สามัคคีเภทคำฉันท์

๑o ถอดคําประพันธ์ ภุชงคประยาต ฉนั ทฯ์ คะเนกลคะนงึ การ ระวังเหอื ดระแวงหาย ทชิ งคช์ าติฉลาดยล ปวตั น์วญั จโนบาย กษัตริย์ลิจฉววี าร สมคั รสนธสิ โมสร เหมาะแกก่ ารณ์จะเสกสรร มล้างเหตุพิเฉทสาย ถอดความได้วา่ พราหมณ์ผฉู้ ลาดคาดคะเนว่ากษัตริยล์ ิจฉวีวางใจคลายความ หวาดระแวง เปนโอกาสเหมาะทจี ะเริมดําเนนิ การตามกล อุบายทําลายความสามคั คี บทประพันธ์ ลศึกษาพิชากร เสดจ็ พรอ้ มประชมุ กนั ณวนั หนึงลถุ งึ กา สถานราชเรียนพลนั กุมารลจิ ฉววี ร สนิทหนึงพระองคไ์ ป ตระบดั วสั สการมา ธแกล้งเชิญกุมารฉัน ถอดความไดว้ า่ วันหนงึ เมอื ถึงโอกาสทีจะสอนวชิ า กมุ ารลจิ ฉวีก็เสด็จมาโดย พร้อมเพรยี งกัน ทันใดวสั สการพราหมณ์กม็ าถงึ และแกล้ง เชญิ พระกมุ ารพระองคท์ ีสนิทสนมเข้าไปพบ

บทประพันธ์ ๑๑ ลุหอ้ งหับรโหฐาน กถ็ ามการณ์ ณ ทนั ใด มลิ ลี บั อะไรใน กถาเช่น ธ ปุจฉา มนุษยผ์ ู้กระทํานา จะถูกผดิ กระไรอยู่ ประเทียบไถมิใชห่ รอื และคโู่ คก็จงู มา ถอดความได้ว่า เมอื ในห้องส่วนตัว แลว้ กท็ ูลถามเรืองทีไมใ่ ช่ความลับแต่ ประการใด ดงั เช่นถามวา่ ชาวนาจูงโคมาคหู่ นึงเพือเทียมไถ ใชห่ รอื ไม่ บทประพันธ์ กร็ บั อรรถออออื ประดจุ คาํ พระอาจารย์ กุมารลิจฉวขี ัตตยิ ์ นิวัตในมิช้านาน กสิกเขากระทาํ คือ สมยั เลกิ ลเุ วลา ก็เทา่ นนั ธ เชิญให้ ประสิทธศิ ิลปประศาสนส์ าร ถอดความได้ว่า ระกุมารลิจฉวีก็รบั สังเหน็ ด้วยว่าชาวนาก็คงจะกระทาํ ดงั คาํ ของพระอาจารย์ ถามเพียงเทา่ นนั พราหมณ์ก็เชิญใหเ้ สดจ็ กลับออกไป ครนั ถงึ เวลาเลิกเรียน

บทประพันธ์ ๑๒ อุรสลิจฉวีสรร พชวนกันเสด็จมา และตา่ งซักกุมารรา ชองคน์ นั จะเอาความ ณข้างในธไตถ่ าม พระอาจารย์สิเรยี กไป วจสี ัตย์กะสําเรา อะไรเธอเสนอตาม ถอดความได้ว่า เหล่าโอรสลจิ ฉวีกพ็ ากนั มาซักไซ้พระกุมารว่าพระอาจารย์ เรยี กเขา้ ไปข้างใน ได้ไตถ่ ามอะไรบา้ ง ขอให้บอกมาตามความ จริง บทประพันธ์ รวากย์วาทตามเลา วภาพโดยคดีมา กุมารนนั สนองสา มิเชอื ในพระวาจา เฉลยพจน์กะครเู สา และต่างองคก์ ็พาที กมุ ารอืนก็สงสัย สหายราช ธ พรรณนา ถอดความไดว้ า่ พระกุมารพระองค์นนั กเ็ ลา่ เรอื งราวทพี ระอาจารย์เรยี กไป ถาม แตเ่ หล่ากมุ ารสงสัยไมเ่ ชอื คาํ พูดของพระสหาย ตา่ งองค์ กว็ จิ ารณ์

บทประพันธ์ ๑๓ ไฉนเลยพระครเู รา จะพูดเปล่าประโยชน์มี เลอะเหลวนักละลว้ นนี รผลเหน็ บเปนไป ธ พูดแท้ก็ทาํ ไม เถอะถงึ ถา้ จะจริงแม้ จะถามนอกบยากเย็น แนะชวนเข้าณขา้ งใน ถอดความได้ว่า วจิ ารณว์ ่าพระอาจารย์จะพูดเรอื งเหลวไหลไรส้ าระเชน่ นีเปน ไปไมไ่ ด้ และหากว่าจะพูดจรงิ เหตุใดจะต้องเรียกเขา้ ไปถาม ข้างในหอ้ ง ถามขา้ งนอกหอ้ งกไ็ ด้ บทประพันธ์ ธ คดิ อ่านกะทา่ นเปน ละแน่ชัดถนดั ความ ชะรอยว่าทิชาจารย์ มกิ ล้าอาจจะบอกตา รหสั เหตุประเภทเหน็ ไถลแสรง้ แถลงสาร และทา่ นมามสุ าวาท พจีจรงิ พยายาม ถอดความได้ว่า สงสัยวา่ ท่านอาจารยก์ ับพระกุมารตอ้ งมีความลับอย่าง แน่นอน แล้วกม็ าพูดโกหก ไม่กล้าบอกตามความเปนจริง แกลง้ พูดไปตา่ ง ๆ นานา

บทประพันธ์ ๑๔ กมุ ารราชมิตรผอง กส็ อดคล้องและแคลงดาล พิโรธกาจวิวาทการณ์ อบุ ตั ิขึนเพราะขนุ่ เคอื ง ประดามนี ิรันดร์เนอื ง พิพิธพันธไมตรี มลายปลาตพินาศปลงฯ กะองคน์ ันกพ็ ลันเปลือง ถอดความไดว้ ่า กุมารลิจฉวีทังหลายเหน็ สอดคล้องกันก็เกดิ ความโกรธเคอื ง การทะเลาะววิ าทก็เกดิ ขนึ เพราะความข่นุ เคืองใจ ความ สัมพันธอ์ นั ดีทีเคยมมี าตลอดกถ็ กู ทาํ ลายย่อยยับลง มาณวกฉันท์ ๘ กาลอนกุ รม ท่านทวิชงค์ บทประพันธ์ วทิ ยะยง เอกกมุ าร ลว่ งลุประมาณ หนึงณนิยม เมือจะประสิทธิ เชญิ วรองค์ ถอดความไดว้ ่า เวลาผ่านไปตามลําดับ เมือถึงคราวทจี ะสอนวชิ าก็จะเชิญพระ กมุ ารพระองคห์ นึง

บทประพันธ์ ๑๕ เธอจรตาม พราหมณไป โดยเฉพาะใน ห้องรหุฐาน ความพิสดา จงึ พฤฒถิ าม โทษะและไข ขอธประทาน ถอดความไดว้ า่ พระกุมารกต็ ามพราหมณเ์ ข้าไปในหอ้ งเฉพาะ พราหมณ์จึง ถามเนือความแปลกๆ ว่า ขออภัย ชว่ ยตอบดว้ ย บทประพันธ์ อย่าตแิ ละหลู่ ครจู ะเฉลย เธอนะ่ เสวย ภัตกะอะไร ดี ฤ ไฉน ในทินนี ยิงละกระมัง พอหฤทัย ถอดความได้ว่า อย่าหาวา่ ตาํ หนหิ รือลบหลู่ ครูขอถามว่าวนั นพี ระกุมารเสวยพ ระกระยาหารอะไร รสชาตดิ ีหรือไม่ พอพระทัยมากหรอื ไม่

บทประพันธ์ ๑๖ ราช ธ ก็เล่า เค้าณประโยค ตนบริโภค แล้วขณะหลงั เรืองสิประทงั วาทะประเทือง สิกขสภา อาคมยัง ถอดความไดว้ า่ พระกุมารกเ็ ล่าเรอื งเกียวกับพระกระยาหารทีเสวย หลงั จาก นันกส็ นทนาเรอื งทวั ไป แล้วกเ็ สด็จกลับออกมายังหอ้ งเรียน บทประพันธ์ เสร็จอนศุ าสน์ ราชอุรส ลิจฉวหิ มด ตา่ ง ธ กม็ า ทา่ นพฤฒอิ า ถามนยมาน รภกระไร จารยปรา ถอดความไดว้ า่ แลว้ กเ็ สดจ็ กลบั ออกมายังห้องเรียน เมอื เสร็จสินการสอนราช กมุ ารลจิ ฉวีทังหมดกม็ าถามเรอื งราวทมี ีมาว่าทา่ นอาจารยไ์ ด้ พูดเรอื งอะไรบ้าง

บทประพันธ์ ๑๗ เธอก็แถลง แจ้งระบมุ วล ความเฉพาะล้วน จรงิ หฤทยั เมอื ตริไฉน ต่าง บ มิเชือ เหตุ บ มิสม จงึ ผลใน ถอดความไดว้ ่า พระกมุ ารกต็ อบตามความจรงิ แต่เหล่ากมุ ารตา่ งไม่เชอื เพราะคิดแลว้ ไม่สมเหตุสมผล บทประพันธ์ ข่นุ มนเคือง เรืองนฤสาร เช่นกะกุมาร กอ่ นกร็ ะ แตกคณะกล เลิกสละแยก คบดุจเดิม เกลยี ว บ นิยม ถอดความไดว้ า่ ตา่ งขนุ่ เคอื งใจด้วยเรอื งไรส้ าระเช่นเดยี วกบั พระกมุ าร พระองคก์ ่อน และเกิดความแตกแยกไมค่ บกนั อย่างกลม เกลียวเหมอื นเดมิ

อเุ ปนทรวเิ ชียร ฉนั ท์ ๑๑ ๑๘ บทประพันธ์ กลหเ์ หตยุ ยุ งเสรมิ นฤพัทธกอ่ การณ์ ทชิ งคเ์ จาะจงเจตน์ ทนิ วารนานนาน กระหนําและซําเติม ธ ก็เชิญเสดจ็ ไป ละครงั ระหวา่ งครา เหมาะท่าทิชาจารย์ ถอดความไดว้ า่ พราหมณ์เจตนาหาเหตยุ แุ หยซ่ าํ เติมอยู่เสมอ ๆ แตล่ ะครงั แตล่ ะวัน นานนานครงั เหน็ โอกาสเหมาะกจ็ ะเชิญพระกมุ าร เสดจ็ ไป บทประพันธ์ บ หอ่ นจะมสี า รฤหาประโยชน์ไร กระนันเสมอนัย เสาะแสดง ธ แสร้งถาม น่ะแนะ่ ขา้ สดับตาม และบ้างกพ็ ูดวา่ พจแจง้ กระจายมา ยุบลระบลิ ความ ถอดความไดว้ า่ ไม่มีสารประโยชนอ์ นั ใด แล้วก็แกลง้ ทูลถาม บางครงั ก็พูดว่า นแี น่ะข้าพระองคไ์ ดย้ นิ ข่าวเล่าลอื กันทัวไป

บทประพันธ์ ๑๙ ละเมดิ ติเตียนทา่ น กเ็ พราะท่านสิแสนสา รพัดทลทิ ภา วและสุดจะขดั สน พิเคราะหเ์ ชอื เพราะยากยล จะแน่มแิ น่เหลือ ธ กค็ วรขยายความ ณ ที บมีคน ถอดความไดว้ า่ เขานินทาพระกุมารว่าพระองคแ์ สนจะยากจนและขดั สน จะ เปนเชน่ นันแนห่ รือ พิเคราะหแ์ ล้วไมน่ ่าเชือ ณ ทนี ีไม่มผี ูใ้ ด ขอใหท้ รงเลา่ มาเถิด บทประพันธ์ นะ่ แนะ่ ข้าจะขอถาม วจลอื ระบือมา และบา้ งก็กลา่ ววา่ กเ็ พราะทา่ นสิแสนสา เพราะทราบคดตี าม ยพิลึกประหลาดเปน ติฉินเยาะหมินท่าน รพันพิกลกา ถอดความไดว้ า่ บางครังกพ็ ูดว่าข้าพระองคข์ อทลู ถามพระกมุ าร เพราะได้ยิน เขาเลา่ ลือกนั ทัวไปเยาะเย้ยดูหมินท่าน ว่าทา่ นนีมีร่างกายผดิ ประหลาดต่าง ๆ นานาจะเปนจรงิ หรือไม่

บทประพันธ์ ๒o จะจริงมิจริงเหลอื มนเชือเพราะไปเหน็ ผิขอ้ บ ลาํ เคญ็ ธ ก็ควรขยายความ วนเคา้ คดตี าม กุมารองค์เสา นยสุดจะสงสัย กระทพู้ ระครถู าม ถอดความไดว้ า่ ใจไมอ่ ยากเชือเลยเพราะไมเ่ หน็ ถ้าหากมสี ิงใดทีลาํ บากยาก แคน้ ก็ตรสั มาเถิด พระกุมารไดท้ รงฟงเรืองทีพระอาจารย์ ถามกต็ รสั ถามกลบั วา่ สงสัยเหลือเกนิ บทประพันธ์ คุรทุ ่านจะถามไย ระบุแจ้งกะอาจารย์ ก็คาํ มคิ วรการณ์ พระกมุ ารโนน้ ขาน ธ ซักเสาะสืบใคร เฉพาะอยกู่ ะกันสอง ทวชิ แถลงวา่ ยุบลกะตกู าล ถอดความได้วา่ เรืองไมส่ มควรเช่นนีท่านอาจารยจ์ ะถามทาํ ไม แล้วกซ็ ักไซ้วา่ ใครเปนผมู้ าบอกกบั อาจารย์ พราหมณ์กต็ อบว่าพระกมุ าร พระองคโ์ นน้ ตรสั บอกเมอื อย่กู ันเพียงสองต่อสอง

บทประพันธ์ ๒๑ กมุ ารพระองคน์ นั ธ มิทนั จะไตร่ตรอง กเ็ ชอื ณ คาํ ของ พฤฒิครแู ละวู่วาม หมาะเจาะจงพยายาม พิโรธกมุ ารองค์ บ มิดปี ระเดตน ยคุ รเู พราะเอาความ ถอดความไดว้ ่า กมุ ารพระองค์นนั ไมท่ ันไดไ้ ตรต่ รอง กท็ รงเชอื ในคําพูดของ อาจารย์ ดว้ ยความวูว่ ามก็กรวิ พระกุมารทยี ุพระอาจารยใ์ ส่ ความตน บทประพันธ์ ก็พ้อและตอ่ พิษ ทุรทิฐิมานจน ลุโทสะสืบสน ธพิ ิพาทเสมอมา ทชิ ครูมิเรียกหา และฝายกุมารผู้ ชกุมารทิชงคเ์ ชิญ กแ็ หนงประดารา ถอดความไดว้ า่ จงึ ตดั พ้อตอ่ ว่ากันขนึ เกิดความโกรธเคืองทะเลาะวิวาทกนั อยู่ เสมอ ฝายพระกุมารทพี ราหมณ์ไมเ่ คยเรยี กเข้าไปหากไ็ มพ่ อ พระทัยพระกมุ ารทีพราหมณ์เชิญไปพบ

บทประพันธ์ ๒๒ พระราชบุตรลิจ ฉวิมิตรจติ เมนิ ณ กนั และกันเหิน คณะหา่ งกต็ า่ งถือ พลลน้ เถลงิ ลือ ทะนงชนกตน มนฮึก บ นกึ ขามฯ กห็ าญกระเหิมฮือ ถอดความไดว้ ่า พระกมุ ารลจิ ฉวหี มางใจและเหินห่างกัน ตา่ งองคท์ ะนงว่า พระบิดาของตนมีอํานาจล้นเหลอื จงึ มีใจกาํ เรบิ ไมเ่ กรงกลัว กนั สัทธรา ฉันท์ ๒๑ บทประพันธ์ ลาํ ดับนันวสั สการพราหมณ์ ธ ก็ยุศิษยตาม แต่งอุบายงาม ฉงนงาํ ริณวิรธุ กส็ ํา ปวงโอรสลจิ ฉวดี ํา ธ เสกสรร คัญประดุจคํา ถอดความไดว้ า่ ในขณะนันวัสสการพราหมณก์ ็คอยยุลกู ศิษย์ แตง่ กลอบุ าย ใหเ้ กดิ ความแคลงใจ พระโอรสกษัตริยล์ ิจฉวที งั หลาย ไตร่ตรองในอาการน่าสงสัยกเ็ ขา้ ใจวา่ เปนจริงดังถ้อยคําที อาจารย์ปนเรอื งขึน

บทประพันธ์ ๒๓ ไปเหลอื เลยสักพระองค์อนั มลิ ะปยะสหฉันท์ ขาดสมคั รพันธ์ ก็อาดรู พระชนกอดศิ ูร ต่างองคน์ าํ ความมงิ ามทูล ปวตั ติความ แหง่ ธ โดยมูล ถอดความได้ว่า ไม่มเี หลือเลยสักพระองคเ์ ดยี วทจี ะมีความรกั ใครก่ ลมเกลยี ว ตา่ งขาดความสัมพันธ์ เกดิ ความเดอื ดรอ้ นใจ แตล่ ะองคน์ าํ เรอื งไม่ดีทเี กิดขนึ ไปทูลพระบิดาของตน บทประพันธ์ แตกร้าวก้าวร้ายก็ปายปาม ลุวรบดิ รลาม ทีละนอ้ ยตาม ณ เหตผุ ล นฤวเิ คราะหเสาะสน ฟนเฝอเชือนัยดนัยตน เพราะหมายใด สืบจะหมองมล ถอดความไดว้ า่ ความแตกแยกกค็ อ่ ย ๆ ลุกลามไปสู่พระบดิ า เนืองจากความ หลงเชอื โอรสของตน ปราศจากการใครค่ รวญเกดิ ความผิด พ้องหมองใจกนั ขึน

บทประพันธ์ ๒๔ แท้ทา่ นวสั สการใน กษณะตรเิ หมาะไฉน เสรมิ เสมอไป สะดวกดาย พจนยปุ ริยาย หลายอย่างต่างกล ธ ขวนขวาย บ เว้นครา วัญจโนบาย ถอดความได้วา่ ฝายวสั สการพราหมณ์ครันเห็นโอกาสเหมาะสมกค็ อยยุแหย่ อยา่ งงา่ ยดาย ทํากลอุบายต่าง ๆ พูดยยุ งตามกลอบุ ายตลอด เวลา บทประพันธ์ สหกรณประดา ชทงั หลาย ครนั ล่วงสามปประมาณมา มิตรภิทนะกระจาย ลจิ ฉวรี า กเ็ ปนไป สามคั คีธรรมทําลาย สรรพเสือมหายน์ ถอดความได้ว่า เวลาผ่านไปประมาณ ๓ ป ความรว่ มมอื กนั ระหว่างกษัตรยิ ์ ลิจฉวที ังหลายและความสามัคคถี กู ทาํ ลายลงสิน ความเปน มติ รแตกแยก ความเสือม ความหายนะก็บังเกดิ ขนึ

บทประพันธ์ ๒๕ ตา่ งองคท์ รงแคลงระแวงใน พระราชหฤทยวิสัย ผู้พิโรธใจ ระวังกันฯ ถอดความไดว้ า่ กษัตรยิ ์ต่างองค์ระแวงแคลงใจ มคี วามขุ่นเคอื งใจซงึ กนั และ กนั สาลนิ ี ฉันท์ ๑๑ ตระหนักเหตุถนัดครัน พจกั สู่พินาศสม บทประพันธ์ จะสัมฤทธิมนารมณ์ และอตุ สาหแห่งตน พราหมณค์ รรู สู้ ังเกต ราชาวัชชีสรร ยนิ ดีบดั นีกิจ เรมิ มาดว้ ยปรากรม ถอดความไดว้ า่ พราหมณ์ผเู้ ปนครสู ังเกตเห็นดงั นัน กร็ ู้วา่ เหลา่ กษัตรยิ ์ลิจฉวี กําลังจะประสบความพินาศ จงึ ยนิ ดีมากทีภารกจิ ประสบผล สําเรจ็ สมดังใจ หลังจากเรมิ ต้นด้วยความบากบันและความ อดทนของตน

บทประพันธ์ ๒๖ ใหล้ องตีกลองนดั ประชมุ ขตั ติย์มณฑล เชญิ ซงึ สําสากล กษัตรยิ ์สู่สภาคาร สดบั กลองกระหมึ ขาน วชั ชภี มู ีผอง ณ กจิ เพือเสด็จไป ทกุ ไท้ไปเอาภาร ถอดความได้วา่ จึงให้ลองตกี ลองนดั ประชมุ กษัตรยิ ์ฉวี เชญิ ทกุ พระองคเ์ สดจ็ มายังทปี ระชุม ฝายกษัตรยิ ว์ ชั ชที ังหลายทรงสดบั เสียงกลอง ดงั กกึ ก้อง ทุกพระองคไ์ มท่ รงเปนธรุ ะในการเสด็จไป บทประพันธ์ ต่างทรงรับสังว่า จะเรยี กหาประชุมไย เราใช่เปนใหญใ่ จ กข็ ลาดกลวั บกล้าหาญ และกลา้ ใครมเิ ปรียบปาน ทา่ นใดทีเปนใหญ่ ประชุมชอบกเ็ ชิญเขา พอใจใครใ่ นการ ถอดความไดว้ า่ ต่างองค์รับสังว่าจะเรยี กประชมุ ดว้ ยเหตใุ ด เราไมไ่ ดเ้ ปน ใหญ่ ใจกข็ ลาด ไม่กลา้ หาญ ผู้ใดเปนใหญ่ มคี วามกลา้ หาญ ไม่มผี ูใ้ ดเปรียบได้ พอใจจะเสดจ็ ไปร่วมประชุมก็เชิญเขาเถิด

บทประพันธ์ ๒๗ ปรึกษาหารือกัน ไฉนนันก็ทาํ เนา จกั เรยี กประชุมเรา บ แลเหน็ ประโยชน์เลย และทกุ องค์ ธ เพิกเฉย รับสังผลกั ไสส่ง สมคั รเข้าสมาคม ไปไดไ้ ปดังเคย ถอดความได้วา่ จะปรึกษาหารือกันประการใดก็ชา่ งเถิด จะเรียกเราไปประชุม มองไม่เหน็ ประโยชน์ประการใดเลย รบั สังให้พ้นตัวไป และ ทกุ พระองคก์ ท็ รงเพิกเฉยไม่เสด็จไปเขา้ รว่ มการประชุม เหมอื นเคย อปุ ฎฐิตา ฉันท์ ๑๑ บทประพันธ์ เห็นเชิงพิเคราะหช์ อ่ ง ชนะคลอ่ งประสบสม พราหมณเ์ วทอุดม ธ กล็ อบแถลงการณ์ คมดลประเทศฐาน ให้วัลลภชน ภเิ ผา้ มคธไกร กราบทลู นฤบาล ถอดความได้วา่ เมอื พิจารณาเห็นชอ่ งทางทีจะได้ชยั ชนะอย่างง่ายดาย พราหมณผ์ รู้ อบรพู้ ระเวทก็ลอบส่งข่าว ใหค้ นสนิทเดนิ ทาง กลบั ไปยังบา้ นเมอื ง กราบทูลกษัตรยิ แ์ หง่ แควน้ มคธอนั ยงิ ใหญ่

บทประพันธ์ ๒๘ แจ้งลกั ษณสา สนว่ากษัตรยิ ์ใน วัชชีบุรไกร วลหลา้ ตลอดกนั คณะแผกและแยกพรรค์ บดั นีสิก็แตก ท เสมอื นเสมอมา ไปเปนสหฉัน ถอดความได้ว่า ในสาสนแ์ จ้งว่ากษัตรยิ ์วชั ชที ุกพระองค์ขณะนเี กิดความ แตกแยก แบง่ พรรคแบง่ พวก ไม่สามคั คีกนั เหมอื นแต่เดิม บทประพันธ์ โอกาสเหมาะสมัย ขณะไหนประหนงึ ครา นหี ากผจิ ะหา ก็ บ ไดส้ ะดวกดี พยหุ ์ยาตรเสด็จกรี ขอเชิญวรบาท ริยยุทธโดยไว ธาทพั พลพี ถอดความไดว้ า่ จะหาโอกาสอนั เหมาะสมครังใดเหมือนดังครังนีคงจะไม่มอี กี แล้ว ขอทลู เชญิ พระองคย์ กกองทพั อนั ยงิ ใหญม่ าทาํ สงคราม โดยเร็วเถิด

วชิ ชุมมาลา ฉนั ท์ ๘ ๒๙ บทประพันธ์ ทราบถงึ บัดดล ชาวเวสาลี ข่าวเศิกเอิกองึ ชนบทบรู ี ในหมู่ผู้คน หวาดกลวั ทัวไป แทบทกุ ถินหมด อกสันขวัญหนี ถอดความได้วา่ ขา่ วศึกแพรไ่ ปจนรู้ถึงชาวเมอื งเวสาลี แทบทุกคนในเมืองตา่ ง ตกใจและหวาดกลัวกนั ไปทัว บทประพันธ์ ตนื ตาหน้าเผอื ด หมดเลอื ดสันกาย หลบลหี นีตาย ว่นุ หวนั พรนั ใจ ซอ่ นตวั แตกภยั ซุกครอกซอกครัว ทิงย่านบา้ นตน เขา้ ดงพงไพร ถอดความไดว้ ่า หนา้ ตาตืน หนา้ ซีดไมม่ ีสีเลอื ด ตวั สัน พากนั หนีตายว่นุ วาย พากันอพยพครอบครวั หนภี ยั ทิงบ้านเรือนไปซุม่ ซอ่ นตัวเสีย ในปา

บทประพันธ์ ๓o เหลือจกั หา้ มปราม ชาวคามล่าลาด พันหัวหน้าราษฎร์ ขนุ ด่านตาํ บล คิดผนั ผอ่ นปรน หารอื แก่กนั มาคธข้ามมา จกั ไม่ใหพ้ ล ถอดความไดว้ า่ ไมส่ ามารถหา้ มปรามชาวบา้ นได้ หัวหนา้ ราษฎรและนายด่าน ตําบลต่าง ๆ ปรึกษากนั คดิ จะยบั ยังไม่ใหก้ องทพั มคธขา้ มมา ได้ บทประพันธ์ จึงให้ตีกลอง ปาวร้องทันที แจง้ ข่าวไพรี รกุ เบยี นบีฑา วัชชอี าณา เพือหมู่ภมู ี ปองกันฉันใด ชมุ นมุ บญั ชา ถอดความไดว้ ่า จึงตีกลองปาวรอ้ งแจ้งขา่ วข้าศึกเข้ารุกราน เพือใหเ้ หล่า กษัตริยแ์ ห่งวัชชีเสดจ็ มาประชุมหาหนทางปองกนั ประการใด

บทประพันธ์ ๓๑ ราชาลจิ ฉวี ไปมสี ักองค์ อนั นึกจาํ นง เพือจักเสด็จไป เรียกนดั ทําไม ต่างองค์ดํารสั กล้าหาญเห็นดี ใครเปนใหญ่ใคร ถอดความไดว้ ่า ไมม่ กี ษัตริยล์ จิ ฉวีแม้แต่พระองคเ์ ดยี วคิดจะเสด็จไป แตล่ ะ พระองคท์ รงดาํ รสั ว่าจะเรียกประชุมด้วยเหตุใด ผใู้ ดเปน ใหญ่ ผู้ใดกล้าหาญ บทประพันธ์ ขดั ข้องขอ้ ไหน ตามเรอื งตามที เชญิ เทอญทา่ นตอ้ ง เปนใหญ่ยังมี ปรึกษาปราศรัย รกุ ปราศอาจหาญ ส่วนเราเลา่ ใช่ ใจอยา่ งผูภ้ ี ถอดความได้วา่ เห็นดปี ระการใดก็เชิญเถิด จะปรกึ ษาหารอื อย่างไรก็ตามแต่ ใจ ตัวของเรานันไม่ไดม้ ีอํานาจยิงใหญ่ จติ ใจกข็ ขี ลาด ไม่ องอาจกลา้ หาญ

บทประพันธ์ ๓๒ ต่างทรงสําแดง ความแขงอํานาจ สามคั คขี าด แกง่ แยง่ โดยมาน วัชชรี ัฐบาล ภมู ศิ ลิจฉวี แมแ้ ตส่ ักองค์ บ่ชุมนมุ สมาน ถอดความได้วา่ เแต่ละพระองค์ต่างแสดงอาการเพิกเฉย ปราศจากความ สามคั คีปรองดองในจิตใจ กษัตริย์ลิจฉวแี หง่ วัชชไี ม่เสดจ็ มา ประชุมกนั แมแ้ ตพ่ ระองคเ์ ดยี ว อินทรวเิ ชียร ฉันท์ ๑๑ บทประพันธ์ ปนเขตมคธขัต ติยรชั ธาํ รง ยงั ทพั ประทับตรง นคเรศวสิ าลี พิเคราะหเ์ หตณุ ธานี ภูธรธสังเกต ขณะเศิกประชิดแดน แห่งราชวชั ชี ถอดความไดว้ ่า เจอมกษัตรยิ แ์ หง่ แคว้นมคธหยดุ ทพั ตรงหน้าเมืองเวสาลี พระองคท์ รงสังเกตวเิ คราะหเ์ หตกุ ารณ์ทางเมอื งวัชชใี นขณะ ทีข้าศึกมาประชิดเมือง

บทประพันธ์ ๓๓ เฉยดู บ รสู้ ึก และมินึกจะเกรงแกลน ฤๅคิดจะตอบแทน รณทพั ระงับภัย บ มิทาํ ประการใด นงิ เงยี บสงบงาํ บรุ ว่างและรา้ งคน ปรากฏประหนงึ ใน ถอดความได้วา่ ดูนงิ เฉยไมร่ สู้ ึกเกรงกลวั หรอื คดิ จะทาํ สิงใดโตต้ อบระงบั เหตุ รา้ ย กลับอยอู่ ย่างสงบเงยี บไม่ทาํ การสิงใด มองดรู าวกับเปน เมืองรา้ งปราศจากผู้คน บทประพันธ์ แน่โดยมพิ ักสง สยคงกระทบกล ทา่ นวัสสการจน ลกุ ระนถี นดั ตา คยิ พรรคพระราชา ภินท์พัทธสามัค รจะพ้องอนตั ถภ์ ยั ชาวลิจฉวีวา ถอดความไดว้ า่ แนน่ อนไม่ต้องสงสัยเลยวา่ คงจะถกู กลอบุ ายของวสั สการพ ราหมณ์จนเปนเช่นนี ความสามคั คผี ูกพันแห่งกษัตริยล์ จิ ฉวี ถูกทาํ ลายลงและจะประสบกับภัยพิบตั ิ

บทประพันธ์ ๓๔ ลูกข่างประดาทา รกกาลขวา้ งไป หมนุ เล่นสนุกไฉน ดจุ กันฉะนันหนอ กลแหยย่ ดุ พี อ ครวู ัสสการแส่ จะมิรา้ วมริ านกัน ปนปวนบเหลือหลอ ถอดความไดว้ า่ ลูกข่างทีเดก็ ขว้างเลน่ ไดส้ นุกฉนั ใด วัสสการพราหมณก์ ็ สามารถยแุ หยใ่ หเ้ หล่ากษัตริยล์ จิ ฉวีแตกความสามคั คีได้ ตามใจชอบและคดิ ทจี ะสนุกฉันนัน บทประพันธ์ ครนั ทรงพระปรารภ ธุระจบธจงึ บัญ ชานายนกิ ายสรร พทแกลว้ ทหารหาญ ฬุคะเนกะเกณฑ์การ เร่งทาํ อุฬุมปเว จรเขา้ นครบร เพือขา้ มนทธี าร ถอดความได้วา่ ครันทรงคิดไดด้ งั นนั จึงมีพระราชบญั ชาแก่เหลา่ ทหารหาญให้ รีบสรา้ งแพไม้ไผ่เพือข้ามแม่นําจะเข้าเมืองของฝายศัตรู พวก ทหารรับราชโองการแล้วกป็ ฏิบตั ิภารกิจทีได้รบั

บทประพันธ์ ๓๕ เขารบั พระบณั ฑรู อดิศูรบดศี ร ภาโรปกรณต์ อน ทิวรงุ่ สฤษฎ์พลัน พยุหาธิทัพขันธ์ จอมนาถพระยาตรา พลขา้ มณคงคา โดยแพและพ่วงปน ถอดความไดว้ า่ นตอนเชา้ งานนนั กเ็ สรจ็ ทันที จอมกษัตริยเ์ คลือนกองทัพอันมี กําลงั พลมากมายลงในแพทีติดกนั นาํ กาํ ลังขา้ มแม่นํา บทประพันธ์ พิศเนืองขนดั คลา ลิบเุ รศสะดวกดาย จนหมดพหลเนือง ขึนฝ่งลุเวสา ถอดความไดว้ า่ จนกองทัพหมดสิน มองดแู นน่ ขนดั ขนึ ฝงเมอื งเวสาลอี ย่าง สะดวกสบาย

จิตรปทา ฉนั ท์ ๘ ๓๖ บทประพันธ์ นาครธา นวิ ิสาลี เหน็ รปิ ุมี พลมากมาย ก็ลุพ้นหมาย ขา้ มตริ ชล พระนครตน ม่งุ จะทลาย ถอดความไดว้ ่า ฝายเมืองเวสาลมี องเหน็ ข้าศึกจํานวนมากขา้ มแม่นํามาเพือจะ ทาํ ลายลา้ งบ้านเมอื งของตน บทประพันธ์ ตา่ งก็ตระหนก มนอกเตน้ ตืนบมเิ วน้ ตะละผู้คน มจลาจล ทัวบุรคา อลเวงไป เสียงอลวน ถอดความไดว้ ่า ต่างกต็ ระหนกตกใจกนั ถ้วนหน้า ในเมอื งเกดิ จลาจลวุ่นวาย ไปทวั เมอื ง

บทประพันธ์ ๓๗ สรรพสกล มขุ มนตรี ตรอมมนภี รุกเภทภยั ทรปราศรยั บางคณะอา ขณะนีหนอ ยงั มกิ ระไร ถอดความไดว้ า่ ขา้ ราชการชนั ผูใ้ หญ่ต่างหวาดกลวั ภัย บางพวกก็พูดว่าขณะนี ยงั ไม่เปนไรหรอก บทประพันธ์ พระทวารมนั อริกอ่ นพอ ควรบริบาล ชสภารอ ต้านปะทะกนั วรโองการ ขตั ติยรา ดํารจิ ะขอ ถอดความได้ว่า ควรจะปองกันประตเู มอื งเอาไวใ้ ห้มนั คง ตา้ นทานขา้ ศึกเอา ไว้กอ่ น รอใหท้ ีประชมุ เหลา่ กษัตรยิ ม์ ีความเห็นวา่ จะทรงทาํ ประการใด

บทประพันธ์ ๓๘ ทรงตริไฉน ก็จะได้ทาํ โดยนยดํา รสั ภูบาล ก็เคาะกลองขาน เสวกผอง ดจุ กลองพัง อาณตั ิปาน ถอดความได้วา่ กจ็ ะไดด้ ําเนนิ การตามพระบญั ชาของพระองค์ เหลา่ ขา้ ราชการทงั หลายก็ตกี ลองสัญญาณขนึ ราวกบั กลองจะพัง บทประพันธ์ ประลโุ สตทา้ ว ขณะทรงฟง ศัพทอุโฆษ และละเลยดัง ลิจฉวีดา้ ว ธรุ ะกับใคร ตา่ งธกเ็ ฉย ไทม้ ิอนิ ัง ถอดความได้วา่ เสียงดังกกึ กอ้ งไปถงึ พระกรรณกษัตริยล์ ิจฉวี ต่างองค์ทรง เพิกเฉยราวกับไม่เอาใจใส่ในเรืองราวของผู้ใด

บทประพันธ์ ๓๙ ตา่ งก็ บ คลา ณสภาคา แมพ้ ระทวาร บรุ ทัวไป และทวารใด รอบทิศด้าน สิจะปดมี เห็นนรไหน ถอดความได้วา่ ต่างองค์ไมเ่ สดจ็ ไปทีประชมุ แม้แตป่ ระตูเมอื งรอบทิศทกุ บานกไ็ มม่ ีผู้ใดปด สัททุลวิกกี ิต ฉนั ท์ ๑๙ บทประพันธ์ จอมทพั มาคธราษฎรธ์ ยาตรพยุหกรี นคร ธาสู่วสิ าลี อะไร โดยทางอันพระทวารเปดนรนกิ ร ฤๅรอต่อรอน ถอดความไดว้ ่า จอมทพั แหง่ แควน้ มคธกรีธาทพั เข้าเมอื งเวสาลีทางประตู เมอื งทีเปดอยู่โดยไมม่ ีผคู้ นหรอื ทหารตอ่ สู้ประการใด

บทประพันธ์ ๔o เบืองนนั ท่านคุรวุ ัสสการทิชกไ็ ป มคธ นําทัพชเนนทร์ไท และโดย เขา้ ปราบลิจฉวิขตั ติยร์ ัฐชนบท สู่เงือมพระหัตถ์หมด ถอดความได้ว่า ขณะนันวัสสการพราหมณ์ผเู้ ปนอาจารย์ก็ไปนาํ ทพั ของ กษัตรยิ แ์ หง่ มคธเข้ามาปราบกษัตริยล์ จิ ฉวี อาณาจกั รทังหมด ก็ตกอยู่ในเงือมพระหัตถ์ บทประพันธ์ ไปพักต้องจะกะเกณฑ์นกิ าย พหลโรย ประยุทธ์ แรงเปลอื งระดมโปรย ณ เดิม ราบคาบเสรจ็ ธเสดจ็ ลุราชคฤหอตุ คมเขตบเุ รศดุจ ถอดความไดว้ า่ โดยทีกองทพั ไมต่ ้องเปลอื งแรงในการตอ่ สู้ ปราบราบคาบ แล้วเสดจ็ ยงั ราชคฤห์เมืองยิงใหญด่ ังเดิม

บทประพันธ์ ๔๑ เรอื งต้นยกุ ติก็แตจ่ ะตอ่ พจนเติม ประสงค์ ภาษิตลขิ ติ เสรมิ ตริดู ปรุงโสตเปนคติสุนทราภรณจง จบั ขอ้ ประโยชนต์ รง ถอดความได้ว่า เนือเรืองแตเ่ ดมิ จบลงเพียงนี แตป่ ระสงค์จะแต่งสุภาษิตเพิม เติมใหไ้ ด้รบั ฟงเพือเปนคติอนั ทรงคณุ ค่านาํ ไปคิดไตรต่ รอง อินทรวิเชยี ร ฉันท์ ๑๑ บทประพันธ์ ชอชาตศัตรู วประเทศสะดวกดี อันภบู ดรี า วรราชวัชชี ไดล้ ิจฉวภี ู ฑอนตั ถ์พินาศหนา แลสรรพบรรดา ถงึ ซงึ พิบัตบิ ี ถอดความไดว้ ่า พระเจา้ อชาตศัตรไู ด้แผน่ ดนิ วัชชอี ย่างสะดวก และกษัตรยิ ์ ลิจฉวที ังหลายก็ถงึ ซงึ ความพินาศล่มจม

บทประพันธ์ ๔๒ เหยี มนนั เพราะผนั แผก คณะแตกและต่างมา ถอื ทฐิ ิมานสา หสโทษพิโรธจอง ทนสินบปรองดอง แยกพรรคสมรรคภนิ ตรมิ ลกั ประจักษ์เจือ ขาดญาณพิจารณต์ รอง ถอดความไดว้ ่า เหตเุ พราะความแตกแยกกนั ต่างกม็ คี วามยึดมันในความคิด ของตน ผูกโกรธซึงกนั และกนั ตา่ งแยกพรรค แตกสามคั คี กัน ไม่ปรองดองกัน ขาดปญญาทจี ะพิจารณาไตร่ตรอง บทประพันธ์ รสเลา่ ก็งา่ ยเหลือ คตโิ มหเปนมลู เชอื อรรถยุบลเอา ยนภาวอาดูร เหตุหาก ธ มากเมือ ยศศักดิเสือมนาม จึงดาลประการหา เสียแดนไผทสูญ ถอดความไดว้ า่ เชือถอ้ ยความของบรรดาพระโอรสอย่างง่ายดาย เหตทุ ีเปน เช่นนนั เพราะกษัตรยิ แ์ ตล่ ะพระองคท์ รงมากไปด้วยความ หลง จงึ ทําใหถ้ งึ ซึงความฉิบหาย มีภาวะความเปนอยอู่ นั ทกุ ข์ ระทม เสียทังแผน่ ดิน เกยี รตยิ ศ และชอื เสียงทเี คยมอี ยู่

บทประพันธ์ ๔๓ ควรชมนิยมจัด คุรวุ สั สการพราหมณ์ เปนเอกอบุ ายงาม กลงาํ กระทาํ มา พิเคราะห์คิดพินจิ ปรา พุทธาทบิ ัณฑติ ธุสมคั รภาพผล รภสรรเสรญิ สา ถอดความไดว้ า่ ส่วนวสั สการพราหมณน์ ันนา่ ชนื ชมอย่างยิงเพราะเปนเลิศใน การกระทาํ กลอุบายผรู้ ู้ทงั หลายมพี ระพุทธเจา้ เปนต้น ได้ ใคร่ครวญพิจารณากล่าวสรรเสรญิ วา่ ชอบแลว้ ในเรืองผล แหง่ ความพร้อมเพรยี งกนั บทประพันธ์ สุกภาวมาดล บนริ าศนริ ันดร ว่าอาจจะอวยผา คยพรรคสโมสร ดสี ู่ณหมตู่ น คุณไร้ไฉนดล หม่ใู ดผสิ ามัค ไป่ปราศนิราศรอน ถอดความได้วา่ เความสามคั คอี าจอํานวยให้ถงึ ซงึ สภาพแห่งความผาสุก ณ หมูข่ องตนไมเ่ สือมคลายตลอดไป หากหม่ใู ดมีความสามคั คี รว่ มชุมนมุ กนั ไมห่ า่ งเหนิ กนั สิงทีไร้ประโยชน์จะมาสู่ได้ อย่างไร

บทประพันธ์ ๔๔ พร้อมเพรยี งประเสริฐครัน เพราะฉะนนั แหละบุคคล ผหู้ วงั เจรญิ ตน ธุระเกยี วกะหมเู่ ขา มขุ เปนประธานเอา พึงหมายสมัครเปน บ มิเห็นณฝายเดียว ธรู ทวั ณตัวเรา ถอดความได้ว่า ความพรอ้ มเพรียงนนั ประเสริฐยิงนัก เพราะฉะนนั บคุ คลใด หวงั ทีจะไดร้ ับความเจรญิ แหง่ ตนและมีกิจธุระอนั เปนส่วน รวม ก็พึงตงั ใจเปนหวั หนา้ เอาเปนธุระดว้ ยตัวของเราเองโดย มิเหน็ ประโยชน์ตนแตฝ่ ายเดียว บทประพันธ์ นรอืนก็แลเหลียว มิตรภาพผดุงครอง ควรยกประโยชนย์ ืน ทมผ่อนผจงจอง ดบู ้างและกลมเกลียว มนเมอื จะทําใด ยังทฐิ ิมานหย่อน อารีมิมหี มอง ถอดความได้ว่า ควรยกประโยชน์ใหบ้ คุ คลอืนบา้ ง นึกถงึ ผ้อู ืนบา้ ง ตอ้ งกลม เกลียว มีความเปนมติ รกนั ไว้ ตอ้ งลดทฐิ ิมานะ รูจ้ ักขม่ ใจ จะ ทําสิงใดกเ็ ออื เฟอกันไม่มีความบาดหมางใจ

บทประพันธ์ ๔๕ ลาภผลสกลบรร ลกุ ป็ นก็แบง่ ไป ตามน้อยและมากใจ สุจริตนยิ มธรรม์ สุประพฤติสงวนพรรค์ พึงมรรยาทยดึ อปุ เฉทไมตรี รือรษิ ยาอนั ถอดความได้วา่ ผลประโยชน์ทงั หลายทีเกดิ ขนึ กแ็ บง่ ปนกันไป มากบา้ งน้อย บ้างอยา่ งเปนธรรม ควรยึดมนั ในมารยาทและความประพฤติ ทีดีงาม รกั ษาหมคู่ ณะโดยไมม่ คี วามรษิ ยากันอนั จะตัดรอน ไมตรี บทประพันธ์ ผิ บ ไร้สมคั รมี รวิวาทระแวงกัน ดังนนั ณหมูใ่ ด สยคงประสบพลนั พรอ้ มเพรียงนพิ ัทธน์ ี หิตะกอบทวกิ าร หวังเทอญมิตอ้ งสง ซึงสุขเกษมสันต์ ถอดความไดว้ า่ ดงั นันถา้ หม่คู ณะใดไมข่ าดซึงความสามัคคี มีความพรอ้ ม เพรยี งกันอยูเ่ สมอ ไม่มีการววิ าท และระแวงกนั กห็ วังได้ โดยไมต่ อ้ งสงสัยว่า คงจะพบซึงความสุข ความสงบ และ ประกอบด้วยประโยชน์มากมาย

บทประพันธ์ ๔๖ ใครเลา่ จะสามารถ มนอาจระรานหาญ หกั ล้างบแหลกลาญ กเ็ พราะพรอ้ มเพราะเพรยี งกัน นรสูงประเสรฐิ ครนั ปวยกล่าวอะไรฝงู เฉพาะมีชวี ีครอง ฤๅสรรพสัตว์อนั ถอดความไดว้ ่า ใครเลา่ จะมใี จกล้าคิดทําสงครามดว้ ย หวังจะทําลายลา้ งกไ็ ม่ ได้ ทงั นีเพราะความพร้อมเพรียงกนั นันเอง กล่าวไปไยกบั มนุษยผ์ ปู้ ระเสริฐหรือสรรพสัตว์ทีมชี ีวติ บทประพันธ์ ผวิ ใครจะใคร่ลอ พลหกั ก็เตม็ ทน แม้มากผกิ งิ ไม้ สละลีณหมตู่ น มัดกํากระนน้ั ปอง บมพิ รอ้ มมเิ พรียงกนั เหลา่ ไหนผไิ มตรี กิจใดจะขวายขวน ถอดความได้ว่า แมแ้ ต่กงิ ไมห้ ากใครจะใคร่ลองเอามามัดเปนกํา ตงั ใจใช้ กาํ ลังหักก็ยากเตม็ ทน หากหมู่ใดไมม่ คี วามสามัคคีในหมคู่ ณะ ของตน และกจิ การอันใดทจี ะต้องขวนขวายทํากม็ พิ ร้อม เพรยี งกนั

บทประพันธ์ ๔๗ อย่าปรารถนาหวงั สุขทงั เจรญิ อนั มวลมาอุบัตบิ รร ลุไฉนบได้มี พภยนั ตรายกลี ปวงทกุ ขพ์ ิบัตสิ รร ตปิ ระสงคก์ ค็ งสม แม้ปราศนิยมปรี ถอดความได้วา่ ก็อยา่ ไดห้ วงั เลยความสุขความเจริญจะเกิดขึนไดอ้ ย่างไร ความทกุ ขพ์ ิบัตอิ นั ตรายและความชวั รา้ ยทงั ปวง ถึงแมจ้ ะไม่ ต้องการกจ็ ะตอ้ งได้รบั เปนแนแ่ ท้ บทประพันธ์ คณะเปนสมาคม ภนพิ ัทธรําพึง ควรชนประชมุ เชน่ ผิวมีกค็ ํานงึ สามัคคปิ รารม จะประสบสุขาลัย ไปมีก็ให้มี เนอื งเพือภิยโยจงึ ถอดความได้ว่า ผ้ทู อี ย่รู วมกนั เปนหมูค่ ณะหรอื สมาคม ควรคํานึงถึงความ สามัคคีอยูเ่ ปนนิจ ถา้ ยงั ไม่มกี ็ควรจะมขี ึน ถา้ มอี ยู่แล้วกค็ วร ใหเ้ จรญิ รุง่ เรืองยิงขนึ ไปจงึ จะถงึ ซึงความสุขความสบาย