LK-005หนังสือสืบพระพุทธศาสนาอยุธยา

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงคร้ังท่ี ๑ 35 ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) จุลยุทธการวงศ์ระบุว่าให้สร้างปรางค์ พระธาตุ และพระวิหาร ระบุศักราชตรงกัน๒ (๒) นับเป็นคร้ังแรกในประวัติศาสตร์กรุงศรีอยุธยาท่ีปรากฏหลักฐาน พระมหากษัตริย์อุทิศพระต�าหนักเพ่ือสถาปนาเป็นวัดในพระพุทธศาสนา (๓) ความมุ่งหมายในการสถาปนาวัด ให้เป็นที่บ�าเพ็ญพระราชกุศล ซึ่งกลายเป็นแบบอย่างในเวลาต่อมา (๔) เดิมสะกด “พุทไธสวรรย์” สร้างหลังจากท่ีมีการสถาปนากรุงศรี อยุธยาเป็นราชธานีแล้ว ๓ ปี๓ (๕) รปู แบบสถาปตั ยกรรมกา� หนดใหพ้ ระมหาธาตเุ ปน็ ศนู ยก์ ลางของวดั เพราะวัดพุทไธศวรรย์เป็นท่ีบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ ภาพประกอบ: (๑) http://www.bansansuk.com/travel/Phutthaisawan/

36 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๓.๑.๒ สถาปนาวัดป่าแก้ว วัดป่าแก้ว (ปัจจุบันคือวัดชัยมงคล หรือวัดใหญ่ชัยมงคล) เป็นวัดแห่งท่ี ๒ ที่ได้รับการสถาปนาขึ้นในรัชสมัยของพระเจ้าอยู่ทอง นับระยะเวลา ๑๐ ตั้งแต่ทรง สถาปนาวัดพุทธไธศวรรย์ (พ.ศ.๑๘๙๖) จุดมุ่งหมายของการสถาปนา เพื่อเป็น อนุสรณ์สถานแด่เจ้าแก้วไทย ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ศักราช ๗๒๕ ปีเถาะเบญจศก (พ.ศ.๑๙๐๖) ทรงพระกรุณาตรัสว่า เจ้าแก้วไทยออกอหิวาตกโรคตาย ให้ขุดข้ึนเผาเสีย ที่ปลงศพนั้นให้สถาปนาเจดีย์วิหาร เป็นพระอารามแล้ว ให้นามชื่อว่าวัดป่าแก้ว”๔ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) จุลยุทธการวงศ์ระบุว่า โปรดให้สร้างเจดีย์ พระวิหาร และอาราม ณ ที่พระราชทานเพลิง แล้วขนานนามว่าวัดป่าแก้ว ศักราชระบุตรงกัน๕ (๒) สถานที่สร้างวัดใช้สถานท่ีปลงศพเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ ดูเหมือนจะมี ความมุ่งหมายอุทิศเป็นส่วนกุศลแด่ผู้วายชนม์ และเป็นอนุสรณ์สถานด้วย เพราะอัฐิ ของเจ้าแก้วไทยได้รับการบรรจุไว้ที่นี่ (๓) รูปแบบสถาปัตยกรรมก�ำหนดให้พระเจดีย์เป็นศูนย์กลางของวัด ๓.๑.๓ สร้างวัดพระราม พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยธุ ยา ฉบับพันจันทนมุ าศ (เจมิ ) ไมม่ รี ะบกุ ารสรา้ ง วัดพระรามไว้ แต่มีระบุไว้ในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ศักราช ๗๓๑ ระกาศก (พ.ศ.๑๙๑๒) แรกสร้างวัดพระราม คร้ังนั้น สมเด็จพระรามาธิบดีเจ้าเสด็จนฤพาน”๖ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงครั้งที่ ๑ 37 (๑) เริ่มสร้างวัดพระรามข้ึนในปลายรัชกาลของสมเด็จพระรามาธิบดี ท่ี ๑ (พระเจ้าอู่ทอง) โดยมีพระราชประสงค์จะให้เป็นศูนย์กลางของเมือง แต่เสด็จ สวรรคตก่อน จึงกลายเป็นเพียงอนุสรณ์ส�าหรับสมเด็จพระรามาธิบดีท่ี ๑๗ (๒) พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ไม่มี การกล่าวถึงการสร้างวัดพระราม สรุป ในรัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ (อู่ทอง) มีบันทึกเกี่ยวข้องกับ พระพุทธศาสนา ๓ เร่ือง เป็นเรื่องการสถาปนาวัด ๒ เร่ือง ได้แก่ การสถาปนา วัดพุทธไธสวรรค์ และวัดป่าแก้ว (ปัจจุบันคือวัดชัยมงคล) และเรื่องการสร้างวัด ๑ เร่ือง ได้แก่ การสร้างวัดพระราม ๓.๒ รัชกาลสมเด็จพระราเมศวร สมเด็จพระราเมศวร เป็นพระมหากษัตริย์ข้ึนเสวยราชสมบัติกรุงศรีอยุธยา ๒ ช่วง ช่วงแรก เป็นระยะสั้น ๆ (พ.ศ.๑๙๑๒) เมื่อสมเด็จพระบรมราชาธิราชเข้า

38 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา มาแต่เมืองสุพรรณ ก็เสด็จออกไปอัญเชิญเสด็จเข้ามาพระนคร ถวายราชสมบัติแด่ สมเด็จพระบรมราชาธิราชแล้วแล้ว พระองค์ก็ถวายบังคมลาขึ้นไปครองเมืองลพบุรี ดังเก่า ช่วงที่ ๒ ระหว่าง พ.ศ.๑๙๒๗-๑๙๓๐ รวมอยู่ในสิริราชสมบัติ ๔ ปี มีเหตุการณ์เก่ียวกับพระพุทธศาสนาดังรายละเอียดตามล�าดับต่อไปนี้ ภาพประกอบ: https://th.wikipedia.org/wiki/ ๓.๒.๑ ทรงทอดพระเนตรพระสารีริกธาตุแสดงปาฏิหาริย์ และ สถาปนาวัดมหาธาตุ ในคราวยกทัพไปปราบเจ้าเมืองเชียงใหม่ เม่ือได้ชัยชนะแล้ว ก็เสด็จกลับ พระนคร ในตอนค�่า ได้เสด็จออกทรงศีลท่ีพระที่นั่งมังคลาภิเษก ได้ทอดพระเนตรเห็น พระธาตุแสดงปาฏิหาริย์ เป็นแสงสว่างพุ่งมาทางทิศตะวันออก จึงโปรดให้ปลัดวังไป ท�าเคร่ืองหมายไว้ ต่อมาก็ได้สร้างพระมหาธาตุ และสถาปนาเป็นพระอาราม ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงคร้ังที่ ๑ 39 “พระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกทรงศีล ยังพระที่นั่งมังคลาภิเษกเพลา ๑๐ ทุ่ม ทอดพระเนตรโดยฝ่ายทิศบูรพ์เห็นพระสารีริกธาตุบรมธาตุเสด็จปาฏิหาริย์ เรียกปลัดวัง ให้เอาพระราชยานทรงเสด็จออกไป ให้เอาตรุยปักขึ้นไว้ สถาปนาพระมหาธาตุนั้นสูง ๑๙ วา ยอดนพศูลสูง ๓ วา ช่ือวัดมหาธาตุ”๘ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) จุลยุทธการวงศ์ ระบุว่า ทรงศีลอุโบสถ (๒) จากหลักฐานแสดงให้เห็นว่า พระเจ้าอยู่หัวฝักใฝ่ในพระศาสนา เวลากลางคืนเสร็จจากราชกิจต่าง ๆ แล้ว ก็ยังออกทรงศีล (๓) เฉพาะพระปรางค์องค์ใหญ่ของวัดมหาธาตุนั้น สร้างด้วยศิลาแลง และหินทราย มีอิฐก่อซ่อมแซมท้ังด้านนอกและด้านใน ตรงฐานช้ันล่างมีภาพลิงปั้น ด้วยปูน และประดับด้วยเศษถ้วยชามลายครามติดอยู่โดยรอบ๙ ๓.๒.๒ บูชาพระพุทธชินราช และพระพุทธชินศรี ในคราวยกทัพไปปราบเจ้าเมืองเชียงใหม่ เม่ือได้ชัยชนะแล้ว ก็เสด็จกลับ พระนคร ระหว่างทางได้ทรงแวะนมัสการพระพุทธชินราช และพระพุทธชินศรี พระคู่ บ้านคู่เมืองส�ำคัญของเมืองพิษณุโลก โดยในการเสด็จคร้ังนี้ ได้ทรงเปล้ืองเคร่ืองต้น ถวายเป็นพุทธบูชา และทรงโปรดให้มีการมหรสพสมโภชเป็นระยะเวลา ๗ วัน ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “เจ้าอยู่หัวเสด็จเข้าเมืองพิษณุโลก นมัสการพระชินศรี พระชินราช เปล้ือง เคร่ืองต้นท�ำสักการบูชา สมโภช ๗ วัน”๑๐ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม นับเป็นครั้งแรกในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาท่ีพระเจ้าแผ่นดินเปลื้องเคร่ืองต้น บูชาพระคู่บ้านคู่เมือง คือพระชินศรี และพระพุทธชินราช สะท้อนให้เห็นถึงพระราช ศรัทธาที่มีต่อพระพุทธชินศรี และพระพุทธชินราช ซ่ึงเป็นพระคู่บ้านคู่เมืองท่ีส�ำคัญ

40 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๓.๒.๓ สถาปนาวัดภูเขาทอง วัดภูเขาทอง ปัจจุบันอยู่ห่างเกาะเมืองศรีอยุธยาไปทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ประมาณ ๓ กิโลเมตร ส่วนเจดีย์ภูเขาทองท่ีเห็น ถูกสร้างขึ้นภายหลัง๑๑ มีหลักฐาน ปรากฏอยู่ในค�าให้การชาวกรุงเก่า๑๒ ระบุว่าพระเจ้าหงสาวดีบุเรงนองโปรดให้สร้างข้ึน เมอื่ ปี ๒๑๑๒ ในรชั สมยั ของพระสธุ รรมราชา เพอ่ื ประกาศชยั ชนะเหนอื กรงุ ศรอี ยธุ ยา ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ศักราช ๗๔๙ ปีเถาะนพศก (พ.ศ.๑๙๓๐) สถาปนาวัดภูเขาทอง เพลาเย็นเสด็จไปพระท่ีนั่งมังคลาภิเษก ท้าวมลซึ่งตายแต่ก่อนนั้นมาน่ังขวางทางเสด็จ อยู่แล้วก็หายไป”๑๓ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม จุลยุทธการวงศ์ระบุว่า โปรดให้สร้างเจดีย์และวัดภูเขาทอง ศักราชระบุ ตรงกัน๑๔ ภาพประกอบ: (๑) https://th.wikipedia.org/wiki/

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงคร้ังที่ ๑ 41 สรุป ในรัชกาลสมเด็จพระราเมศวร มีบันทึกเก่ียวข้องกับพระพุทธศาสนา ๓ เร่ือง เป็นเร่ืองของการสถาปนาวัด ๒ เร่ือง, การเสด็จพระราชด�ำเนินไปนมัสการ พระคู่บ้านคู่เมืองพิษณุโลก ๑ เรื่อง วัดที่ได้รับการสถาปนาในรัชกาลสมเด็จพระราเมศวรคือวัดพระมหาธาตุ ส่วน ท่ี ๒ ได้แก่วัดภูเขาทอง มูลเหตุของการสถาปนาวัดมหาธาตุเพื่อถวายเป็นพุทธบูชา ทั้งน้ีสืบเนื่องมาจากการที่ได้ทรงทอดพระเนตรเห็นปาฏิหาริย์ของพระบรมสารีริกธาตุ ๓.๓ รัชกาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ สมเด็จพระบรมราชาธิราช (ขุนหลวงพะงัว) เป็นพระมหากษัตริย์องค์ท่ี ๓ ขึ้นเสวยราชสมบัติกรุงศรีอยุธยาระหว่าง พ.ศ.๑๙๑๓-๑๙๒๕ รวม ๑๓ ปี ในระหว่างน้ี มีบันทึกเร่ืองราวเก่ียวกับพระพุทธศาสนา ดังน้ี ๓.๓.๑ สถาปนาวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ บางครั้งเรียกสั้น ๆ ว่า วัดมหาธาตุ การสร้าง พระเจดีย์เอาไว้กลางเมืองถือคติว่า พระเจดีย์เป็นสถานท่ีประดิษฐ์ หรือสถิตของ พระบรมสารีริกธาตุ ซึ่งเสมือนเป็นตัวแทนของพระพุทธเจ้า เป็นศูนย์กลางของจักรวาล ขนาดเล็กท่ีสุดก็คือเป็นศูนย์กลางของการปกครอง เพราะเป็นท่ีประทับของสมเด็จ พระสังฆราชฝ่ายคามวาสี คู่กับวัดชัยมงคล หรือวัดป่าแก้ว ซ่ึงเป็นท่ีประทับของ พระสังฆราชฝ่ายอรัญวาสี ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ศักราช ๗๓๖ ปีขาลฉอศก (พ.ศ.๑๙๑๗) สมเด็จพระบรมราชาธิราช และพระเถรธรรมากัลยาณ แรกสถาปนาพระศรีรัตนมหาธาตุ ฝ่ายบุรทิศ หน้าพระบัน ช้ันสิงห์สูง ๑๙ วา ยอดนพศูลสูง ๓ วา”๑๕ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ฉบับหลวงประเสริฐเขียนว่า “วัดพระศรี รัตณะมหาทาตุ”๑๖

42 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา (๒) หน้าพระบันชั้นสิงห์ ฉบับหลวงประเสริฐระบุว่า สูงเส้น ๓ วา๑๗ เท่ากับ ๔๖ เมตร (๑ เส้น เท่ากับ ๔๐ เมตร, ๑ วา เท่ากับ ๒ เมตร) (๓) ฉบบั พระราชหตั ถเลขาระบคุ วามดงั น้ี “ศกั ราช ๗๓๖ ปขี าลฉศก สมเด็จพระบรมราชาธิราช และพระเถรธรรมากัลญาณปฤกษากัน แรกสถาปนาพระศรี รัตนมหาธาตุ ฝ่ายบุรทิศ น่าพระบัญชรช้ันสิงห์สูง ๑๙ วา ยอดนพศูลสูง ๓ วา”๑๘ สรุป ในรัชกาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ มีระบุถึงเร่ืองเกี่ยวกับพระ พุทธศาสนา ๑ เร่ือง ได้แก่ การสถาปนาวัดพระศรีมหาธาตุ ภาพประกอบ: http://kroooil.com/Students/04Web-Ayutthaya2/p7.html

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงครั้งที่ ๑ 43 ๓.๔ รัชกาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ เสวยราชสมบัติกรุงศรีอยุธยาในระหว่างปี ๑๙๖๔-๑๙๗๗ รวมอยู่ในราชสมบัติ ๑๖ ปี ในระหว่างน้ี มีเหตุการณ์เก่ียวกับ พระพุทธศาสนาดังรายละเอียดตามล�ำดับต่อไปนี้ ๓.๔.๑ สถาปนาวัดราชบูรณะ วัดราชบูรณะเป็นวัดที่สมเด็จพระบรมราชาทรงสถาปนาขึ้นเพ่ือบริเวณท่ีถวาย พระเพลิงพระศพของเจ้าอ้ายพระยา และเจ้าย่ีพระยา ซึ่งทั้งสองพระองค์สวรรคต เพราะทำ� สงครามแยง่ ชงิ ราชสมบตั ิ แตล่ งเอยดว้ ยถกู พระแสงงา้ วสนิ้ พระชนมบ์ นคอชา้ ง ราชสมบัติจึงตกแก่พระอนุชาองค์สุดท้าย (เจ้าสามพระยา) ซ่ึงก็ต่อได้ขึ้นครองราชย์ สมบัติ ทรงพระนามว่า สมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี ๒ จุดประสงค์ของการสร้าง เพื่อเป็นอนุสรณ์สถานแด่พระเชษฐาท้ังสองพระองค์นั่นเอง ปจั จบุ นั รอ่ งรอยของสะพานปา่ ถา่ น และเจดยี เ์ จา้ อา้ ยพระยา เจา้ ยพ่ี ระยาอยตู่ รง บรเิ วณเกาะกลางสแ่ี ยกถนนปา่ ถา่ น เยอ้ื งวดั ราชบรู ณะลงมาทางทศิ ตะวนั ออกเฉยี งใต๑้ ๙ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “สมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้า ให้ขุดเอาพระศพเจ้าอ้ายพระยา เจ้าย่ีพระยา ไปถวายพระเพลิง ที่ถวายพระเพลิงนั้น ให้สถาปนาพระมหาธาตุและพระวิหารเป็น อารามแล้ว ให้นามชื่อว่าวัดราชบูรณะ ที่เจ้าอ้ายพระยา เจ้ายี่พระยาชนช้างกันถึง พิราลัย ให้ก่อพระเจดีย์สององค์ไว้ที่เชิงตะพานป่าถ่าน”๒๐ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) ฉบับหลวงประเสริฐระบุ พ.ศ.๑๙๖๗ ในการสร้างนั้น หลักฐาน ระบุว่า ให้ก่อพระเจดีย์สองพระองค์สวมที่เจ้าอ้ายพระยา เจ้าย่ีพระยาชนช้างด้วยกัน ถึงอนิจภาพ๒๑ (๒) พี่น้องแย่งราชสมบัติกันที่สืบทอดมาแต่พระบิดา เสียชีวิตเพราะ ต้องพระแสงง้าวพระศอขาด ราชสมบัติจึงตกเป็นของเจ้าสามพระยา

44 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา (๓) ปัจจุบันเจดีย์นี้อยู่ตรงสี่แยกมุมวัดมหาธาตุ และวัดราชบูรณะ ถนนชีกุน ต�าบลหัวรอ พระนครศรีอยุธยา๒๒ ภาพประกอบ: https://watboran.wordpress.com/category/ ๓.๔.๒ การบูชารูปเคารพอ่ืน ค�าว่า รูปเคารพอ่ืน หมายเอารูปเคารพท่ีไม่ใช่พระพุทธรูป รูปสัญลักษณ์แทน พระธรรม หรือรูปพระสงฆ์ในพระพุทธศาสนา แต่คนสมัยกรุงศรีอยุธยาให้ความเคารพ และมีการน�ามาประดิษฐานไว้ในวัด เพื่อให้คนได้กราบไหว้บูชา ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ศักราช ๗๘๓ ปีฉลูตรีนิศก สมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้า เสด็จไปเอาเมือง พระนครหลวงได้ ท่านจึงให้เอาพระยาแก้วพระยาไทยแลครัวกับท้ังรูปพระโค รูปสิงห์ สัตว์ทั้งปวงมาด้วย คร้ันถึงพระนครศรีอยุทธยา จึงให้เรารูปสัตว์ท้ังปวงไปบูชาไว้ ณ วัดพระศรีรัตนมหาธาตุบ้าง ไปไว้วัดพระศรีสรรเพชญ์บ้าง”๒๓

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงครั้งท่ี ๑ 45 ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับหลวงประเสริฐไม่มีข้อความดังกล่าว ๓.๔.๓ สร้างวัดมเหยงคณ์ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ศักราช ๗๘๖ ปีมะโรงฉอศก (พ.ศ.๑๙๖๗) สมเด็จพระบรมราชาธิราช เจ้าสร้างวัด มเหยงคณ์”๒๔ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) ฉบบั หลวงประเสรฐิ ระบศุ กั ราช ๘๐๐ มะเมยี ศก (พ.ศ.๑๙๘๑)๒๕ (๒) วดั มเหยงค์ ปจั จบุ นั ตงั้ อยทู่ ตี่ า� บลหนั ตรา อา� เภอพระนครศรอี ยธุ ยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ได้รับการปฏิสังขรณ์หลายครั้ง หลายรัชกาล หลังเสีย กรุงศรีอยุธยาคร้ังที่ ๒ ได้กลายเป็นวัดร้างร่วม ๒๐๐ ปี ถูกทอดท้ิง ไม่มีคนดูแล กระทั่งปี ๒๕๒๗ พระครูเกษมธรรมทัต ได้จัดต้ังส�านักกรรมฐานข้ึนในบริเวณวัด โบราณสถานได้รับการดูแล ถากถางพันธุ์ไม้ต่าง ๆ ที่ขึ้นปกคลุมโบราณสถานไว้ ปรบั บรเิ วณพนื้ ทใ่ี นฝา่ ยพทุ ธาวาส และสงั ฆาวาสใหร้ ม่ รน่ื และสงบเงยี บจากสงิ่ รบกวน๒๖ ภาพประกอบ: http://www.dhammathai.org/watthai/central/watmahaeyong.php

46 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๓.๔.๔ ความเชื่อเร่ืองลาง ค�ำว่า ลาง หมายถึง ส่ิงหรือปรากฏการณ์ที่เชื่อกันว่าจะบอกเหตุดีหรือ เหตุร้าย๒๗ เช่น การท่ีสมเด็จพระราเมศวรเสด็จไปเมืองพิษณุโลก ทอดพระเนตรเห็น น�้ำพระเนตรพระพุทธชินราชไหลออกมาเป็นสีแดง เป็นต้น ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ศักราช ๗๘๖ ปีมะโรงฉอศก (พ.ศ.๑๙๖๗) สมเด็จพระราเมศวรผู้เป็น พระราชกุมารท่านเสด็จไปเมืองพิษณุโลก ครั้งน้ันเห็นน�้ำพระเนตรพระพุทธชินราชตก ออกเป็นโลหิต”๒๘ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) ลางร้ายปรากฏให้เห็นปี ๑๙๖๗ แต่เหตุร้ายเพลิงไหม้พระราช มณเทียร และไหม้พระท่ีนั่งตรีมุขเกิดขึ้นจริงใน ๒ ปีถัดมา (๒) เหตุเพลิงไหม้ท้ัง ๒ ครั้งนี้ พงศาวดารฉบับหลวงประเสริฐระบุ พ.ศ.๑๙๘๓, ๑๙๘๔ ตามล�ำดับ๒๙ สรุป ในรัชกาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี ๒ มีเร่ืองของการสถาปนาวัด ราชบรู ณะ ๑ เรอ่ื ง, การสรา้ งวดั มเหยงค์ ๑ เรอ่ื ง สว่ นอกี ๒ เรอ่ื ง เปน็ เรอื่ งคตคิ วามเชอื่ คติความเช่ือแรก เป็นเร่ืองของการบูชารูปเคารพอ่ืนท่ีไม่ใช่พระพุทธรูป ส่วน เรื่องท่ี ๒ เป็นความเช่ือเรื่องโชคลาง คือเห็นน�้ำพระเนตรพระพุทธชินราชไหลออก เป็นเลือด ลางร้ายที่เกิดตามมาก็จากความเช่ือดังกล่าวน้ีเชื่อมโยงไปถึงเหตุการณ์เกิด เพลิงไหม้พระท่ีน่ังในอีก ๒ ปีถัดมา ๓.๕ รัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เป็นกษัตริย์องค์ที่ ๘ แห่งกรุงศรีอยุธยา เสด็จ เสวยราชสมบัติระหว่างปี ๑๙๗๗-๑๙๙๒ (จ.ศ.๗๙๖-๘๑๑) รวมระยะเวลา ๑๖ ปี ถือว่าเป็นกษัตริย์พระองค์หน่ึงที่ครองราชย์สมบัตินานท่ีสุด ในรัชสมัยของ พระองค์มีเหตุการณ์เก่ียวกับพระพุทธศาสนาดังรายละเอียดตามล�ำดับต่อไปนี้

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงครั้งท่ี ๑ 47 ๓.๕.๑ สถาปนาวัดพระราม ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ที่ถวายพระเพลิงสมเด็จพระรามาธิบดีที่พระองค์สร้างกรุงนั้น ให้สถาปนา พระมหาธาตุและพระวิหารเป็นอาราม ให้นามช่ือวัดพระราม”๓๐ ข. ข้อสังเกตเพิ่มเติม คติการสร้างวัดในลักษณะน้ี คล้ายกับท่ีเคยปรากฏแล้วในรัชกาลก่อน ๆ คือ เพอื่ เปน็ พระราชานสุ รณ์ เปน็ การถวายพระเกยี รตแิ ดส่ มเดจ็ พระรามาธบิ ดอี กี โสตหนง่ึ ดว้ ย ๓.๕.๒ สถาปนาวัดพระศรีสรรเพชญ์ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ทรงยกวังท�ำเป็นวัด แล้วจึงโปรดให้สร้างพระที่น่ัง เบญจรัตนมหาปราสาทองค์หนึ่ง ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “สมเด็จพระราเมศวร ผู้เป็นพระราชกุมารข้ึนเสวยราชสมบัติทรงพระนามช่ือ พระบรมไตรโลกนาถ ยกวังท�ำเป็นวัดพระศรีสรรเพชญ์เสด็จมาอยู่ริมน้�ำ”๓๑ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับราชหัตถเลขาระบุ จ.ศ.๗๙๖ (พ.ศ.๑๙๗๗)๓๒ ตรงกับฉบับพันจันท นุมาศ (เจิม) ๓.๕.๓ บ�ำรุงพระพุทธศาสนา หล่อรูปพระโพธิสัตว์ การทะนุบ�ำรุงพระศาสนาในบริบทน้ี ไม่ปรากฏรายละเอียดว่าท�ำอย่างไรบ้าง แต่หลักฐานพงศาวดารระบุว่า ช่วง พ.ศ.๑๙๘๖ น้ัน ข้าวเปลือกแพง ซึ่งส่วนหนึ่ง น่าจะส่งผลกระทบต่อชีวิตความเป็นอยู่ของชาวบ้าน ตลอดถึงพระสงฆ์ด้วย ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ ศักราช ๘๐๖ ปีชวดฉอศก (พ.ศ.๑๙๘๗) ให้บ�ำรุงพระพุทธศาสนาให้ บริบูรณ์ และหล่อรูปพระโพธิสัตว์ ๕๕๐ พระชาติ๓๓

48 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) ฉบับหลวงประเสริฐระบุว่า หล่อรูปพระโพธิสัตว์ ๕๐๐ ชาติ ศักราชระบุ ๒๐๐๑๓๔ (๒) ฉบบั พระราชหตั ถเลขา มรี ะบตุ อ่ ไปอกี วา่ “แลว้ ทรงสรา้ งวดั จฬุ ามณ”ี ๓๕ ๓.๕.๔ เล่นมหรสพ ฉลองพระ หลักฐานจากพงศาวดารหลายแห่ง น�ำไปสู่ข้อสรุปได้ว่า การเล่นมหรสพ เป็น ส่วนหนึ่งของการฉลอง และถือเป็นส่วนหนึ่งของการบูชา ทั้งนี้รวมไปถึงพุทธบูชาด้วย ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ศักราช ๘๐๘ ปีขาลอัฐศก (พ.ศ.๑๙๘๙) เล่นการมหรสพฉลองพระ และพระราชทานสมณชีพราหมณ์และวณิพกท้ังปวง”๓๖ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับหลวงประเสริฐระบุศักราช ๘๒๒ (พ.ศ.๒๐๐๓)๓๗ ๓.๕.๕ สร้างพระวิหารวัดจุฬามณี วัดจุฬามณีถือเป็นวัดที่มีความส�ำคัญ เพราะเป็นสถานท่ีประทับของสมเด็จ พระบรมไตรโลกนาถ เมื่อคร้ังเสด็จออกผนวชเป็นระยะเวลา ๘ เดือน ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ศักราช ๘๑๐ ปีมะโรงสัมฤทธ์ิศก (พ.ศ.๑๙๙๑) สมเด็จพระบรมไตรโลก นาถเจ้าสร้างพระวิหารวัดจุฬามณี”๓๘ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐระบุ พ.ศ. ๒๐๐๗๓๙ (๒) เน้ือความฉบับพันจันทนุมาศตรงกับฉบับพระราชหัตถเลขา

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงครั้งที่ ๑ 49 ภาพประกอบ: พระปรางค์และมณฑปวัดจุฬามณี http://dew55.blogspot.com/2012/11/167.html ๓.๕.๖ สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงผนวช การผนวชในครั้งน้ีของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เป็นการทรงผนวชใน ขณะทรงครองราชย์สมบัติอยู่ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ศักราช ๘๑๑ ปีมะเส็งเอกศก (พ.ศ.๑๙๙๒) สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เจ้า ทรงพระผนวชวัดจุฬามณีได้ ๘ เดือน แล้วลาผนวช”๔๐ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับหลวงประเสริฐ ระบุศักราช ๘๒๗ พ.ศ.๒๐๐๘ ๓.๕.๗ ฉลองพระศรีรัตนมหาธาตุ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี

50 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา “ศักราช ๘๒๖ ปีวอกฉอศก (พ.ศ.๒๐๐๗) ทรงพระกรุณาให้เล่นการ มหรสพ ฉลองพระศรีรัตนมหาธาตุ ๑๕ วัน”๔๑ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับหลวงประเสริฐ ระบุ พ.ศ.๒๐๒๕ และระบุอีกว่า ทรงพระราชนิพนธ์ มหาชาติค�ำหลวงจบบริบูรณ์ด้วย๔๒ ๓.๕.๘ พระบรมราชาออกผนวช ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ศักราช ๘๒๘ ปจี ออัฐศก (พ.ศ.๒๐๐๙) พระบรมราชาผเู้ ปน็ พระราชโอรส ทรงผนวช”๔๓ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับหลวงประเสริฐระบุว่า พ.ศ.๒๐๒๗ ทรงผนวช ๒ พระองค์ ได้แก่ สมเด็จพระเชษฐาธิราชเจ้า, พระราชโอรสสมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้า ต่อมา พ.ศ. ๒๐๒๘ พระราชโอรสในสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงผนวช๔๔ สรุป ในรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ มีบันทึกเกี่ยวกับพระพุทธศาสนา ๘ เร่ือง กล่าวคือ เร่ืองการสถาปนา ๒ เร่ือง ได้แก่ วัดพระราม และวัดพระศรี สรรเพชญ์, การสร้างพระวิหารวัดจุฬามณี ๑ เรื่อง, การทะนุบ�ำรุงพระพุทธศาสนา ๑ เรื่อง, การหล่อรูปพระโพธิสัตว์ ๑ เรื่อง, การฉลองพระ ๑ เร่ือง, การฉลองวัด ๑ เร่ือง, การเสด็จออกผนวชของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ๑ เรื่อง ๓.๖ รัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีท่ี ๒ สมเด็จพระรามาธิบดีท่ี ๒ ข้ึนเสวยราชสมบัติระหว่างปี ๒๐๑๓-๒๐๕๒ (จ.ศ.๘๓๒-๘๗๑) รวมระยะเวลา ๔๐ ปี มีเหตุการณ์เก่ียวกับพระพุทธศาสนา ดังรายละเอียดตามล�ำดับต่อไปนี้ ๓.๖.๑ การสร้างพระวิหารวัดพระศรีสรรเพ็ชญ์ และหล่อพระศรี สรรเพชญ์

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงครั้งที่ ๑ 51 โปรดเกล้าให้สร้างพระวิหารวัดพระศรีสรรเพชญ์ และหล่อพระศรีสรรเพชญ์ ในปี ๒๐๒๒ จากนั้นอีก ๔ ปี คือในปี ๒๐๒๖ จึงโปรดให้มีการฉลอง ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ศักราช ๘๔๑ ปีกุนเอกศก (พ.ศ.๒๐๒๒) แรกสร้างพระวิหารวัดพระ ศรีสรรเพชญ์ สมเด็จพระรามาธิบดี แรกหล่อพระศรีสรรเพ็ชญ์ในวันอาทิตย์ เดือน ๖ ข้ึน ๘ ค่�ำ”๔๕ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับหลวงประเสริฐระบุขนาดพระศรีสรรเพชญ์ไว้ว่า “แต่พระบาทถึงยอด พระรัศมีนั้นสูงได้ ๘ วา พระพักตร์นั้นยาวได้ ๔ ศอก กว้างพระพักตร์น้ัน ๓ ศอก แลพระอุระน้ันกว้าง ๑๑ ศอก แลทองหล่อพระพุทธรูปน้ันหนัก ๕ หม่ืน ๓ พันช่ัง ทองค�ำหุ้มนั้นหนัก ๒๘๖ ชั่ง ข้างหน้าน้ันทองเนื้อ ๗ น�้ำสองขา ข้างหลังน้ัน ทองเน้ือ ๖ น้�ำสองขา”๔๖ ๓.๖.๒ ฉลองพระพุทธรูป ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ศักราช ๘๔๕ ปีเถาะเบญจศก (พ.ศ.๒๐๒๖) วันศุกร์เดือน ๘ ข้ึน ๑๑ ค่�ำ ฉลองพระพุทธเจ้าพระศรีสรรเพชญ์ คณนาพระพุทธเจ้าน้ันแต่พระบาทถึง ยอดพระรัศมี สูงได้ ๘ วา พระพักตร์นั้นยาวได้ ๔ ศอก โดยกว้างได้ ๓ ศอก พระอุระกว้างได้ ๑๑ ศอก และทองหล่อพระพุทธเจ้าหนัก ๕๓,๐๐๐ ช่ัง ทองค�ำ หุ้มน้ันหนัก ๒๘๖ ชั่ง ข้างหน้าน้ันทองเน้ือ ๗ ชั้น ๒ ขา ข้างหลังนั้นทองเนื้อ ๖ ช้ัน ๒ ขา”๔๗ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับหลวงประเสริฐ ระบุศักราช ๘๖๒ วอกศก (พ.ศ.๒๐๔๓) คร้ันถึง พ.ศ.๒๐๔๖ จึงได้ท�ำการฉลอง

52 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา สรุป ในรัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ มีบันทึกเรื่องราวเกี่ยวกับพระพุทธ ศาสนา ๒ เรื่อง ได้แก่ เร่ือง การสร้างพระวิหารวัดพระศรีสรรเพชญ์ และการหล่อ พระศรีสรรเพชญ์ ๑ เรื่อง, และการฉลองพระศรีสรรเพชญ์ ๑ เร่ือง ๓.๗ รัชกาลสมเด็จพระไชยราชาธิราช สมเด็จพระไชยราชาธิราช เสวยราชสมบัติระหว่างปี ๒๐๕๗-๒๐๗๐ (จ.ศ.๗๘๖-๘๘๙) รวมระยะเวลา ๑๔ ปี มีเหตุการณ์เกี่ยวกับพระพุทธศาสนา ดังรายละเอียดตามล�ำดับต่อไปน้ี ๓.๗.๑ พระเทียรราชาออกผนวช ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ฝ่ายพระเทียรราชาซ่ึงเป็นเชื้อพระวงศ์สมเด็จพระไชยราชาธิราชเจ้าน้ัน จึง ด�ำหริว่า ครั้นจะอยู่ในฆราวาส บัดนี้เห็นภัยจะยังเกิดมีเป็นมั่นคง ไม่เห็นสิ่งใดจะเป็น ท่ีพึ่งได้ เห็นแต่พระพุทธศาสนา และผ้ากาสาวพัตร์อันเป็นธงชัยแห่งพระอรหันต์ จะเป็นท่ีพ่ึงพ�ำนักพ้นภัยอุปัทวันตราย คร้ันแล้วด�ำหริออกไปอุปสมบทเป็นภิกษุภาวะ อยู่ในวัดราชประดิษฐ์”๔๘ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม การเสด็จออกผนวชของพระเทียรราชา ถือเป็นการอาศัยผ้ากาสาวพัตร์เพื่อ ให้พ้นจากราชภัย ด้วยเมื่อพระชัยราชาธิราชสวรรคตแล้ว ก็จะเป็นที่ระแวงจากพระ ราชโอรสผู้ท่ีจะสืบราชสมบัติต่อไป ๓.๗.๒ สมเดจ็ พระไชยราชาธริ าชสถาปนาพระพทุ ธเจา้ และพระเจดยี ์ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ศักราช ๙๐๐ จอศก (พ.ศ.๒๐๘๑) แรกให้พูนดิน ณ วัดชีเชียงในเดือน ๖ นั้นแรกสถาปนาพระพุทธเจ้าและพระเจดีย์”๔๙ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงครั้งท่ี ๑ 53 (๑) พระราชพงศาวดารฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ไม่มีระบุเรื่องนี้ (๒) ค�ำว่า สถาปนาพระพุทธเจ้า พบครั้งน้ีครั้งแรก และครั้งเดียวใน พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา เข้าใจว่า น่าจะมีความหมายเดียวกับ “สร้างพระ” หรือ “หล่อพระ” เพราะบริบทคาบเกี่ยวไปถึงพระวิหารด้วย หรืออีกนัยหน่ึงอาจหมาย ถึงการน�ำพระพุทธรูปไปประดิษฐานไว้ในพระเจดีย์ที่ทรงโปรดให้สร้างข้ึน สรุป ในรัชกาลสมเด็จพระชัยราชาธิราช มีบันทึกเร่ืองราวเก่ียวกับพระพุทธ ศาสนา ๒ เรื่อง ได้แก่ เรื่องการเสด็จออกผนวชของพระเทียรราชา และเร่ืองสถาปนา พระพุทธเจ้าและพระเจดีย์ ๓.๘ รัชกาลขุนวรวงศาธิราช๕๐ ขุนวรวงศาธิราชอยู่ในราชสมบัติ ๖ เดือน แรกเร่ิมก็อยู่ในฐานะเป็นผู้ส�ำเร็จ ราชการแทนพระยอดฟ้า ซ่ึงยังทรงพระเยาว์มาก แต่ต่อมาขุนวรวงศาธิราชก็สมคบ กับแม่อยู่หัวศรีสุดาจันทร์ ได้น�ำเอาพระยอดฟ้าไปประหารชีวิต สถาปนาตนเองเป็น กษัตริย์ปกครองกรุงศรีอยุธยาเป็นล�ำดับที่ ๑๔ ระหว่างนี้มีเหตุการณ์เกี่ยวกับพระพุทธ ศาสนาดังรายละเอียดตามล�ำดับต่อไปน้ี ๓.๘.๑ การใช้วัดเป็นสถานท่ีประหารชีวิต ในสมัยกรุงศรีอยุธยา มีวัดหลายแห่งถูกใช้เป็นสถานที่ประหารชีวิต และจาก หลักฐานในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ผู้ที่จะถูกน�ำมาประหาร หรือส�ำเร็จโทษ ที่วัดต่าง ๆ เหล่านี้ มักจะเป็นเชื้อพระวงศ์ หรือเจ้านายช้ันผู้ใหญ่ สาเหตุส่วนใหญ่ก็ มักจะเก่ียวข้องกับอ�ำนาจ พบเห็นอยู่บ่อยคร้ัง โดยเฉพาะในช่วงรอยต่อของการเปล่ียน อ�ำนาจ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี (๑) “ศักราช ๘๙๑ ปีฉลูเอกศก (พ.ศ.๒๐๗๒) ณ วันอาทิตย์ เดือน ๘ ขึ้น ๕ ค�่ำ ขุนวรวงศาธิราชเจ้าแผ่นดินคิดกับแม่อยู่หัวศรีสุดาจันทร์ให้เอา พระยอดฟ้าไปประหารชีวิตเสีย ณ วัดโคกพระยา”๕๑

54 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา (๒) “ขุนพิเรนทรเทพก็เร่งให้พายรีบกระหนาบเรือพระท่ีนั่งขึ้นมา แล้วช่วยกันเข้ากลุ้มรุมจับขุนวรวงศาธิราชกับแม่อยู่หัวศรีสุดาจันทร์ และบุตรซึ่งเกิด ด้วยกันนั้นฆ่าเสีย แล้วเอาศพไปเสียบประจานไว้ ณ วัดแร้ง”๕๒ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม สมัยอยุธยา มีช่ือวัดหลายแห่งที่ระบุเป็นสถานท่ีใช้ส�ำหรับประหารชีวิต เช่น วัดโคกพระยา, วัดแร้ง, วัดพระราม เป็นต้น ๓.๘.๒ พิธีเสี่ยงเทียน พิธีเส่ียงเทียน ถือเป็นการเสี่ยงทายชนิดหนึ่ง เพียงแต่การเส่ียงทายน้ีจะใช้ เทียนเป็นส่ือในการทาย การเส่ียงทายหากต้องการความศักด์ิสิทธิ์หรือแม่นย�ำ มักจะ ท�ำเป็นพิธีการ และเชื่อมโยงส่ิงศักดิ์สิทธิ์หรือสิ่งท่ีผู้นั้นให้ความเคารพนับถือ เช่น พิธีเส่ียงเทียนท่ีขุนพิเรนทรเทพ และพวกท�ำขึ้น ก็เอายึดพระรัตนตรัย คือพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ เป็นต้น เป็นสักขีพยาน ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ขุนพิเรนทรเทพ ขุนอินทรเทพ หมื่นราชเสน่หา และหลวงศรียศ คิดว่า เราคดิ การทง้ั ปวงนเ้ี ปน็ การใหญห่ ลวงนกั จำ� จะไปอธษิ ฐานเสยี่ งเทยี นจำ� เพาะพระพกั ตร์ พระพุทธเจ้าพระพุทธปฏิมากร ขอเอาพระพุทธคุณเป็นที่พ�ำนักให้ประจักษ์แจ้งว่า พระเทียรราชากอบด้วยบุญบารมี จะเป็นท่ีศาสนูปถัมภกปกป้องอาณาประชาราษฎร์ ได้หรือมิได้ประการใดจะได้แจ้ง”๕๓ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ค�ำอธิษฐานเสี่ยงทาย ระบุถึงพระเจดีย์ ๕ ประเภท ถือเป็นเสมือนของต่าง องค์พระพุทธเจ้าซึ่งได้ปรินิพพานแล้ว ได้แก่ พระปฏิมากร ต้นศรีมหาโพธ์ิ พระสถูป พระชินธาตุ และพระไตรปิฎก๕๔ สรุป ในรัชกาลขุนวรวงศาธิราช มีบันทึกเก่ียวกับพระพุทธศาสนา ๓ เร่ือง สองเรื่องแรกเป็นการใช้วัดเป็นสถานที่ประหารชีวิตนักโทษ ส่วนเรื่องท่ี ๓ เป็นเรื่องเก่ียวกับการใช้สถานที่ส�ำคัญทางพระพุทธศาสนาในการประกอบพิธีเส่ียงทาย ก่อนจะท�ำการใหญ่ของขุนพิเรนทรเทพ และคณะ

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงครั้งท่ี ๑ 55 ๓.๙ รัชกาลสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช สมเดจ็ พระมหาจกั รพรรดริ าชาธริ าช เสวยราชสมบตั ิ ๒ ชว่ ง ชว่ งแรกระหวา่ ง พ.ศ.๒๐๗๑-๒๐๙๕ (๒๔ ปี) คร้ังท่ี ๒ ระหว่าง พ.ศ.๒๐๙๗-๒๐๙๘ (๑ ปี) รวมอยู่ในสิริราชสมบัติ ๒๕ ปี ระหว่างน้ีมีเหตุการณ์เก่ียวกับพระพุทธศาสนา ดังรายละเอียดตามล�ำดับต่อไปนี้ ๓.๙.๑ พิธีสถาปนาพระเจ้าแผ่นดิน พิธีสถาปนาพระเจ้าแผ่นดินในสมัยกรุงศรีอยุธยา ได้กระท�ำต่อที่ประชุมใหญ่ มีตัวแทนคณะสงฆ์เข้าร่วมด้วยพร้อมกันท้ังพุทธจักร อาณาจักร ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ครั้นได้มหามหุติวารศุภฤกษ์พิชัยดิถี จึงประชุมสมเด็จพระสังฆราช พระราชา คณะ คามวาสอี รญั ญวาสี มขุ มนตรี กวมี าตยา โหราราชครหู มพู่ ราหมณป์ โุ รหติ าจารย์ ก็โอมอ่านอิศรวรเวทวิศณุมนต์ พร้อมทั้งพุทธอาณาจักร มอบเครื่องเบญจราช กกุธภัณฑ์ถวายภิเศโกทกมุรธารา ปราบดาภิเษกถวัลยราชประเพณี สืบศรีสุริยวงศ์ กษัตริย์”๕๕ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม หลักฐานพงศาวดาร มีค�ำว่า อรัญญวาสี (พระอยู่ป่า) คามวาสี (พระอยู่ ละแวกบา้ น) แสดงใหเ้ หน็ วา่ มกี ารแบง่ ประเภทของพระตามลกั ษณะทอ่ี ยอู่ าศยั /การปฏบิ ตั ิ ๓.๙.๒ ทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลต่าง ๆ เพ่ือแสดงกตเวทิตาธรรม สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชได้สถาปนาพระต�ำหนัก สร้างพระวิหาร อารามวัดวังชัย และถวายอากรเป็นกัปปิยะแด่พระภิกษุ-สามเณรวัดวังชัย เพื่อเป็น การสนองคุณเมื่อคร้ังพระองค์ได้ทรงผนวชที่วัดแห่งน้ี ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวให้ซ่อมแซมก�ำแพงพระนครซ่ึงช�ำรุดปรักหักพังให้มั่นคง โดยรอบคอบแลว้ ใหส้ ถาปนาทพ่ี ระตำ� หนกั วงั เปน็ พระอโุ บสถ และสรา้ งพระวหิ ารอาราม

56 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ให้นามช่ือวัดวังชัย อธิการให้ชื่อพระนิกรม แล้วตรัสว่า เม่ือเราอุปสมบทนั้น บิณฑบาต ข้ึนไปป่าโทน ป่าถ่านจนถึงป่าชมพู อากรซึ่งข้ึนสรรพากรเป็นหลวงนั้น ให้เถรเณรไป ขอเป็นกัปปิยจังหันเถิด”๕๖ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ขอ้ ความวา่ “ใหส้ ถาปนาทพ่ี ระตำ� หนกั วงั เปน็ พระอโุ บสถ...” พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา ระบุว่า “ให้สถาปนาที่พระต�ำหนักวังเดิมเป็นพระอุโบสถ....”๕๗ ๓.๙.๓ พระราชพิธีอาจริยาภิเษก และบ�ำเพ็ญสตสดกมหาทาน ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ศักราช ๘๙๙ ปีระกานพศก (พ.ศ.๒๐๘๐) ณ วันอาทิตย์ เดือน ๕ ขน้ึ คำ�่ หนงึ่ เกดิ เพลงิ ไหมใ้ นพระราชวงั อนงึ่ ในเดอื น ๓ นน้ั ทำ� พระราชพธิ อี าจรยิ าภเิ ษก และกระท�ำการพระราชพิธีอินทราภิเษกในพระราชวัง อนึ่งในเดือน ๕ นั้น สมเด็จ พระมหาจักรพรรดิราชาธิราช พระราชทานสตสดกมหาทาน”๕๘ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) ฉบับหลวงประเสริฐระบุว่า “ศักราช ๙๑๙ มะเส็งศก (พ.ศ. ๒๑๐๐) เกิดเพลิงไหม้ในพระราชวังมาก อนึ่งในเดือน ๓ นั้น ท�ำการพระราชพิธี อาจาริยาภิเษก และท�ำการราชพิธีอินทราภิเษกในวัง อน่ึงในเดือน ๔ น้ัน พระราชทาน สัตสดกมหาทาน”๕๙ (๒) พระราชพิธีอาจริยาภิเษก พิจารณาแล้วไม่น่าจะเก่ียวกับพระพุทธ ศาสนา พิจารณาจากบริบท เพราะหลังจากนั้นก็ทรงประกอบพิธีอินทราภิเษกด้วย ส่วนสตสดกมหาทาน ถือเป็นค�ำที่เน่ืองด้วยคัมภีร์ทางพระพุทธศาสนา คือเป็นทาน ชนิดหน่ึงท่ีผูกติดอยู่กับจ�ำนวนวัตถุท่ีถวาย ๓.๙.๔ มหานาคช่วยบ้านเมืองป้องกันข้าศึก มหานาคบวชอยวู่ ดั ภเู ขาทอง คราวพมา่ ยกทพั มาตกี รงุ ศรอี ยธุ ยา ไดส้ กึ ออกมา และท�ำการชักชวนผู้ท่ีมีความเคารพนับถือช่วยเหลือต้านทัพพม่าด้วยการระดมขุด คูคลองนอกค่าย เพื่อป้องกันการเข้ามาของทัพของพม่า

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงครั้งที่ ๑ 57 ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ฝ่ายมหานาคบวชอยู่วัดภูเขาทอง ศึกออกรับตั้งค่ายกันทัพเรือ ตั้งค่ายแต่ วัดภูเขาทองลงมาจนวัดป่าพลู พรรคพวกสมก�าลังญาติโยมทาสชายหญิงของมหานาค ช่วยกันขุดคูนอกค่ายกันทัพเรือ จึงเรียกว่าคลองมหานาค”๖๐ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ในยามคับขัน หรือบ้านเมืองก�าลังมีภัย พระสงฆ์ก็ไม่ได้นิ่งดูดาย ได้ช่วยเป็น ก�าลังส�าคัญต้านศัตรูทุกวิถีทาง มหานาคถือเป็นตัวอย่างหนึ่งที่ส่วนส�าคัญพาชาวบ้าน ช่วยกันขุดคูนอกค่ายกันทัพเรือของพม่าท่ีจะเข้าเมืองหลวง ภาพ: คลองมหานาคในอดีต

58 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๓.๙.๕ สถาปนาวัดศพสวรรค์ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้าให้แต่งการพระราชทานเพลิงศพ พระสุริโยทัยซึ่งขาดคอช้างเสร็จแล้วให้สถาปนาท่ีพระราชทานเพลิงน้ันเป็นพระเจดีย์ วิหารเสร็จแล้ว ให้นามชื่อวัดศพสวรรค์”๖๑ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับพระราชหัตถเลขาระบุความว่า “สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้า ให้แต่งการพระราชทานเพลิงศพพระสุริโยทัยซ่ึงขาดคอช้างเสร็จแล้วให้สถาปนาที่ พระราชทานเพลิงนั้นเป็นพระเจดีย์วิหารเสร็จแล้ว ให้นามชื่อวัดศพสวรรค์”๖๒ ภาพประกอบ: เฟสบุควัดสบสวรรค์ https://www.facebook.com/pages/

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงคร้ังท่ี ๑ 59 ๓.๙.๖ ประหารชีวิตพระพนรัต พระศรสี นิ จะกอ่ การกบฏ เตรยี มยดึ อำ� นาจจากพระเจา้ แผน่ ดนิ จงึ ไดไ้ ปขอฤกษ์ ยามกับพระพนรัตวัดป่าแก้ว พระพนรัตก็ให้ฤกษ์ยามวันเดือนปี แต่แผนไม่สำ� เร็จตามท่ี วางเอาไว้ ทำ� ใหพ้ ระศรสี นิ ถกู จบั ได้ และถกู สอบสวนเชอ่ื มโยงมาถงึ พระพนรตั ดว้ ย ทำ� ให้ พระพนรัตถูกจับไปประหารชีวิตตามไปด้วย ฐานผู้ร่วมก่อการกบฏ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชเจ้า ก็เสด็จคืนเข้าพระราชวัง ครั้นรู้ว่า พระพนรัตวัดป่าแก้วให้ฤกษ์พระศรีสินเป็นแท้ ก็ให้พระพนรัตป่าแก้ว และพระยาเดโช พระยาท้ายน�้ำ พระยาพิชัยรณฤทธิ หม่ืนภักดีศวร หม่ืนภัยนรินทร์ ฆ่าเสีย ไปเสียบไว้ ณ ตะแลงแกงกับศพพระศรีสิน”๖๓ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับหลวงประเสริฐระบุศักราช ๙๒๓ ระกาศก (พ.ศ.๒๑๐๔) พระศรีศิลป์ เดิมบวชอยู่วัดมหาธาตุ๖๔ ต่อมาหนีไปออกไปอยู่ต�ำบลม่วงมดแดง ได้คิดการกบฏ จึงไปขอฤกษ์กับสมเด็จพระพนรัตน์วัดป่าแก้ว๖๕ และนับเป็นครั้งแรกท่ีมีการประหาร ชีวิตพระเถระผู้ใหญ่ในแผ่นดิน ๓.๙.๗ การใช้พระสงฆ์เป็นทูตในยามสงคราม ในสมัยอยุธยา มีหลักการใช้พระสงฆ์เป็นทูตดูก�ำลังข้าศึก เพื่อน�ำมารายงาน และประเมินก�ำลังว่าจะด�ำเนินการต่อไปอย่างไร จะรบหรือยอมแพ้ เช่นกรณีของ พระมหาธรรมราชา เจ้าเมืองพิษณุโลก ซึ่งถูกทัพหงสาวดีล้อม เม่ือเห็นว่าก�ำลังจาก อยุธยามาช่วยไม่ทัน ก็จ�ำต้องยอมเปิดประตูเมืองต้อนรับ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “เม่ือคร้ังกษตั ริยห์ งสาวดียกทพั มาอยธุ ยา ผา่ นเมืองพิษณุโลก ไดล้ ้อมเมอื งไว้ และให้ยอมแพ้แต่โดยโดยดี พระมหาธรรมราชา เจ้าเมืองพิษณุโลกจึงนิมนต์พระสงฆ์ ๔ รูป ออกไปฟังการ พระสงฆ์ออกไป สมเด็จพระเจ้าหงสาวดีให้น�ำพระสงฆ์ไปดูมูล

60 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ดินและบันใดหกบันไดพาดแล้วให้เอาข่าวไปแจ้ง พระมหาธรรมราชาจึงออกไปเฝ้า พระเจ้าหงสาวดี”๖๖ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ในประวัติศาสตร์ของไทยพบมีการใช้พระสงฆ์เป็นทูตสังเกตการณ์ฝ่ายข้าศึก อยู่หลาย ท้ังสมัยอยุธยา และกรุงธนบุรี แม้ข้าศึกก็ให้เกียรติ และไม่ท�ำอันตราย พระสงฆ์ ๓.๙.๘ การงดสงคราม อา้ งสมณชพี ราหมณ์ ปวงประชาจะเดอื ดรอ้ น บ่อยคร้ังท่ีบ้านเมืองอยู่ในภาวะคับขัน กษัตริย์ต้องตัดสินใจว่าจะรบ หรือ ยอมแพ้ เงื่อนไขหนึ่งก็คือถ้าเห็นว่าก�ำลังสู้ไม่ได้ รบไปแล้ว สมณชีพราหมณ์ ไพร่ฟ้า ประชาราษฎร์จะเดือดร้อน ก็จะงดการศึกสงครามน้ัน ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี (๑) “ถ้าเรามิออกไป พระเจ้าหงสาวดีก็จะให้ทหารเข้าหักเหยียบเอา เมือง สมณชีพราหมณ์อาณาประชาราษฎรจะเถิงแก่พินาศฉิบหายส้ิน พระพุทธศาสนา ก็จะเศร้าหมองดูมิควรเลย”๖๗ (๒) “สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช คร้ันได้แจ้งในลักษณะพระ ราชสาส์น จึงทรงพระราชด�ำหริว่า ศึกครั้งนี้ใหญ่หลวงนัก เห็นเหลือมือก�ำลังทหาร จะกู้พระนครไว้ได้ ถ้าเราจะมิออกไป สมณชีพราหมณ์ประชาราษฎรไพร่ฟ้าข้าขอบ ขัณฑสีมา จะถึงแก่พินาศฉิบหายสิ้น ท้ังพระศาสนาก็จะเศร้าหมอง จ�ำเราจะออกไป มาตรว่าสมเด็จพระเจ้าหงสาวดีมิคงอยู่ในสัตยานุสัตย์ดั่งราชสาส์นเข้ามานั้นก็ตามเถิด แต่เราจะรักษาสัตยานุสัตย์ให้มั่น”๖๘ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับพระราชหัตถเลขาระบุว่า “ถ้าเรามิออกไป สมณชีพราหมณ์อาณา ประชาราษฎร์ไพร่ฟ้าข้อขอบขัณฑสีมาจะถึงแก่พินาศฉิบหายส้ิน ท้ังพระศาสนาก็จะ เศร้ามอง”๖๙

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงคร้ังที่ ๑ 61 ๓.๙.๙ การใช้วัดเป็นท่ีตั้งทัพ คราวพม่ายกทัพมาประชิดกรุงศรีอยุธยา กษัตริย์พม่าใช้วัดหลายแห่งใน การได้ต้ังค่าย เช่น ต�ำบลทุ่งวัดโพธาราม, ต�ำบลวัดพุทไธสวรรค์, วัดการ้อง, วัดชัยวัฒนาราม และต้ังทัพหลวงท่ีวัดมเหยงค์ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ (๑) “รุ่งข้ึน ณ วันพุธ เดือนย่ี แรม ๑๐ ค�่ำ ศักราช ๙๑๑ ปีระกา เอกศก (พ.ศ.๒๐๙๒) พระเจ้าหงสาวดีเสด็จยาตราทัพลงมาพระนครศรีอยุธยา และทัพพระมหาอุปราชากองหน้า ตั้งค่ายต�ำบลเพนียด ค่ายพระเจ้าแปรปีกซ้าย ต้ังต�ำบลทุ่งวัดโพธารามไปคลองเกาะแก้ว ทัพพระเจ้าอังวะปีกขวา ตั้งค่ายต�ำบลวัด พุทไธสวรรค์มาคลองตะเคียน ทัพพระยาจิตตอง ทัพพระยาละเคิ่งเกียกกาย ตั้งค่าย แต่วัดการ้องลงไปวัดชัยวัฒนาราม”๗๐ (๒) “ฝ่ายทัพหลวงก็ยกไปตั้ง ณ วัดมเหยงค์ และทัพอันล้อมพระนคร ท้ังสี่ด้านน้ัน”๗๑ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ในสมัยกรุงศรีอยุธยา วัดหลายวัด ถูกใช้เป็นยุทธศาสตร์ในการตั้งค่ายในยาม ศึกสงคราม ๓.๙.๑๐ การใช้สัญลักษณ์ทางพระพุทธศาสนา สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช เม่ือจะออกไปต้อนรับทัพหงสาวดีซ่ึงยก มาตีกรุงศรีอยุธยา ได้รับส่ังให้ต้ังโต๊ะหมู่บูชา อัญเชิญพระพุทธปฏิมาเป็นประธาน ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ทรงพระราชด�ำหริดังน้ันแล้ว ก็ให้แต่งลักษณะพระราชสาส์นก�ำหนดท่ีจะ เสด็จให้ทูตานุทูตถือออกไปถวายพระเจ้าหงสาวดี แล้วตรัสให้เจ้าพนักงานออกไปปลูก สัณฐาคาร ณ ต�ำบลวัดพระเมรุราชิการามกับวัดหัศดาวาส ต่อกันมีราชบัลลังกาอาสน์ ๒ พระท่ีน่ังสูงเสมอกันหว่างพระที่นั่งห่าง ๔ ศอก แล้วให้แต่งรัตนยาอาสน์สูงกว่า ราชาอาสน์อีกพระที่นั่ง ให้อัญเชิญพระศรีรัตนตรัยออกไปไว้เป็นประธาน”๗๒

62 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม การอัญเชิญพระพุทธปฏิมา มาเป็นประธานในการเจรจาความเมืองกันครั้งนี้ ถือวา่ เป็นจติ วิทยาอย่างหน่งึ คล้าย ๆ ตอ้ งการสอื่ เป็นสญั ลกั ษณ์บอกพระเจ้าหงสาวดี เป็นนัย ๆ ว่า เราเมืองพุทธด้วยกัน คงจะคุยกันด้วยไมตรีได้ซึ่งก็มีผล เพราะทันทีที่ พระเจ้าหงสาวดีทอดพระเนตร ก็ตรัสว่า “สมเด็จพระเจ้าพี่เราให้อาราธนาพระพุทธ ปฏิมากรเจ้า พระธรรมเจ้า พระสงฆเจ้ามาเป็นประธานก็ดีอยู่แล้ว ขอจงเป็นสักขี พยานเถิด”๗๓ จากน้ันก็ทรงย้อนความในลักษณะน้อยพระทัยว่า ขอพระราชทานช้าง แค่ ๒ เชือกก็ไม่ให้ ท�ำให้ต้องล�ำบากยกทัพมาไกล สรุป ในรัชกาลสมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราช มีบันทึกเร่ืองราวเก่ียวกับ พระพุทธศาสนา จ�ำนวน ๑๐ เรื่อง ได้แก่ การมีส่วนร่วมของประมุขสงฆ์ในการ สถาปนาพระมหากษัตริย์, การยกพระต�ำหนักเป็นพระอุโบสถ, การสร้างพระวิหารวัด วังชัย, การถวายอากรกัปปิยะแด่พระสงฆ์, การแสดงความกตัญญูกตเวทิตาธรรมต่อ พระอาจารย์ และถวายสตสดกมหาทาน, พระมหานาคช่วยป้องกันบ้านเมืองในยาม สงคราม, การสถาปนาวัดศพสวรรค์, การประหารชีวิตสมเด็จพระวนรัตน์วัดป่าแก้ว, การใชพ้ ระสงฆเ์ ปน็ ทตู ในยามสงคราม, การงดสงครามโดยอา้ งความเดอื ดรอ้ นของสมณ ชีพราหมณ์, การต้ังค่ายทหารในวัด, และการต้ังโต๊ะหมู่บูชาในคราวเจรจาความเมือง ๓.๑๐ รัชกาลสมเด็จพระมหินทราธิราช สมเด็จพระมหินทราธิราช ทรงครองราชสมบัติ ๒ ช่วง ช่วงแรกระหว่าง พ.ศ.๒๐๙๕-๒๐๙๗ (๒ ปี) และช่วงท่ี ๒ ระหว่าง ๒๐๙๘-๒๐๙๙ (ไม่ครบ ปี) ระหว่างนี้มีเหตุการณ์เกี่ยวกับพระพุทธศาสนาดังรายละเอียดตามล�ำดับต่อไปนี้ ๓.๑๐.๑ บูรณะอาราม ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “ณ วนั เดอื น ๓ กเ็ สดจ็ ไปเมอื งลพบรุ ี ตรสั ใหบ้ รู ณะอารามพระศรรี ตั นมหาธาตุ ให้สมบูรณ์ และแต่งปะขาวนางชี ๒๐๐ กับข้าพระให้อยู่รักษาพระมหาธาตุ แล้วก็ เสด็จลงมายังกรุงพระมหานครศรีอยุธยา”๗๔

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงคร้ังที่ ๑ 63 ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม พระราชกรณยี กจิ อยา่ งหนง่ึ ของพระมหากษตั รยิ ใ์ นฐานะทรงเปน็ ศาสนปู ถมั ภก ๓.๑๐.๒ สมเด็จพระมหาจักรพรรดิราชาธิราชออกผนวช/ลาผนวช ครองราชย์เป็นคร้ังท่ี ๒ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “ถึง ณ วันเดือน ๘ ปีขาลฉอศก (พ.ศ.๒๐๙๗) สมเด็จพระมหาจักร พรรดริ าชาธริ าช เสดจ็ ออกผนวช ขา้ ราชการกบ็ วชโดยเสดจ็ เปน็ อนั มาก ตอ่ มาลาผนวช ในเดือน ๔ แรม ๑๓ ค�่ำ ปีขาลฉอศก (พ.ศ.๒๐๙๗)”๗๕ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม มลู เหตใุ นการลาผนวชในครง้ั นี้ เนอื่ งจากเหตกุ ารณบ์ า้ นเมอื งอยใู่ นภาวะคบั ขนั ด้วยมีศึกพม่าเข้ามาประชิด ขณะที่บ้านเมืองโดยการน�ำของพระมหินทราธิราช ซ่ึงเป็น สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ ไม่อาจน�ำพาประเทศชาติฝ่าวิกฤตได้ จึงพร้อมด้วยพระยาราม เสด็จเชิญพระเจ้าช้างเผือกลาผนวช ๓.๑๐.๓ ใช้พระสงฆ์เป็นทูตในยามสงคราม ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “พระเจ้าแผ่นดินให้จ�ำพระยาราม แต่งคนคุมออกไปส่ง แล้วให้อาราธนา พระสังฆราชกับพระภิกษุ ๔ องค์ไปด้วย คร้ันพระสังฆราชและผู้คุมพระยารามไปถึง พระมหาธรรมราชาให้ถอดจ�ำพระยารามออกแล้วน�ำไปถวายบังคมพระเจ้าหงสาวดี” “ซง่ึ ไดพ้ ระยารามออกมาแลว้ น้ี เสมอื นไดแ้ ผน่ ดนิ อยธุ ยา อนั ซง่ึ จะเปน็ ราชไมตรี นั้นหาต้องการไม่ ขอให้ยกเข้าหักเอากรุงให้จนได้”๗๖ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม เหตุการณ์คร้ังน้ี น�ำไปสู่การสูญเสียอิสรภาพให้แก่พม่าอย่างสมบูรณ์ ในวัน อาทิตย์ แรม ๑๑ ค�่ำ เดือน ๙ พุทธศักราช ๒๑๑๒ (จ.ศ.๙๓๑)๗๗

64 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๓.๑๐.๔ การใช้วัดเป็นสถานที่ต้ังค่าย พม่าต้ังค่ายต�ำบลวัดเขาดิน, ต�ำบลวัดสะพานเกลือ, และต�ำบลวัดจันทร์ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “พระเจ้าหงสาวดีบัญชาการให้พระมหาอุปราชไปต้ังค่ายต�ำบลวัดเขาดิน ตรงเกาะแก้ว พระเจ้าอังวะบุตรเขยน้ัน ต้ังค่ายต�ำบลวัดสะพานเกลือ พระเจ้าแปร ผู้หลาน ต้ังค่ายต�ำบลวัดจันทร์ตรงบางเอียน”๗๘ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ในพงศาวดารระบุว่า “ต�ำบลวัด...” เกือบทุกแห่ง อาจท�ำให้เกิดข้อสงสัยต่อ ไปอีกว่า ต้ังค่ายที่ “วัด” หรือที่ “ต�ำบลวัด...” ผู้ศึกษายังไม่มีเวลาหาหลักฐานมา คลี่คลายข้อสงสัยน้ี ๓.๑๐.๕ การใช้วัดเป็นสถานที่ประหารชีวิต โดยปกติถ้าเป็นพระมหากษัตริย์ เช้ือพระองค์ หรือเจ้านายช้ันผู้ใหญ่ ประเพณี นิยมจะใช้วัดเป็นสถานที่ในการประหารชีวิต ในรัชสมัยของพระมหินทราธิราช ก็โปรด ให้ประหารชีวิตพระศรีเสาวราช ณ วัดพระราม ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “สมเด็จพระมหินทราธิราชเจ้าแผ่นดินมิได้เอาพระทัยในการศึก มาคิดแคลง พระเจ้าลูกเธอพระศรีเสาวราชว่า การศึกหนักเบามิได้มาแจ้งก่อน ท�ำแต่อ�ำเภอใจ จึงให้หาพระศรีเสาราชเข้ามาแล้ว สั่งให้พระยาธรรมาเอาตัวพระศรีเสาวราชไปล้างเสีย ณ วัดพระราม”๗๙ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม วัดดังกล่าวนี้ เท่าท่ีหลักฐานปรากฏในพงศาวดาร ใช้ส�ำเร็จโทษเฉพาะ พระราชวงศ์ผู้ใหญ่เท่าน้ัน ไม่ใช่สถานที่ส�ำเร็จโทษนักโทษทั่วไป

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงครั้งท่ี ๑ 65 สรุป ในรัชกาลสมเด็จพระมหินทราธิราช มีบันทึกเรื่องราวเกี่ยวกับพระพุทธ ศาสนา ๕ เร่ือง ได้แก่ การบูรณะวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ, สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ราชาธิราชเสด็จออกผนวชเป็นคร้ังที่ ๒, การใช้พระสงฆ์เป็นทูตในยามศึกสงคราม, การต้ังค่ายทหารในวัด, และการใช้วัดเป็นสถานท่ีประหารชีวิต ๓.๑๑ รัชกาลสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช สมเดจ็ พระมหาธรรมราชาธริ าช (สมเดจ็ พระสรรเพช็ ท่ี ๑) เปน็ พระมหากษตั รยิ ์ องค์ที่ ๑๗ แห่งกรุงศรีอยุธยา เสวยราชสมบัติระหว่าง พ.ศ.๒๐๙๙-๒๑๒๒ รวมอยู่ในสิริราชสมบัติท้ังส้ิน ๒๒ ปี ระหว่างนี้มีเหตุการณ์เกี่ยวกับพระพุทธศาสนา ดังรายละเอียดตามล�ำดับต่อไปนี้ ๓.๑๑.๑ ปิดทองพระมหาธาตุ, ถวายพระภูษาเป็นฉัตรธงบูชา พระธาตุ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “สมเดจ็ พระนเรศวรเปน็ เจา้ เสดจ็ ยกพยหุ ยาตราไปถงึ พระพนมตรดั ใหป้ ดิ ทอง พระมหาธาตุนั้นแล้ว ก็ถวายพระภูษาเป็นฉัตรธงบูชาพระมหาธาตุแล้วจึงยกทัพหลวง คืนมายังเมืองพิษณุโลก ถึงแล้วเสด็จเปล้ืองเคร่ืองทรงออกถวายพระชินราชเจ้า พระชินศรีเจ้า ให้ท�ำการสรรพสมโภชมีการมหรสพ ๓ วัน”๘๐ ข. ข้อสังเกตเพิ่มเติม ความในพระราชพงศาวดาร ฉบบั พระราชหตั ถเลขา กลา่ วถงึ เฉพาะการเปลอื้ ง เครื่องทรงออกบูชาพระชินราช พระชินสีห์ ไม่มีกล่าวถึงการปิดทองพระมหาธาตุ ๓.๑๑.๒ ปาฏิหาริย์พระธาตุ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ (๑) “สมเด็จพระนเรศวรเป็นเจ้า ทอดพระเนตรเห็นพระบรมสารีริธาตุ ปาฏิหาริย์แต่บุรทิศ ผ่านพระคชาธารไปโดยประตูแสนไปถึงต�ำบลรัดยมท้ายเมือง ก�ำแพงเพชร ณ วันพุธ เดือน ๓ แรม ๙ ค�่ำ เพลาบ่ายโมง เกิดวาตพายุฝนตก ห่าใหญ่ แผ่นดินไวเป็นอัศจรรย์”๘๑

66 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา (๒) “คร้ันวันศุกร์ เดือน ๖ แรม ๓ ค่�ำ เพลา ๑๑ ทุ่ม ให้เอาพระ คชาธารเข้ามาเทียบเกย (พระนเรศวร) ทอดพระเนตรเห็นพระบรมสารีริกบรมธาตุเสด็จ ปาฏิหาริย์มาแต่ประจิมทิศผ่านคชาธารไปข้างบุรทิศ”๘๒ (๓) “เถิง ณ วันพฤหัสบดี เดือน ๘ แรม ๖ ค�่ำ เพลายัง ๒ บาท จะรุ่ง ให้เรียกช้างพระที่น่ังประทับเกย เห็นพระสารีริกธาตุเสด็จปาฏิหาริย์แต่ตะวันตก ผ่านช้างพระที่นั่งมาตะวันออกโดยทางที่เสด็จมานั้นเท่าผลมะพร้าวปอก ก็ยกทัพหลวง เสด็จคืนมาโดยทางน้�ำขุ่น”๘๓ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) การท่ีพระธาตุแสดงปาฏิหาริย์ให้เห็นก่อนยาตราทัพ ถือเป็น สัญลักษณ์มงคลมาชั่วหลายรัชกาล โดยเฉพาะในรัชกาลของสมเด็จพระนเรศวร ความในตอนนี้ระบุถึงแผ่นดินไหวด้วย (๒) ในรัชกาลสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช พระบรมสารีริกธาตุ แสดงปาฏิหาริย์ให้ปรากฏแก่สมเด็จพระนเรศวร จ�ำนวน ๓ คร้ัง ๓.๑๑.๓ ต้ังค่ายพักแรม พระเจ้าหงสาวดี หาทางก�ำจัดพระนเรศวร เนื่องจากเห็นว่า ถ้าปล่อยท้ิงไว้ จะรับมือไม่ไหว เน่ืองจากทรงเห็นว่าเป็นคนมีศักด์ิใหญ่ จึงวางแผนให้ออกจากเมือง จากน้ันก็จะใช้ก�ำลังจัดการ คร้ังสมเด็จพระนเรศวรยกทัพไปเมืองแครง เจ้าเมืองแครง ให้ปลัดเมืองออกมาทูลเชิญเสด็จพักพลอยู่นอกเมืองก่อน จากน้ันก็ส่งข่าวให้พระเจ้า หงสาวดีทราบ และให้ส่งก�ำลังคอยซุ่มดักไว้ สมเดจ็ พระนเรศวรไดพ้ กั แรกตามคำ� ของเจา้ เมอื งแครง แตเ่ ลอื กทจ่ี ะพกั อยใู่ กลว้ ดั ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “สมเด็จพระนเรศวรเป็นเจ้าก็ให้พักพลอยู่ใกล้อารามพระมหาเถรคันฉอง”๘๔ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม พงศาวดารกรุงศรีอยุธยา มักพบการต้ังค่ายทหารพักแรมบริเวณใกล้เคียงวัด หรือบางคร้ังก็ต้ังในวัด ดังได้กล่าวมาแล้ว

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงครั้งท่ี ๑ 67 ๓.๑๑.๔ พระมหาเถรคันฉองบอกความลับต่อสมเด็จพระนเรศวร พระมหาเถรคันฉองเป็นพระพม่า แต่ก็ให้ความรัก ความเอ็นดูแก่สมเด็จพระ นเรศวร เน่ืองจากเห็นว่าไม่มีความผิด แต่ถูกวางแผนหลอกออกจากเมืองมาเพื่อ ก�ำจัดท้ิง อีกท้ังยังเห็น ภายภาคหน้า จะเป็นก�ำลังส�ำคัญในการช่วยทะนุบ�ำรุงพระพุทธ ศาสนา จึงได้บอกความจริงให้ทรงทราบ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “พระมหาเถรคันฉอง มีใจกรุณาต่อสมเด็จพระนเรศวรเจ้า ด้วยเห็นว่าจะได้ บ�ำรุงพระพุทธศาสนาและอาณาประชาราษฎร์ให้ถาวรสืบต่อไป จึงได้เข้าเฝ้าในเพลาค�่ำ ทูลถวายความจริงให้ทราบว่า พระเจ้าหงสาวดีคิดประทุษร้ายพระองค์”๘๕ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม เป็นสาเหตุหน่ึงที่ท�ำให้พระนเรศวรเคารพ และบูชาพระมหาเถรคันฉอง และ นิมนต์มาพักอยู่วัดพระมหาธาตุ ถวายการดูและอุปถัมภ์อย่างดี โดยได้รับการสถาปนา เป็นสมเด็จพระสังฆราช ส่วนสมเด็จพระวันรัตน ซ่ึงเป็นพระสังฆราชเดิมนั้น ก็ให้ ปกครองเฉพาะคณะปักษ์ใต้ เป็นฝ่ายขวา๘๖ ถือเป็นการแสดงความกตัญญูกตเวทีอีก โสตหน่ึงด้วย ๓.๑๑.๕ บูชาพระชินราช พระชินศรี พระพุทธชินราช และพระชินศรีถือเป็นพระคู่บ้านคู่เมืองจังหวัดพิษณุโลก พระมหากษัตริย์กรุงศรีอยุธยาหลายพระองค์ มีความเคารพศรัทธา และมักหาโอกาส เสด็จไปนมัสการอยู่เสมอ บางครั้งก็โปรดให้มีการเล่นมหรสพสมโภช ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “สมเด็จพระนเรศวรถวายบังคมลากลับมายังเมืองพิษณุโลก เสด็จไปถวาย นมัสการพระชินราช พระชินศรี ทรงพระราชูทิศศรัทธา เปลื้องเคร่ืองสุวรรณลังกาขัตติ ยาภรณ์ออกกระท�ำการบูชา”๘๗ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม ฉบับพระราชหัตถเลขาว่า “เปล้ืองเคร่ืองสุวรรณอลังการ์ขัติยาภรณ์”๘๘

68 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๓.๑๑.๖ ท�ำน้�ำสาบานอ้างพระรัตนตรัยเป็นสักขีพยาน พิธีถือน้�ำพิพัฒน์สัตยา เพ่ือให้เกิดความศักดิ์สิทธิ์ และเกิดพันธสัญญา หรือ ข้อผูกพันระหว่างกันอย่างแน่นแฟ้น มักจะนิยมอ้างสิ่งศักดิ์สิทธิ์ หรือส่ิงเคารพบูชามา เป็นสักขีพยาน เป็นการโน้มน้าวจิตใจให้เกิดความกลัว หรือไม่กล้าล่วงเกินค�ำสัญญา ที่ให้ไว้ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “สมเด็จพระนเรศวร ทรงพระกรุณาให้ชาวพ่อชุมนุมพราหมณาจารย์ เอาน�้ำ ในบ่อพระสยมภูวนาถ และเอาน�้ำตระพังโพยศรีมาต้ังบูชาโดยพิธีกรรมเป็นน�้ำ สัตยาธิษฐาน และเอาพระศรีรัตนตรัยเจ้าเป็นประธาน ให้ท้าวพระยาเสนาบดีมนตรีมุข อ�ำมาตย์ทหารทั้งหลายกินน�้ำสัตยา”๘๙ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม การถือน้�ำพิพัฒน์สัตยาคร้ังนี้ ถือเป็นจุดเร่ิมต้นของการสร้างขวัญและ ก�ำลังใจให้เป็นหน่ึงเดียว พร้อมที่จะท�ำการใหญ่ คือกอบกู้เอกราชคืนจากพม่า ๓.๑๑.๗ หนีภัยพึงพระ/วัด วัดถือเป็นเขตอภัยทาน ในอดีตนับต้ังแต่สมัยพุทธกาลมาแล้ว ผ้ากาสาวพัตร์ ถือเป็นสัญลักษณ์ของการสละตนจากโลกภายนอก มุ่งแสงหาทางแห่งความหลุดพ้น ผทู้ ถี่ อื เพศดงั กลา่ วจงึ ไดร้ บั การยกยอ่ งไวใ้ นฐานะสงู สง่ เหตดุ งั กลา่ วจงึ ทำ� ใหเ้ กดิ ชอ่ งวา่ ง ใช้เป็นสถานท่ีหลบหนีความผิด ในสมัยอยุธยาก็มีเหตุการณ์ท�ำนองนี้ ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังน้ี “พระยาสวรรคโลกก็หนีไปพ่ึงอยู่บนกุฏิพระสงฆ์ในวัดไผ่ใต้ และทหารก็ได้ ตัวพระยาสวรรคโลกในวัดนั้นมาถวาย ส่วนพระยาพิชัยหนีกจากเมืองสวรรคโลกไปเถิง แดนกระจุกจะไปเชียงใหม่ ชาวด่านก็กุมเอาพระยาพิชัยมาถวาย สมเด็จพระนเรศวร บรมราชาธิราชบพิตรเป็นเจ้าก็ตรัสให้ทะเวนแล้วฆ่าพระยาท้ังสองนั้นเสีย”๙๐ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงคร้ังท่ี ๑ 69 (๑) “ไปเถิงแดนกระจุก จะไปเชียงใหม่” ฉบับพระราชหัตถเลขว่า “ไปถึงแดนกะจุน จะไปพึ่งเมืองเชียงใหม่”๙๑ (๒) “ใหท้ ะเวนแลว้ ฆา่ พระยาทง้ั สองนนั้ เสยี ” ฉบบั พระราชหตั ถเลขาวา่ “ให้ตระเวนรอบทัพแล้วให้ฆ่าเสีย”๙๒ ๓.๑๑.๘ การหล่ังน�้ำทักษิโณทก ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้ “เถิงวันพฤหัสบดี เดือน ๑๒ ข้ึน ๘ ค�่ำ ก็ประกอบด้วยศุภฤกษ์ จึงฝังสีมา จารึกสัตยาธิษฐานลงในศิลาบาตร์ แล้วก็หล่ังน�้ำษิโณทกตกเหนือมหาปฐพีเป็นสักขี พยาน เพ่ือให้พระราชไมตรีสีมานั้น ท้ังสองฝ่ายม่ันคงตรงเท่ากัลปวสานแล้ว ก็ให้ อุปสมบทกรรมภิกษุ ๖ รูปในท่ีน้ัน”๙๓ ข. ข้อสังเกตเพ่ิมเติม (๑) ในพระราชพงศาวดารใช้ค�ำว่า น้�ำษิโณทก (๒) การอุปสมบทตามพระวินัยท�ำเป็นสังฆกรรม และต้องท�ำในสีมา โดยนัยจึงเท่ากับว่า พื้นที่ส�ำหรับลงสัตยาธิษฐานนั้น ต้องได้รับการสมมติสีมาจาก สงฆ์ด้วย จึงถือเป็นพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ สรุป ในรัชกาลสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช มีบันทึกเรื่องราวเกี่ยวกับ พระพุทธศาสนา ๘ เรื่อง ได้แก่ การปิดทองบูชา, สมโภชพระธาตุ, พระบรมสารีริกธาตุ แสดงปาฏิหาริย์, การต้ังค่ายทหารพักแรมใกล้วัด, พระมหาเถรคันฉองถวายคำ� แนะน�ำ ต่อพระนเรศวร,การอ้างพระรัตนตรัยท�ำน้�ำสาบาน, การอาศัยวัดหลบหนีภัยสงคราม, การพิธีท�ำสัตยาธิษฐานด้วยการฝังสีมาจารึกค�ำสัตยาธิษฐาน ๓.๑๒ สรุปท้ายบท จากการสืบพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ในระหว่าง พ.ศ.๑๘๙๓-๒๑๑๒ พบมีเรื่องราวเกี่ยวกับพระพุทธศาสนา จ�ำนวน ๑๒ รัชกาล ประกอบด้วย รัชกาล สมเด็จพระรามาธิบดีท่ี ๑ (พระเจ้าอู่ทอง), สมเด็จพระราเมศวร, สมเด็จพระบรม

70 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ราชาธิราชท่ี ๑, สมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี ๒, สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ, สมเด็จ พระรามาธิบดีท่ี ๒, สมเด็จพระไชยราชาธิราช, ขุนวรวงศาธิราช, สมเด็จพระมหา จักรพรรดิราชาธิราช, สมเด็จพระมหินทราธิราช, สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช เร่ืองราวพระพุทธศาสนาท่ีพบในช่วงระหว่างนี้ ประมวลสรุปดังรายละเอียด ในตาราง

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงครั้งท่ี ๑ 71

72 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา รัชกาล พุทธศักราช ล�ำดับเหตุการณ์ ๑๘๙๖ สถาปนาวัดพุทไธศวรรค์ สมเด็จพระรามาธิบดีท่ี ๑ ๑๙๐๖ สถาปนาวัดป่าแก้ว สมเด็จพระบรมราชาธิราช (ท่ี ๑) ๑๙๑๒ สร้างวัดพระราม สมเด็จพระราเมศวร ๑๙๑๗ สถาปนาพระศรีรัตนมหาธาตุ สมเด็จพระบรมราชาธิราช (ที่ ๒) ๑๙๒๗ ๑. เสด็จนมัสการพระชินศรี พระชินราช สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ที่พิษณุโลก ๑๙๓๐ ๒. พระสารีริกธาตุแสดงปาฏิหาริย์ให้ทอด สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ ๑๙๖๑ พระเนตรเห็น และสถาปนาวัดมหาธาตุ ๑๙๖๔ สถาปนาวัดภูเขาทอง สถาปนาวัดราชบูรณะ ๑๙๖๗ ทรงโปรดให้เอารูปเคารพมีโค สิงห์ และสัตว์ ทั้งปวงมาไว้ที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ และวัด ๑๙๗๗ พระศรีสรรเพชญ์ เพ่ือบูชา ๑๙๘๗ ๑. สร้างวัดมเหยงค์ ๑๙๘๙ ๒. ทอดพระเนตรน�้ำเนตรพระพุทธชินราชตก ๑๙๙๑ เป็นโลหิต ๑๙๙๒ ๑. สถาปนาวัดพระศรีสรรเพชญ์ ๒๐๐๗ ๒. สถาปนาวัดพระราม ๒๐๐๙ ให้บ�ำรุงพระพุทธศาสนา ๒๐๒๒ หล่อรูปพระโพธิสัตว์ ๕๕๐ พระชาติ ทรงโปรดให้มีการเล่นมหรสพฉลองพระ สร้างพระวิหารวัดจุฬามณี เสด็จออกผนวช และประทับอยู่ท่ีวัดจุฬามณี ๘ เดือน ทรงโปรดให้มีการเล่นมหรศพฉลองพระศรี รัตนมหาธาตุ ๑๕ วัน พระบรมราชาผู้เป็นพระราชโอรสทรงผนวช ๑. สร้างพระวิหารวัดพระศรีสรรเพชญ์ ๒. หล่อพระศรีสรรเพชญ์ ทองหล่อหนัก ๕๓,๐๐๐ ชงั่ หมุ้ ด้วยทองคำ� หนัก ๒๘๖ ชง่ั ๒๐๒๖ ฉลองพระศรีสรรเพชญ์

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงครั้งที่ ๑ 73 สมเด็จพระไชยราชาธิราช ๒๐๖๑ ๑. โปรดให้พูนดินวัดชีเชิง (ชีเชียง) ขุนวรวงศาธิราช ๒๐๗๐ ๒. สถาปนาพระพุทธเจ้าและพระเจดีย์ สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ พระเทียรราชาเสด็จออกผนวช เพ่ือไม่ให้เป็น ราชาธิราช ๒๐๗๒ ทรี่ ะแวงพระทยั เหตเุ ปน็ เชอ้ื พระวงศช์ น้ั ผใู้ หญ่ ขณะบวชประทับอยู่ท่ีวัดราชประดิษฐาน ๒๐๗๒ ๑. ประหารชีวิตพระยอดฟ้าท่ีวัดโคกพระยา ๒๐๗๓ และประหารชีวิตขุนวรวงศากับแม่อยู่หัว ศรีสุดาจันทร์ที่วัดแร้ง ๒๐๘๐ ๒. ขุนพิเรนทร์เทพ ประชุมวางแผนลับที่วัด ๒๐๘๖ ราชประดิษฐาน เป้าหมายคือยึดอ�ำนาจขุนว รวงศาธริ าช โดยกอ่ นการลงมอื ไดก้ ระทำ� การ ๒๐๘๗ เส่ียงเทียนต่อหน้าพระประธานอุโบสถ ๒๐๙๒ วัดป่าแก้ว พิธีสถาปนาพระมหากษัตริย์ กระท�ำในที่ ประชุมอันมีสมเด็จพระสังฆราช พระราชา คณะ คามวาสี อรัญญวาสี มุขมนตรี กวี อ�ำมาตย์ โหราราชครู พราหมณ์ปุโรหิต ๑. สถาปนาที่พระต�ำหนักวังเป็นพระอุโบสถ ๒. สร้างพระวิหารอาราม ให้นามว่า วัดวังชัย ๓. ถวายอากรหลวงบ�ำรุงเป็นค่าภัตตาหาร แด่สงฆ์วัดวังชัย ถวายสตสดกมหาทาน ๑. มหานาควัดภูเขาทอง พาญาติโยมทาส หญิงชายขุดคูนอกค่ายกันทัพพม่า จึงได้นาม ว่า คลองมหานาค ๒. สถาปนาวัดศพสวรรค์ เพื่อเป็นอนุสรณ์ พระสุริโยทัย ประหารชีวิตพระนพรัต เน่ืองจากให้ฤกษ์พระ ศรีสินก่อ กบฏ พม่ายกทัพมาต้ังต�ำบลวัดทุ่งโพธาราม, ต�ำบล วดั พทุ ไธศวรรค,์ วดั การอ้ ง, วดั ชยั วฒั นาราม, วัดมเหยงค์

74 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระมหินราธิราช ๒๐๙๕ บูรณะวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช ๒๐๙๗ สมเดจ็ พระมหาจกั รพรรดริ าชาธริ าชเสดจ็ ออก ๒๑๑๒ ผนวช ๒๑๑๗ สมเด็จพระนเรศวรเสด็จปิดทองพระมหาธาตุ และถวายพระภูษาเป็นฉัตรธงบูชาพระธาตุ ๑. พระธาตุแสดงปาฏิหาริย์แก่สมเด็จ พระนเรศวรคราวยกทัพไปเมืองพิษณุโลก ๒. พระมหาเถรคันฉองบอกความลับการ ที่พระเจ้า หงสาวดีคิดก�ำจัดแก่สมเด็จ พระนเรศวร เพ่ือจะได้ระวังตัว

ยุคเร่ิมต้นถึงการเสียกรุงคร้ังท่ี ๑ 75 เชิงอรรถ ๑ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันพันจันทนุมาศ (เจิม), (นนทบุรี: ส�ำนักพิมพ์ ศรีปัญญา, ๒๕๕๓), หน้า ๔๑. ๒ พระพนรัตน์, จุลยุทธการวงศ์, (กรุงเทพฯ: มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๓๕), หน้า ๓๒๐. ๓ แสงเพชร, เกร็ดประวัติศาสตร์บนแผ่นดินอยุธยา, (กรุงเทพฯ: ไทยควอลิต้ีบุ๊คส์ (๒๐๐๖), ๒๕๕๖), หน้า ๔๑. ๔ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๔๑. ๕ พระพนรัตน์, จุลยุทธการวงศ์, อ้างแล้ว, หน้า ๓๒๐. ๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๓๙๐. ๗ แสงเพชร, เกร็ดประวัติศาสตร์บนแผ่นดินอยุธยา, หน้า ๔๒. ๘ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๔๗. ๙ แสงเพชร, เกร็ดประวัติศาสตร์บนแผ่นดินอยุธยา, หน้า ๔๒-๔๓. ๑๐ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๔๗. ๑๑ ปวัตร นวะมะรัตน, อยุธยาที่ไม่คุ้นเคย, (กรุงเทพฯ: ศิลปวัฒนธรรม, ๒๕๕๗), หน้า ๑๓๗. ๑๒ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ค�ำให้การชาวกรุงเก่า, หน้า ๕๐๗. ๑๓ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๔๘. ๑๔ พระพนรัตน์, จุลยุทธการวงศ์, อ้างแล้ว, หน้า ๓๒๘. ๑๕ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๔๓. ๑๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๓๙๑. ๑๗ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๓๙๑.

76 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๑๘ พระราชพงษาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑, หน้า ๓. จุลยุทธการวงศ์ระบว่า ก่อนสร้างได้ปรึกษาพระมหากัลยาณเถร ดู พระพนรัตน์, จุลยุทธการวงศ์, อ้างแล้ว, หน้า ๓๒๒. ๑๙ ปวัตร นวะมะรัตน, อยุธยาท่ีไม่คุ้นเคย, หน้า ๔๙. ๒๐ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๑. ๒๑ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๓๙๔. ๒๒ แสงเพชร, เกร็ดประวัติศาสตร์บนแผ่นดินอยุธยา, หน้า ๔๙. ๒๓ พระราชพงษาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑, หน้า ๙. ๒๔ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๑. ๒๕ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๓๙๕. ๒๖ วัดมเหยงคณ์, [ออนไลน์]: http://www.watmaheyong.org/index.php/th/mhy- about [๑๑ พฤศจิกายน ๒๕๕๘]. ๒๗ ราชบัณฑิตยสถาน, พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๕๔, (กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน, ๒๕๕๖), หน้า ๑๐๕๑. ๒๘ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๒. ๒๙ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๓๙๕. ๓๐ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๓. ๓๑ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๕๓. ๓๒ พระราชพงษาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑, หน้า ๑๐. ๓๓ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๔. ๓๔ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๓๙๗. ๓๕ พระราชพงษาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑, หน้า ๑๐.

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงครั้งท่ี ๑ 77 ๓๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๔. ๓๗ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๓๙๗. ๓๘ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๔. ๓๙ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๓๙๙. ๔๐ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๔. ๔๑ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๕๕. ๔๒ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๔๐๐. ๔๓ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๕. ๔๔ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๔๐๐. ๔๕ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๗. ๔๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๔๐๒. เชิงอรรถอธิบาย: น้�ำหนักทอง ๑ ช่ัง เท่ากับ ๘๐ บาท อัตราการเปรียบเทียบเนื้อทองค�ำเร่ิมจากท้อง ค�ำเนื้อส่ี เน้ือห้า เนื้อเจ็ด เน้ือแปด และเน้ือเก้า ทองค�ำเนื้อสี่มีคุณภาพต่�ำสุดมีส่วนผสม ของแร่ธาตุอื่นอยู่มาก ทองเน้ือเก้ามีคุณภาพดีท่ีสุด เพราะเป็นทองค�ำบริสุทธ์ิ คุณภาพ ทองค�ำต้ังแต่เน้ือสี่ถึงเนื้อแปด มีอัตราส่วนแต่ละเนื้อเท่ากัน เทียบเท่ากับน�้ำหนัก ๔ ขา ก�ำหนดอัตราเปรียบเทียบ ๑ ขา เท่ากับ ๑ สลึง ๔๗ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๕๗. ๔๘ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๖๓. ๔๙ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๔๐๔. ๕๐ พงษาวดารหลายฉบับ ไม่นับขุนวรวงศาธิราชเป็นกษัตริย์กรุงศรีอยุธยา เนื่องเพราะ รังเกียจในพฤติกรรมลอบเป็นชู้กับพระนางศรีสุดาจันทร์ แต่ฉบับพันพันจันทนุมาศ นับ เข้าด้วย จ�ำนวนกษัตริย์ท่ีเสวยราชสมบัติกรุงศรีอยุธยาจึงมีท้ังหมด ๓๔ พระองค์

78 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๕๑ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๖๖. ๕๒ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๖๗. ๕๓ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๖๗. ๕๔ พงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา เล่ม ๑, หน้า ๒๑ ๕๕ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๗๐. ๕๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๗๔. ๕๗ พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑, (พิมพ์ข้ึนเป็นส่วนพระกุศลทานมัย ในงานพระศพพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวรเสฐสุดา, ๗ มีนาคม ๒๔๕๕), หน้า ๒๗. ๕๘ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๗๗. ๕๙ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๔๐๙. ๖๐ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๗๘. ๖๑ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๙๐. ๖๒ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๙๐. ๖๓ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๙๑. ๖๔ พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑ ระบุว่า “บวชเป็นสามเณรอยู่ ณ วัดราชประดิษฐาน” ต่อมาถูกจับได้ว่าคิดการกบฏ จึงถูกควบคุมตัวไว้ที่วัดธรรมิกราช คร้ันอายุได้ครบบวช ก็ทรงอุปถัมภ์ให้บวช ครั้นบวชแล้วก็หนีไปอยู่ที่ตำ� บลม่วงแดง ดู รายละเอียด หน้า ๔๘. ๖๕ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๔๑๐. ๖๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๙๖. ๖๗ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๙๖. ๖๘ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๐๐.

ยุคเริ่มต้นถึงการเสียกรุงครั้งท่ี ๑ 79 ๖๙ พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑, หน้า ๖๐. ๗๐ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๙๘. ๗๑ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๑๔,๑๒๗. ๗๒ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๐๐. ๗๓ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๐๐. ๗๔ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๐๕. ๗๕ มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา, นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย, (กรุงเทพฯ: มูลนิธิ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา, ๒๕๔๔), หน้า ๑๑๔. ๗๖ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๒๑-๑๒๒. ๗๗ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหลวงประเสริฐ, หน้า ๔๑๒. ๗๘ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๐๙. ๗๙ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๑๒๓. ๘๐ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๓๗. ๘๑ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๔๑. ๘๒ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๔๔. ๘๓ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๔๙. ๘๔ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๔๒. ๘๕ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๔๓. ๘๖ พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑, หน้า ๑๑๔. ๘๗ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๔๕. ๘๘ พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑, หน้า ๑๑๔.

80 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ๘๙ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๔๗. ๙๐ เร่ืองเดียวกัน, หน้า ๑๔๙. ๙๑ พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๑, หน้า ๑๑๘. ๙๒ เรื่องเดียวกัน, หน้า ๑๑๙. ๙๓ พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม), หน้า ๑๕๕.



82 สืบพระพุทธศาสนาจากพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา

ยุคกู้อิสรภาพถึงการเสียกรุงครั้งที่ ๒ 83 ๔ ยุคกอู้ ิสรภาพถงึ การเสยี กรงุ คร้งั ท่ี ๒

พระพุทธศาสนาในช่วงท่ี ๒ (ระหว่าง พ.ศ.๒๑๒๑-๒๓๑๐) ช่วงที่ ๒ นี้ นับเอาต้ังแต่รัชกาลสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ภายหลังกอบกู้ อิสรภาพจากพม่าได้แล้ว ก็ทรงได้การสถาปนาพระองค์เป็นพระมหากษัตริย์องค์ที่ ๑๘ แห่งกรุงศรีอยุธยา และก็มีพระมหากษัตริย์สืบสันติวงศ์เรื่อยไปจนถึงรัชสมัยสมเด็จ พระท่ีน่ังสุริยาศน์อมรินทร์ กรุงศรีอยุธยาก็เสียอิสรภาพให้แก่พม่าอีกเป็นคร้ังท่ี ๒ ในช่วงระหว่างนี้ มีเหตุการณ์บันทึกเกี่ยวกับพระพุทธศาสนาดังรายละเอียด ต่อไปน้ี ๔.๑ รัชกาลสมเด็จพระนเรศวรมหาราช สมเด็จพระนเรศวรมหาราช (สมเด็จพระสรรเพ็ชท่ี ๒) เป็นพระมหากษัตริย์ องค์ที่ ๑๘ แห่งกรุงศรีอยุธยา เสวยราชสมบัติระหว่าง พ.ศ.๒๑๒๑-๒๑๓๖ รวมอยู่ในสิริราชสมบัติท้ังสิ้น ๑๕ ปี ระหว่างนี้มีเหตุการณ์เกี่ยวกับพระพุทธศาสนา ดังรายละเอียดตามล�ำดับต่อไปน้ี ๔.๑.๑ การเสด็จบ�ำเพ็ญพระราชกุศล สมเด็จพระเอกาทศรฐ ได้เสด็จไปบ�ำเพ็ญพระราชกุศลในโอกาสต่าง ๆ เช่น เสด็จนมัสการ และปิดทองพระชินราช และพุทธสิหิงค์ เป็นต้น หลายครั้ง แสดงให้ เห็นถึงพระราชศรัทธาของพระองค์ที่มีต่อพระพุทธศาสนา ก. หลักฐานจากพงศาวดาร ระบุดังนี้