмет те ұсынылды. Ресей жоғарғы өкiмет билi­гiнiң атынан батырға жасауыл деген атақ та бер­ iлдi. Бiрақ Жанқожа батыр патша үкiметi ұсынған барлық атақ, жа­лақы, қымбат бағалы сыйлықтардан да бiржолата үзiлдi-кесiлдi бас тартты. Патша үкiметi Жанқожа батырды Кiшi жүздiң билеушi-сұлт­ андарына бағынышты етуге де тырысып көрдi. Бұл құйтұрқы әре­кеттер батырдың патша үкi­метiнен iргенi аулақ салуына себеп болды.­ Көтерiлiсшiлер жасағы Қазалы маңына, Перовск бекiнiсiне таяу жер- лерге орналастырылды. 1856 жылы Қазалы қамалы қоршауға алынды. Жергiлiктi тұрғындар барлық бәленiң басы осы қа­малд­ а жатыр деп ой- лайтын. Бұларға қарсы Фитингофтың отряды шабуылға шықты. 300 ка- зак, 320 жаяу солдаттан құралған жазалаушылар отряды зеңбiректермен қаруланған­болатын. Жазалаушы әскер мен көтерiлiсшiлер арасындағы шешушi шайқас 1857 жылы Арықбалық шатқалында өттi. Көтерiл­ iсш­ iлердi жiгерлендi­ ру үшiн олардың алдында желбiрете ақ ту ұстаған Жанқожа Нұрмұхамед­ Жан­қ­ ожа батыр келе жатты. Бiрақ батырдың на- ұлының батырға лайықты шар қаруланған­ жасағы от шашқан зеңбiректiң істеріне баға беріңдер. снарядына және мылтықтың қалың оғына төтеп бере алмады. Көтерiлiсшiлер қосыны басып алынды, мал-мүлкi талан-таражға түстi. 20 мың бастан астам малы айдап әке­ тiлдi. Көтерi­лiсшiлердiң бытыраңқы топтары Қуаңдарияға қарай ше­гiнiп кеттi, одан әрi Бұхара мен Хиуа асуға мәжбүр болды. 4. Көтерiлiстiң жеңiлуi. Көтерiлiстiң негiзгi күштерi жеңiлгеннен кейiн Жанқожа батыр Хиуа ханына өтiнiш жасап, хандықта тұратын­ қазақтардан, қарақалпақтардан және түрiкмендерден әскери жасақ құрап берудi сұрады. Ондағы ойы Қазалы қамалына қайтадан ша­бу­ы­ л­­ жасау 102 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ едi. Бiрақ Хиуа ханы оның өтiнiшiн қабыл алмады, Жан­қож­ а­батырдың күшейiп кетуiнен қорықты. Патша үкiметiнiң әскери әкiмшiлiгi Жанқожа Нұрмұх­ а­медұлының көзiн жою үшiн арнаулы жазалаушы әскер жiбердi. 1860 жылы жаза- лаушы әскер Қызылқұмның iшiндегi Жанқара көлiнiң басында­отырған Жанқожа батырдың ауылын қоршауға алды. Қанды шайқ­ аст­ ың бары- сында Жанқожа батыр­жа­залаушылардың оғынан қаза тапты. Батырдың өмiрден өтер кездегi соңғы сәтiн Л. Мей­ер бы­лай деп суреттейдi: «Қарт батыр оқ өтпейтiн с­ ауытын киiп, қару-жарағын асынып, үйiнен шығып үлгердi. Бiрақ аты жоқ екен. Ажалымның жет­кен жерi осы екен деп, ол бiр төмпешiктiң үс­тiне аспай-саспай шығып алды да, өз иманын өзi үйiрiп, дұға оқи бастады... зулаған оқтар... көпке дейiн оның сауытынан өтпей, тайқып ұшып, керi түсiп жатты. Ақырында бiр оқ оның мойнына дәл тиiп, қарт батырдың өмiрiн қиып кеттi». Жазалаушы отряд көтерiлiсшiлердiң ауылдарын­ ойран сала шауып, аяусыз тонады, үйлердi өртеп, Ойлан! малдың бә­рiн айдап әкеттi. Көтерiлiске белсене қатысқандар жазалау шарал­ ары ке­з­ iнде қаза тапты. Жанқожа Нұрмұха- медұлының көтері­ Мал-мүлкi түгел тоналған шектiлер ашарш­ ылық­қа лісі жеңіске жетуі ұшырады. Олардың бiр бөлiгi Хиуа хандығы жағына мүмкін бе еді? өтiп кеттi, ен­дi бiр бөлiгi әскери бекiнiстерге қайта оралып, аштан қырылып қалмаудың қамын жасады. Жанқожа батырды оның парасаттылы­ғы­мен ержүрек батырлығы үшiн орыс әскерилерiнiң өздерi де қатты­сыйлайтын. Сыр бойының қазақтары оны қасиеттi адам деп санайтын. Халықтың сүйiктi ұлы болған оны зор құрметпен жерледi. 5. Есет Көтiбарұлы бастаған көтерiлiс. Сыр бойындағы қазақтардың­ ұлт-азаттық көтерілісін басқарған батырлардың бiрi Есет Көтi­б­­ ар­ұлы болды. Ол өзiнiң батырлығымен, орасан зор дене күшімен, парасатты ақыл-ойымен, тiлге шешендiгiмен, сондай-ақ ат құлағында ойнай­тын шабандоздығымен халыққа Есет батырдың күрестен ерекше тан­ ылған едi. Оның әскери қолбасшылық бас тартқаны туралы не өнерге шеберлiгi, бiр орын­нан екiншi орынға же- ойлайсың? дел ауысып кете алатын тактикалық тапқ­ ырлығы жақсы қаруланған, күшi басым орыс әскерлерiн қапыда қалд­ ырып, талай рет жеңiс­ке жеткiздi. Есет Көтiбарұлы ғажайып шешен адам болатын, өз тыңдаушыла­рын үйiрiп әкетiп, ерлiк күреске жiгерлендiре бiлетiн. Ағылшын зерт­теушiсi Бульжер Демитриус Чарлз Есет батырдың өз руластарын­патша үкiметiне қарсы күреске жiгерлендiре шақырғаны ту­рал­ ы жаз­ды: «Рас, олардың 103 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ аттары мен қар­ уы бар. Ат пен қару бiзде жоқ деп кiм айта алад­ ы? Бiздiң мұхит түбiндегi құмның қиыршығы сияқты­көп екенiмiз өтiрiк пе? Өздерiң мойын бұрып қараңдаршы: шығыс пен батыста, солтүстiк пен оңтүстiкте де қаптаған қалың қырғызды (қазақты. – авт.) көре­ тiндерiң анық. Сөйте тұра неге бiз ат төбел­ iнд­ ей азғана жатжерл­ iктерге бағынуға тиiспiз?!» 1838 жылы Есет батыр Ресейдiң Елек бекiнiсiне шабуыл жасауға қа­тысты. Жанқожа Нұрмұхамедұлымен бiрге Хиуа және Қоқан бас­ қыншыларына қарсы белсене күрестi. 1847 жылдың жазында Жем өзенiнiң бойында Есет батыр патша үкi­ метiнiң жазалаушы әскерiне тұтқиылдан шабуыл жасады. Батырдың Ре- сей әскерiне шабуылдары кейiн де жалғаса түстi. Патша әкiм­шiлiгi Есет батырға қарсы бiрнеше рет жазалаушы әскер жiбердi. Алайда туып-өскен елiнiң жер жағдайын жақсы бiлетiн ол жазалауш­ ы отрядты адастырып, оларға таптырмай кетiп жүрдi. Оның үстiне, өз жiгiттерiн екi топқа бөлiп, дұшпанды қапыда қалдырумен болды. Есет батырдың жiгiттерi Ресейдiң сауда керуендерi мен жазалаушы әскерл­ ерiне батыл да сәттi шабуылдар жасап отырды. Ресеймен жиырма жыл бойы жанқиярлықпен күрес жүргiзген Есет батыр 1858 жылы өз еркiмен Ресей империясының бейбiт ке­лi­сiм жасасу жөнiндегi шартын қабылдады. Өйткенi ол Ж. Нұрмұхамедұлы мен Ресейдiң аса қуатты әскери машинасына қарсы бұдан Е. Көтібарұлы бастаған әрi күрес жүргiзудiң пайда­сы жоқ бос әурешiлiк бо- көтерілістердің тарихы лып шығатынын түсiндi. Патша үкiметi оның бұған маңызы неде? дейiн Ресей империясына қарсы жүргiзген күресiне ке­шiрiм жасады. Батыр үй басынан алынатын түтiн салығынан босатылд­ ы. Кейiнiрек ол тiптi Торғай облысындағы Ырғыз уездiк бастығының көмекшiсi қызметiне тағайындалды. 6. Халық көтерiлiстерiнiң жеңiлу себ­ еп­т­ ерi мен салдары және тарихи маңызы. Көтерiлiсшiлердiң жеңiлiс табуының басты себебi – олардың қару- жарағы нашар, күрес әдісі ескi болатын. Арал маңындағы қазақтардың көтерiлiсi жер­гi­лiкт­ i сипат алды. Патша үкiметi бұл кезге дейiн көптеген әск­ ери бек­ i­нiстер салып үлгердi, сондай-ақ Қоқан хандығының бек­ iнiстерiн де жаулап алған болатын. Бұл аймаққа патша үкiметi қыруар қару-жарақ, соның iшiнде зеңбiректерді де жеткiзген едi. Аймақтағы Ресей­әскерлерiнiң саны жыл сайын арта түстi. Кө­терiлiсшiлердiң бiр мез­гiлде Ресейге, Қоқан мен Хиуаға қарсы күрес жүргiзуi олардың кү­шiн әлсiреттi. Оның үстiне, Ресей әскерi Жетiсу жағына да келiп, пат­ша үкiметiнiң бұл аймақтағы күш-қуатын арттыра түстi. Жанқожа Нұрмұхамедұлы мен Есет Көтiбарұлы бастаған кө­терiл­­ iст­­ ер­ дiң тарихи маңызы зор болды. Ол көтерiлiстер Орта Азия хан­дықт­ ары 104 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ мен Ресей империясының отаршылдық езгiсiне қарсы бағыт­т­ алды. Халық көтерiлiстерi қазақ халқының бо­йында бостан­дықт­ ы аңса­ған рухтың өшпегенiн, тәуелсiздiк пен азаттыққа деген ұмтылысының зор екенiн көрсетiп бердi. Қазақ батырлары өз бастарын қа­терге тiге отырып, ХIХ ғасырдың 60-жылдарындағы әкiмшiлiк реф­ орма басталар қарсаңында отаршыларға қарсы күрес әрекеттерiн жүз­ еге асырды. Бұл көтерi­лiс­тер патша үкiметiнiң Орта Азия мем­лекеттерiнiң аумағын жаулап алу үрдiсiн бiраз уақытқа тоқтатты. ? 1. Сыр бойындағы қазақтардың Орта Азия мемлекеттерiне қарсы күреске­ шығуының себептерін түсіндіріңдер. 2. Мына кестенi толтыра отырып, аталмыш көтерiлiстердiң жалпы сипаттары мен ерекшелiктерiн атап көрсетiңдер. Көтерiлiс Көтері- Әлеу­мет- Көтері- Ең Көтерi- Көтерi- Тарихи басшылары ліс тiк құра- ліс маңыз- лiстiң лiстiң маңы- мы, мақ- ды шай- жеңiлу салдарла- зы уақыты өткен қастары себеп- саты аймақ терi ры С. Датұлы И. Тайманұлы мен М. Өтемiс- ұлы К. Қасымұлы Ж. Нұрмұха­ медұлы Е. Көтiбарұлы * Жасауыл – патша армиясындағы казак офицерлерiнiң шенi. Жанқожа Нұрмұхамедұлы (1774–1860) – Кiшi жүздiң әлiм тайпасы шектi р­ уынан шыққан белгiлi батыр әрi би. Қазақтардың патша үкiметiне, Хиуа мен Қоқан хандық­тарына қарсы ұлт-азаттық көтерілістің басшысы. Есет Көтiбарұлы (1807–1888) – Кiшi жүздiң белгiлi батыры. Хиуа, Қо­қан хандықтары­на­және Ресей империясына қарсы бағытталған көтерiлiстердiң жетекшiсi. «Кенесары Қасымов қайтыс болғаннан бері сұлтандар хан билiгiн қай­ тадан қалпына келтiруге тырысқан әрекеттерiн қойды және олардың халыққа ықпалы да қалмай бара жатыр. Бiрақ бұрынғ­ ы­дай бостандық жөнiндегi мәселе әлi ұмыт болған жоқ. Бұрынғы сұл­тандардың орнын соңғы кезде қырғыз (қазақ. – авт.) батырлары басып, олардың iсiн жал­ғастыруда. Бiздiң бұл еңбегiмiзде сондай екi батырдың – Жанқожа Нұрм­ ұхамедұлы мен 105 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Есет Көтiбарұлын атап айтудың маңызы зор. Бұл екi батыр­да Арал теңiзiнiң төңiрегiндегi орасан зор кеңiстiкте көшiп-қонып жүретiн үлкен ру – шектiден шыққан... Жан­қожа мен Есеттiң екеуi де қарапайым қырғ­ ыздардың (қазақ­ тардың. – авт.) қалың бұқарасының арасынан ерекше­көзге түскен тұлғалар. Екеуi ақыл-ойға, дене күшiне бай, ат құл­ ағында ойнайтын шебер шабандоздар, оның үстiне, Жанқожа қара қылд­ ы қақ жарған әдiл би ретiнде де кеңiнен танымал. Бұл екi батыр Кенесары­Қасымов қайтыс болып, тарих сахнасынан кете салысымен-ақ шектi руын өздерiнiң қалаулары бойынша басқара бастады. Олар ешқандай да сырт­қы билiкке бағынбағанымен қоймай, өздерiнiң ықпалын көршi руларғ­ а да күшейтуге, кеңiнен таратуға тырысуда». Добромыслов А. И. Торғай облысы. Тарихи очерк // Императорлық Орыс геогра­фиялық қоғамының Орынбор бөлiмшесiнiң хабаршысы. Тверь, 1902, №17, 405-бет. 1. Кенесары Қасымұлы қаза тапқаннан кейiн көтерiлiске шыққан қазақ­ тарды кiмдер басқарды? 2. Халық батырлары Жанқожа мен Есеттiң қандай қасиеттерi бар едi? §29–30. Ресей империясының қазақстанды қосып алуының аяқталуы Бүгінгі сабағымызда оңтүстік аймақтардың Ресей империясына қосылуының ерекшеліктерін анықтаймыз. ХIХ ғасырдың 50–60-жылдарында Орынбор мен Омбы тарапынан пат- ша үкiметi әскери күштерiнiң iлгерi жылжуы басталды. Сырдарияның бойында әскери шегара шебi құрылды. Жетiсу жерiне казак әскер­лерi орналасты. Орта Азиядағы мемлекеттердi – Хиуа, Қоқан және Бұхар хандықтарын бағындырудың сәтi түстi. Тірек сөздер: 1. Ресейдiң Ұлы жүздi қосып алуына себеп бол­ ған жағдайлар. ХIХ ғасырдың екiншi жартысын­ • Арынғазы да Ресей империясында өнеркәсiп пен сауда күшт­ i • Пристав қарқынмен дамыды. Тауар өткiзудiң жаңа көзi­не, • Верный бекінісі арз­ ан шикiзат пен жұмысшы күшiне деген қажет­ • Сырдария әскери тiлiк пайда болды. Осы жағдайға байланысты Ре- шебі сей империясының сыртқы саясатынд­ а­ Жетiсу мен Оңтүстiк Қазақстанның алатын маңызы арта түстi. 106 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Қытай Жетiсу мен Оңтүстiк Қазақстан аумағы жөнiнде бейтарап сая- сат ұстануды одан әрi жал­ғастырды. Тайпиндер көтерiлiсi, Азамат соғысы, сондай-ақ Шығыс Түркiс­танд­ а қайта-қайта бұрқ ете түсумен болған көте­ рiлiс бұл елдiң iргесiн шайқалтып кеткен едi. Мiне, мұн­дай жағ­дайда Ресей империясының алдында Қазақстанды түпкi­лiктi жа­улап алу, одан әрi Орта Азия мемлекеттерiн бағындыру сияқт­ ы мәс­­ ел­ енiң тұруы әбден заңды едi. 2. Ұлы жүз қазақтарының бiр бөлiгi Ресей қол Болжам жаса астына өтуінің себептерi. ХIХ ғасырдың 20-жыл­ дарының бас кезiнде Ұлы жүз­дiң аумағында бiртұтас Егер Арынғазыны хан билiгi қалмады. Сырдария өңiрiнiң қа­зақтары патша үкіметі ұстап алмағанда... (жағдай ықпалды хан Арынғазыға үлкен үмiт артқан едi. қалай болар еді)? Бiрақ оны Петербургке бара жатқан жолда патша үкiметiнiң әкiмшiлiгi ұст­ ап алып, Калуга қаласына жер аударып жiбердi. Өйткенi Ресей онд­ ай беделдi де ықпалды қазақ хандығының болуын қаламады. Оның үстiне, бұл кезде Ресей Кiшi жүз бен Орта жүздегi хан билiгiн жоюға қызу әзiрленiп жатыр едi. Мiне, осындай жағдайда Жетiсу мен Оңтүстiк Қазақстан қазақта­рының бiр бөлiгi Ресейдiң қол астына өте бастады. Жергiлiктi қазақ хал­қына Орта Азия мемлекеттерi, соның iшiнде әсiресе Қоқан мен Хиуа хандықтары жиi- жиi шабуыл жасады. Бұл аймақтардағы қазақтар Ресеймен баж салығын төлемей-ақ сауда жасауға қатты қызықты. Бұл аймақ елге ықпалы ша- малы бiрнеше сұлтанның бил­ i­гiне бөл­ iнген едi. Елдiң басын бiрiктiретiн, iшкi алауыздық пен айтыс-тар­тысты тыятын сыртқы агрессияға қарсы тұра алатын мықты күш елде болған жоқ. Патша үкiметiнiң қазақ өлкесiн бiрте-бiрте отарлай­­түсу­iне өте қолайлы жағдай қалыптасты. 3. Ұлы жүзде Ресей ықпалының артуы. Хиуа және Қоқан хан­дықтары билеушiлерiнiң Ресейге Талдау жаса деген көзқ­ арасы өте нашар болды. Орт­ аазиялық билеушiлер Ұлы жүз қазақтары арасын­да орыстарға Қазақстанның қар­сы бағытталған үгiттi өршіте түстi. оңтүстік аймағы үшін қай елдер Оңтүстiк Қазақстанды жаулап алуды тездету өзара бақталасты? және Орта Азияға қар­ ай жақындай түсу мақсатымен Ресей империясы әскери бекiнiст­ ер­салуға кiрiстi. Ресейге қосып алынған жерлерде Аягөз, Ақт­ ау, Ұлытау, Қапал бекiнiстерi бой көтердi. 1848 жылы Ресей империяс­ ы Ұлы жүз үшiн пристав (кiшiгiрiм әкiм) лауазымды қызметiн белгiледi. Пристав Батыс Сiбiр генерал-губер- наторына тiкелей бағындырылды. Оның мiндетi жаңадан жаулап алынған Жетiсу мен Оңтүстiк Қазақстан аймақтарына басшылық ету болды. 107 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Патша үкіметінің Ұлы жүз аумағына неғұрлым тереңдей ену арқылы стратегиялық міндеттеріне тағы патша үкiметi бiр­қатар стратегиялық маңызды мiндеттерге не қосуға болады? қол жеткiзудi көздедi. Бiрiншiден, Орта жүз бен Кiшi жүздегi хандық билiктiң жойылуына, ок­ругтiк прик­ аз­ дардың құрылуына наразы бiрқатар сұлтандар мен батыр- ларды бейтараптандыру қажет болды. Екiншiден, патша үкiметi Қытаймен шегараны нақты белгiлеуге және өзiне тиi­мд­ i қарым-қат­ ын­ астар орнатуға мүдделi едi. Үшiншiден, патша үкi­метiнiң Ұлы жүз жерiнде бекiнiстi күшейтiп, одан әрi Орта Азия мемл­ екеттерiнiң аумағ­ ына қарай әскери күштерiн енгiзудi көздедi. Ресей Iле сыртындағы өлкеде бiржолата бекiнiп қа­лу­ғ­ а тырыс­ ты. Қазақтар империяның әскери күштерiнiң iлгерi жылжуына қатты қарсылық көрсеттi. Мәселен, дулат тайпасының қазақтары әскери экспедицияға түгелдей қарсы шықты. Патша үкiметi елд­­ е­гi ықпалды­ билеушi топты сатып алу әдiсiне көштi. Олардың жер дауына байланысты мәселелерi iшiнара шешiлдi. Шен-шек­пенд­­ ер,­ордендер, айырым белгiлерi таратылды. Сондай-ақ ақша және бағ­­ алы сыйлықтар түрiнде әртүрлi материалдық көтермелеу­шарала­ры­қолданылды. 1854 жылы Верный бекiнiсi бой көтердi. Сол жылы онда орыстар­ дың­500 солдаты мен офицерi орналасты. Келесi жылы Сiбiрден 400-ге­ жуық шаруа отбасы көшiрiп әкелiндi. Ұлы жүз приставының кеңесi де осында­орналасты. Уақыт өте келе бұл бекiнiс Жетiсуды әскери күшт­ ерд­ iң отарлап алуының негiзгi тiрегiне айналды. 4. Қоқанға қарсы әскери науқанның басталуы. Ресей имп­ ерия­с­ ының Ұлы жүздiң және Солтүстiк Қырғызстанның шегарасы ай­мағында 1859 жылы салған Қастек бекiнiсi осы өлкедегi страт­ е­гиял­ ық маңызы күштi орынға айналды. Ресейдiң Шу аңғары ар­қылы бас­талған әскери iс-қи­ мылдары әскери бекiнiстерді басып алуға ба­ғытталды. Салынған бекініс­ 1860 жылы полковник Циммерман бастаған әскер Шу терге сипаттама аң­ғарына келiп кiрдi. Қоқан хандығының Тоқмақ және жасаңдар. Пiшпек бек­­ iн­ iстерiн басып алды. Пiшпек Қоқан ханды­ ғының негiзгi орта­лықт­ арының бiрi болатын. Ташкентте жалпы саны 20 мың адамға жететiн әскер құрылды, оның 40 зеңбiрегi болды. Қоқан әскерi Ташк­ енттi қорғап тұрды. Ал полк­ ов­ник Колпак­ ов­скийдiң Верный маңындағы әскерінде бiр мыңға жуық адам болды. 1860 жылы қазанда Ұзынағаш­бекiнiсi түбiнде шешушi шайқ­ ас өттi. Қоқандықтар әскер сан­ ы жағын­ ан әлдеқайда басым бол­ а тұрса да тас- талқан болып жеңiлд­ i. 108 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Қоқан хандығының адам саны аз орыс әскерінен ойсырай жең­ i­луiнiң өзiндiк себептерi бар болатын. Ойталқы Ресей­әскері қару-жарағы жағ­ынан қоқандықтардан Ұлы жүз қазақтары жақсы жа­рақтандырылған едi. Көп жылдар бойы Бұхар, Хиуа, Қоқан соғыс қимылдарын жүргi­зiп, мол тәжiрибе жинақ­ хандықтары өзара тад­ ы. Тұрақты әрi жауынгерлiк қабiлетi күш­ одақ құрғанда тi орыс әс­ке­ріне қарсы қоқандықтардың нашар жеңіске жетер ме қаруланған, әскери әзiрлiгi жетк­ iлiксiз, әртүрлi еді? халықтардың өкiлдерiнен құралғ­ ан халық жасағы қарсы тұрған едi. 1864 жылы Ресей әскерлерi Меркi әскери бекiнiсiн қарсылықсыз­басып алды, одан кейiн Әулиеата, Шымкент, Түркiстан қалаларына­шабуыл жасады. Қазақстанның оңтүстiгiнде жаңадан құрылған Түркiстан аймағы­ның әскери губернаторы генерал-майор Черняев Қоқан мен Бұхар ханд­ арының Ташкентке ие болу үшiн жүргiзiлген өзара шиел­ ен­ iст­ i күресiн пайдалана білді. 1865 жылы Ташкентті Ресей әскері ба­сып алды. 5. Сырдария әскери шебiнiң құрылуы. Патша үкiметi әскерлер­ iнiң Ұлы жүз аумағына қарай iлгерi жылжуы Орынбор жағынан да орын алды. 1833 жылы Орынбор өлкесiнiң әскери губернаторы бол­ ып В.А. Пе- Ресей әскерiнiң Ақмешiт бекiнiсiне шабуылы 109 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ровский тағайындалды. 1834 жылы Маңғыстауда Нов­ оалександровский қам­ алының негiзi қаланды. 1847 жылы Ресей әскерлерi Сырдария өзе­ нi­нiң сағасын басып алып, онда Райым қа­малын, ал 1848 жылы Қазалы бекiнiсiн салу қолға алынды. Ресей 1853 жылы Қоқанның iрi бекiнiсi Ақмешiттi басып алғ­ ан­нан кейiн, Сырдария бекiнiс шебi пайда болды. Ол өңiрде тұратын қа­з­ ақтар патша үкiметiнiң билiгiн мойындады. 6. Ресейдiң Орта Азия мемлекеттерi аумағында соғыс қимылда­рын­ одан әрi жалғастыруы. ХIХ ғасырдың 60-жылдарының екiн­шi жарты­ сынан бастап орыс әскерлерiнiң соғыс қимылдары тол­ ы­ғымен Орта Азия мемлекеттерiнiң – Хиуа, Қоқан және Бұхар ханд­ ықтарының аумағына ауысты. Қатарынан бiрнеше рет есең­гi­рей соқ­қы алып, же­ңiлiске ұшырағаннан кейiн Қоқан хандығы біржолата жойылды. 1866 жылдың көктемiнде орыс әск­ ерлерi Бұхар хандығының едәуiр бөлiгiн басып алды. Ол аумақтар Түркiстан генерал-губернаторлығы­ның құрамына енгiзiлдi. Бұхар хандығының солтүстiк жағында тұратын қазақтар өзбектермен бiрге Рес­ ей мемлекетiнiң бодандығын қа­был­дады. 1873 жылы Ресей әскери­ экспедициялық корпусы Хиуа хандығының астанасын да басып алды.­ 1865 жылы Ресей әскери министрiнiң бұйрығымен Түр­к­ iстан аймағы құрылды. Ол Орынбор генерал-губернаторына бағындырылды. 1867 жылы орталығы Ташкент қаласында орн­ аласқан Түркiстан ген­ ерал- губернаторлығын құру туралы жарлық шықты. 7. Ресей империясының Қазақстанды басып алуының сал­д­ ары. Патша үкiметi әскерлерiнiң Ұлы жүздiң аумағында жүргiзген со­ғыс­қимылдары Қазақстанның Ресей империясына толық қосылып бiтуiмен аяқталды. Ресейдiң әскери iс-қимылдарының барысында қазақтар Орта Азия хан­ дықтарының езгiсiнен азат етiлдi. Сон­ ымен қатар патша үкiметiнiң Жетiсу мен Оңтүстiк Қазақстан аумағына экспансиясы басталды. Сөйтiп, бiр езгi екiншi езгiмен алмасты­рылды. Мұның өзi қазақтардың кезектi қарулы көтерiлiстерге шығу­ына с­ ебеп болды. Аумағы орасан зор елдi басқару үшiн патша үкiметi Қазақстанға­ жаңадан қосымша әскери күштер жiберуге мәжбүр Картамен жұмыс болды. Алым-салықтар мөлшерi арттырылды, ерiксiз жұмыстың алуан түрi енг­ iзiлдi. Ондай отаршылдық Картадан Ресей езгiге наразы болған қазақ руларының бiр бөлiгi көршi әскерлерінің іс- уездер мен мемлекеттердiң аумағына көшiп кеттi. қимылын, шайқас өткен жерлерді Патша үкiметiнiң соғыс қимылдары салдарынан көрсетіңдер. көптеген қалалар қирады, әлемдiк деңгейдегi мәдени ескерткiштерге айтарлықтай­зақым келтiрiлдi. Мәсе­ 110 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Ресей империясының Қазақстанды қосып алуының аяқталуы Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ империясы әскерлерінің Шайқас өткен жерлер 111 © ЖШС «8&8», 2018 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Ресей отаршылды­ лен, Ресей әскерлерi Түркiстан қаласына жа­саған­шабуыл ғының салдарын кезiнде қала қатты қирады. Патша үкiмет­ iнiң әскерлерi анықтаңдар. онымен де қоймай, бүкiл мұсылман қауымының қа­сиеттi жәдiгерi Қожа Ахмет Ясауи кесенесiн зеңбiрекпен ат­ қылады.­Генерал өзiнiң осы iс-әрекетiмен Ресейдiң қол астына жаң­­ адан­ қараған халықтың арасында үрей туғызуды, сөйтiп, олар­ға орыс қару­ ының күшiне «құрмет» бiлдiрудi үйретпек болды. Ресей солдаттарының шектен шыққан жүгенсіздігі Шымкент, Әулиеата және Сайрам қалаларын басып алу ке­зiнде орын ал­ды. Шоқан Уәлихановтың және бiрқатар прогресшiл орыс офи­церлерiнiң генерал Черняевтен бөлiнiп кетуiнiң себебi осы жағдай едi. Түркiстан мен Шымкент басып алынғаннан кейiн Орынбор және Сiб­ iр шептерi бiр-бiрiмен жалғасты. Қазақстанды Ресей империясы­ның құрамына қосып алудың ұзаққа созылған күрделi әскери-отаршылдық үрдiсi осылай аяқталды. Қазақстанның оңтүстiк-шығыс және оңтүстiк аймақтарын әскер күшiмен қосып алу патша үкiметi­нiң бұдан былайғы соғыс қимылдарын Орта Азия мемлекеттерiнiң аумағында одан әрi жалғастыра түсуiне кең жол ашты. Оңтүстiк өңiрдi жаулап алумен қазақтың дәстүрлi соты­ның ­жүй­ е­ ­с­ iне өзгерiстер енгiзiлдi. Халық соты дiни қайраткерлердiң, яғни қазыл­ ардың ықпалында­бол­ атын. Қазыларды сайлау, ең алдымен, оның шариғатты (мұ­сыл­мандық құқықты) қан­шалықты бiлу дәрежесiне байланысты едi. Дiнба­сы­ларының өлке халқына ықпалын шектеу үшiн патша үкiметi қазыларды сайлап қою тәртiбiн енгiздi. Өлкенiң Ресей им­пе­риясының құ­рамына өтуi алым-салықты күшей­- ­тiп жiбердi. Бүкiл жиналған алым-салық былайша бөлiндi: үштен бiрi аза­ мат­тық өкiмет билiгiн ұст­ ауға, ал үштен екi бөлiгi таза әскери мақсаттарғ­­ а жұмсалды. 1867 жылы Жетiсу каз­ актарының әскерлерi құрылды. Жетiсу өлкесiне қоныс аударған­әрбiр ер адамға 30 десятинадан жер телiмi берiлдi. Олар 15 жылға әскери қызмет атқару мiндетiнен босатылды. Сондай-ақ олардың әрқ­ айсысы 100 сом мөлшерiнде ақшалай қарыз алып отырды. ? 1. Картадан Ресей империясының Қа­зақс­ тан аумағында басып алған қалаларын көрсетіңдер. 2. Қалай ойлайсыңдар, бүгінгі күні өз тәуелсіздігімізді одан әрі нығайту үшін не істеуіміз керек? * Қазы – билiк айтушы, төрешi. Мұсылмандық сот, мұсылман құқығын жақсы бiлетiн адам. Пристав – Ұлы жүз қазақтарын басқару үшiн бекiтiлген лауазымды қызмет.­ 112 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Арынғазы Әбiлғазыұлы (1833 жылы қайтыс болған) 1816–1821 жыл­дары би- лiк еткен­Кiшi жүз ханы. Арынғазы қазақтардың Орта Азия хандықтарының шабуылдарына қарсы азаттық қозғалысын ұй­ым­дастырушы ретiнде белгiлi. №292. 1858 жылғы 7 маусым. – Сырдария шегара желiсiнiң командашы- сы генерал-майор Данзастың Орынбор корпусының командирiне қа­ зақтардың Қоқан ханына қарсы көтерiлiсi туралы рапорты «Сарай кеңесшiсi Осмоловскийдiң хабарлауына қарағанда, Ташкент­тiң билеушi- сi Мырзахмет осы наурыз айында қоқандықтардан, сондай-ақ қырғыздардан (қазақтардан. – авт.) жинап алған 3000 жауынгер сарбазымен бiрге Әулиеата бекiнiсiне келген. Мұнда ол билердi жинап алып, осында көшiп-қонып жүрген қырғыздардан (қазақтардан) бұрынғыдай тек қой басынан ғана емес, сонымен қатар түйе, жылқы, iрi қара басы­нан алым-салық жинауды тапсырған. Билер өз ауылдарына барып, Ташкент билеушiсiнiң бұйрығын хабарлағанда қазақтар оған бағынуд­ ан бас тартқан. Ал Мырзахмет әр руға, оның әр тармағына 100-ден, 200-ден­адам жiберiп, оларға елден зекет жинауды бұйырған. Зекет жинаушы­лардың озбырлығы, ... олардың әдепсiз қылықтары елдiң намысын­ а тиген. Шектен шыққан озбырлыққа төзе алмай, ашу-ызаға булыққан қырғыздар (қазақтар. – авт.) ... бiрнеше адамды өлтiрген. Бұған iле-шала бүкiл Алатауды мекендейтiн қырғыздар­(қазақтар. – авт.), қаңлылар, дулаттар, бестаңбалылар, сондай-ақ Қырғыз рул­ ары да көтерiлдi. Олар Әулиеатаны, оған таяу маңдағы Шолақ, Ақ­сақа­­ та, Тоқпақ, Шелек сияқты басқа да бiрқатар бекiнiстердi қоршап алды. Ташк­­ ент билеушiсiн бекiнiс-қамалға жасырынып, бас сауғалауға мәжбүр еттi».­ ХVIII–ХIХ ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары. Алматы, 1964, 440-бет. 1. Қоқандықтар алым-салықтың қандай түрлерiн енгiздi? 2. Қазақтар мен қырғ­ ыздардың қоқандықтарға қарсы көтерiлiсi қалай аяқталды? 8–3467 113 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ төртінші бөлімді қайталау-жинақтау тапсырмалары 1. Тарихи тұлғаларға сипаттама беріңдер. № Тарихи тұлғалар Сипаттамасы 1. Сырым Датұлы 2. Жәңгір хан 3. Исатай Тайманұлы 4. Махамбет Өтемісұлы 5. Кенесары Қасымұлы 6. Жанқожа Нұрмұхамедұлы Аталғандардың арасынан көзқарасы басқалардан өзгеше тұлғаның есімін анықтаңдар. Қалғандарын қандай ортақ мақсат біріктірді? 2. Оқиғаларды уақыт сызығына түсіріңдер. 1) Кіші жүздің Ресей империясының құрамына енуі. 2) Ұлы жүздің Ресей бодандығын қабылдауы. 3) Орта жүздің Ресей империясының құрамына енуі. 4) Верный бекінісінің салынуы. 5) Түркістан генерал-губернаторлығының құрылуы. 3. Ресей империясы бодандығының салдары жайлы шағын әңгіме жазыңдар. 4. ХVІІІ ғасырдың соңы – ХІХ ғасырдағы қазақ халқы ұлт-азаттық қозғалыс­та­ рының тарихи маңызы қандай? 114 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Бесiншi Қазақстан ресей империясының бөлім құрамында §31–32. қазақстандағы әкімшілік-аумақтық рефор- малар (ХІХ ғасырдың екінші жартысы) Бүгінгі сабағымызда Ресей империясы отаршылдық саясатының себеп-салдарын анықтаймыз. 1867–1868 жылдардағы реформаларды талқылап, дәстүрлі қазақ қоғамындағы орын алған әкімшілік-аумақтық өзгерістерді қарастырамыз. Патша үкiметi 1867–1868 жылдары Қазақстан аумағында әкiм­ ­ шiлiк реформа жүргiздi. Оның негiзгi мақсаты сұлтандар тобын өкiмет билiгiнен бiржолата ығыстырып, жалпы империялық бас­қару тәртiбiн енгiзу едi. Жаңадан енгiзiлген шаралар өлкенi шаруашылық жағынан отарлауға ықпал етуге және оған Ресейдiң еуропалық бөлi­гiнен қоныс аударатын шаруал­ арды одан сайын көбейте түсуге тиiс болды. 1. Қазақстанда реформа жүргiзудiң себептерi және оны әзiрлеу барысы. 1822 және 1824 жыл- Тірек сөздер: дары жүргiзiлген реформалар ХIХ ғасырдың 60-жыл­дарына қарай бiрте-бiрте жарамсыз бола • «Дала комиссиясы» • Генерал-губерна­ баст­ ады. Ресей империясы Қазақстан жерін толық торлық отар­лап, әкімшілік жағынан бағындыруды ойлас- • Уезд тырды. Сондықтан да жаңа реформалар жүргiзудiң • Қарашығын қажеттiлігi туы­ н­дады. Өлкенiң өзiндiк ерекшелiктерiн зерт­теу үшiн жән­ е оны басқару туралы ереженiң жобасын әзiрлеу мақ­сатымен «Дала комиссиясы» құрылды. Оның құрамына ресейлiк ше­неу­нiктер мен офицер- лер кiрдi. Жаңа ереженi жасауға қазақ ақсүй­ек­ терi қатыстырылмады. 1867 жылы II Александр Ойталқы «Сырдария мен Жетiсу облыстар­ ын басқару туралы уақытша Ережеге» қол қой­ды. 1868 жылы «Тор­ Патша өкіметі тара­ пынан «бөліп ал ғай, Орал, Ақмола және Семей облыс­тарын бас­қару да, билей бер» туралы уақытша­Ереженiң» жобасын да бекiттi. ұстанымы қалай Басқарудың жаңа ережесiн 1869 жылдың жүзеге асты? мамырынан бастап енг­­ iзу көзд­­ елдi. Әкiмшiлiк 115 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ХІХ ғасырдың 60-жылдарындағы әкімшілік реформаларды жүргізудің себептері Қазақ даласында сақталып Ресей өнеркәсібіне арзан қалған сұлтан­дардың билігі шикізат көздері мен патша үкіметінің Қазақстан аймағын тезірек отарлауына жұмысшы күші қажет еді кедергі келтірді. Сондықтан Бірыңғай салық сұлтандар билігін жоюға жүйесін енгізу талап тырысты етілді Ресей империясына қосымша Ресейдің еуропалық қосылған аумақтарды бөлігіндегі жері жоқ шаруаларды Қазақстан әкімшілік жағынан қайта құру аумағына көшіру көзделді қажет болды реформалардың себептерiн егжей-тегж­ ейл­ i тү­сiнд­­ iретiн мәлiмдеме қазақ және орыс тiлдерiнде жазылып, тар­ ат­ ылды.­ 1867–1868 жылдардағы реформалар бүкiл Қазақстанды тұңғыш рет түгел қамтыды. Онда үш генерал-губернаторлық әкiмшiлiк құ­рылды.­ Әрбiр генерал-губернаторлық облыстарға бөлiндi. Мәселен,­ Орынбор генер­ ал-губернаторлығы – Орал және Торғай облыстарын, Батыс Сiбiр генерал-губернаторлығы – Ақмола және Семей облыста­рын,­ал Түркiстан генерал-губернаторлығы – Жетiсу және Сырдария­облыстарын қамтыды. Соңғы екi облыстың құрамына қазақ жерiнiң едәуiр үлкен бөлiгi, сондай- ақ қырғыз және өзбек жерлерiнiң бiр бөлiгi ендi. Әкiмшiлiк бөлiнiс былай болды: әр облыс – уездерден, әр уезд – болыс­ тардан, әр болыс – ауылдардан тұрды. Iшкi Орда (бұрынғы Бөкей хандығы) Астра­хан губерниясының құ­ рамына қосылды. 2. Әкiмшiлiк басқару жүйесiндегi өзгерiстер. Жаңа реформа бой­ ынша енгiзiлген әкiм­шiлiк басқару жүйесi жоғары дәрежеде Есіңе түсір! әс­кери сипат алды. Ге­нерал-губернатордың қолында әскери билiк те, азаматтық билiк те болды. Түркiстан Түркістан генерал- генерал-губернаторлығы басш­ ысының көршi мем- губернаторлығы лекеттермен, атап айтқанда, Қытай және Иранмен қалай құрылды? тiкелей келiс­сөз­дер жүргiзу құқығы да бар едi. 116 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Қазақстанның 1867–1868 жылдардағы реформалар бойынша әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсi Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 117 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 1-кесте. Қазақстанның 1867–1868 жылдардағы реформалар бойынша әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсi Генерал-губернаторлық Облыс Уезд Болыс Ауыл Патша үкіметі облыстардың басына әскери Бұл маңызды! губернаторлар тағайындады. Олар сон­ ымен қатар Ауыл старшындары- казак әскерлерiнiң атамандары болып есептелдi. на және болыстарға Уездi уезд басты­ғы басқарды. Ол ресейлiк шенеу­ қоладан құйылған төс нiктер қатарынан сайланды. белг­ iлер, сондай-ақ арнайы жасалған мөр Әкiмшiлiк басқарудың ең төменгi екi сатысын- берiлетiн. да жергілікті ақсүйектерден іріктеліп алынатын болыстар мен ауыл­старшындары тұрды. Сұлтандар ауыртпалықтар мен салықтардан босатылып, өмiрлiк зейнетақы тағайындалды. Патша үкiметiнiң мұндай қадам жас­ ауының себебi – қазақ даласында сұлтандар тобына деген сый- құрм­ ет әлi де болса едәуiр дәрежеде сақталған едi. Олар үкiметке қарсы халық толқуын ұйымдастыруы мүмкiн деп сескендi. 3. Сайлау жүйесi. Ауыл старшындары мен болыстар ақсүйек топ­ тардан iрiктелiп, сайлауда (дауыс берудiң) нәтижесi бо­йынша ғана тағайындалатын. Бұл қызметтерге үмiт­керлердiң жасы 25-тен кем болмауы шарт саналатын. Генерал- Облыстар Уездер губернаторлық Түркiстан Жетiсу Сергиополь, Қапал, Верный, Жаркент, Сырдария Ыстықкөл, Тоқмақ Орынбор Орал Қазалы, Перовский, Түркiстан, Шымкент, Торғай Әулие­ата, Ходжент, Жызақ, Құрама (Ташкент) Орал, Гурьев, Калмыково, Жем (Темiр) Елек (Ақтөбе), Николаев (Қостанай), Ырғыз, Торғай 118 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Батыс Сiбiр Ақмола Ақмола, Көкшетау, Петропавл, Омбы, Атба- Семей сар Павлодар, Семей, Қарқаралы, Өскемен және басқалары Болыстар мен ауыл старшындары 3 жыл мерзiмге сайланатын.­ Бол­ ыстарды губернатор, ал ауыл стар- Кестеге қарап генерал- шындарын уезд бастығы бек­ iт­ етiн. Сондай-ақ оларды губернаторлыққа қазақ бұл қызметтерден кез келген уақытта алып тас­тауға жерінен басқа қандай да құқықты болатын. Болыстар мен ауыл старшында- аумақтар енгенін анық- рын қыз­метке бекiту мен қызметiнен алып тастаудың та. Оларды 117-беттегі мұндай тәр­тiбi қа­зақ даласындағы сайлау жүйесiнiң картадан көрсет. отаршылдық мазмұнын көрсеттi. Жоғары лауазымды шенеунiктердiң отаршыл әкiмш­ i­лiкке қолдау көр­сетпейтiн адамдарды қызметке бекiтпей қоюға құ­қығы болды. Өкiнiшке қарай, оқиғалардың бұдан кейiнгi барысы сайлау жү­й­ е­сi­нiң «партиялық» күреске айналып кетуiне әкеп соқ­ты.­ Бiр рудың өкiлдерi мен екiншi бiр ру өкiлдерiнiң арасында билік үшін талас күшейді. 4. Қазынагерлiк жүйе және мiндеттi атқарылатын борыштар. Осы кезд­ ен бастап Қазақстанның бүкiл аумағында бiртұтас салық – «тү­тiн салығы» енгiзiлдi. Ол жыл сайын бiр рет әрi үй басы­ нан ақ­ш­ а­лай алынып тұрды. Орынбор және Батыс Сөзіңді дәйекте Сiбiр генерал-губ­­­ ернаторлығындағы қазақтар 3 сом- нан, ал Түркiстан генерал-губ­ ернаторлығындағы Неліктен салықтың қазақтар 2 сом 75 тиыннан төлеп келдi. Мал са­нағы мөлшерінде айыр­ машылықтар болды 3 жылда бiр рет өткiзiлдi. деп ойлайсың? Жергілікті халық бiрқатар борыштар атқаруға, атап айтқанда, олар көпiрлер мен жолдарды тегiн жөндеп тұруға мiнд­ еттi болды. Дала тұрғындары осы кезден бастап науқас адамд­ ар­ жататын және iссапарға келген шенеунiктер тоқтайтын киiз үйл­ ер бөл­ iп тұруға мiндеттелiндi. Қазақтарға оларды отын-сумен және шен­ еунiктердi жолға мiнетiн ат-көлiкпен қамтамасыз ету де жүктелдi. Қазақтар мiндеттi әскери борыш өтеуден босатылды. Басқа сословиеге өтетiндерге бес жылға дейiн мемлекеттiк мiндеткерлiктерден босатуға уәде берiлдi. Мұнымен патша үкiметi көшпелiлердi ша­руа­ ларға айналдыруды көздедi. Бiрақ бұл ойлары жүзеге аспады. 5. Денсаулық сақтау саласындағы реформа. Әр облыста облыстық д­ әрiгер тағайындалды. Әрбiр уезде бiр дәрiгер мен акушер кiнд­ iк­шеше бо- латын болды. Уездiк дәрiгерге шешекке қарсы егу шаралар­ ын­қамтамасыз ету мiндетi жүктелдi. Ол науқас адамдарға мед­ ициналық көмек көрсетiп, 119 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ оларды дәрi-дәрмекпен тегiн қам­тамасыз етуi керек Ойлан! болды. Қазақтар әскери және азаматтық мекемел­ ерд­­ егi Балалар арасын­ емдеу орындарында да дәрiгерге тексерiле алды. Солай дағы өлімнің көп бола тұрса да, дәрiгерлердiң жеткiлiксiздiгi салдары- болуы тек дәрігер­ нан қазақтардың бұл мүм­кiндiктер мен жеңiлдiктердi дің жетіспеушілігі­ толық пайдалануы мүмкiн болмады. нен болды ма? 6. Жердi пайдалану мәселелерi. Қазақтардың қоныстанған жерл­ ерi мемлекет меншiгi саналды. Ол жерлер қазақтарға қоғамдық пай­далану құқығы Болжам жаса негiзiнде ғана берiлдi. Жаңа реформа бойынша ор­ мандар да мемлекет меншiгi деп жарияланды. Көшпелілерді отырықшы шаруаға Қазақтарға жерлерiн Ресейдiң еуропалық бөлiгiнен айналдырудың қоныс ауда­рып келген орыс шаруаларына белгiлi бiр нәтижесіздігі немен мөлшерде жалға бе­руiне рұқ­сат етiлдi. Ал мұның өзi байланысты еді? олардың ежелден келе жатқан­атамекен­ i­н­ ен айыры- лып, өздерiнiң жерсiз қалуына жеткізді. Қоныс аударып келген орыс шаруалары бiрқатар елеулi жең­ iлд­ iк­тердi пайдаланды. Мәселен, олардың әрқайсысы уездiк билiк орындарынан үй салып алу үшiн жер телiмiн, сондай-ақ құрылыстық ағаш материалдарын тегiн алды. Олардың сауда-саттықпен, қолөнер кәсiбiмен, өнеркәсiптiк қызметпен және егiншiлiкпен емiн-ерк­ iн айналысу құқығы болды. Орта жүздiң ауыл старшындары мен би-болыстары. Омбы, 1891 жыл 120 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 7. Реформаның отаршылдық сипаты. Реформаның жалпы алғанда­ отаршылдық сипаты басым болды. Ол реформалар Қазақстанды Ресейге қосып алу үрдiсiнiң толық аяқтал­ғанын көрсеттi. Қа­зақ­с­­ тан­ның­кең-байтақ жерi Ресейдiң мемлекеттiк меншiгiне өттi. Патша үкiметi бұдан былай қазақтардың жерiн кез келг­ ен сыл­т­ аумен оп-оңай тартып ала беретiн болды. Мұның ақыры дала тұрғ­­ ын­дарының ежелгi атамекен жерлерiнен айырылып қалуына, құнарсыз, тұзы бетiне шығып жатқан сорт­ аң жер- лерге ығыстырылуына әкеліп соқты. Құнарлы жерлер iшкi Ре­с­ ейден қоныс аударып келген орыс шаруалары мен казактар­ға, шен­ еунiктерге үлестірілді. Патша үкiметi Қазақстанның таби­ғи бай ре­сурстарын барын- ша пайдаланды. Сұлтан тобын басқару жүйесiнiң орта және Ойталқы жоғары буынынан тол­ ық ығыстырып шығаруы қазақ халқын құқық атаулыдан жұрдай тоб­ ырға айнал- Қоныс аударушыл­ ар­ дырды. Отаршыл Ресей қазақ мемлекеттiлiгiнiң ең ға елеулі жеңілд­ іктер соң­ғы­ қалдықтарын да жойды. Қазақтарға болыс жасалуының себебін түсіндіріңдер. және ауыл старшын­ ы деген ең төменгi дәрежедегi қызметтер ғана тидi. Олардың уезд басты­ғы, әскери губернатор, генерал-губернатор сияқты жоғары лауазымды әкiмшiлiк қызметтерге барар жолы заң жүзiнде бiржола жабылды.­ Жаңа мiндеттi борыштар мен алым-салық түрлерiнiң еселеп енгi­зiлуi қазақтардың материалдық жағдайын нашарлатып жi­бердi. Болыстард­ ы, ауыл старшындарын, сондай-ақ олардың толып жатқан шабармандарын ұстауға жұмсалатын қаржы да хал­ ықтан жыл сайын қо­сымша жиналып алынды. Әртүрлi қажеттіліктерге жұмсау үшiн қарашығын деп атала- тын қосымша салық та салынды. Бұдан түскен қаржы жол салуға, оны жөндеуге, көпiр, мешiт, мектеп, ауру­хана салуға жұмсалды. Патша үкiметi Қазақстанн­ ан орасан зор мөлшерде қаржы жинап алумен болды. Оның бiр бө­лiгi отаршыл әкiмшiлiк пен әскери күштердi ұст­ ауға жұмсалды, ендi бiр бөлiгi орталыққа жiберiлiп отырды. Патша үкiметi қазақтардың ежелгi дәстүрлi қоғамын күй­реттi. Болыс- тар мен уездер құру кезiнде рулық ерекшелiктер ескерiлмедi. Дәстүрлi билер сотының құқықтары Реформалар барысында елеулi түрде қысқартылды. жүзеге асырылған жағымды және жағымсыз өзгерістер Сонымен қатар реформаның барысында ел жайлы өз пікірлеріңді айтып, өмiрiне кейбiр жаң­ алықтар да енгiзiлдi. Қалалар кесте толтырыңдар. тұрғызылып, темiржолдар салына бастады. Ертiске кеме түсiрiлдi. Бiлiм беру және денсаулық сақтау ме­кемелерiнiң қатары арта түстi. 121 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ? 1. 1822 және 1824 жылдардағы жарғылар неге жарамай қалды? 2. 1822–1824 жылд­ ардағы реформалар мен 1867–1868 жылдардағы реформаларға салыс­ тырмалы түрде талд­ ау жасаңдар. 3. Қазақтар мына төменде көрс­ ет­ iлген лауа- зымды қызметт­ ерд­ iң (генерал-губернатор, әскери губернатор, уезд бастығы, болыс, ауыл старшыны) қайсысын атқаруға құқықты едi? * Қарашығын – алдын ала көзделмеген, төтенше шығындар жұмсауға тура келген жағдайда халықтан тез жинап алынатын салықтың түрі. Уезд – ХVIII–ХХ ғасырлардың бас кезiндегi Ресей империясының әкiм­ш­ iлiк- аумақтық бiрлiгi. II Александр (1818–1881) – 1855 жылдан Ресей императоры. Қазақ болыстарын «құру кезiнде» рулық принцип негiзге алынбай, ендi аумақтық принцип не­гiзге алынды. Өйткенi патша үкiметi рулық ерек­ ше­лiктердi еске алуды сая­си тұрғыдан алғанда зиянды деп тапты. Қа­зақтардың ежелден көшiп-қо­нып жүрген байырғы атамекен жерлерi ендi «мемлекет меншiгi» саналды. Ол жерлер қазақтардың «мерзiмсiз әрi қоғамдық негiзде пайдалануына» берiлетiн болды. Бұрыннан алынып келген жасақ (салық) үй басына салынатын түтiн салықпен (алғашқыда жылына 3 сом, ал кейiнi- рек –­­4 сом) алмастырылды...» Коншин Н. Семей өлкесiнiң 1917 жылға дейiнгi тарихи очеркi//Қазақ этно- графиясы жөнiндегi еңбектер. – Павлодар, 2005, 96-бет. 1. 1867–1868 жылдардағы реформалар бойынша Қазақстанда қан­дай өзгерiстер енгiзiлдi? 2. Салық жүйесi қалай өзгертiлдi? §33–34. қазақтардың 1860–1870 жылдардағы азаттық күресі Бүгінгі сабағымызда ХІХ ғасырдың 80–90-жылдарындағы әкімшілік рефор­ малардың мазмұнын, қазақ халқының отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің себеп-салдарын анықтаймыз. Тірек сөздер: ХIХ ғасырдың 60-жылдарындағы әкiмшiлiк рефор- малар бойынша қазақ халқының құқықтары тым • Маңғыстаудағы шектелiндi. Мұның өзi қазақтардың тарапынан көтеріліс қатты наразылық пен қарсы әрекеттер тудырды. Сондықтан да патша үкiметi 80–90-жылдары рефор- • Досан Тәжіұлы маны одан әрi жалғастыруға мәжбүр болды. • Контрибуция • Шаруа бастығы 1. Торғай және Орал облыстарындағы көтерi­ лiст­ ер. Қазақтар патша үкiметiнiң реформаларына 122 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ашық­тан-ашық күштi наразылық танытты. Үкiметке қарсы көтерiлiс жа- сайтын жағдай пiсiп-жетiлiп келе жатты. Көтерiлiс күтпеген жерден бұрқ ете қалып, 1868 жылдан 1869 жылға дейiн созылд­ ы. Ол отаршылдыққа қарсы айқын сипат алды. Көтерiлiстiң басы-қасында iрi рубасылары жүрдi. Қазақтар үкi­ меттiң жiберген комиссияларын қабылдамады. Көтерiлiсшiлер үкi­мет билiгiне бағынудан үзiлдi-кесiлдi бас тартты. Халық қарулана бас­тады. Олар басқарудың жаңа ережелерiн енгiзуге, елдi Ресей ше­неунiктерiнiң басқаруына ашықтан-ашық қарсы болды. Ежелгi ескi тәртiпке қайтып оралуды талап еттi. Ашу қысып, зығырданы қайнаған елдi басу үшiн патша үкiм­ етi бұрынғы ел билеген сұлтандарды араға салып көрдi. Бiрақ халық олардың сөзiне құлақ аспады. Қайта олардың өзiн елдiң көзiнше масқ­ ара еттi. Ендi үкiмет билiгi мұсылмандардың Уфа губерниясында­ғы дiни басшылығына қолқа салды. Халық арасында енгізіліп жатқан жаңа тәртiп қазақтар­ды шоқындырады, әскер қатарына­алып, алым-салық түрлерiн еселеп арт- тырады екен деген қауесет тарап кеттi. Жаңа ереженiң қағазға басылған нақты нұсқалары болған жоқ. Қазақ даласына үстi-үстiне жiберiлiп жатқан комиссиялар оны ауызекi түрде айтып түсiндiре алмады. Әуелi Орал облысында басталған толқу бiрте-бiрте Реформалардың мәні көршiлес Тор­ғай облысын да қамтыды. Қазақтардың мен халық арасын- 600–700 адамнан тұратын­ жасақтары ауыл-ауылды да тараған қауесетті аралап, патша үкiметiнiң әкiмшiлiгiне бағынбауға, салыстырыңдар. басқарудың жаңа тәртiбiнен бас тартуға шақырды. Қазақтарды бейбiт жолмен тыныштандырудың сәтi түспедi, ол ешқандай нәтиже бермедi. Мамыр айында Жайық бойындағы қазақ даласына жазалаушы әс­ кери отрядтар жiберiлдi. Олардың құрамында жалпы саны 1700 солдат, бiрқатар зеңбiрек болды. Әскери қақтығыс орын алып, қантөгіске ұласты. 1868 жылдың мамырында қазақтар Жамансай деген жерде фон Штемпельдiң құрамында 200 солдаты бар жаяу әскер ротасына шаб­ уыл жасады. 20 мыңға жуық қазақ оларды, яғни жазалаушы отряд­ты жетi күн бойы қоршап, тырп еткiзбедi. Сөйтiп, жемшөбi мен азық-түлiгi қалмаған жазалаушылар керi қайтып кетуге мәжбүр болды. Юрковский бастаған жазалаушы әскер де Орынбор шегара шебiне шегiнiп кеттi. 1868 жылғы маусымның бас кезiнде Орал облысындағы көтерiл­ iс өзi­ нiң шырқау шегiне жеттi. Қарапайым көшпелi халықтың ашу-ыза­сы ендi жергiлiктi ақсүйектерге де қарсы бағытталды. Жаңа ере­женi қабылдауға келiсiм берген ақсүйектердiң ауылдары­на шабуыл­ұйымдастырылды. 123 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Торғай мен Орал облыстарындағы көтерiлiстiң кеңiнен өрiстеуi патшалық Ресейдiң жергiлiктi әкiмшiлiктерiн ғана емес, оның орта­лық үкiметiнiң де мазасын кетiрiп, үрейiн ұшырды. Сондықтан да оны аяусыз басып тастау үшiн патша үкiметi Петербургтен, Мәскеу­ден, Харьковтан және Қазаннан жалпы саны 5 мыңға жуық солдаты­бар жазалаушы әскер жiбердi. Соның iшiнде Орал облысында подполковник Рукин мен Верев- кин бастаған жазалаушы әскерлер жойқын қимыл көрсеттi. Көтеріліс біртіндеп әлсірей бастады. 2. Маңғыстаудағы көтерiлiс. Жаңа ереже енгiзiлгеннен кейiн Маң­­ ғыстау түбегiндегi адайларда жер мәселесi қатты шиеленiсiп кеттi. 1870 жылдың наурызында Маңғыстау приставы подполковник Ру­кин құрамында 38 казак солдаты, 4 зеңбiрегi бар әскери жасағын бас­тап және беделдi деген рубасыларын ертiп, Құрып деген жерде Хиуаға қарай көшiп бара жатқан ауылдардың алдынан шықты. Оның бұл қылығы қазақтардың көтерiлiске шығуына түрткi болды. Бозашы деген жерде Досан Тәжiұлы, Иса Тiленбайұлы 200-ге жуық қарулы­қол жинады. Кескiлескен шайқас басталып кеттi. Көп ұзамай Рукин­ бастаған әскери жасақ тас-талқан болып жеңiлдi. Жаралы болған Рукин өзiн-өзi атып өлтiрдi. Бұл жеңiс көтерiлiсшiлердiң рухын көт­ ер­ iп, оларды жiгерлендiре түстi. Көтерiлiс Маңғыстау түбегiн түгел қамтыды. Алек- Рукиннің іс-әрекетіне сандровск фор­т­ ының және Николаев станицасының баға бер. балықшылары жұмысқа шықпай, жаппай наразылық бiлдiрдi. Қайықтарды тартып әкету баст­ алды. Сарытау шығанағында тартып алынған қайықтардан қазақтар­өзде­рiнше флотилия құрып алды. Кейiнiрек ол флотилия Алексан­д­ р­ овск фортын қоршауға қатысты. Көтерiлiске қатысушылардың са­ны 10 мың адамға жеттi. 1870 жылдың сәуiрінде көтерiлiсшiлер Александровск форты­мен Ни- колаев станицасына шабуыл жасады. Олар форттың маягын­өртедi және Нижнее бекiнiсiн қиратты. Алайда зеңбiректiң үстi-үс­тiне жарылған сна- рядтарына шыдай алмай, кейiн шегiнуiне тура кел­дi. Көтерiлiс жергiлiктi отаршыл өкiмет билiгiнiң ғана емес, сонымен­қатар орталық үкiметтiң де зәресiн ұшырды. Осы кезде Англияның Ирандағы ықпалы едәуiр күшейе түскен едi. Патша үкiметi Хиуа хандығына қарсы шабуыл жасау мақсатымен­ өз ХІХ ғасырдың 60–70-жылда­ әскерiн Красноводск төңiрегiне шоғырландыра рындағы ұлт-азаттық көтері­ лістердегі халық талаптары­ бастады. Маңғыст­ аудағы көтерiлiс орталығы ның сабақтастығы неден олардың ту сыртында қалды. Ондағы көтерiлiстi көрінді? басу Кавказдағы аймақтың бастығына жүктелдi. Сөйтiп, ма­мыр айының аяқ кезiнде Кавказдан Маңғыстауға әск­ ер күшi жеткiзiлдi. Адай-қа­ 124 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ зақ­тардың жан аямай қарсы тұрғанына қа­рамай, көтерiлiс жеңiлiске ұшырады, күштi қаруланған тұрақты әс­к­ ерлерге төтеп бере алмады. Патша әскерлерi көтерiлiсшiлердi жазалау үшiн оларды барлық жерден тiмiскiлеп iздестiрумен болды.­1873 жылы адайлардың кезектi жаңа көтерiлiсi бұрқ ете түстi. Бұл көтеріліс те жеңіліске ұшырады. 3. Көтерiлiстiң жеңiлу себептерi мен салдары. Көтерiлiсшiлер же­ңi- лiс тапты. Өйткенi көтерiлiс жергiлiктi тар көлемдегi сипатта болды. Қазақтар түгел бас қосып, бiртұтас майдан аша алмады. Кө­терiлiсшiлердiң қару-жарағы нашар едi. Олар негiзiнен қылышпен, айбалтамен, найза- мен, садақпен қаруланды. Оқ ататын мылтық же­т­­ iс­педi. Оқ-дәрi де тапшы болды. Рубасыларының бiр бөлiгi көте­рi­л­­ iсшiлердi қолдамады. Бұл кезде патшалық Ресей Қазақстанды бар­лық жағынан бiрдей әскери бекiнiстер- мен құрсап, қоршап алып үлгерген едi. Патша үкiметiнiң әскерлерi Маңғыстауда үш ай бойы тұрып алд­ ы. Жергiлiктi өкiмет билiгi көтерiлiсшiлердi қатаң жазалады. Кавказ­әскери әкiмшiлiгi Маңғыстауда қалған 8 мың үйден түтiн салығын және басқа да алымдарды – барлығы 58 мыңдай сомды жинап алды. Оның үстiне, адайлар 90 мың қой мөлшерiнде контрибуция (соғыс шығын­дарын өтеу) төлеуге мәжбүр болды. Көтерiлiсшiлерге барынша қатаң шаралар қолданылды. Реформа енгiзуге наразы болғандар Қазақстан аумағынан тыс жаққа жер аударыл- ды. Мәселен, Торғай облысының бiр өзiнен ғана 1880 жылы 500 адам, ал 1890 жылы 3 мыңға жуық адам жер аударылды. Көтерiлiстiң басшылары 1870 жылдың желтоқса­нында ағайын-туыс жақтастарымен Хиуа хандығының аумағына өтiп кеттi. Сұлтан Ханғали Арыстанұлы баст­ а­ған 57 мыңға жуық Бағала қазақ осылай iстеуге мәжб­ үр болды. Көтеріліс салда- Патша үкiметi орыс шаруаларын қаруландыруды рының қазақ қоғамына әсері. күшейтуге көшт­­ i. Мәселен, 1892 жылдан 1901 жылға дейiн бiр ғана Жетiсу же­рiндегi орыс шаруаларына 9 мыңнан астам мылтық берiлдi. Мұның өзi жерг­ i­лiктi халық пен қоныс аударып келген орыс шаруалары ара­сындағ­ ы қарым- қатынастың нашарлауына алып келдi. Халық арасында жаңа толқулар туып кетедi деген қауiппен, олардың алдын алу үшiн ХIХ ғасырдың соңында патша үкiметi Қа­зақстанда құпия мәлiметтер жинап тұратын жалдамалы агентт­ ер­ тобын құрды. «Өте сенiмдi» деген қазақтардан әр уезден екi жансыз жас­ ырын тағайындалды. Олар жергiлiктi халықтың көң­ iл күйi тура­лы патша үкiметiне қажеттi құпия мәлiметтер жинау­мен айналысты.­ 4. ХIХ ғасырдың 80–90-жылдарында әкiм­шiлiк реформалардың одан әрi жалғасуы. 1869–1873 жылдары Кiшi жүзде болған көтерi­лiст­ ер 125 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ патша үкiметi жүргiзген реформалардың әлi Қажетті дерек аяқталмаған сипаты бар екенiн дәлелдеп бердi. Ресей императоры II Алекс­ андр Реформаларды одан әрi жалғастыру қажет­ 1886 жылы Түркiстан өлкесiн тiлігi басқа да себеп­терг­ е байланысты болды. басқару туралы­жар­лық­қа қол Қазақстанның үш генерал-губерн­ аторлыққа қойды. Жаңа Ереже бойынша бөл­ iнуi Ресейдiң еуропалық бөлiгiндегi ша- Түркiстан генерал-губерн­ атор­ руаларды Қазақстанға көш­ iруге байланысты лығының құрамына Сырдария, мәселелердi жедел әрi жүйелi түрде шешуге Ферғана және Самарқ­ ан облыста- мүмкiндiк бермедi. Орта Азияны Ресей им- ры енді. Кейiн оған Жетiсу облы- сы қосылды. Түркiс­тан ген­ ерал- периясына әскер күшi­мен қосып алудың сәтi губернаторлығының орталығы түстi. Мұның өзi орасан зор кең-байтақ аумақ­ Ташкент қаласы болды.­ ты басқаруды, қайта құруды және қаржы мәселесiн үнемдеудi та­лап еттi. Патша үкiметi бұл мiндеттi қазақ өлкесiн Ресейдiң өзге бө­лiктерiмен бiрте-бiрте бiрiктiру арқылы шешудi жоспарлады. 1867–1868 жылдардағы ережелердiң әуел баста-ақ уақытша, яғни өтп­ елi сипаты болып едi. 1882 жылы Дала генерал-губернаторлығы құрылды. Оның құ­рам­ ына Қазақстанның Ақмола, Семей, Жетісу облыс­тары түгел кiрдi. Жаңа аумақтық құрылымның орталығы Омбы қаласы болды. Орал және Торғай облыстары тiкелей Iшкi iстер министрлiгiне ба­ғындырылды. ХIХ ғасырдың 80–90-жылдарындағы әкiмшiлiк реформалар Қазақстанда отаршылдық билiктiң рөлiн күшейттi. Генерал-губернаторларға шексiз өкiлеттiк билiк берiлдi. Бұдан «бөлiп ал да, билей бер» деген­империялық пиғыл айқын аңғарылды. Сөйтiп, бұрынғы бiртұтас Кiшi жүз ендi үшке ХІХ ғасырдың 80–90-жылдарындағы әкімшілік реформалардың отаршылдық сипаты Генерал-губернаторға шексіз Түтін салығы мөлшері өкілеттік билік берілді 4 сомға дейін өсірілді Дала генерал-губернаторына Дәстүрлі билер сотына «сенімсіз» қазақтарды шектеу қойылды әкімшілік тұрғыда жер аудару құқығы берілді Қоныс аударту басқармалары құрылды Ірі қалаларда полиция басқармалары, бірқатар уезд орталықтарында полиция приставтықтары құрылды 126 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ бөлiндi. Соның салдарынан оның бiр бөлiгi Iшкi Орда­ның, екiншi бөлiгi За- каспийск облысының, ал үшiн­шi бөлiгi Дала ге­нерал-губернаторлығының құрамында болды. Патш­ а үкiметiнiң мұн­дай қадамға баруы Кiшi жүз қазақтарының қайта-қайта көтерiлiс жасай беруiне байланысты едi. 5. Ресей сот жүйесiнiң енгiзiлуi. Жаңа әкiмшiлiк басқару жүйесi бойынша жергiлiктi тұрғындар тарапынан жасалған бiрқатар қыл­мыс­­ тар үшiн жалпыимпериялық заң негiзiнде жауапкершiлiкке тарту ша- ралары қарастырылды. Христиан дiнiне қарсы әрекет, жаң­ а басқару жүйесiне наразылық таныту, алым-салық төлеуден жән­ е мемлекет үшiн түрлi мiндеткерлiктер атқарудан бас тарту қыл­мыстары билер сотының қарауынан алынып, жергiлiктi отарш­ ылдық билiктiң құзыретiне берiлдi. Билер 3 жылдық мерзiмге сайланатын болды. Олардың қызметi уез­ дiк начальник тарапынан қатаң қадағаланды. Ел ара­с­ында би сайлауда «партиялық» тартыстар өрши түстi. Би бо­л­ ып кездейсоқ және қоғамда беделi мен қабiлетi жоқ адамдар да сай­ л­ ана бастады. Осыдан барып қазақ өмiрiндегi билердiң абыройы мен беделi төмендедi. 6. Реформалардың мазмұны. Ген­ ерал-губернаторға саяси тұрғыдан сенiмсiз қазақтарды әкiм­шiлiк жаза Картамен жұмыс ретiнде жер аударып жiберуге толық құқық бер­ iлдi. 128-беттегі кар- Iрi қалаларда полиция басқар­мал­ ары құрылды. Қазақ­ тадан жаңадан тың дәстүрлi билер сотына шектеу қ­ ойылды. ашылған облыстар- Ресейдiң еуропалық бөлiгiнен шаруаларды Қазақ­ ды көрсетіңдер. стан жерiне жаппай қо­ныс­аударту iсiн ретке келтiру мақсатымен Қоныс аударту басқармалар­ ы құрылды. Түтiн салығының мөлшерi артып, 4 сом­ға дейiн жеттi. Мұ­ның өзi қазақ халқының әлеуметтiк-экономикалық жағдайына келеңсiз әсер еттi. ХIХ ғасырдың 80–90-жылдарындағы әкiмшiлiк реформаларын жүзеге асырудың одан әрi жалғасуы қазақ өлкесiн Ресей империясының отар ретiндегi шет аймағына түпкiлiктi айналдырды. Өлкеге басшылық жасау бiр орталыққа бағындырылды. Кейін шаруа бастығы деген жаңа лауазым енгiзiлдi. Олар мәртебесi жағынан қазақтың болыстарынан жоғары тұрд­ ы. Шаруа бастықтары қоныс аударту мәселелерi бойынша бiр­жақты ба­ғыт­ұстап, орыс шаруаларының мүддесiн қорғаумен ғана ай­налысты.­­ Жергiлiктi тұрғындардың өтiнiш- талаптарымен санаспады. Сондықтан да қазақтар өздерiнiң үндеулерi мен петициял­ арында бұл қызметтi жоюды ұдайы талап етумен болды. Полиция қыз­метiнiң мiн­детiн қоса атқару ауыл старшындары мен болыстардан алынып, полиция мен шаруа бастықтарының құзырына тапсырылды. Өлкеге Ресейдiң еуропалық бөлiгiнен шаруаларды жаппай қоныс­тандыру үшiн барлық жағдай жасалды. 127 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Қазақстан ХIХ ғасырдың екiншi жартысында Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 128 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ? 1. Жаңа реформалардың мәнi неде едi? Жаңа өзгерiстердi енгізудiң негiзгi сал-­ дары туралы айтып берiңдер. 2. Салыстырмалы талдау жасаңдар: 1860–1870 жылдардағы азаттық күрес № Торғай, Орал көтерілістері Маңғыстау көтерілісі 1. Өткен жылдары 2. Қамтыған аумағы 3. Қозғаушы күші 4. Жазалаушы топтар 5. Негізгі оқиға, шайқастар 6. Нәтижесі мен салдары * Контрибуция – соғыста жеңген жақтың жеңiлген жақтан соғыс шы­ғынд­ арын өндiрiп алу жөнiнде салатын салығы. Шаруа бастығы – лауазымды әкiмшiлiк қызмет. Ол Қазақстанға 1902 жылы енгiзiлдi. Ондағы мақсат Ресейден қоныс аударып келген орыс шаруала­рын, сондай-ақ жергiлiктi қазақтарды басқару болатын. Досан Тәжiұлы (1835–1876) – халық батыры, Маңғыстау көтерiлiсi бас­ шыларының бiрi. «... тобыр комиссияға өз талаптарын қойды. Ол жаңа ереженi қабылдағысы келмейтiнiн айтты... басқарудың сұлтандар арқылы жүзеге асыры­латын бұрынғы жүйесi мен алым-салық түрлерiн өзгерiссiз қалдыруды сұрады. Қолдарына қару алып, бұр­ ынғы тәртiптi ақырына дейiн қорғауға әзiр екенiн мәлiмдеп тұрып алды... Халықтың толқуы күн өткен сайын күшейiп, кеңi­нен етек жайды. Қырғыздар ендi сөзден iске көше бастады: бұзақылардың қарақұрым қалың тобы құрылды. Орал облысында мұндай топтар­барлық жерде, ал Торғай облысында – Елек пен Қобда өзендерiнiң бойын­да жиi кездестi. Олар бiр-бiрiмен ұдайы байланыс жасап, хабарласып тұрды, қай жерде болса да бiрлесе қимыл жасауға ниет етiстi. Оның үстiне қазақтарды да өз қатарларына тартуға әрекет жасады... патша үкiметi әкiмшi­лiг­ iнiң өкiлдерi тасымал көлiктерiн таба алмай қиналды. Өйткенi ондай көл­ iктi тауып бере алатын тек қазақ даласының өзi едi. Бөкей ордасынан түйе және жол көрс­ етушi адам тауып келу үшiн арнайы шенеунiк жiберiлд­ i. Бiрақ ондағы қырғыздар Жайықтың арғы бетiндегi қандас бауырларына­бүйрегi бұрып, әлгi шенеунiктiң сөзiне илiкпедi». Добромыслов А. И. Торғай облысы. Тарихи очерк. – Тверь, Н. М. Ро­дион­­ овт­­ ың баспаханасы. 1902, 463–464-беттер. 1. Көтерiлiсшiлер қандай талаптар қойды? 2. Халық қозғалысы қай аймақтарда болды? 3. Iшкi Орданың қазақтары патша үкiм­ е­тiнiң жазалау­ шы әскери жасақтарына жол көрсетушi адам беруден неге бас тартты? 9–3467 129 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ §35–36. қазақстандағы жаппай отаршылдық қоныс аударту саясаты Бүгінгі сабағымызда Ресей империясының қоныстандыру саясатының себептерін анықтап, оның дәстүрлі қазақ қоғамы мен шаруашылығына тигізген әсерін талдаймыз. ХIХ ғасырдың 60–90-жылдарында жүргiзiлген әкiмшiлiк реформалар қазақтардың жерiн түгелдей мемлекеттiң меншiгi деп жариял­ ады. Ол реформалар Қазақстанды шаруалар арқылы кең көлемде отарлап алуға берiк негiз қалады. Орыс шаруаларын iшкi Ресейден жаппай қоныс аудар- ту көп жағдайда қазақтарды ежелгi ата­мекенiнен, қонысынан қуу және ең құнарлы жерлерiн күштеп тартып алу арқылы жүзеге асырылды. 1. Шаруаларды Қазақстан аумағына жаппай қоныс Тірек сөздер: аударту себептерi. Егер ХIХ ғасырдың ортасына дейiн • Басыбайлы Қазақстанға көбiнесе Ресейден әскери топ пен казактар тәуелділік ғана қоныс аударып келсе, ға­сыр­дың екiншi жарты­сы­ • Жер көріп нан бастап жағдай түбегейлi өзгердi. Ресей шаруала- қайтушылар рын қазақ да­ласына бұрын-соңды болып көрмеген кең көлемде жаппай қоныс аударту iсi мемлекеттiк тұрғыда қолға алынды. Мұның бiрқатар себептерi болды. Бiрiншiден, 1861 жылы Ресейде­ша- руаларды крепостниктік, яғни басыбайлы езгiде ұстау жойылды. Шаруа- лар басыбайлы­тәуелдiлiктен құтылды. Бiрақ олар жерсiз қалды немесе ұлтарақтай шағын жерге ғана ие болды. Мұның өзi шаруалардың толқуын туғызды. Патша үкiметi шаруалар бүлiншiлiгiнiң өрши түсуiн бол­д­ ырмау үшiн оларды Қазақстан мен Сiбiр аумағына жаппай қо­ныс аударту шарала- рын ұйымдастыру жөнiнде шешiм қабылдады. Екiн­шiден, Ресей империя- сы қоныс аударушы шаруалар есебiнен қа­зақ өлкесiнiң аумағында өзiнiң сенiмдi тiрегiн қалыптастыруды мақ­сат еттi. Үшiншiден, патша үкiметi орыс шаруаларын жаппай қон­ ыс аударту арқылы қазақтарды егiншiлiкпен айналысатын отыр­ ықшы өмiр салтына көшiрудi ойлады. Өйткенi он- дай жағдайда қыруар көп жер босап қалып, Шығармашылық тапсырма жергiлiктi халықты қатаң бақылауда ұстаудың­ Шаруалар егер 1861 жылы басыбайлы тәуелділіктен тамаша мүмкiндiгi туар едi. Төртiншiден, патша құтылмағанда, Қазақстан үкiметiнiң жерг­ iл­ iкт­ i ха­лықты христиан дiнiне аумағына келер ме еді? енгiзу және орыстандыру жө­нiнде арам пи­ғылы да болатын. Бесiншiден, қоныс аударушы шаруа- 130 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ лар Қа­зақстанды орыс империясының сарқылмас мол астығы бар алып қоймас­ ына айналдыруы тиiс деп үмiттендi. Өлкенi казактар арқылы отарлау экономикалық тұрғыдан ойдағ­ ы­ дай оңды нәтиже бермедi. Казактар өлк­ едегi әскери гарнизондар мен ше­неунiктер тобының өзiн де азық-түлiкпен жартымды қамтамасыз ете ал­ған жоқ. Оның үстiне, Ре­сейдiң ол жақта қалған жерс­ iз шаруаларын жаңа жерде емiн-еркiн тамаша өмiр сүруге бол­­­ ады екен дег­ ен хабар­лар мен хаттар елiкт­­ iре елеңд­ еттi. Мұның өзi орыс шаруаларын одан сайын жапп­­ ай қоныс ауда­руға қызықтыра түстi. Қазақстан аумағына шаруаларды қоныс аударту себептері Шаруалар бүліншілігінің өрши Қазақтарды отырықшы түсуін болдырмау өмір салтына көшіру Қоныс аударушы шар­уалар есе- Шаруаларды жергілікті бінен қазақ өлкесіндегі өзінің халықты христиан дініне сенімді тірегін қалыптастыру енгізу мен орыс­тандыруда пайдалану Қазақстанды орыс империясының мол астығы бар қоймасына айналдыру 2. Шаруалардың жаппай қо­ныс аудара бастауы. 1866 жылы Ба­т­ ыс Сiбiр Бас басқармасы шаруалардың Қазақстан аумағына өз бетт­­ ерiнше қоныс аударуына рұқ­сат еттi. Алғашқы қоныс аудару­шылар Сiбiрдiң әртүрлi қалаларындағы мещандар және Тобыл гу­бер­ниясындағы Қорған және Есiл округтерiндегi ­шаруалар болды. Олар Көкшетау округiнiң аумағындағы Саумалкөл деген­ жерге келiп орн­ аласты. Қоныс аударушылардың бiр бөлiгi казак станицаларына жайғасты. Қазақстанға қоныс аударғысы келген орыс шаруалары әдетте ең ал- дымен жер көрiп қайтушыларды (ходоктарды) жiбердi. Олар өздерiне қолайлы деген жерлердi таңдап, қазақтардан жалға алды, жыртып, тұ­ қым септi. Жердiң құнарлы екенiне көздерiн жеткiзген олар, ұзақ мер­ зiмдi жалға алу жөнiнде келiсiмшарттар жасасты, өзд­ ер­ iнiң жерл­ естерiн неғұрлым тезiрек жетуге шақырып, жанталаса әрекет еттi. Орыстардың елдi мекендерi пайда бола бастады. Кейiн ол жерлер өзi­нiң бұрынғы 131 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ иелерi байырғы халықтан тартып алынып, қоныс аударып­келген орыс шаруаларының иелiгiне заңдастырылып берiлдi. Шаруаларды iшкi Ресейден Қазақстанға қоныс аударту жөнiнде алғаш рет бастама көтерушiлердiң бiрi Жетiсудың әскери губернаторы Г. А. Колп­ аковский едi. 1868 жылы оның тiкелей басшылығымен­«Же­ тi­суға шаруалардың қоныс аударуы туралы уақытша Ережелер» жа- салды. Онда қоныс аударушы шаруаларға бiрқатар жеңiлдiктер мен артықшылықтар беру көзделдi. Шаруалардың әрбiр ер-азаматы­на 30 десятинадан жер телiмi бөлiндi. Олар барлық алым-салық түрл­ ерiн төлеу мен мiндеттi борыштарды атқарудан он бес жыл бойы босатылатын болды. 3. Шаруалардың қоныс аудару қарқынының күшейе түсуi. 1892 жылы Транссiбiр темiржолының құрылысы басталды. Ол Қа­зақстанның солтүс- тiк өңiрiн басып өттi. Мұның өзi қазақтардың иел­ i­гiн­дегi жердiң 4,2 мил- лион десятинасын қосымша тартып алу­ға жетк­ iздi. Темiржол құрылысы шаруалардың қоныс аударуына неғұрл­ ым ұйымдасқан сипат бердi. Шаруалардың темiржол құр­ ы­лысы аумағына (оның оңтүстiгiне қарай 100 шақырым жерге де­йiн) қоныс аударуына Сiбiр темiржол комитетi де мүдделi болды. Қоныс аударушы шаруалар адам тасуға бейiмделмеген қолайсыз­ вагондарда тасып әкелiндi. Петропавл және Омбы сияқты қалалардың темiржол торабы бекеттерiнде ондаған мың қоныс аударушы шоғырланды. Олар ашық аспан астында жатты, кейде ауа райының қолайсыз күндерiн Сурет бойынша әңгіме де сонда өткiздi. Азық-түлiктiң жетiспеушiлiгi мен құрастырыңдар. дәрiгерлiк көмектiң болмауы салдарынан адамдардың арасында­ауру-сырқау көбейдi, тiптi өлiм-жiтiм де аз В. С. Иванов. Қоныс аударушылар. 1870 ж. 132 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Қоныс аударушылар керуенi болған жоқ. Сондықтан да Омбы мен Петропавлда қоныс аударушылар пункттерi мен аурухана барактары жедел түрде салына бастады. Ереже бойынша жергiлiктi халықтың «басы арт­­ ық» жерлерiн, ондағы суару жүйесi мен су көздерiн қоса жап­пай­­тартып алу көзделдi. Қоныс аударушыларға арналған қор құру үшiн «басы артық» жерлердi iздеп табу міндеттелінді. Патша үкiметi қоныс аударту басқармаларына қазақтардың жерлерiн тартып алуына және оларды ғасырлар бойы ежелгi отырған атамекенiнен күштеп қуып шығуына толық құқық бердi. Қоныс аударып келген шаруалар өз алдарына жеке болыстарға бi­ рiктiрiлдi. Алғашқы кезде олар уезд бастығына бағындырылды, кейіннен шаруалар бастығы деген лауазымды қызмет пайда болды. Қажетті дерек 4. Жергiлiктi халық жағдайының нашарлай Патша үкiметi Қазақстан түсуi. Iшкi Ресейдегi шар­ уалардың Қазақстан аумағына қоныс аудару- аумағына қоныс аудару қарқыны мұндағы бай­ шыларды бес аймаққа ырғы халықтың жерiн жаппай тартып алуға бөлдi. Олар Торғай- ұласты. Қазақтар өз­дерi ғасырлар бойы отырған Жайық, Ақмола,­Семей, ежелгi қоныстарын, ондағы қыстаула­рын, ата- Сырдария және Жетiсу баба зираттарын тастап, қиыр шеттегi құнарсыз аймақтары едi. жерлер­ге­ көшуге мәжбүр болды. Отаршылдық саясат келiмсек орыс шаруалары мен жергiлiктi қазақтардың арасында ғана емес, қазақтардың өз Жергілікті қазақтардың өз араларында да жанжалды дау-дамайлар тудырды. арасындағы дау-дамай не үшін туындауы мүмкін еді? Тартып алынған жерлердiң ең жоғары мөл­ шерi Қазақстанның солт­­ үстiк аймақтарындағы 133 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Қàçàқñòàí ÕIÕ ғàñûðäûң åêiíøi æàðòûñûíäà Øàðòòû áåëãiëåð: 1 – ìåìëåêåòòiê øåгàðà; 2 – Қàçàқñòàííûң øåгàðàëàðû; 3 – îáëûñòàðäûң øåгàðàëàðû (1867–1868 æәíå 1891 æ. «Åðåæå» áîéûíøà); 4 – Қàçàқñòàíғà қîíûñ àóäàðғàí øàðóàëàð îðíàëàñқàí àóäàíäàð; 5 – ñàóäà æîëäàðû; 6 – æәðìåңêåëåð; 7 – Ø. Óәëèõàíîâ ýêñïåäèöèÿñûíûң (1855 æ.) ìàðøðóòû; 8 – Ø. Óәëèõàíîâ ýêñïåäèöèÿñûíûң (1856 æ.) ìàðøðóòû; 9 – Ï. Ï. Ñåìåíîâ-Òÿí-Øàíñêèé ýêñïåäèöèÿëàðûíûң ìàðøðóòû; 10 – Îðàë, Òîðғàé îáëûñòàðûíäàғû қàçàқòàðäûң êөòåðiëiñi æәíå Ìàңғûñòàó òүáåãiíäåãi òîëқóëàð (1869–1870) Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 134 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ неғұрлым құнарлы жерлер едi. Мәселен, қо­ныс ауда- рып келген шаруалар қорына деп Омбы уезiнде бүкiл Картамен жұмыс жерд­­ iң 52%-ы, Қостанай уезiнде – 54%-ы, Ақмола Картадан қоныс ау- уезiнде – 73%-ы ­тартып алынды. дарушы шаруалар 5. Жетісу аумағына ұйғырлар мен дүнгендердің орналасқан аудан- қоныс аударуы. ХІХ ғасырдың 70–80-жылдары пат- дарды көрсетіңдер. ша үкіметінің бастамасы бойынша ұйғырлар мен дүнгендер Жетісу жеріне қоныс аудара бастады. Бұған дейін олар Қытайдың Іле өлкесінің аумағында тұрып келген еді. Ұйғырлар мен дүнгендер ХVІІІ ғасырда және ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қытай үкіметіне қарсы бірнеше рет көтеріліс жасады. Олар өздерінің ұлттық тәуелсіздігі жолында күресті. Алайда Қытай әскері оларды аяусыз басып-жаныштады. 1881 жылы Қытай мен Ресей империясы арасында Санкт-Петербург бейбіт келісімшарты жасалды. Ол бойынша ұйғырлар мен дүнгендер бір жылдың ішінде Жетісу облысының аумағына қоныс аударуға құқықты болды. Қазақстанға көшіп келген ұйғырлар мен дүнгендердің саны бір­ те-бірте арта түсті. 1897 жылы қазақ жеріндегі ұйғырлардың саны 56 мыңға, дүнгендер 14 мыңға жетті. Қоныс аударушылар негізінен Жетісу аумағындағы Верный және Жаркент уездеріне орна- ластырылды. Ұйғырлар мен дүнгендер егіншілік, бау- Анықта бақша өсіру, ұсақ-түйек сауда жасау, басқа да әртүрлі кәсіп түрлерімен айналысты. Жергілікті халық пен Ұйғырлар мен дүн­ қоныс аударып келген ұйғыр, дүнгендердің арасын- ген­дерд­ ің Қазақ­ да тату-тәтті бейбіт қарым-қатынас орнады. Әйтсе де станға қоныс аудару қазақтардың жер мәселесінің қиындап, нашарлай себебі? түсуіне өз әсерін тигізді. ? 1. Та­қыр­ ыпт­ ың суреттері б­ ойынша қоныс аударушылардың қазақ даласына қандай көл­ ікпен келгенін анықтаңдар. 2. Қазақстанның көпұлтты ел атануына патшалық Ресейдің қоныстандыру саясаты қаншалықты әсер етті? * Жер көрiп қайтушылар (ходоктар) – құнарлы жер көрiп, таңдау үшiн жiберiлген шаруалар. Байырғы (автохтонды) халық – бұрыннан тұратын жергiлiктi халық. Колпаковский Герасим Алексеевич (1819–1896) – Ресей империясы армия- сының генералы. Батыс Сібір, Түркістан және Дала өлкелері әскери-әкімшілік басшысы. 135 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Омбы уезiне қарасты Қызылағаш болысының №6 ауыл қырғ­ ызд­ арын­ (қазақтарын. – авт.) жерге орналастыру мәселесi «Үстiмiздегi жылғы тамыздың алғашқы күндерiнiң бiрiнде осы ауы­­ лғ­ а жерге орналастырушы бiр шенеунiк келдi. Ауыл тұрғындары оның аты-жө­нiн бiле алған жоқ. Ол қырғыздарды жинап алып, олардың осы ауылдан­180 шақырым алыс жаққа көшуi тиiс екенiн хабарлады... Оқиғ­ аның басы-қасында болған адамның айтуынша, қырғыздар оны бастарын төмен салып,­үн-түнсiз тыңдаған. Ешкiм бiр ауыз да сөз айтпаған. Айнала төңiрек құ­лаққа ұрған танадай үнсiз тыныштыққа бөленген. Шенеунiк сөзiн одан әрi жалғастырып, ендi бұл жер- ден сендерге ешқандай да жер берiлмейдi, оны күтiп босқа әуре болғанша, осы бастан көше берiңдер дегендi айтқан.­Қырғыздар сонда да үн қатпаған. Мына хабарландыру оларға аспаннан жай түскендей әсер еткен, жү­рек­терi қысылып, қатты қиналған. Бiрақ олар сонда да болса бұл жерден көшпеуге бекiндi. Ше­ неунiк жөнiне кеттi, ал ауыл адамдарының ұнжырғасы түсiп, ауыр уайым­ның ащы уын жұтқан бойы қала бердi». Омбы хабаршысы, 1911, №191, 3-бет. 1. Ауыл тұрғындарының ұнжырғасы неге түсiп кеттi? 2. Қазақтар қайда кетуi тиiс болды? 3. №6 ауыл тұрғындарының жерi кiмдерге берiлдi? §37–38. қазақстанда капиталистік қатынас­ тардың дамуы Бүгінгі сабағымызда капиталистік қатынастар дамуының Қазақстан эконо- микасына тигізген ықпалын анықтаймыз. Ресей империясының экономикасы қарқынды дамып келе жатты. Оған шикiзат көздерi, арзан жұмыс қолы және өндiрiлген өнiм түрлерiн өткiзетiн рынок қажет болды. Патша үкiметi Қазақстанда да зауыттар мен фабрикалар сала бастады. Табиғи шикiзат­ты Қазақстан аумағынан көптеп тасып әкету үшiн барлық жағдай жасалды. Қазба байлығы мен ауылшаруашылық шикiзат өнiмдерiн өңдейтiн кәсiпорындар қатары көбейдi. ХIХ ғасырдың екiншi жартысында Қазақстандағы шахталар мен кенiштер орыс көпестерi мен кәсiпкерлерiнiң Тірек сөздер: қолында болды. 1. Қазақстанға Ресей және шетел капит­ ал­ ының • Қосым Пішенбаев • Акция енуi. Қазақстан жері таскөмiр кенiне бай.­Олардың • Табыс табу iрiлерi Орталық Қазақстанда едi. Қарағанды көмiрiн • Дискриминация алғаш­қылардың бiрi болып 1833 жылы Аппақ Бай- жанов ашты. 136 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Ертiс бойындағы және Орталық Қазақстандағы көптеген кен о­ рын­дарын тұңғыш рет ашқ­ ан адам Қосым Пiшенбаев болды. Ол Екiбастұз кө­мiрi, Май­ қай­ың полиметалл кен орында­рын ашқаны туралы бiрiншi болып мәлiмдедi. Қ. Пiшенб­­ аев Павл­ одардағы миллионер-көп­ ес А.И. Деровқа жалданып, кен көздерiн iздеушi және маркшей­дер болып жұм­ ыс iстедi. Ол Баянауыл да­л­ асын­дағы Александровка, Талдыкөл, Жамант­ ұз, Қарас­ ор, Шөптiкөл, Майкөбен сия­ қт­ ы таск­ өмiр кен орындарын ашты. Ресей кәсiпкерлерi жергiлiктi қазақтардан аса бай Қосым Пiшенбаев кен орындарын су тегiн бағаға сатып ал­ды. Мәселен, ХIХ ғасырдың 40-жылдарында Н. Ушаков, А. Рязанов деген көпестер қа­з­ ақтар­дан Қар­ ағ­ анды көмiр кен орындарын, Успенск мыс ке­нiш­терiн, Жез­қазған және Спасск-Воскресенск мыс кенiштерi аймағын өте арзан­ бағаға са­тып алды. Алайда ХХ ғасырдың бас кезiне қарай тау-кен кәсiпорынд­ а­ры­ ның басым бөлiгi шетелдiк кәсiпкерлердiң қолына көштi. Патша үкi­ метi шетелдiк кәсiпкерлерге шет аймақтарды игеруiне кең жол ашып берген едi. Кен орындарын игеруге орыс кәсiпкерлерiнiң жет­кiлiктi тәжiрибесi де, заманауи техникалық құралдары да болған жоқ. Олар өндiрiлген дайын өнiмдi өткiзуде қиындықтар­ға душар болды. Ал Ре- сей шенеунiктерi шетелдiк кәсiпкерлер жағында болды.­ Олар шетелдiк кәсiпкерлерден қолдау көрсеткенi үшiн пара алып тұр­ атын. Шетелдiк кәсiпкерлер көбiнесе кездейсоқ адамдар, яғни олардың арасында қатардағы мұғалiмдер, ет сататын қа­сапшылар, ұсақ саудагерлер, тiптi тiлмаштар да бар едi. Өздерiнiң жекеменшiг­ iнд­ е капиталы болма- са да, Батыс елдерiндегi банктерд­ iң­ берген не­сиесiне Қазақстанның өнер- Қазақстандағы кенiштер мен шахталарды су тег­ iн кә­сіптік дамуы қалай баға­мен сатып алып, тез байып шыға келдi. Жергiлiктi ­басталды? арзан шикiзатты өз­дерiнде қымбатқа сатып, банктерден алған қарыздарынан құтылып­қана қойған жоқ, сонымен қатар қыруар пайданың­астында қалды. Кен орындары мен шахталар жыртқыштықпен талан-таражға сал­ ып тонаудың салдарынан бiрте-бiрте iстен шыға бастады. Олардағ­ ы техника iс жүзiнде жаңартылған жоқ. Ал өндiрiлген шикiзат ше­тел асып кетiп жатты. 2. Тұз, мұнай және алтын өндiру. Тұз Батыс Қазақстанның Бас­құн­шақ, Елтон және Елек кәсiпшiлiктерiнде, Қазақстанның солтүстiк-шығысындағы 137 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Қазақстандағы кен орын­ Коряков көлдерiнде өндiрiлдi. Ол өлкенiң өзiнде тұз дары неліктен шетелдік­ өнімін тұт­ ыну және Қазақстаннан тыс жерлерге тердің қолында болды? шығарып сату үшiн де өндi­рiлдi. Мәселен, Коряков өндіріс орнынан ғана 4 мил­лион пұтқа жуық тұз алын- ды. Онда 10 мыңнан астам адам жұмыс iст­ едi. Олардың басым көпшiлiгi қазақтар болды. Коряковте өндiрiлген тұз негiзiнен Батыс және Шығыс Сiбiрге, сондай-ақ Обь өзенiндегi балықшаруашылығына жөнелтiлiп отырды. Мұнай өндiру iсi шетелдiк кәсiпкерлердiң, ең алдымен ағылшын­ дардың қолында болды. Доссор және Жем өзенiнiң бойында мұнайды көп мөлшерде өндiре бастады. Ше­телдiк компаниялар орасан зор көлемде пайда тапты. Бiрiншiден, олар­мен бақталас бәсекелестер болған жоқ. Екiншiден, жергiлiктi қа­зақ халқ­ ын арзан жұмыс қолы ретiнде пайда- ланды. Үшiншiден, ағыл­шындар мұнай көздерiн барлау және өнiм өндiру кезiнде еле­улi жеңiлдiктердi пайдаланды. Төртіншіден, батыс елдерінің банк­ т­ ерінен тиімді түрде несие алды. Ал жергiлiктi халыққа ешқандай да ақы тө­ленген жоқ. Осы себептерден шетелдiк компаниялар тез ара­да ба­йып алды. Тау-кен өнеркәсiбiндегi пайдалы саланың бiрi алтын өндiру болды. Алтын өндiрушiлердiң арасында орыс және татар кәсiпкерлерi басым едi. ХХ ғасырдың бас кезiнде Өскемен уезiнде алтын кенi қа­зылатын 50 кенiш болды. 3. Ауылшаруашылығы өнiмдерiн өңдеу. Ауылға Картамен жұмыс капиталистiк қа­ты­н­­ астардың енуi қазақтарды шөп шабумен, балық аулаумен, бақша­егум­ ен айналысуға Картадан шетелдік­ мәжбүр еттi. Малшаруашылығы шик­ iз­ атын өң­дей­тiн тердің қолындағы кәсiпорындардың негiзгi ошақтары Ақмола мен Семей кеніштерді және негізгі кен өндіру облыс­та­ры болатын. орындарын көр­ Ауылшаруашылығы өнiмдерiн өңдейтiн кәсiп­ сетіңдер. орындардың өзiн­дiк­ ерекшелiктерi болды. Зауыттар мен фабрикалардағы жұмысшы­лардың саны аз едi. Кәсiпорындардағы техника әбден ескiрiп бiткен болатын.­ Мамандықты қажет етпейтiн қара жұмыстарды қазақтар атқ­ арды.­ Шетелдік кәсіпкерлердің қыруар пайда табу себептері Оларға Арзан жұмыс Кеніштер мен шах- Батыс елдерінің бәсекелестер күшін таларды өте арзан банктерінен тиімді бағамен сатып алды түрде несие алды болмады пайдаланды 138 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ © ЖШС «8&8», 2018 139 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 4. Темiржолдардың салынуы. Қазақстанда өнеркәсiптiң дами баст­ ауы, өндiрiлген шикiзаттарды тасып әкету үшiн темiржолдар салу ауадай қажет болды. Орыс фабриканттары Ресейдi шығыстағы шет аймақтармен байланыстыратын темiржолдар салуды патша үкiме­тiн­­ ен ХIХ ғасырдың 60–70-жылдарының өзiнде-ақ сұраған болатын.­ Ташкенттен шыққан түйе керуенi Орынборға 100 күн дегенде әрең жет­ етiн. Мұндай жағдай сауда-саттық пен өнеркәсiптiң жедел дамуы­ на­көп кедергi келтiрдi. Сондықтан да ХIХ ғасырдың екiншi жар- Қажетті дерек тысында қазақ дал­ а­сына­темiржол магистраль- дары салына бастады. 1891–1893 жыл­дары Лондонда «Спасск мыс кен Пок­ровская слобода – Орал темiржол желiсi орындарының акцио­нер­лiк тартылды. 1894 жылдан бас­тап­Челябi мен қоғамы» құрылды. Бұл қоғам орыс көпестерiнен мыс Омбы арасында темiржол қатынасы орнады. кенiштерiн са­тып алумен Қазақ халқының арасында темiржол құ­­ белсендi түрде айналысты. рыл­ ысында жұмыс iстеп, табыс тауып қай­т­ у Акция иелері Англияның, кеңiнен өрiстедi. Орынбор–Ташкент те­м­ iрж­­ о­ Францияның, АҚШ-тың, лын­ салуға 40 мыңға жуық қазақ қа­тысты. Германияның, Швецияның, Маусымдық жұмыстарда iстег­ ендердiң көп­ Испанияның және басқа да шiлiгi кейiн темiржол бойында жұ­мысқа ор- елдердiң азаматтары болды.­ наласып, қазақтың кәсiби жұмысшыларының қатарын қалып­тас­тырды. Кейде қа­зақтар өздерiнiң туған өлкесiнен тыс жерлерге де барып жұмыс iс­тедi. Мәселен, 1895 жылы Семей облысы Павлодар уезiнiң 2 мыңға жуық қазағы Тайга бекетiндегi темiржол құрылысында еңбек еткен.­Тап Жалдамалы әйелдердiң ауыр еңбегi 140 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ сол жылы мыңнан астам қазақ Ачинскiге таяу жерде Теміржол салудың ел темiржол­дың Орта Сiбiр учаскесi құрылы­сында жұмыс экономикасына пайда- iстедi. сы қандай еді? Қазақстаннан темiржолдар арқылы ауылшаруа­ шылық шикiз­ ат­тары тасылды. Қазақстанның оңтүстiк аймақтарынан мақта, жемiс-жидектер жөнелтiлiп жатты. Қазақстанға темiржол арқылы егiн­шiлiкке қажеттi машиналар мен еңбек құралдары жеткiзiлдi. Сон­дай-ақ көп мөлшерде ағаш бөренелер, құрылыс материал- дары, мануфактура өнiмдерi, қант және шай әкелiндi. Темiржолдарда жұмыс iстеу мамандандырылған Картамен жұмыс жұмысш­ ылардың болуын қажет еттi. Жергiлiктi жер- лерде ондай жұмысшылар болған жоқ, барының өзi 139-беттегі кар- жетiспедi. Патша үкiметi ондай маманданд­ ырылған тадан Қазақстан темiржол және өнеркәсiп жұмысшыларын негiзiнен аумағында салынған Рес­ ейдiң еуропалық бөлiгiнен әкелiнген орыстардан алғашқы теміржол желісін көрсетіңдер. қалыптастыруға күш салды. 5. Жұмысшы табының қалыптаса бастауы.­Жер­ гiлiктi жұм­ ысшы табының қалыптасуы өнеркәс­ iптiң дамуына байланысты болды. Жұ­м­ ысшылар негiзiнен кедейленiп, қайыршы халге түскен көш­ пелi қаз­ ақтар мен қоныс аударып келген орыс шаруалары есе­бiнен тол­ ыға түстi. Қазақстанның бiрқатар облыст­ арынан мыңдаған ша­руалар­жұмыс iздеп, табыс табу үшiн ел ке­зiп кеттi. Жұмысшылардың тұрмысы бiрқатар фак­торларға байланысты едi: олардың кәсiби бiлiмi, мамандығы бол­ған­жоқ. Тұрғын үй тапшылығынан қатты қиналды, кәсiпорындарда еңбек қауіпсіздігі сақталынбады. Жұмысшылардың жарақаттануы мен өлімге ұшырау оқиғалары жиі кездесетін. Қазақстанда ХIХ ға­сыр­дың аяқ кезiнде өнеркәсiп өндiрiсiнiң техникалық жабдықталу деңг­ ейi Қазақстанда жұмыс­шы тым төмен болды. Соның салдарынан негiзiнен қол табы қалай қалыптасты? еңбегi көп қ­ олданылды. 6. Қазақ жұмысшыларының ауыр жағдайы. Зауыт, фаб­рикалардағы жұмысшылардың жағдайы өте ауыр болды. Фаб­рика инспекция­сы туралы заң Қазақстан аумағында қолданылған жоқ. Жұмыс кү­нiнiң ұзақтығы мұнай кәсiпшiлiктерiнде 12 сағатқа, ал алтын өндi­рiлетiн кен орындарын- да 10–12 сағатқа созылды. Жұмысшылар қа­ра­пайым еңбек құралдарын пайдаланды. Кәсiпо­рынд­ арда еңбек қа­у­iп­с­ iздiгi сақталмады, ол туралы сөз ету мүмкiн емес едi. Жұмысшылардың тұрақты баспанасы да болған жоқ. Олар лашықтар­мен киiз үйлерде тұрды. Тау-кен өнеркәсiбiнiң тез дамуы жұмыс қолының тапшылығын ту­ ғызды. Соның салдарынан кәсiпорындарда әйелдер мен балалардың еңбегi 141 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Неліктен тау-кен кәсіп­ кеңiнен пайдаланылды. Олар еңбекақыны ер адамның шілігі Қазақстанда еңбекақысымен салыстырғанда әлдеқайда аз алды. негізгі өндіріс орны саналды? Қазақ жұмысшыларын ашықтан-ашық кемсiтiп, дискри­мин­ ац­ ия­жа­сады. Бiрдей еңбек ете тұра оларға жалақы әлдеқайда кем төленд­­ i. Бұл жөнiнде округтiк инженер М. Красовский былай деп жазд­ ы: «Қыр­ғыздармен (қазақтармен. – авт.) бiрдей жұмыс кө­лемiн атқарған орыс жұмысшылары жалақыны олардан екi не үш есе артық алады». Олардың орташа жалақысы күнiне 30–40 тиын­нан ғана құралды. Қа­зақтар жұмысқа қабылданғанда баспана берiлмейтiнi ескерт­ iлетiн. Қаз­ ақтардың орыс тілін нашар білуінен, олар өз құқықтарын­қорғай­алмады. Зауыт-фабрика дүкендерiндегi т­ ауарлар мен азық-тү­лiк өнiмдерi қазақтарға көтерiңкi бағалармен сатылды. ? 1. Қосымша материалдарды пайдалана­ отырып, «Қазақ жұмысшыларының бiр күнi» деген тақырыпқа әңгiме құ­растырыңдар. 2. Интернет қорлары мен әдеби деректерді пайдалана отырып, көмірдің бұрынғы және қазіргі кез­де қа- лай өндірілетіні, осы саладағы технологиялық жаңалықтар жайлы айтып беріңдер. * Акция – құнды қағаз. Ол кәсiпорынға акционердiң белгiлi мөлшерде үлес- жарнасының қосылғанын куәландырады және оған меншiктi иеленуге, түскен табысты бөлiсуге құқық бередi. Дискриминация – адамды кемсiту, оның құқығын шектеу, әлеуметтiк ­қорлау. Табыс табу – село тұрғындарының күнкөрiс үшiн табыс т­ абу мақсатымен маусымдық уақытша жұмыс iздеп қалаға не басқа жаққа кетуi. Маркшей­дер – тау кендеріне геодезиялық зерттеулер жүргізетін маман. Қосым Пiшенбаев (1844–1932) – Ертiс бойындағы және Орталық Қаз­ ақстандағы көпт­ еген кен орындарын бiрiншi болып ашқан адам. Со­ның iшiнде Екiбастұз көмiр кенiшi және Майқайың полиметалл кен орындары да бар. Малшаруашылығы шикізатын өңдеу жөніндегі алғашқы көсіпорындардың негізгі ошақтары Ақмола және Семей облыстары болатын. Жергілікті мекемелер жинаған деректер бойынша мұндай кәсіпшіліктердің алғашқы ошақтары Ақмола облысында XIX ғасырдың орта шенінде-ақ пай- да болған. 1888 жылы Семей облысында 63 «зауыт» – 13 былғары, 9 сабын қайнататын, 1 шарап ашытатын, 1 май қорытатын, 23 кірпіш, 2 сыра ашы- татын және басқа да 4 зауыттар болып, оларда 262 жұмысшы істеген, жалпы шығарған өнімдері 230 147 сомға жеткен. Оның үстіне малшаруашылығы шикізатын өңдеу жөніндегі кәсіпорындар негізінен уезд орталықтарында орна- ласып, дала тұрғындарын жаңа экономикалық үрдістерге үнемі тартып отырды. Бұл орайда шикізатты өңдеудің ұлғайтуына қарай негізінен ірі қоныстардың құрылуына байланысты жекелеген кәсіпорындардың өнімділігі едәуір көлемге 142 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ жетті. 1890 жылы Өскемендегі екі кірпіш зауытында ғана өндіріс көлемі 20 мың дана күйдірілген және шикі кірпіш болды, сонымен бірге Зайсанда – 3 былғары, 1 тон зауыты, Павлодарда – 2 май қорытатын, 2 сабын қайнататын, 2 кірпіш, сыра ашытатын зауыттар; Көкпекті, Семей, Павлодарда – 13 май қорытатын, балауыз, 23 былғары, 5 тон «зауыттары» жұмыс істеді. XIX ғасырдың 80-жылдарынан Сырдария облысында да өңдеуші өнер- кәсіп қарқын ала бастады, 1887 жылы «фабрика-зауыт және майдагерлік кәсіпшіліктердің» өнім шығаруының жиынтық сомасы 1 482 500 сомға жетті; бұған мақта өндірісі бойынша – 860 000 сомға дейін, жібек өндірісі бойын- ша – 450 000, темекі өсіру бойынша – 20 000, балық аулау және т.б. бойынша шығарылған өнім құнын қосу керек, сонда барлығы 1 720 000 сомның өнімі шығарылды. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). – Бес томдық. 3-том, Алматы, 2002, 507-бет. 1. Мал шикізатын өңдеу орталықтары қайда орналасты? 2. Кәсіпорындар өлкенің экономикалық дамуында қандай рөл атқарды? §39–40. жәрмеңке саудасының дамуы Бүгінгі сабағымызда сауда қатынастарына жәрмеңкелердің әкелген өзге­ рістерін талдаймыз. Қазақтардың ХVIII ғасырдағы сауда-саттығының өзiндiк ерек­ше­ лiктерiн еске түсiрiп, айтып берiңдер. Қазақтар ол кезде қай ел­д­ермен сауда-саттық жасаушы едi? 1. Қалалардың қалыптасу мен даму ерекшеліктері. Тірек сөздер: Қазақстан аумағында қалалар ерте замандарда да болған. • Жәрмеңке Қала мәртебесіне ие болған бекініс-қамалдар салудың • Жүк арбасы көбейіп кеткен кезі Қазақстанның Ресей империясының • Бөз құрамына қосылу кезеңімен тұспа-тұс келеді. Неғұрлым • Елтірі ірі қалалар қатарына Орал, Гурьев, Семей, Петропавл, • Қоянды жәрмеңкесі Қостанай, Өскемен, Ақмола, Павлодар, Ақтөбе және басқалары жатады. Батыс, Солтүстік, Солтүстік-Шығыс Қазақстандағы қа­ла­лардың көпшілігі әскери бекініс-қамалдар мен әскери елді мекен­дер негізінде пайда болды. Олардың кейбіреулерінің салынуы Рес­ ейдің еуропалық бөлігінен Қазақстанға қоныс аударып келген ша­ руалардың ағылуымен тікелей байланысты екені де рас. Сонымен қатар 143 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

ХVIII–ХIХ ғасырлардағы Қазақстан қалалары Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 144 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ қазақ даласында округтік приказдардың орталығы ретінде де бірқатар қалалар (Көкшетау, Қарқаралы Картамен жұмыс т.б.) салына бастады. Қа­зақстандағы қалалар ірі сауда, мәдениет және өнер орталықтарына айналды. Картадан ірі қала- ларды көрсетіп, 2. ХIХ ғасырдағы сауда сипатының өзгеруi. олардың Қазақ- Егер ХVIII ғасырда қа­зақтармен еркiн сауда-саттық станның қай айма- негiзiнен шегара шебiне таяу бек­ i­н­ iстерде жүргiзi­лiп ғында көп орнал­ ас- келген болса, ендi ХIХ ғасырда оның сипаты мүл­­ қанын анық­таңдар. де өзгердi. Олар әкiмшiлiк реформаларының жүр­ гiзiлуiмен, сондай-ақ қоныс аударушы шаруалар арқылы отарлау әрекет­ те­рiмен байланысты болды. Сауда орталықтары бiрте-бiрте Қазақстан­ның iшкi аудандарына қарай ойысты. Олар округ орталықтарына, қоныс аударушы шаруалардың елдi мекендерiне және жаңа қалалар­ға қарай жақындай түстi. Бұрын сауда-саттықтың басты орталықтары Орынбор, Т­ роицк, Пет­­ ропавл, Преснегорьков, Омбы, Семей және Орал бекiнiс қа­мал­дары­болып келген едi. Ал ХIХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап, округтiк приказдар да сауда орталықтарына айнала ­бастады. Ресейдiң қазақтармен сауда-саттығы негiзi­нен Ойлан! татар көпестерi мен приказчиктерiнiң көмегiмен жүрг­ iзiлдi. Олар қазақ және орыс тiл­дерiн жақсы Тепе-тең баламасыз бiлетiн едi. Ресей көпестерi қазақтардан мал және мал айырбас деген не? өнiмдерiн сатып алды. Ал дала тұрғындары ресейлiк Мысал келтір. көп­ естерден­шұға мен бөз маталар, тоқыма кенептер, өңделген былғары, темiрден жасалған бұйымдар, шай, қант, темекi және ағаштан жасалған ыдыс-аяқ сияқты тауарлар сатып алатын. Сондай-ақ қазақтардың мал емд­ еуге қажеттi дәрi-дәрмектерге деген сұранысы да күштi болды. ХIХ ғасырдың бiрiншi жартысында Ресейдiң Есепте қа­зақтармен саудас­ ының басым көпшiлiгi тепе-тең баламасыз айырбас түрiнде жүрдi. Бар­лық нәрсенiң Қазақтар қазанды бiрдей баламасы қой (iсек) болды. Рес­ ей көпестерi неше есе қымбатқа түкке тұрмайтын арзан өнеркәсiп бұйымдарын баға­ алған? лы мал өнiмдерi мен шикiзаттарға айырбастап, шаш етектен пай­да тапты. Мәселен, Iрбiт жәрмеңкесiнде 2 сом 70 тиыннан сатып алынғ­ ан қазандар мұндағы қазаққа 50 сомға сатылды. Көпестер Қазақстанға сапасыз бұйымдарын шығарды. Өсiм­қор­лық операциялары да кеңiнен етек алды. Онымен көпестер де, казак­тар да айналысты. Олар қазақтарға өз өнiмдерiн малмен төленетiн етiп бердi, оның пайыздық өсiмiн де мал басымен алып отырды. 10–3467 145 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 1835 жылы Қазақстанға әкелiнетiн астық пен егiншiлiк құрал-сай­ мандарына баж салығын төлеу алып тасталды. Бұл жағдай мен басқа да бiрқатар шаралар Ресей көпестерiнiң Қазақстанмен сауда-с­ аттық жасауды күшейтуге деген ынта-ықыласын арттыра түстi. ХIХ ғасырдың екiншi жартысындағы неғұрлым iрi сауда ор­та­лық­ тары Ақмола, Павлодар, Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау, Қаз­ а­л­ ы және Жаркент қалалары болды. 3. Орта Азиямен жүргiзiлген керуен саудасы. ХIХ Ойлан! ғасырдың бiр­ iншi жартысында Қазақстан Ресейдiң Орта Азиямен сауда-саттық жас­ ауында транзиттiк маңызға Сауданың ақшалай ие болды. Орта Азия мен Қытайға бар­ атын керуен түрге ауысуы қазақ жолдары Қазақстанның аумағын Орынбор, Троицк,­ қоғамына қолайлы болды ма? Петропавл, Семей қалалары арқылы басып өттi. Орта Азиямен жүргiзiлетiн сауд­ а керуенiнде жыл ­сайын 5, 6 мың түйеге артылған жүк тасылды.­Патша үкiметi Орта Азиядан мақта, жiбек мата, елтiрi және кiл­ емдер алып тұрды. Орта Азиямен сауда негiзiнен татарлар мен ортаазиялық көпес­тер­дiң қолында болды. Егер бұрынғы кездерi сауда-саттық тек қалаларда ғана жүргiзiлiп келген болса, ендi ол қаладан тыс жерлерде де ұйымдастырыла беретiн болды. Сауда айналымының көлемi әлдеқайда арта түстi. Бiрте- бiрте уездiк қалалардың өздерi де iрi-iрi сау­да орталықтарына айналды. Сауда өзiнiң даму барысында бiрте-бiрте ақшалай түрге ене бас­тады. Мемлекеттiк қазына Орта Азия көпестерiнен алынатын алым-са­лық есебiнен едәуiр байыды. Көпестердiң саны да арта түстi. 1863 жылы Орта Азияда болған венгр зерттеушiсi А. Вамбери өлкеде, әрбiр үйде Ресейде жасалған өнiмнiң қандай да бiр түрiнiң кездесетiндiгiн айтады. ХIХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап қазақ өлкесiндегi сау­да- саттықтың ел аралайтын, тұрақты және жәрмеңкелiк түрлерi п­ айд­ а болды. 4. Ел аралап жүрiп жасалатын, тұрақты және жәрмеңкелік сауда. Ел аралап жүрiп айыр­бас сау­да жасаумен орыс, татар және ортаазиялық көпестер айналысты.­ Олар көшпелi және жартылай Қазақстанда неліктен көшпелi халыққа күнделiктi қажеттi тауарлар сатты. жәрмеңке саудасы Оны малға немесе мал өнiмдерiне айырбастады. Он­ дамыды? дай көпестер қазақ даласынан үйiр-үйiр жылқы айдап қайтып жүрдi. Жүн мен майды қажетiнше сатып алды. Бұл өнiмдер Троицк, Орынбор, Ор, Петропавл және Омбының зауыттары мен базарларын­дағы алыпсатар саудагерлерге үстеме бағамен өткiзiлетiн. Ал алыпса­тар саудагерлер өз кезегiнде ол өнiмдердi Ресей базарларында 146 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ сата­тын, тiптi шетелдерге де асырып жiберетiн. Бұдан екi арадағы делдал­ дар мол табыс табатын. Жәрмеңкелiк сауда мал өсiрушiлер мен отырықшы диқандардың ара- сында делдалдық сипат алды. Саудан­ ың бұл түрi мал сатушы қазақтарға өте тиiмдi болды. Олар жәр­м­ еңкеде өздерiнiң малдары мен мал өнiмдерiн көптеп айырбас­тай алды. Жәрмеңкелiк сауданың кеңiнен өрiс алуына бiрқатар се­беп­тер болды. Бiрiншiден, Қазақстанның негiзгi халқы көшпелi және жартылай көшпелi өмiр салтын кештi. Мұндай жағдайда олардың өз малдарын үлкен жәрмеңкелерде көптеп ­сатуға және егiншiлiкпен ай- налысатын отырықшы халықтан азық-түлiк өнiмдерiн молынан са­тып алуға өте қолайлы болды. Екiншiден, қазақтың кең-байтақ дал­ ас­ ындағы жол жүйесi нашар дамыған едi. Қазақстандағы неғұрлым атақты iрi жәрмеңкелер Кластер жасаңдар Қарқаралы уезiн­дегi Қоянды, Ақмола уезiндегi Кон- «Жәрмеңкелік стантинов-Еленов, Атб­ асар уезiндегi Петров, Орал сауданың дамуы». облысындағы Ойыл және Темiр, Верный­уезiндегi Қар­ қара, Жаркент, Сырдария облысындағы Әулиеата, Семей уезiндегi Шар, Павлодардағы Тайыншакөл жәрм­ ең­келерi болды. Жәрмеңкелерге әкелiнетiн тауарлар үш топқа бөлiнетiн. Қазақт­ ард­ ың тауарлары мал және мал өнiмдерi, терi-терсек, жүн-жұрқа, ки­iз, текемет сияқты заттар болатын. Жәрмеңкелерге Ресейдiң еур­ оп­ алық бөлiгiнен киiм-кешек, ағаштан жасалған ыдыс-аяқтар, ұн, шай, қант, бiлтелi шам- дар, сабын, фарфордан және темiрден жасалғ­ ан тұрмыстық бұйымдар жеткiзiлетiн. Ал Орта Азия саудагерлерi әртүрлi шапан, кiлемдер, жiбек және мақта-мата кездемелерiн, ер-тұрм­ ан әбзелдерiн, сондай-ақ кептiрiлген жемiс-жидек өнiмдерiн сататын. 5. Қоянды жәрмеңкесi. 1848 жылы Қарқаралы казак станицасының жанындағы Қоянды деген жерде айырбас сауда орталы­ғы ашылды. Жәрмеңкенiң негiзiн қалаушы ялуторлық көпес (Тобыл­губерниясындағы Ялутор қаласының тұрғыны) Ойталқы В. Ботов болды. Жәрм­ еңке жыл сайын маусымның 15-iнен шiлденiң 15-iне дейiн өт­кiзiлiп тұрды. Алғаш­ В. Ботов жәрмеңке қыда оның аумағы 2 шаршы шақырым ғана едi. Ке­ ашуда неліктен Қоян­ды жерін йiн­нен осындағы Талды даласы түгелдей қайнаған таңдады? қызу сауда­алаңына айналып кеттi. Жәрмеңке ұзын­ дығы 11, енi 5 ша­қырым алқапты алып жатты. 1890 жылы мұнда 1 шiркеу, 199 сауда нүктесi, 42 тұрғын үй және 707 киiз үй болды. Жәрмеңкеде павлодарлық көпес Деровтың үлкен жеке дүкенi ашылды. Қоянды пошта бекетiнiң ғимараты, пошта-те­ леграф бөлiмшесiнiң үйi де осында орналасты. Қазақтар жәрмеңкеге 147 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Сауда қатынастарының дамуыВсе учебники Казахстана на OKULYK.KZ © ЖШС «8&8», 2018148 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ қым­ ызд­ ы ағыл-тегiл, көл-көсiр етiп жеткiзiп тұрды. Ресейдiң қаржы министрлiгi Қо­янд­­ ы жәрмеңкесiнде Картамен жұмыс Мемлекеттiк банк бөлiмшесiнiң ғимаратын ­салд­ ырды. Картадан сауда Сауда қатарларының аяқ жағында «шенеунiктер жолдары мен орыны» деп атал­ атын квартал орналасты. Онда Мемле­ жәрмеңкелерді көрсетіңдер. кеттiк банк бөлiмшесi, пошт­ а-телеграф кеңсесi салын- ды. Қарқаралы уезi бастығына, бiтiс­тiр­ уш­ i­судьяға, мал дәрiгерлерi мен адам дәрiгерлерiне, сондай-ақ­полиция қызметкерлерiне арналған қонақүйлер де осы жерде едi. Жәрмеңкеде қазақтардың болыстары бас қосып, жиын өткiзiп тұр­ атын. Сондай-ақ билердiң төтенше болыстық съездерi де осында­ өткiзiлетiн. Алым-салық жинаушылар да осында бас қосатын. Қоянды жәрмеңкесi 1930 жылға дейiн жыл сайын өткiзiлiп келдi. Оның қазақ даласындағы сауданы дамытуда орасан зор маңызы болды. 6. Жәрмеңкелердiң әлеуметтiк-мәдени саладағы атқарған рөлi. Жәр­ мең­келерде сауда-саттық жасалып қана қойған жоқ. Онда алу­ан­ түрлi рулар мен халықтардың өкiлдерi бас қосып, пiкiр алысатын, байланыс жасап тұратын орынға да айналды. Қазақ және орыс халықтары өкiлдерiнiң өзара тамыр-таныстығы да осындай жәрмеңкелерден баста- латын. Жәрмеңкелерде iрi-iрi спорттық шаралар, ат жарыстары, ұлттық ойын түрлерi өткiзiлiп тұр­ атын. Қазақтардың әртүрлi руларының, кейде тiптi барлық жүз­де­рiнiң өкiлдерi күш сынасатын жарыстар да өткiзiлетiн. Жәрмеңке­ге жиналғандар түрлi спорт ойындары мен жарыстарды тамашалайтын. Ақындар айтыс­қа түсiп, бақ сынасатын. Iрi-iрi жәрмеңкелерде қазақтың бүкiл әлемге та­ нылған атақты ба­луаны Қажымұқан Мұңайтпасұлы Майра өнер көрсеттi. Жәрмеңкелерде­ қазақтың Ақан серi, Шамсутдинова Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Майра Шам­сутд­ и­нова,­ Әсет Найманбайұлы, Әмiре Қашаубайұлы сияқты көптеген сал-се­рi­лерi мен ақындары да жиi-жиi болып тұрған. Саяси өмiрдегi оқиғалар шиеленiсiп қыза түскен кездерi жәрм­ еңк­ елер өкiмет билiгiнiң жоғары органына жазбаша шағым жолдайтын орын да болып табылды. 7. Тұрақты сауда. ХIХ–ХХ ғасырлар шебiнде жәрмеңкелердiң ма­ңызы төмендей бастады. Оның мынадай себептерi болды. Бi­рiнш­ i­ден, қазақтар барлық жерде бiрдей жаппай отырықшылыққа көше баст­ ады. Екiншiден, уездiк және облыстық орталықтар аймағында тұ­рақты сауда кеңiнен 149 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ етек алды. Сауданың бұл түрi қалаларда ба­ рын­ш­ а­ дамыды. Қалалар фабрика-зауыттар шығаратын өнiмдердiң тұр­ ақт­ ы қоймаларына айналды. Қаладан қажеттi бұйымдарын қа­ зақтар­мен қоныс аударушы шаруа, казактар емiн-еркiн сатып алатын едi. Қалаларда кең көлемдi сауда жасайтын дүкендер мен дүңгiрш­ ек­тер ашылды. Олар­ дың жылдық сауда айналымының мөлшерi де өсе түстi. Пет­ропавлда, Омбыда, Семейде,­ Қост­ анайда тұрақты жүрг­ iз­ iл­ етiн сауданың күш­ ейе түсуi ел аралап жасалатын сауда мен жәрм­ еңкелердегi сауданың жағдайын әлде­қайда әлсiретiп жiбердi. Қаз­ ақ өлкесiнде Н. Г. Хлудов. Пошта тасушы тауарлы-ақша қатынастары дами түстi. 8. Қазақстандағы көлiк қатын­ асының да- Жәрмеңкелердің қазақ қоғамына муы. Бiз сөз етiп отыр­ған­кезеңде Қазақстанда тигізген әсерін талдаңдар. кәдiмгi далалық қара жолмен қатар, су жолы, темiржол қатынастары да дами бастады. Ол Жәрмеңкелер- Жәрмеңкелердің кезде тасжолдар әлi сал­ ына қойған жоқ едi. дің пайдасы тиімсіз тұстары Сауда және қатынас жолдары Қазақстанның­ қай түкпiрiн болса да айқыш-ұйқыш шар- лап жатты. Кү­ре жолдардағы қатынас ат жегiлген, кейiн­нен түйе жегiлген көлiктермен жүзеге асырылды. Ол көлiктiң түрлерi таран- тас, шыбықтан тоқыл­ған қорап күйме, екi дөңгелектi ағаш арба және кәдiмгi төрт дөңгелектi жүк арбасы болатын. Ертiсте су жолы қалыптасты. Ал­ғ­ ашқ­­­ ыда ол әскери мiндеттер атқару мақс­ аттарын көздеген едi, кейiнiрек Қаз­ ақстан шаруашылық тұрғысынан отарланып болған соң бейбiт сипат алды, сондықтан сау­да-саттықты да­ мыт­ уға пайдаланылды. 1862 жылы Омб­­ ыдан Семейге алғашқы пароход са­п­ арғ­ а шықты. ХIХ–ХХ ғасырлар ше­бiнде Семей мен Тобыл арасында осындай 40-қа жуы­ қ пароход қатынас жасады. Па- Анықта! роходтар Түмен қаласында жасалып, құрастырылды. Пароходпен тасылатын негiзгi тауарлар таскөмiр, Бүгінгі таңда Қазақ­ астық, тұз, көкөнiс және мал өнiмдерi болды. Өзен­ стан қандай елдер­ мен жүк тас­ у үшiн кәдiмгi салдар да пайдаланылды. мен теңіз жолы бо­ йынша сауда қаты­ Олар Ер­тiстiң бас жа­ғынан Омбыға дейiн жiберiлдi. насын жасайды? Сал арқылы қауын-қарбыз, жарма өнiм­дерi, балық, бал, қарағай жаң­ғағы, тұз, әк, алебастр және жоса 150 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217