Биологийн ном

Агуулга Бага боловсролын Хүн орчин Бага боловсролын Хүн байгаль Биологи

Хүн ба орчин Дуу авиа Бидний сонсож буй авиа нь эргэн тойронд болж байгаа зүйлийн тухай, тэр ч байтугай авиа гаргаж буй зүйл нь харагдахгүй байхад ч мэдээлж байдаг. Ингэж бид утасны хонх, машины шуугиан, бороо орох чимээг ч сонсдог. Удирдтгал Бага боловсролын Хүн ба Орчин I ангид “Сургуулийн орчин дахь дуу чимээг судалцгаая”, Хүн ба Орчин II ангид “Дуу яаж үүсэх вэ?”, Хүн ба Орчин III ангид “Дуу чимээ” сэдэвт хичээлээр сургууль орчмын дуу, чимээ, дуу хэрхэн үүсдэг болохыг судлахаар сурах бичигт байгаа хэдий ч бие, материал, эсвэл агаар хэлбэлзэхэд дуу авиа хэрхэн бий болохыг судлах, дууны түвшин хэмжигчээр децибелээр дууны чанга сулыг хэмжиж сурах, ямар материал дуу тарахад илүү саад болдог талаар судлах, өндөр нам дууг илэрхийлэх аргыг судлах, өндөр нам дуу чанга сул байж болохыг ойлгох талаар илүү нарийвчлан төлөвлөсөн үйл нь тодорхой бус байдаг. Гэтэл сурагчид 1-р ангиасаа эхлээд л уншиж сурахад авиагаа зөв тод дуудахад суралцах, цаашлаад хүмүүсийн сурч, ажиллаж, амрахад хүнд хэрэггүй дуу чимээ саад болдог гээд олон чухал зүйлийг ойлгож, хэрэгжүүлэхэд энэхүү агуулга хэрэгтэй. Мөн чимээ шуугианы бохирдол нь хүний сонсголыг муутгаж, эрүүл мэндэд ч нөлөөлдөг болохыг ойлгуулахын тулд энэхүү сэдвийг судлах шаардлагатай. Иймд энэхүү гарын авлагад дууны хэлбэлзэл, өндөр нам авианы тархалт зэрэг багшид зориулсан онолын мэдээлэл, сурагчдад зориулсан туршилтууд, туршилтад хэрэглэгдэх багаж зэргийг тайлбарласан бичвэр, бичлэгүүд багтана. Түлхүүр үгс: дуу, чанга, сул, өндөр, нам, далайц, саад, материал, сэрээ, камертон, дууны хайрцаг, хэлбэлзэх, дууны түвшин ялгах, тарах, үлээвэр хөгжим, лимбэ, чавхдаст хөгжим, товшлуур хөгжим, бөмбөр зэрэг хөгжмийн хэрэгсэл хөглөх

Ерөнхий мэдээлэл Хүн ба Орчин I-III анги “Дуу хэрхэн үүсэх, тархах, чихний аюулгүй байдлыг үнэлэх туршилт” сэдвийн агуулгын залгамж холбоо Манай сургууль бүлэг сэдвийн хүрээнд сургуулийн гадаад орчны аюулгүй байдал, хаана юу байгаа, дуу чимээ хаанаа хэрхэн бий болдог, дотоод орчинд ургамал арчлах талаар 8-10 цагаар судлахаар төлөвлөгдсөн. 1.3а. Сургууль орчмын 2.3а. Сургуулийн гадаад орчны 3.3а. Сургуулийн гадаад дуу чимээг сонсоод дуу чимээний талаар жишээ орчны аюулгүй байдлыг ялган таних гаргаж, хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөг хэлэлцэх үнэлж, цэгнэх Сургууль орчмын дуу Дуу яаж үүсэх вэ? Дуу чимээ чимээг судалцгаая. СБ-ийн 32-34; СБ-ийн 21-22; СБ-ийн 40; - Төрөл бүрийн дуу чимээг - Дуу хэрхэн үүсэж буйг - Яагаад дуу өөр, өөр ялган таних дасгал туршилтаар мэдэх сонсогддогийг турших - Савх модоор хөгжим хийх - Бөмбөр, ширээ тогшоод сонсох Хэрхэн судлах вэ? Хүн ба Орчин хичээлээр сургууль орчмын дуу чимээний тухай - Ангид ба эргэн тойронд байгаа дуу гаргадаг биеүдийг ялган таних дасгал хийх, дуу нь яагаад ялгаатай сонсогдож буй талаар санал бодлоо солилцох - Сургуулийн гадаад орчны дуу чимээний талаар жишээ гаргаж, хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөг хэлэлцэх зэргээр судалсан байна. Харин дуу хэрхэн үүсдэг, дуу авиа хэрхэн тархдаг болохыг камертон багаж ашиглан туршилтын арга зүйгээр хүргэх боломжийг энэхүү гарын авлагад зөвлөмжилсөн болно. Эргэцүүлэх асуулт - Бид яаж сонсдог вэ? Камертон (эгшигт сэрээ) нь - Харагдахгүй байгаа зүйлийг хэрхэн мэдэх вэ? - Хаалга тогшиход дуу яаж тархах вэ? чичиргээг тодорхойлдог - Яагаад хөгжмийг чанга сонсож болохгүй вэ? - Яагаад чихэвч зүүдэг вэ? багаж юм. Гэхдээ ихэвчлэн - Ямар зүйл чих өвтгөхөөр дуу гаргадаг вэ? хөгжмийн зэмсгийн хөгийг тааруулах гэж ашигладаг. Заримдаа чулуу болон өөр металл боловсруулахад ашигладаг.

Туршилттай хичээлийн төлөвлөлт Зорилго: Дуу авиа хэрхэн үүсдэг, ямар орчинд хэрхэн тархдаг болохыг туршиж, хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөг хэлэлцэж, хамгаалах аргад суралцана. Сэдэлжүүлэх туршилт ба асуулт: Урьдчилан бэлтгэсэн хөгжимт мэндчилгээний дууг сонсгоод, таглаатай шилэнд хийж агаарыг соруулна. 1. Энэ дуу хаанаас гарсан бэ? 2. Дуу гарч байгааг яаж мэдсэн бэ? 3. Яагаад дуу сонсогдохоо больсон бэ? 4. Агаар ямар үүрэгтэй байсан бэ? Хариултын хувилбар: 1. Дуу дамжуулдаг жижиг хэсгүүд нь байхгүй болсон учраас хөгжимнөөс гарч байгаа дуу сонсогдогүй болсон 2. Агаарын жижиг хэсгүүд нь цөөрөөд дуу дамжуулахгүй болсон учраас агаар дамжуулагчийн үүрэг гүйцэтгэж байна. Туршилт 1. Хэрэглэгдэхүүүн: Камертон, утсанд дүүжилсэн сувс Камертоноо дуугаргаад дэргэд нь сувсыг ойртуулна. Сувс яагаад хөдөлж (бүжиглэж) буйг таамаглана. Үр дүн: Камертоноос гарсан дуу нь ойролцоо байгаа агаарыг хэлбэлзэх хөдөлгөөнд оруулсан учраас сувсыг хөдөлсөн. Дуу чичиргээнээс үүсдэг. Дуу үүсгэж байгаа бие агаарыг чичирхийлэн хөдөлгөхөд бид дууг сонсдог. Өөрөөр хэлбэл юмс хоёр тийш маш хурдан хөдлөх үед авиа үүсдэг. Үүнийг хэлбэл гэнэ. Ямар нэгэн биет хэлбэлзэх үедээ орчин тойрныхоо агаарыг хэлбэлдүүлдэг. Бидэнд сонсогдож буй дуу авиа агаарын хэлбэлзлээр дамждаг юм. Дуу хэрхэн тархдагийг камертон ашиглан үзүүлнэ. https://youtu.be/ivSS0Q8J5LY Эргэцүүлье. Танд юу мэдрэгдсэн бэ? Сонссон. Дуу гарсан. Яагаад сонсогдсон бэ? Дуу хүлээн авагч Дуу үүсгэгч Агаарын жижиг хэсгүүд байгаа учраас Ус чичрээд Төмрийн жижиг хэсгүүд ойрхон учраас Гарын доорх материал ашиглан дуу үүсэх, тархах бусад туршилтыг хийнэ.

https://www.youtube.com/watch?v=PDiQu_W1fmQ – хатуу биед дуу тарах https://www.youtube.com/watch?v=1JZG9x_VOwA – дуу хол дамжих Дуу үүсгэгчээс гарсан дуу танд сонсогдсон зураглал хийнэ үү. Хүний чих яаж сонсдог вэ? ................................................................................................. ................................................................................................. ................................................................................................. ................................................................................................. ................................................................................................. ................................................................................................. ................................................................................................. ................................................................................. Дун Дөрөө яс Эрүүл савхан эс Хэнгэрэгний Гэмтэл хальс авсан эс Сэргээгдэхгүй болсон эс Хэлбэлзэл орчинд тарахыг долгион гэнэ. Долгионоор үүссэн хэлбэлзлийг чих хүлээн авч мэдрэлийн эсүүд хэлбэлзлийг сонсголын мэдрэлээр тархинд дамждаг мэдрэлийн цочрол болгон хувирган авиаг сонсдог. Ямар нэг юм дуугармагц авианы долгион чихэнд орж хэнгэрэгний хальс гэдэг нимгэн хальсыг хэлбэлзүүлдэг. Чих бол тэнцвэрийн эрхтэн. Орчинд дамжсан долгионыг бид сонсдог. Биетийн хэлбэлзэл хурдан байх тусам гаргаж байгаа авиа нь өндөр, удаан байх тусам нам байна. Авианы нарийн (өндөр), бүдүүн (нам)-ийг дууны хэмжээ буюу давтамжаар тодорхойлно. 1 секундэд хэлбэлзэх хэлбэлзлийн тоог давтамж гэнэ. Хүний сонсголын эрхтэн 16-20000 Гц-ийн давтамжтай механик хэлбэлзлийг авиа байдлаар сонсож мэдэрнэ. 16 Гц-ээс доош давтамжтай хэлбэлзлийг инфра, 20000 Гц-ээс дээш давтамжтай хэлбэлзлийг ультра авиа гэх бөгөөд тэдгээр нь хүний сонсголд үл мэдрэгдэх боловч бие организмд биологийн талын нөлөө үзүүлдэг. Харин шуугиан нь хатуу бие, шингэн, хийн орчинд бий болсон механик хэлбэлзлийн улмаас үүсэн гардаг.

Удаан хугацаагаар чихэвчний хөгжим сонсох нь чихэнд хэрхэн нөлөөлдөг вэ? ХБНГУ-ын эрдэмтэд байнга чихэвчний хөгжим сонсдог, шуугиантай үйлдвэрт ажилладаг болон чихэвчний хөгжим хэрэглэдэггүй мөртлөө шуугиантай үйлдвэрт ажилладаг хүмүүсийн дунд харьцуулсан судалгаа явуулсан. Тэгэхэд байнга хөгжим сонсдог хүмүүсийн сонсгол бууралт их байгаа нь тогтоогдсон. 30 минут дуу сонссон бол хоёр цаг амраах ёстой. Чихэвч мөн хамгаалах хэрэгсэл болдог. Асуулт даалгавар: 1. Яагаад хөгжмийг чанга сонсож болохгүй вэ? Найзуудтайгаа ярилцаарай. 2. Чи чихээ хэрхэн хамгаалах вэ? /Хэтэрхий чанга дуу агаараас чих рүү орох үед чих гэмтэж болзошгүй./ 3. Яагаад зөгий дүгнэж,шумуул шунгинаж дуугардагвэ? 4. Ижил утгатай үгийг хооронд нь сонгоорой. 1. ойх а.өндөр ба нам дуу 2. хүч б. Урагшаа хойшоо хөдлөх 3. шидэх в. Дэгдэх үсрэх 4. Дуу г. 5. Чичрэх 5. Цэгийн оронд тохирох үгийг нөхөж гүйцээж бичээрэй Гэрэл, дуу үүсгэгч, үүсгүүр, дуу хүлээн авагч

1. Од бол .......................... 2. Чих бол ..................................... 3. Машин бол ............................... 4. Зай бол ............................................... 9. Өөр өрөөнд хүүхэд уйлахыг яаж сонсох вэ? Танд амжилт хүсье. Цахилгаан дамжуулагч ба тусгаарлагч Эргэн тойронд байгаа эд зүйлс янз бүрийн материалаар хийгдсэн байдаг. Зарим материал цахилгааныг сайн дамжуулдаг. Цахилгаан сайн материалыг дамжуулагч, огт дамжуулдаггүй материалыг тусгаарлагч гэнэ. Удирдтгал Бид амьдралдаа зурагт үзэж, гэрэл асааж, утсаар ярих гэх мэтчилэн цаг тутамд цахилгааныг байнга ашигладаг. Цахилгаан эрчим хүч үгүй аваас энэ дэлхий тэс өөр байх байсан болов уу. Тиймд цахилгааны эх үүсвэр юу вэ? Цахилгааныг хэрхэн гаргаж авдаг вэ гээд олон олон асуултын хариултыг Хүн ба байгаль хичээлээр олжавна. Гэхдээ Хүн ба Орчин хичээлээр бие ба сүүдэр, сүүдэр хэрхэн үүсдэг болохоос эхлээд гэрэлтэй ба сүүдэртэй газрын ялгааг мэдэрч байгалийн гэрэл үүсгэгчийн талаар мэдэж авч агуулгын холбоотой судална. Иймд энэхүү гарын авлагад цахилгаан дамжуулдаг, дамжуулдаггүй материалыг ялган таньж, батерей ашиглан цахилгаан хэлхээг угсрах, цахилгаан хэлхээний элементүүдийг өөрчилж хэлхээг тайлбарлах, туршилтууд, гэр ахуйн цахилгааны аюулгүй байдлын тухай санамж, багшид зориулсан онолын агуулга зэргийг тайлбарласан бичвэр, бичлэгүүд багтана. Түлхүүр үгс: Дамжуулагч, тусгаарлагч, металл, кабель, хуванцар, залгуур, зай буюу батерей, унтраалга, цахилгааны утас Ерөнхий мэдээлэл Хүн ба байгаль IV анги “Цахилгаан хэлхээ үүсгэх туршилт” сэдвийн агуулгын залгамж холбоо Хүн ба байгаль IV ангийн “Цахилгаан дамжуулагч ба тусгаарлагч” сэдвийг дараах суралцахуйн зорилтыг 10 цагийн нэгж агуулгаар залгамж холбоотой судална.

Суралцахуйн зорилт СБ-ийн 33,34 4.2.н Энгийн цахилгаан хэлхээний элементийн үүрэг зориулалтыг ялган 35-36 таних, нэрлэх 37-39 4.2.о Цахилгаан хэлхээний элементийн тэмдэглэгээг ялган таних, схемийг 40 бодит хэрэглэгдэхүүн дээр заах 4.2.ө Батарей, чийдэн ашиглан өгсөн материалуудын цахилгаан дамжуулах чадварыг таньж тодорхойлох 4.2.п Металл (цахилгааны утас, кабельд), хуванцарын (утас болон залгуур, унтраалгын гэр бүрхүүлд) хэрэглээг нэрлэх Хэрхэн судлах вэ? Зайг гэрлийн чийдэнтэй холбох, цахилгаан хэлхээ угсрах замаар цахилгаан дамжуулах болон үл дамжуулах бодисыг ялгаж таньдаг болно. А. Цахилгаан гүйдэл дамжих нөхцөлийг бүрдүүлж хэлхээ угсарна. Б. Цахилгаан дамжуулагч биет, үл дамжуулагчийг туршилтаар шалгаж тодорхойлно. Харин зай, чийдэн, чийдэнгийн суурь, холбох утас ашиглан цахилгаан хэлхээ үүсгэх туршилтын арга зүйгээр хүргэх боломжийг энэхүү гарын авлагад зөвлөмжилсөн болно. Эргэцүүлэх асуулт - Ямар холболтын үед гэрэл асах вэ? Хэрэглэгч /чийдэн/, цахилгааны - Чийдэнгийн суурь хэрэглэхгүйгээр гэрлийг утас гүйдэл үүсгэгч ашиглан битүү хэлхээ үүсгэнэ. Чийдэнг (Lamp) зай асаах боломжтой юу? (battery)-тай дамжуулагч утсаар - Батерей байхгүй үед гэрэл асах уу? холбовол дамжуулагч доторх (-) цэнэгтэй электронууд зайны (+) - Тасарсан утасны дунд ямар биет туйлд татагдаж, зайны (-) туйлд түлхэгдэн гүйдэл гүйж эхэлнэ. байрлуулбал гэрэл асах вэ? - Чийдэн асах боломжуудыг хэрхэн судлах вэ? Туршилттай хичээлийн төлөвлөлт Туршилт 1.

Өгөгдсөн цахилгаан хэлхээг анхааралтай ажиглаарай. Хэлхээ тус бүрийн зураглалыг ажиглаад тэмдэглэл хийгээрэй. Чийдэн Зай Хямд өртөгтэй элбэг олдоцтой материал ашиглан гэрэл асаах Туршилт 2. Хос хосоороо 1 баг болж туршилт хийнэ. Өгөгдсөн хэрэгслийн цахилгаан дамжуулах боломжийг судлах Багууд ярилцаад туршилтын үр дүнгээ тэмдэглэх хүснэгтээ дэвтэртээ зурах, туршиж үзсэн дараа үр дүнгээ тэмдэглэх. Туршилтын хэрэглэгдэхүүн Зураг дээрх туршилтын хэрэглэгдэхүүн Туршилтын төлөвлөлт Багаараа ярилцаад туршилт Хэрэглэгдэхүүн хийх дарааллаа гаргана. Туршилтын үр дүн Дугуй батарей (минисо (ажиглалт, туршилтын үр Ажигласан зүйлээ шууд дэлгүүрт 6ш-3500 төгрөг), дүн) бичих савны ам бооч, лед гэрэл Ажиглалтын үр дүнгийн (80 төгрөг) Анхаарах зүйл/аюулгүй шалтгааныг боловсруулалт “Электрон жаал” нэртэй ажиллагаа (туршилт хийх хийж бичих цахилгаан хэлхээ угсарч үед болгоомжлох, болдог тоглоомыг ашилан анхаарах зүйлээ бичих) туршилт хийж болно. Бусад багийн туршилт Багийнхаа хүүхдүүд болон болон үр дүнгээс асуух бусад багаас асуух асуултаа асуулт бичих Хариултын нэгтгэл Ангиараа ярилцаж (туршилтын үр дүнг хэлэлцүүлэг хийсний дараа дүгнэж бичнэ.) дүгнэж бичих

Туршилт хийж лед гэрэл асааж чадсаны дараа шинэ жилийн сүлд модны гэрлэн чимэглэлэ э хүүхдүүд өөрсдөө хийж чаддаг болно.

Хэрэгслийг сонгож авахдаа зоосны хэмжээнээс томгүй байхаар хэмжээтэйг сонгох нь туршилтын үр дүнг ашиглах боломжийг олгоно. Зоостой холбогдож байгаа утасны үзүүрт матар хавчаар холбож өгвөл бусал материалыг туршиж үзэхэд илүү хялбар болно. Мэдээлэл: Цахилгаан хэлхээ Батарей, суурьтай чийдэн, суурьтай батарей, холбох утас, түлхүүр буюу унтраалга ашиглан энгийн цахилгаан хэлхээ үүсгэж болно. Чийдэн асахын тулд хэлхээ битүү байх ёстой. Чийдэнг (Lamp) зай (battery), унтраалгыг дамжуулагч утсаар холбовол дамжуулагч доторх (-) цэнэгтэй электронууд зайны (+) туйлд татагдаж, зайны (-) туйлд түлхэгдэн гүйдэл гүйж эхэлнэ. Цахилгаан хэлхээнд олон төрлийн утас ашигладаг. Олон төрлийн утаснаас зэс хамгийн сайн цахилгаан дамжуулдаг. Хэлхээ тасарвал цахилгаан гүйдэл тасарна. Унтраалганы тусламжтайгаар цахилгаан хэлхээг залгаж, салгаж болдог. Чийдэн Орчин үед хүмүүс ахуй амьдралдаа олон төрөлийн чийдэн ашигладаг. 1 3 2 1.Улайсах чийдэн- Чийдэн дотор нарийхан утас байдаг. Энэ утсаар цахилгаан гүйдэл гүйхэд цагаан болтлоо улайсаж гэрэл цацруулдаг. 2.Сүүн гэрэл –CFL гэрлийг бид ахуйн хэрэглээндээ өргөн хэрэглэдэг бөгөөд хүмүүс өдрийн гэрэл гэж нэршиж заншисан байдаг. CFL гэрэл нь 8-10 жил ажиллах боломжтой байдаг. CFL гэрэл нь нь нэг төрлийн өнгийн гэрэлтүүлэгтэй сонголт муутай гэж үзэгддэг байсан ч технологийн сайжруулалтын үр дүнд гал тогооны өрөө, унтлагын өрөө, ариун цэврийн өрөөний гэрэлтүүлэг гэх мэтээр олон төрлийн гэрэлтүүлэх чадвартай болж хөгжсөн. CFL гэрлийн нэг дутагдалтай тал нь гадны нөлөөнд маш эмзэг, хадгалахад хүндрэлтэй байдаг бөгөөд мөнгөн ус агуулдаг. 3.LED-лед гэрэл

LED гэрлийг хагас дамжуулагч материалын атомаас гэрэл цацрах үзэгдэлд үндэслэн хийсэн. Цахилгаан энергийг хамгийн бага алдагдалтай гэрлийн энерги болгодог электрон элемент. LED гэрэл нь бага хэмжээний цахилгаан зарцуулдаг бөгөөд 40-50 жил ажиллах чадвартай байдаг. LED гэрэл нь бусад төрлийн гэрэлүүдээс харьцангуй үнэтэй байдаг. Учир нь энерги бага зарцуулдаг, байгаль экологид ээлтэй, хар тугалга болон мөнгө ус агуулдаггүй. LED гэрэл гэрлийг бүдэгрүүлж, тодосгох функц нь CFL гэрлээс илүү ажилладаг. LED гэрэл нь олон төрлийн өнгөний сонголттой бөгөөд LED ганц дутагдал нь үнэ өртөг өндөр байдаг. 1960-аад онд улаан өнгөтэйг, 1970-аад онд ногоон өнгөтэйг зохион бүтээсэн бөгөөд 1994 онд Японы гурван эрдэмтэн хөх өнгөтэй лед гэрэл зохиосноор бүх өнгийг гаргах боломж бүрдсэн. Энэ гурван өнгийг гэрлийн үндсэн өнгө гэнэ. Эдгээр гэрлийн өнгүүдийг холиход цагаан өнгө үүсдэг. L-light-гэрэл, E-emming-цацруулах, D-diod- хагас дамжуулагч электрод гэсэн утгаас бүрддэг. . Дараах QR кодыг уншуулан лед гэрлийн тухай мэдээлэл авахаас гадна эдийн засгийн хувьд ямар давуу талтай болохыг сурагчидтайгаа ярилцаарай. Цахилгаан зай ба батарей Хоёр ба түүнээс олон цахилгаан зайг хамтад нь холбосон байвал батарей гэж нэрлэдэг. Гэвч өдөр тутмын амьдралд нэг ширхэг цахилгаан зайг ч батарей гэж нэрлэх нь бий. Батарей цахилгаан эрчим хүчийг хадгалж, хэлхээнд холбосон үед цахилгаан гүйдлийг тэжээх үүрэгтэй. Ашиглах явцад батарейн цэнэг бүрэн дуусвал түүнийг шинээр солих шаардлагатай. Цахилгаан зайн бөөрөн дээр бичигдсэн тоон үзүүлэлтийг унш. V үсэгтэй тэмдэглэгээг Вольт (Volt) гэдэг. Вольт нь хүчдэлийн тоон утгыг илэрхийлдэг нэгж юм. Зай болон бусад цахилгаан тэжээл үүсгэгчүүд гаргаж чадах хүчдэлээрээ ялгаатай байдаг. Мөн батарейн хэмжээг AA, AAA гэсэн үсгээр ялгаж болдог. Түлхүүр буюу унтраалга Түлхүүр буюу унтраалга нь цахилгаан хэлхээг залгахад хэлхээ битүүрч чийдэн асна, хэлхээг салгахад хэлхээ задарч чийдэн асахгүй. Цахилгааны утас Цахилгаан эрчим хүч олон төрлийн кабель утсаар дамжин, хэлхээгээр гүйнэ. Бидний хэрэглэдэг цахилгаан хэрэгслийг ажиллуулахад хэрэглэдэг утсууд ихэвчлэн зэс утсаар хийдэг. Учир нь зэс утас цахилгааныг сайн дамжуулдаг.

Утас бүр цахилгаан дамжуулдаг уу? Туршилт 2а. Зорилго: Энгийн цахилгаан хэлхээнд төрөл бүрийн утсыг залгаж цахилгаан сайн дамжуулдаг, дамжуулдаггүй турших Туршилтад ашиглах утас богино, нарийхан байх Утаснууд Цахилгаан Цахилгаан Туршилтын дүгнэлт дамжүүлдаг дамжуулдаггүй Ноосон Дамжуулагч Хөндийрүүлэгч Зэс Давуун Төмөр Никель Торгон Цахилгаан дамжуулагч ба тусгаарлагч бүлгийн арга зүйн санаа: “Цахилгаан” гэдэг үгийг хүн бүр мэддэг боловч аюулгүй ажиллагаа яагаад анхааралтай байх ёстой вэ гэдгийг тайлбарлахгүй болохгүй, хүрэхгүй, тог цохино гэдэг үгүүдээр айдас үүсгэдэг. Арга зүйн санаагаа төлөвлөхөд дараах алхмуудаас санаа аваарай. • Ажиллах болон ажиллахгүй хэлхээний зураг өгч, ажиллахгүй байгааг ялгах, шалтгааныг олох асуулт, нөхцөл өгнө. • Аюулгүй ажиллагааны мэдээлэл үзүүлсэн видео үзүүлж болно. • Цахилгааны утасны талаар судалгаа хийлгэж, ямар ямар материалыг ашигладаг, яагаад ийм материал ашигладаг болохыг ойлгуулахад анхаараарай. • Харандааны доторх бал чулууны цахилгаан дамжуулдаг шинжийг ашиглаж болно. • Цахилгаан сайн болон муу дамжуулдаг материалыг видео ашиглан үзүүлж болно. Сайн муу дамжуулагчийг ангилж ялгахад л хангалттай. • Хэрвээ бодит цахилгаан хэлхээнд үзүүлэх гэж байгаа бол аюулгүй байдлыг сайн хангасан байх хэрэгтэй. Туршилтын хэрэглэгдэхүүнээ сонгохдоо орчин үеийн тоног төхөөрөмжид ашигладаг чийдэн, хэлхээ холбох хавтан, бага овор хэмжээтэй батарей ашиглах боломжтой. Мөн асаагуур, түлхүүрийн оосорт байх чийдэнгүүд нь батарейтайгаа хамт байдаг учраас шууд ажиглалт хийж энгийн цахилгаан хэлхээг ойлгох боломжтой байдаг. Телевизний удирдлагад 2 зай хийдэг учир нь гүйх гүйдэл нь 1 зай холбосонтой ижил бөгөөд зөвхөн энергийн багтаамж ихэссэн байна. Харин 2 зайны хүчдэл өөр өөр байвал бага хүчдэлтэй зай дотуур маш бага гүйдал гүйж халах ба хүчдэл нь хэт их зөрүүтэй юмуу их хүчдэлтэй нь багтаамж ихтэй том зай байвал бага хүчдэлтэй нь дэлбэрч болно. Өөр өөр төрлийн зайг хольж болохгүй, шинэ хуучин зайг холихгүй.

Ямар материал цахилгаан дамжуулдаг вэ? Туршилт 2б. Зорилго: Хүснэгтэд байгаа материалуудыг зоосны оронд тавьж чийдэн асаах туршилт хийх Цахилгаан хэлхээнд дараах материалуудыг холбож цахилгаан дамжуулдаг, дажуулдаггүйг шалгах Материал дамжуулагч тусгаарлагч Төмөр халбага Модон халбага Цаасан аяга Резин Туршилтын явц Гуурс Одон бөмбөг Ном Хадаас Мөнгөлөг цаас Бичгийн хавчаар Түлхүүр Зоос Хөндийрүүлэгч материалаар ямар зүйл хийх боломжтой вэ? Дамжуулагчаас цахилгаан хэлхээнд хамгийн их ашигладаг Материал тус бүрийг шалгаж материал аль нь вэ? үзэхдээ багийн гишүүдийн тэгш оролцоог хангах, туршилтын үр дүнг сурагч бүр дэвтэртээ тэмдэглэх Туршилтын дүгнэлт Бие болон материал нийлээд 12 төрөл байсан. Эдгээр материалуудын хатуу нь ихэвчлэн цахилгааныг дамжуулсан. Үүнд төмөр халбага, хадаас, мөнгөлөг цаас, бичгийн хавчаар, түлхүүр, зоос байлаа. Харин резин, цаасан аяга, гуурс, одон бөмбөг, ном зэрэг нь тусгаарлагч болж байсан. Эдгээр нь цэнэгийн урсгалыг зогсоодог байх. Цахилгаан дамжуулагч, тусгаарлагчийг судалж үзэх нь галын аюулаас сэргийлэх, цахилгаан хэрэгсэлтэй зөв харьцаж сурахад чухал нөлөөтэй.

Дамжуулагч ба тусгаарлагч Мэдээлэл: Зарим материал цахилгааныг сайн дамжуулдаг. Цахилгаан сайн дамжуулдаг материалыг дамжуулагч гэнэ. Цахилгааныг дамжуулдаггүй материалыг хөндийрүүлэгч гэнэ. Цахилгааны утсыг зэс, төмөр, хөнгөн цагаан, никель зэрэг материалыг металл гэж нэрлэдэг. Цахилгаан дамжуулахгүй байгаа хуванцар резин материалаар утасны гадуур бүрхүүл хийдэг. Хатуу биеэс гадна шингэн хий ч цахилгаан дамжуулдаг. Иймээс цахилгаан хэрэгслийг зөв хэрэглэж сурах хэрэгтэй. Цахилгааны утсанд хамаагүй хүрэхгүй, өндөр хүчдэлийн шугам ба транформаторын ойр тоглохгүй байх ёстой. Чийгтэй гараараа цахилгаан хэрэгсэлд хүрэх, гар хуруугаа шургуулах нь аюултай. Аюулгүйн арга хэмжээ: Залгуурт Цахилгаан Цахилгаан Цахилгаан Өндөр Ийм зориулалты хэрэгсэлийн хэрэгсэлийг хэрэгсэл хүчдэлтэй тэмдэгтэй н бус зүйл хажууд утаснаас дээр шингэн ойр хашаанд хийхгүй шингэн зүйл татаж зүйл тоглохгүй хүрэхгүй асгахгүй салгахгүй асгахгүй байх байх байх Эдгээраас гадна шалбарч гэмтсэн утасанд хүрвэл цахилгаан цохиулах аюултай. Мөн нэг нэг залгуурт хэт олон цахилгаан хэрэгсэл бүү залга. Ямар ч тохиолдолд нойтон чийгтэй гар биеэрээ цахилгаан хэрэгсэлд хүрвэл ус цахилгаан сайн дамжуулдаг учраас шатаж буй цахилгаан хэрэгслийг усаар унтрааж болдоггүй. Туршилтын санаа: Хичээлийн өмнө сурагчдаас судалгаа авч цахилгаан хэлхээг гэртээ цахилгаан багцын тоглоомоор угсарч сурсан сурагч олон байвал багшийн хэрэглэгдэхүүнийг сонирхохгүй, мэддэг зүйлийг нь заахад залхах, чадварт нь дэмжлэг болохгүй. Иймээс сургалтаа илүү сонирхолтой болгохын тулд туршилтын багажаа өөрчлөх шаардлага гардаг. Дамжуулагч ба тусгаарлагч сэдэвт Phet.com-н симуляцыг ашиглаж болох юм. Энэ симуляцаар дамжуулагч ба тусгаарлагчийн туршилтыг хийсэн зураг орууллаа.

Цахилгаан хэлхээнд зоос холбоход гэрэл асч байна. Иймээс зоос цахилгаан дамжуулдаг. Цахилгаан хэлхээнд хоёр талаасаа үзүүлсэн харандаа холбоход гэрэл арай бүдэг асч байна. Тиймээс харандааны бал цахилгаан дамжуулдаг. Цахилгаан хэлхээнд цаасан мөнгө холбоход гэрэл асахгүй байна. Цаасан мөнгө цахилгаан дамжуулдаггүй. Туршилтын үр дүнг шууд харж болохоос гадна сурагчид өөрсдөө ч хийх боломжтой. Энэ программ нь монгол хэлээр бөгөөд үнэ төлбөргүй татаж аваад шууд ашиглах боломжтой. Программ дээр байгалийн ухааны хичээлд ашиглаж болохуйц олон туршилтууд байдаг нь багшийн ажилд дэмжлэг болно. Гар утсандаа QRCode аппликешин татаж суулгаад уг кодыг уншуулахад цахилгаан хэлхээ угсрах талбар нээгдэнэ. Энэ талбарт цахилгаан хэлхээ угсрах хэрэгсэлээс гадна тусгаарлагчийг шалгах хэрэгсэлүүд ч байгаа. Хичээлийн бэлтгэлийн үед багш туршилтуудыг заавал хийж үзэх нь сурагчдаас ирэх гэнэтийн асуултад хариулах, сурагчдаас асуух асуултаа төлөвлөхөд дөхөм болдог. Байгалийн ухааны хичээл сурагчдын сонирхлыг татах, шинжлэх ухаанч арга барилд сургах давуу талыг олгодог. Сургалтын хөтөлбөрийн шинжлэн судлах арга барил олгоход туршилттай хичээл хувь нэмрээ оруулдаг.

Туршилт 1. Анги: VI Биологи Ургамал амьтны эсийн ялгаа Суралцахуйн зорилт: Б6.3б. Ургамлын үр соёолох, ургамал ургахад нөлөөлөх хүчин зүйлийг туршилтын үр дүнгээс нотлон тайлбарлах Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Төрөл бүрийн үр (вандуй, арвайн үр) петрийн аяга, хөвөн, ширээний чийдэн, термометр, цаасан хайрцаг Туршилт 2. Анги: VII Үрийн соёололтод нөлөөлөх хүчин зүйлсийн илрүүлэх Суралцахуйн зорилт: Б7.2а. Ургамал, амьтны эсийн бүтцийн ялгааг (вакуоль, хлоропласт, эсийн бүрхүүл, хана) микроскопын бэлдмэл ашиглан харьцуулах Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, сонгино, залуур зүү, бритва, метилийн хөхийн уусмал, иодын уусмал, дусаагуур, савх, хөвөн, фильтрийн цаас Туршилт 3. Анги: VII Цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг ялган таних Суралцахуйн зорилт: Б7.3в. Ургамлын үржлийн эрхтэн болох цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг өсгөгч шил ашиглан ялган таних Зорилго: Ургамлын үржлийн эрхтэн цэцгийн дотоод бүтцийг мэдэж, тус бүрийн үүргийг тодорхойлох Эзэмшүүлэх чадвар: Цэцгийн задаргаа болон хатаадас хийж Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Задаргаа хийх цэцэг (Орон нутагт ургадаг бүх зүйлийн цэцэг, таримал цэцэг, бэлэг дурсгалын цэцэг зэрэг ямар ч цэцгийг сонгож болно. Гэхдээ аль болох том дэлбээтэй цэцэг сонговол тохиромжтой), өсгөгч шил, цагийн шил, залуур зүү, бривта, том скоч Аюулгүй ажиллагаа: • Цэцгийн үр боловсрох орон, дохиур зэргийг зүсэж судлах үедээ бритватай болгоомжтой харьцах • Ургамлын харшилтай сурагчид байвал ургамлын тоосноос хамгаалан маск зүүх • Залуур зүүг болгоомжтой хэрэглэх Туршилтын ажлын дараалал: Туршилт 1: Цэцгийг бүтцийн хэсгүүдээр задлах

1. Задаргаа хийх цэцгээ сонгон авч, цэцгийн суудлын доод талаар таслана 2. Сонгосон цэцгийг цагийн шил дээр тавьж цоморлиг, дэлбээг бритваар таслаж дарааллаар тавина. 3. Залуур зүүгээр дохиур үр боловсрох орныг таслаж, дохиурыг багцаар нь тавина. 4. Өсгөгч шилээр үр боловсрох орон болон дохиурын бүтцийг нарийвчлан харна. 5. Цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг дараах дарааллаар байрлуулна. 6. Скочоор дээгүүр нь болгоомжтой наана. Туршилт 2. Шавжаар болон салхиар тоос хүртдэг цэцгийн бүтцийг харьцуулан судлах 1. Шавжаар болон салхиар тоос хүртдэг ургамлын нэг нэг цэцгийг сонгон авна. 2. Хавтгай цагийн шилэн дээр ургамал тус бүрийг тавин залуур зүүгээр задална. 3. Бүтцийн хэсэг тус бүрийг өсгөгч шилээр томруулан харна 4. Цэцгүүдийг тус бүрийн бүтцийн хэсгүүдийг скочоор нааж бэхжүүлнэ 5. Өнгө, тоо хэмжээ, хэлбэр зэргийг нь харьцуулна. Туршилт З. Үр боловсрох орны бүтцийг судлах 1. Сонгосон ургамлынхаа цэцгийг хавтгай цагийн шилэн дээр тавин задална 2. Үр боловсрох орныг нь салган бритваар дундуур нь зүснэ. 3. Үр боловсрох орныг өсгөгч шилээр томруулан харна Туршилт 4. Дохиурын бүтцийг судлах 1. Сонгосон ургамлынхаа цэцгийг хавтгай цагийн шилэн дээр тавин задална 2. Дохиурыг салгана 3. Дохиурын тоосовчыг бритваар дундуур нь зүснэ. 4. Тоосыг өсгөгч шилээр томруулан харна Ажлын хуудас 1. Гадаад бүтцийн зургийг ашиглан цэцгийг тодорхойлно уу. A. Цэцгэнд хэдэн дэлбээ байна вэ? ..................................................... B. Дан эсвэл давхар шадар эрхтэнтэй цэцгийн аль нь болохыг тодорхойлно уу ...................................................... C. Зөв бүтэцтэй эсвэл буруу бүтэцтэй цэцгийн аль нь болохыг тодорхойлно уу. ..................................................... D. Шавжаар эсвэл салхиар тоос хүртдэг үү ................................................................................................

2. Цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг нэрлэж бичнэ үү. 3. Цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг үүрэгтэй нь харгалзуулна уу. Бүтцийн хэсэг Гүйцэтгэх үүрэг Дэлбээ Цэцгийг байрлуулах Үр боловсрох орон Цэцгийг иштэй холбох Дохиур Хамгаалах Цэцгийн суудал Тоос үүсгэх Цэцгийн шилбэ Үрт нахиа агуулах 4. Дараах цэцэгт ургамлуудыг салхиар болон шавжаар тоос хүртдэг аль нь болохыг ялгана уу Бататгах дасгал, даалгавар 1. Цэцгийн шадар эрхтнийг нэрлэнэ үү. ................................................................................................................................... 2. Шадар эрхтний үүргийг тайлбарлана уу. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 3. Үр боловсрох орныг зурж, бүтцийн хэсгүүдийг нэрлэнэ үү. 4. Зургаас бүтцийн хэсгүүдийг нэрлэж, үүргийг бичнэ үү.

5. Зурагт өгөгдсөн цэцгийг зөв эсвэл буруу бүтэцтэй аль нь болохыг тодорхойлж шалтгаанаа бичнэ үү. Цэцгийн бүтэц ............................................................................. Шалтгаан : ................................................................................... ....................................................................................................... 6. Дараах диаграммыг гүйцээж нөхнө үү Цэцэг Нэг гэрт Хоёр гэрт .............. ............... Туршилт 4. Анги: VIII Навчинд фотосинтез явагддаг болохыг илрүүлэх Суралцахуйн зорилт: Б8.2и. Ногоон ургамалд фотосинтез явагдах процессийг туршилтаар баталж, үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх Зорилго: Фотосинтезийн процесст нөлөөлөх хүчин зүйлс болон фотосинтезийн процессын үр дүнг туршилтаар илрүүлэн тодорхойлсноор фотосинтезийн тухай шинжлэх ухааны баримт нотолгоо, туршилтад суурилсан мэдлэг эзэмших Эзэмшүүлэх чадвар: Туршилтын ажил төлөвлөх, гүйцэтгэх, тэмдэглэх, дүгнэх, үнэлэх Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Тасалгааны ургамал, ургамал багтахаар хэмжээтэй цаасан хайрцаг, мөнгөлөг цаас, бичгийн хавчаар, калийн шүлт (КOH), шохойн уусмал (Ca(OH)2 ), хөвөн, дусаагуур, иод, цагийн шил, этанол, спиртэн дэн, стакан, хямсаа, трипод, шөрмөсөн чулуун тор, хуруу шил, усны ургамал, натрийн бикарбонат (NaHCO3), юүлүүр, зомгол, ширээний гэрэл Аюулгүй ажиллагаа: • Хамгаалалтын нүдний шил зүүх • Буцалсан устай болгоомжтой ажиллах • Спирт шатамхай бодис тул болгоомжтой ажиллах • Спиртэн дэнтэй болгоомжтой ажиллах

Туршилтын ажлын дараалал: Туршилт 1. Фотосинтезэд гэрлийн нөлөөг илрүүлэх 6. Тасалгааны ургамал сонгон авч гэрэл нэвтрэхгүй хайрцагт хийж, дулаан газар 72 цаг байлгана. 7. Тасалгааны ургамлыг хайрцгаас гарган, навчийн нэг хэсгийг хоёр талаас мөнгөлөг цаасаар гэрэл нэвтрэхээргүй хааж, бичгийн хавчаараар бөхөлнө. 8. Тасалгааны ургамлаа наранд 3 хоног байлгана. 9. Ургамлын гэрэл нэвтрүүлэхгүй цаасаар бүрхсэн навчийг таслан авч цардуул үүссэн эсэхийг илрүүлнэ. Туршилт 2. Фотосинтезэд хлорофиллын нөлөөг илрүүлэх 1. Цоохор навчтай ургамал сонгоно. 2. Нэг навчийг таслан авч, дэвтэртээ навчийн хлорофиллтэй болон хлорофиллгүй хэсгийг зурж тэмдэглэнэ. 3. Сонгон авсан навчинд цардуул илрүүлэх туршилт хийнэ. Туршилт 3. Фотосинтезэд нүүрсхүчлийн хийн нөлөөг илрүүлэх 1. Ургамлаа цардуулгүй болгохын тулд гэрэл нэвтрэхгүй хайрцагт 72 цаг байлгана. 2. Ургамлаа хайрцагнаас гарган, ижил хэмжээтэй 2 навчийг сонгоно. 3. Нэг навчийг натрийн шүлтийн 0,4 молийн уусмалтай ш илэн саванд навчийг нь таслахгүйгээр ургамалтай нь бэхлэн зүүж, шилэн савны амыг шохойн уусмал шингээсэн хөвөнгөөр сайтар бөглөнө. 4. Нөгөө сонгосон навчийг устай шилэн саванд байрлуулан ургамалтай нь бэхлээд, савны амыг ус шингээсэн хөвөнгөөр сайтар бөглөнө. 5. Ургамлыг нартай газар 24 цаг тавьж, сонгосон 2 навчинд цардуул илрүүлэх туршилт хийнэ. Туршилт 4. Фотосинтезээр цардуулсан үүсэхийг илрүүлэх 1. Туршилт 1, 2, 3 –ын үр дүн бүхий навчуудыг сонгон авна. 2. Сонгосон навч тус бүрийг буцалж байгаа усанд хийгээд 60 сек орчим байлгаж, буцалсан усанд зөөлөрсөн навчийг авч, хуруу шилэнд хийнэ. 3. Хуруу шилтэй навчин дээрээ этилийн спирт хийж, түүнийгээ навчийн ногоон өнгийг нь арилтал халуун усан баннд тавина. 4. Өнгө нь арилсан, хэврэг, хатуу навчийг хямсаагаар авч, халуун усанд хийж зөөлрүүлнэ. 5. Зөөлөрсөн навчийг уснаас гаргаж, цагаан тавцан дээр тавьж дэлгэнэ. 6. Дэлгэсэн навчин дээр иодын уусмал дусааж, өнгөний өөрчлөлтөөр навчинд цардуул үүссэн эсэхийг шалгана. Туршилт 5. Фотосинтезийн үр дүнд хүчилтөрөгч ялгарахыг тодорхойлох 1. Усанд бага зэргийн натрийн бикарбонат (NaHCO3) уусгаж түүндээ усны ургамал хийж, дээрээс нь шилэн юүлүүрийг хөмөрч тавина.

2. Юүлүүрийн хоолойн хэсгийн дээрээс нь устай, өргөн диаметртэй хуруу шилийг углаж тавина. 3. Ширээний чийдэнгийн гэрэлд хуруу шилэнд хий дүүртэл байлгана. 4. Хий бүхий хуруу шилийг гарган авч, цогшсон зомгол ашиглан хүчилтөрөгч ялгарсан эсэхийг илрүүлнэ. Ажлын хуудас: 5. Фотосинтезийн процессын үгэн тэгшитгэл бичнэ үү. ................................................................................................................................... 6. Фотосинтезийн процессын үгэн тэгшитгэлээс энэ процесст зайлшгүй шаардлагатай нөхцлүүдийг тоочно уу. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 7. Туршилтыг эхлэхийн өмнө тасалгааны ургамлыг гэрэл нэвтрүүлэхгүй хайрцагт хийж 72 цаг байлгасан шалтгааныг таамаглана уу. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 8. Навчийн мөнгөлөг цаасаар бүрсэн хэсэгт иодын өнгө өөрчлөгдөх эсэхийг таамаглана уу. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 9. Нэг навчийг калийн гидрооксидын уусмалтай колбонд, нөгөөг нь устай колбонд хийсэн шалтгааныг бичнэ үү. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 10. Колбын амсрын бөглөөнд вазелин яагаад хэрэглэсэн бэ? ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 11. Нүүрсхүчлийн хийн нөлөөг илрүүлэх туршилтын 2 навчинд цардуул хэрхэн илрэхийг таамаглана зурна уу. 12. Цоохор навчтай ургамлын навчийн цайвар хэсэгт иодын уусмалаар үйлчлэхэд яагаад өнгөний өөрчлөлт үзүүлээгүй шалтгааныг ургамлын эсийн бүтэцтэй холбон тайлбарлаарай. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................

Бататгах дасгал, даалгавар 1. Фотосинтезын үр дүнд ялгарах хийг илрүүлэхээр сурагч усны ургамал ашиглажээ. а. Фотосинтезын процесст гэрлийн ач холбогдлыг тодорхойлно уу. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... в. Туршилтын үр дүнд ялгарч буй Х хийг нэрлэнэ үү ................................................................................................................................... 2. Туршилтын явцыг өргөжүүлж, фотосинтезын хурдад гэрлийн эрчим хэрхэн нөлөөлөхийг үргэлжлүүлэн судалжээ. а. Ургамлаас гэрэл хүртэлх зай фотосинтезын хурдад хэрхэн нөлөөлж буй үр дүнг хүснэгтээр үзүүлжээ. Хүснэгтийн үр дүнгээр график байгуулна уу. Ургамлаас гэрэл 5 минутын хугацаанд ургамлаас хүртэлх зай / см ялгарсан хийн бөмбөлгийн тоо 5 74 10 75 20 35 30 15 40 5 50 1 60 0 b. Фотосинтезын хурдад гэрэл хэрхэн нөлөөлдөг талаар дүгнэлт бичнэ үү. ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................

c. Фотосинтезын хурдад нөлөөлдөг гэрлээс өөр хоёр хүчин зүйлийг нэрлэнэ үү. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... d. Фотосинтезэд хамгийн тохиромжтой зайг олно уу. ................................................................................................................................... .................................................................................................................................... Туршилт 5. Анги: VIII Ургамлын ишийн бүтцийг судлах Суралцахуйн зорилт: Б8.2л. Ишний бүтэц, үүргийг ялган таньж флоэм, ксилемээр бодис дамждаг болохыг туршилтаар илрүүлэх Зорилго: Ургамлын усны зөөвөрлөлтөд оролцдог ксилемийн хоолойн байрлалыг илрүүлэх, усны зөөвөрлөлтөд ксилемийн хоолойн үүргийг туршилтын үр дүнд тулгуурлан үнэлэх Эзэмшүүлэх чадвар: Туршилтын ажил төлөвлөх, гүйцэтгэх, тэмдэглэх, дүгнэх, үнэлэх Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: цоо байцааны навч, шилэн стакан, хүнсний будагч бодис, нэрмэл ус, цагийн шил, залуур зүү, хэмжээст цилиндр, шилэн савх, томруулагч шил, зүсэгч хутга, цагаан тавцан Аюулгүй ажиллагаа: • Хурц иртэй зүйлтэй болгоомжтой ажиллах Туршилтын ажлын дараалал: Туршилт 1. Ургамлын ишийн ус дамжуулах бүтцийг илрүүлэх 1. Хоёр шилэн аяганд ойролцоогоор 150 мл ус хийж дээрээс будагч бодисоо нэмнэ. Аяга тус бүрд хийх будагч бодисын хэмжээ ижил (хүнсний будаг авсан бол ойролцоогоор 5мл) байна. 2. Будагч бодисоо шилэн савхаар хутгаж, сайтар уусгана. 3. Цоо байцааны навчийг салган доод хэсгийг цаасны хутгаар тайрч, уусмал тус бүрт цоо байцаа 1ш-ийг босоо хэлбэрээр хийж, 24 цагийн турш байлгана. 4. 24 цагийн дараа хоёр шилэн аяганд хийсэн байцааг гарган авна. 5. Будагдсан ишийг хөндлөн ба тууш зүсэлт хийж ксилемийг ажиглаж, зурна. Туршилт 2. Цэцгийн ус дамжуулах бүтцийг судлах 1. Шилэн аяганд ойролцоогоор 200 мл ус хийж дээрээс будагч бодисоо нэмнэ. 2. Будагч бодисоо шилэн савхаар хутгаж, сайтар уусгана. 3. Цагаан сарнайн хэд хэдэн навч бүхий ишийг цаасны хутгаар ташуу тайрч, уусмалд хийж, 24 цагийн турш байлгана. 4. 24 цагийн дараа цэцгийн дэлбэнээс будагч бодисын толбыг ажиглана Туршилт 3. Навчаар ус ууршдаг болохыг илрүүлэх 1. Ижил зүйлийн тасалгааны ургамлаас хоёрыг сонгон, сайтар усална. 2. Нэг ургамлыг савтай нь хамт, бүхэлд нь гялгар хүүдийгээр битүүлж амсрыг сайтар уяна. 3. Нөгөө ургамлын зөвхөн савтай хөрс бүхий хэсгийг гялгар хүүдийнд хийж, ишний доод хэсэгтэй хамт уяна. 4. Туршилтыг эхлэхийн өмнө ургамал тус бүрийг жигнэж, жинг тэмдэглэнэ.

5. 7 хоногийн туршийн өдөр бүр тодорхой цагт ургамал тус бүрийг жигнэж, жинг тэмдэглэнэ. Ажлын хуудас 1. Ургамлын ишийн ус дамжуулах бүтцийг илрүүлэхэд хүнсний будагч бодисын үүргийг таамаглана уу. ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 2. Цоо байцааны ксилемийн хоолойг ялган харахад томруулагч шил яагаад хэрэглэдэг вэ? ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 3. Цагаан сарнайн дэлбэнд будагч бодисын өнгө илэрсэн шалтгааныг тайлбарлана уу. ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 4. Цагаан сарнайн дэлбэ хүртэл хүнсний будагч бодис хэрхэн зөөвөрлөгдөн хүрэхийг бүдүүвчээр дүрслэн зураарай. 5. Навчаар ус ууршдаг болохыг илрүүлэх туршилтад авсан хоёр ургамлын алиных нь жин 7 хоногийн дараа багассан байхыг таамаглана уу. 6. Энэ туршилтын явцад ургамлын жингийн өөрчлөлтийг тэмдэглэх хүснэгт зохионо уу.

7. Туршилтын дүнг графикаар илэрхийлээрэй. 8. Туршилтын үр дүнгээс дүгнэлт гаргаж, тайлбарлаарай. ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... Бататгах дасгал, даалгавар 1. Хос талт ургамлын нэг эрхтний микроскопоор харсан зургийг үзүүлжээ.

a. Ургамлын ямар эрхтний зураг вэ? ....................................................................................................................................... b. Зураг дээр флоэм болон ксилемийг зааж тэмдэглэнэ үү. c. Ксилемийн үүргийг тайлбарлан бичнэ үү. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 2. Ургамлын бүтцийн хэсгүүдээр ус ямар дарааллаар дамжих вэ? А. Үндсэн эд - үндэсний үсэнцэр - ксилем B. Үндсэн эд - ксилем - үндэсний үсэнцэр C. Үндэсний үсэнцэр - үндсэн эд - ксилем D. Үндэсний үсэнцэр - ксилем - үндсэн эд 3. Ургамлын мөчрийг тайран улаан будагтай усанд байлгажээ. 3 цагийн дараа ишийг хөндлөн зүсч үзэхэд аль хэсэг нь улаан өнгөөр будагдсан байх вэ? 4. Флоэмоор зөөвөрлөгддөг 2 бодисыг олно уу. А. Амин хүчил ба уураг B. Амин хүчил ба сахароз C. Уураг ба цардуул D. Цардуул ба сахароз 5. Ургамлын ишний ксилем хүртэл нь хуулж авсан зургийг үзүүлэв. Энэ нь ургамлын зөөвөрлөлтөнд хэрхэн нөлөөлөх вэ? A. Амин хүчил болон сахароз үндэс рүү зөөвөрлөгдөхгүй

B. Усанд ууссан эрдэс давс навч руу зөөвөрлөгдөхгүй C. Ус навч руу зөөвөрлөгдөхгүй D. Ус үндэс рүү зөөвөрлөгдөхгүй 6. Ургамлын навч бүхий мөчрийг будагч бодистой усанд байрлуулжээ. Будагч бодис ишээр дээш зөөгдсөн. Аль нөхцөлд ургамлын будагч бодисийг шингээх хурд удаан байх вэ? Температур Чийглэг А Их Их В Их Бага С Бага Их 7. Ксилемд D Бага Бага тохирох тайлбарыг сонгоно уу. А. Шингээлт хийдэг эс B. Тулгуурын үүрэгтэй эд C. Дамжуулалт явуулдаг эрхтний тогтолцоо D. Зөөвөрлөлт явуулдаг эрхтэн 8. Ургамлаар ус дамжих үе шатыг бүдүүвчээр үзүүлэв. Усны хөдөлгөөний чиглэлийг заах сумны эхлэх цэгийг дугуйгаар тэмдэглэжээ. Аль дугуйн сум зөвхөн гадагш чиглэсэн байх вэ? 9. Цоохор майлз ургамлын ишийг цэнхэр будагтай уусмалд хийж тавив. Будагч бодис навчинд хүрч навчны өнгө өөрчлөгдсний дараа ишийг хөндлөн огтлож харжээ. Аль диаграмм нь ишний хөндлөн огтлолыг зөв заасан байна вэ?

10. Зурагт нэгэн ургамлыг болон түүний 24 цагийн дараах өөрчлөлтийг үзүүлжээ. Ургамлын харагдах байдлын өөрчлөлтөд юу нөлөөлсөн бэ? А. Хөрснөөс соруулсан уснаасаа илүү их хэмжээтэй ус ууршуулсан В. Ус навчнаас иш рүү шилжсэн С. Хөрснөөс соруулсан болон ууршуулсан усны хэмжээ тэнцүү D. Ууршуулсан уснаас илүү их хэмжээтэй ус хөрснөөс соруулсан Туршилт 6. Анги: IX Энзимийн үйл ажиллагааг илрүүлэх Суралцахуйн зорилт: Б9.2д. Хоол боловсруулахад энзим биохурдасгуурын үүрэгтэй оролцдог болохыг шүлсний амилазагийн цардуул задлах туршилтаар жишээлэн тайлбарлах Зорилго: Эзэмшүүлэх чадвар: Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Төмс, элэг, жимсний шүүс, шар буурцаг, устөрөгчийн хэт исэл, секундомер, хуруу шил, уур нухуур, тариур, дусаагуур, шилэн савх, фильтрийн цаас

Туршилт 7. Анги: IX Энзимийн үйл ажиллагааг илрүүлэх Суралцахуйн зорилт: Б9.2с. Ургамлаас ус уурших болон ус дутагдах үзэгдлийн шалтгааныг харьцуулан тайлбарлаж, ууршилтын эрчимд чийг, температур, гэрлийн эрчим нөлөөлөхийг туршилтаар илрүүлэх Зорилго: Эзэмшүүлэх чадвар: Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Тасалгааны ургамал, том сав, холбогч хоолой, нарийн шилэн гуурс, өнгөт уусмал, вазелин, штатив, ширээний чийдэн Туршилт 8 Анги: X Осмос, диффузийн үзэгдлийг илрүүлэх Суралцахуйн зорилт: 10.2д.* Осмос, диффузын хялбар туршилтыг гүйцэтгэж, үр дүнд үндэслэн осмос диффузын ялгааг тодорхойлох Зорилго: Осмос болон диффузын үзэгдлийг туршилтаар илрүүлж, осмос, диффузын үзэгдлийн шалтгааныг тайлбарлах, тэдгээрийн ялгааг мэдэх Эзэмшүүлэх чадвар: Туршилтын ажил төлөвлөх, гүйцэтгэх, тэмдэглэх, дүгнэх, үнэлэх Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: шилэн стакан, ус, сахароз, цардуул, төмс, үзэм, багваахай цэцэг, цаасны хутга, шугам, хавтгай шил, жин, иодын уусмал, диализийн мембран, шилэн савх, бөглөө цоологч Аюулгүй ажиллагаа: • Хамгаалалтын нүдний шил зүүх • Хурц иртэй зүйлтэй болгоомжтой ажиллах Туршилтын ажлын дараалал: Туршилт 1. Осмосын үзэгдлийг илрүүлэх 1. 2 ширхэг шилэн стакан авна. 2. Нэгдүгээр стаканд 100 мл цэвэр ус хийнэ 3. Хоёрдугаар стаканд 100 мл усанд 30гр сахар хийж, уусгана. 4. Бөглөө цоологч ашиглан ижил хэмжээ, урттай төмсний зүсмэг 4 ширхгийг бэлтгэнэ. 5. Стакантай уусмал тус бүрт төмсний зүсмэгээс 2 ширхгийг хийж тавина. 6. 30 минутын дараа төмсний зүсмэгээ уусмалаас гарган хэмжиж эхний хэмжээтэй харьцуулан дүгнэлт хийнэ. Туршилт 2. Осмосын үзэгдлийг илрүүлэх 1. 2 ширхэг шилэн стакан авна. 2. Нэгдүгээр стаканд 100 мл цэвэр ус хийнэ 3. Хоёрдугаар стаканд 100 мл цэвэр усанд 10гр сахар хийж, уусгана. 4. 6 ширхэг хатаасан үзэм сонгон, 3, 3-аар нь жигнэж, жинг тэмдэглэнэ. 5. Стакантай уусмал тус бүрт 3 үзэм хийж 30 минут байлгана. 6. Үзмийг уусмалаас гаргаж, цаасан сальфеткаар гаднах усыг шингээж авна. 7. Стакан тус бүрээс гаргасан үзмийн жинг тэмдэглэж, өмнөх жинтэй харьцуулан дүгнэнэ.

Туршилт 3. Осмосын үзэгдлийг илрүүлэх 1. 2 - 3 ширхэг багваахай цэцэг цуглуулна. 2. 0,3М – 0,7М хүртэлх 5 өөр концентрацитай сахарозын уусмал бэлдэнэ. 3. Багваахай цэцгийн ишийг 5мм зузаантай хөндлөн зүснэ. 4. Хөндлөн зүссэн багваахайн ишийг нэг зүсэж, 2 үзүүртэй болгоно. 5. 5 хуруу шилэнд бэлдсэн сахарозын уусмалаас хийж, концентрацийг тэмдэглэнэ. 6. Уусмал тус бүрт 3-5 ширхэг ишийн зүсмэгээс хийж 20 минут тавина. 7. 20 минутын дараа багваахайн ишийг уусмалаас гарган, ишийн хэлбэрүүдийг харьцуулан тус бүрийг зурж тэмдэглэнэ. 8. Ишийн хэлбэрт гарсан өөрчлөлтийг осмосын үзэгдэлтэй холбон тайлбарлана. Туршилт 4. Диффузын үзэгдлийг илрүүлэх 1. Диализийн мембранд 1%-ийн цардуулын уусмал хийж амсрыг сайтар бэхэлнэ. 2. Стаканд 1%-ийн иодын уусмал хийнэ. 3. Диализийн мембранд бэлдсэн цардуулын уусмалаа иодын уусмалтай стаканд хийж 30 минут тавина. 4. Диализийн мембрантай уусмалыг гаргана. 5. Диализийн мембраны амсрыг задлан, доторх уусмалыг хуруу шилэнд хийн өнгөний өөрчлөлтийг ажиглана. Ажлын хуудас 1. Осмос, диффузийн үзэгдлийн ялгааг хүснэгтээр илэрхийлнэ үү. Шинж чанар Осмос Диффуз Шилжих бодис Шилжилтийн чиглэл 2. Ургамал хөрснөөс үндсээрээ ус сорох үзэгдлээр жишээлэн осмосын үзэгдлийг тайлбарлана уу. ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 3. Осмосын үзэгдлийг судлахаар сурагч дараах туршилтыг явуулжээ. a. Диализын мембран дахь цардуулын уусмал өнгөний өөрчлөлтийг таамаглана уу. b. Иодын уусмалын шилжилтийн чиглэлийг тодорхойлно уу. c. Өгүүлбэрийг гүйцээн бичиж туршилтын дүгнэлт гаргана уу. “Туршилт эхлэхэд ................. уусмалтай диализийн мембран уутыг иодын уусмалд хийсэн. ............... молекул том хэмжээтэй учир диализийн мембранаар нэвтэрч ........................ . Харин .......................... молекул ................ учир диализийн

мембранаар ................... замаар нэвтэрсэн. Иодын молекул концентрацийн зөрүүний .......................... шилжсэн. Цардуул ................уусмалтай харилцан үйлчилснээр диализийн мембрантай уусмалын өнгө.................................. болж өөрчлөгдсөн.” 4. Төмсний зүсмэгийн уртад гарсан өөрчлөлт болон хатаасан үзмийн хэмжээний үр дүнгээр график байгуулан дүгнэлт хийнэ үү. Бататгах дасгал, даалгавар 1. Осмос явагдахад зайлшгүй шаардлагатай эсийн эрхтэнцрүүдийг олно уу. A. Вакоуль болон эсийн хана B. Эсийн хана болон эсийн мембран C. Хлоропласт болон цитоплазм D. Цитоплазм болон эсийн мембран 2. Усны диффузийг осмос гэж тодорхойлдог. Осмосын дэлгэрэнгүй тодорхойлолтыг бичихэд тохирох хувилбарыг сонгоно уу. A. Хагас нэвтрүүлэгч мембранаар концентрацийн градиентийн дагуу B. Бүрэн нэвтрүүлэгч мембранаар концентрацийн градиентийн дагуу C. Хагас нэвтрүүлэгч мембранаар концентрацийн градиентийн эсрэг D. Бүрэн нэвтрүүлэгч мембранаар концентрацийн градиентийн эсрэг 3. Хагас нэвтрүүлэгч мембранаар тусгаарлагдсан хоёр шингэнийг зурагт үзүүлжээ. Молекулын шилжилт аль зүгт явагдах вэ? A. Ууссан бодисын молекул зүүнээс баруун тийш шилжинэ. B. Ууссан бодисын молекул баруунаас зүүн тийш шилжинэ. C. Усны молекулууд баруунаас зүүн тийш шилжинэ. D. Усны молекулууд зүүнээс баруун тийш шилжинэ. 4. Эсийн бүдүүвчийг үзүүлжээ. Ямар орчинд байгаа, юуны эс вэ? A. Концентрацитай давсны уусмалд байгаа амьтны эс B. Цэвэр усанд байгаа амьтны эс C. Концентрацитай давсны уусмалд байгаа ургамлын эс D. Цэвэр усанд байгаа ургамлын эс

5. Төмснөөс 40 см-ийн урттай нарийн хэрчим зүсэж авав. 2 хэрчмийг Х, У гэж тэмдэглээд Х хэрчмийг усанд, У хэрчмийг концентрацитай давсны уусмалд хийжээ. Хоёр цагийн дараа хэрчмүүдийн урт хэрхэн өөрчлөгдөх вэ? Хэрчмийн урт \\ мм ХУ А 38 40 В 38 42 С 40 42 D 42 38 A. Амин хүчил болон энгийн сахар B. Уураг болон амин хүчил C. Уураг болон энгийн сахар D. Цардуул болон энгийн сахар 6. Ургамлын эсийг цэвэр усанд хэсэг хугацаанд байлгав. Эсэд гарах өөрчлөлтийг зөв илэрхийлсэн зургийг сонгоно уу. 7. Осмос, диффузийн аль алиных нь хувьд шаардлагатай шинжийг сонго. Хагас Концентрацийн Энерги нэвтрүүлэгч шаардлагатай градиент мембран шаардлагатай шаардлагатай А√ √Х В√ Х√ СХ √Х DХ Х√

Туршилт 9 Анги: X Хөрөнгө мөөгийн анаэроб амьсгалаар нүүрс хүчлийн хий ялгардаг болохыг тогтоох Суралцахуйн зорилт: 10.4.1в. Эсийн анаэроб амьсгалыг ялган тодорхойлж, үгэн болон химийн тэгшитгэлээр илэрхийлэх Зорилго: Эсийн амьсгалын нэг төрөл болох анаэроб амьсгалыг хөрөнгө мөөгийн анаэроб амьсгалаар илрүүлэн, энэ амьсгалын үед нүүрс хүчлийн хий ялгардаг болохыг туршилтаар батлах Эзэмшүүлэх чадвар: Туршилтын ажил төлөвлөх, гүйцэтгэх, тэмдэглэх, дүгнэх, үнэлэх Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: 4 ширхэг хуруу шил, хий дамжуулах хоолой бүхий хуруу шилний бөглөө, буцалгаж хөргөсөн ус, сахароз эсвэл глюкоз, шинэхэн, хатаасан хөрөнгө мөөг, буцалгасан хөрөнгө мөөгний дээж, шилэн савх, дусаагуур, шохойн ус, хоёр шилэн стакан, ургамлын тос, вазелин, арилдаггүй маркер Аюулгүй ажиллагаа: • Шилэн хоолойн бүх төгсгөл бөөрөнхий, гөлгөр байх ёстой. • Буцалсан устай болгоомжтой ажиллах Туршилтын ажлын дараалал: Энэ туршилтад түргэн исгэгч хөрөнгө мөөгийг ашиглах нь илүү тохиромжтой. Учир нь зарим төрлийн хөрөнгө мөөгүүд туршилтын үед идэвхжихгүй удсанаар туршилтын үр дүнд нөлөөлөх магадлалтай. 1. Усыг буцалгаж, бага зэрэг сахароз эсвэл глюкоз (10% орчим) хийж хутгаад, хөргөнө. 2. Бэлтгэсэн сахарын уусмалд бага зэрэг хөрөнгө мөөг нэмж, хутгана. 3. Хоёр хуруу шилийг дугаарлан, хөрөнгө мөөгийн уусмалаас тэнцүү хэмжээгээр хийнэ. 4. Эхний хуруу шилтэй хөрөнгө мөөгийн уусмалыг буцалгана. 5. Хоёр дахь хуруу шилний ханыг дагуулан дусаагуураар тосыг болгоомжтой хийж, уусмалын дээгүүр тосон давхарга үүсгэнэ. 6. Хоёр хуруу шилтэй уусмалыг бүлээн устай саванд (37°-40°С) сойж, 30 минутын дараа гарах өөрчлөлтийг ажиглана. 7. Хоёр дахь хуруу шилийг зурагт үзүүлсэн ёсоор хий дамжуулах хоолойтой бөглөөгөөр холбон таглана. Хий дамжуулах хоолойн нэг үзүүрийг шохойн усанд дүрж, гарах өөрчлөлтийг ажиглан, тэмдэглэл хөтөлнө. Ажлын хуудас: 1. А. Хөрөнгө мөөгийн анаэроб амьсгалаар нүүрс хүчлийн хий ялгардаг болохыг илрүүлэх туршилтын үед сахарын уусмал бэлттэх усыг яагаад урьдчилан буцалгасан бэ? Тайлбарлана уу. ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................

Б. Хэрвээ хөрөнгө мөөгийг буцалсан халуун усанд хийвэл туршилтын үр дүнд нөлөөлөх үү? Учрыг тайлбарлана уу. ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................ В. Хөрөнгө мөөгийн эхний дээжийг яагаад буцалгасан бэ? Туршилтын үр дүнд дээжийг буцалгасан нь хэрхэн нөлөөлсөн бэ? ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................ 2. Сүүлийн дээжинд дээгүүр тосон давхарга үүсгэсний учрыг тодорхойлно уу. ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................ 3. Хөрөнгө мөөгийн анаэроб амьсгалаар нүүрс хүчлийн хий ялгардаг болохыг илрүүлэхэд шохойн уснаас өөр ямар урвалжийг хэрэглэж болох вэ? Санал болгож, өөрчлөлтийг тодорхойлно уу. ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................ 4. А. Хөрөнгийн мөөгийн үүсгэх нүүрсхүчлийн хийн хэмжээг өөрчлөх туршилтыг янз бүрийн хэмжээтэй сахар ашиглан турших туршилтын дараалал боловсруулаарай. ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................ ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................ Б. Шинээр төлөвлөсөн туршилтын үр дүн эхний туршилтын үр дүнгээс ямар ялгаатай байхыг таамаглана уу. ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................ В. Шинээр төлөвлөсөн туршилтын үед тогтмол байлгах хэмжигдэхүүнийг тоочно уу. ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................ Г. Шинээр төлөвлөсөн туршилтын үед өөрчлөх хэмжигдэхүүнийг тоочно уу. ........................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... ........................ Бататгах дасгал, даалгавар 8. Амьд биед шаардлагатай энерги үүсгэдэг процессыг сонгоно уу. А. Хоол боловсрох

Б. Ялгаруулах В. Митоз хуваагдал Г. Эсийн амьсгал 9. Яагаад талх барихад хөрөнгө мөөг хэрэглэдэг вэ? А. Аэроб амьсгалаар спирт үүсгэхийн тулд Б. Аэроб амьсгалаар нүүрсхүчлийн хий үүсгэхийн тулд В. Анаэроб амьсгалаар спирт үүсгэхийн тулд Г. Анаэроб амьсгалаар нүүрсхүчлийн хий үүсгэхийн тулд 10. Булчинд анаэроб амьсгалаар юу үүсдэг вэ? Сүүний хүчил Нүүрсхүчлийн хий Түлхүүр: √ - үүсгэнэ А√ √ х - үүсгэхгүй Б√ х Вх √ Гх х 11. Ургамал болон амьтны амьсгал хэзээ явагддаг вэ? Ургамал Амьтан А Байнга Байнга Б Байнга Зөвхөн шөнө В Зөвхөн өдөр Зөвхөн өдөр Г Зөвхөн өдөр Зөвхөн шөнө 12. Хөрөнгө мөөгийн анаэроб амьсгалыг илрүүлэх туршилтыг зургаар илэрхийлэв. Хуруу шилэнд ямар хий ялгарч байна вэ? A. азот B. нүүрсхүчлийн хий C. устөрөгч D. хүчилтөрөгч 13. Хөрөнгө мөөгийн анаэроб амьсгалыг илрүүлэх туршилтыг зургаар илэрхийлэв. Хөрөнгө мөөгтэй хуруу шилэнд ялгарч үлдсэн бодис юу вэ? A. глицерол B. сүүний хүчил C. хүчилтөрөгч D. этилийн спирт 14. Дөрвөн ширхэг үгэн тэгшитгэл өгөгджээ. P. нүүрсхүчлийн хий + ус глюкоз + хүчилтөрөгч Q. глюкоз + хүчилтөрөгч нүүрсхүчлийн хий + ус R. глюкоз сүүний хүчил S. глюкоз спирт + нүүрсхүчлийн хий Хүн ба хөрөнгө мөөгийн анаэроб амьсгалын үгэн тэгшитгэлийг зөв илэрхийлсэн мөрийг сонгоно уу.

Хүний анаэроб Хөрөнгө мөөгийн амьсгал анаэроб амьсгал АQ P БQ S ВR P ГR S 15. Ямар процессын үед хүчилтөрөгч хаягдал бодис болон ялгардаг вэ? А. Идэвхитэй зөөвөрлөлт Б. Аэроб амьсгал В. Анаэроб амьсгал Г. Фотосинтез 16. Хөрөнгө мөөгний анаэроб амьсгалыг илэрхийлсэн тэгшитгэлийг сонго. А. Глюкоз + хүчилтөрөгч -------- нүүрсхүчлийн хий + ус Б. Глюкоз -------------- спирт + нүүрсхүчлийн хий В. Глюкоз --------------- спирт + ус Г. Глюкоз --------------- сүүний хүчил + ус 17. Их хэмжээний сүүний хүчил агуулсан зүйл аль нь вэ? А. Нэг лааз пиво Б. Шинэхэн жигнэсэн талхны зах В. Эрчимтэй дасгал хийж байх үеийн булчин Г. 70 градуст, 30 минут хадгалсан глюкоз, хөрөнгө мөөгийн холимог Туршилт 11 Анги: XI Ангижирсан бус сахар илрүүлэх Суралцахуйн зорилт: 11. 1л*. Ангижруулагч ба ангижруулагч бус сахарыг Бенедиктийн урвалж болон иодын уусмалаар илрүүлэх Зорилго: Бенедиктийн урвалжийг ашиглан ангижирсан бус сахарыг тодорхойлох Эзэмшүүлэх чадвар: : Туршилтын ажил төлөвлөх, гүйцэтгэх, тэмдэглэх, дүгнэх, үнэлэх Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: хуруу шил, хуруу шилний тавиур, усан банн эсвэл ус буцалгагч, дусаагуур, 1% сахарозын уусмал 5 cm3, Бенедект урвалж, 1% глюкозын уусмал 5 см3, 0,1% давсны хүчил, 0.1 % натрийн гидроксидын уусмал Аюулгүй ажиллагаа: • Нүдний хамгаалалтын шил зүүх • Халуун зүйлтэй болгоомжтой харьцах • Хүчлийн уусмал цочроогч бодис тул болгоомжтой ажиллах • Сахарозыг ил галаас хол байлгах • Буцалсан уснаас болгоомжлох Туршилтын ажлын дараалал: 1. Хуруу шил тус бүрт 2см3 глюкоз, 2см3 сахарозын уусмал хийнэ. 2. Бенедиктийн уусмалаас ижил хэмжээтэй нэмж хийнэ. 3. Усан баннд 80-100 0С-т хэсэг хугацаанд байлгана. 4. Өнгөний өөрчлөлтийг ажиглана. 5. Хэрвээ ангижирсан сахар байвал Бенедиктийн цэнхэр өнгө ногоон, шар, улбар шар, улаан гэх мэтээр өнгө өөрчлөгдөнө. Өнгө өөрчлөгдөөгүй дээжийг сонгон туршилтыг цааш үргэлжүүлнэ.

6. Хуруу шилэнд 2 см3 сахарозын уусмал хийж, дээрээс нь давсны хүчлийн уусмалаас 3 дуслыг нэмнэ. 7. Болгоомжтой холиод усан баннд 5 минут тавина. 8. Хуруу шилээс усан баннаас гаргаж хөргөнө. 9. 3 дусал натрийн гидроксид нэмнэ. 10. Ангижирсан сахарын тестийн 1-4 алхмыг давтан хийнэ. Ажлын хуудас: 1. Туршилтын 1-4 алхмыг хийсний дараа сахароз болон глюкозын уусмал бүхий хуруу шилнүүдийн алинд нь өнгөний өөрчлөлт илрэхийг таамаглана уу. ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 2. Өнгөний өөрчлөлтийг хүснэгтэд тэмдэглэнэ үү Хуруу шил Хуруу шилэн дэх Туршилтын дараах уусмалын анхны өнгө өнгөний өөрчлөлт Глюкозын уусмалтай хуруу шил Сахарозын уусмалтай хуруу шил 3. Туршилтын 6-р алхамд хуруу шилтэй сахарозын уусмал руу яагаад давсны хүчил нэмсэн бэ? ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 4. Туршилтын 9-р алхамд яагаад натрийн бикарбонат нэмсэн бэ? ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 5. Дараах өгүүлбэрийг нөхөж бичиж, туршилтын талаарх дүгнэлтийг гүйцээнэ үү. “................................ агуулсан хуруу шилтэй уусмалын өнгө Бенедиктийн урвалжаар үйлчилсний дараа ..................................-ээс ................... болж өөрчлөгдсөн учир энэ уусмал ........................................сахар агуулсан байна. ........................ агуулсан хуруу шилтэй уусмалын өнгө өөрчлөгдөөгүй учир ................................... сахар агуулсан байна. Энэ хуруу шилтэй уусмалыг давсны хүчлээр үйлчилж ......................... сахар болгож задалсны дараа Бенедиктийн урвалжаар үйлчлэхэд урвал явагдаж өнгө .................................. –ээс ........................... болж өөрчлөгдсөн. Давсны хүчил ................. сахар дахь химийн холбоог ..................... ангижирсан сахар болгосон” Бататгах дасгал, даалгавар 1. Бенедиктийн урвалж ашиглан сүүний дээжид сахар илрүүлэх туршилт явуулахад өнгө нь шар болж өөрчлөгджээ. Зөв дүгнэлтийг сонгоно уу. А. ангижирсан бус сахар сүүнд байгаагүй. B. ангижирсан сахар сүүнд байгаагүй. C. сүүнд их концентрацитай глюкоз агуулагдана D. сүүнд их концентрацитай сахароз агуулагдана 2. Сахароз үүсгэх моносахарын хослолыг сонгоно уу.

1. Бенедиктийн урвалж ашиглан сүүний дээжид сахар илрүүлэх туршилт явуулахад өнгө нь шар болж өөрчлөгджээ. Зөв дүгнэлтийг сонгоно уу. А. ангижирсан бус сахар сүүнд байгаагүй. B. ангижирсан сахар сүүнд байгаагүй. C. сүүнд их концентрацитай глюкоз агуулагдана D. сүүнд их концентрацитай сахароз агуулагдана 2. Сахароз үүсгэх моносахарын хослолыг сонгоно уу. 3. Бенедиктийн урвалжаар ангижирсан сахар илрүүлэх үед уусмалын өнгө өөрчлөгдөх дарааллыг сонгоно уу. A. цэнхэр → хүрэн → улаан → ногоон → шар B. цэнхэр → ногоон → шар → бор → улаан C. цэнхэр → улаан → ногоон → шар → бор D. цэнхэр → шар → бор → улаан → ногоон 4. Дараах нүүрс усны төрлүүдээс аль нь ангижирсан бус сахар болохыг тодорхойлно уу. А. Цардуул В. Глюкоз С. Сахароз D. Фруктоз 5. Ангижирсан бус сахарыг илрүүлэх бодис урвалжийг сонгоно уу А. Биурет В. Бенедикт С. Бенедект, давсны хүчил D. Этанол, иодын уусмал 6. Аль уусмал нь уураг, энгийн сахар болон цардуулыг таньж илрүүлэхэд хэрэглэгддэг вэ? Энгийн сахар таних Цардуул таних Уураг таних А Бенедиктийн урвалж Иодын уусмал Биуретийн урвалж В Биуретийн урвалж Бенедиктийн урвалж Иодын уусмал С Биуретийн урвалж Иодын уусмал Бенедиктийн урвалж D Иодын уусмал Биуретийн урвалж Бенедиктийн урвалж 7. Нэгэн хүнсний дээжид агуулагдах шим бодисуудыг илрүүлэхээр Бенедиктийн урвалж, биуретийн урвалж, этанолын уусмалаар үйлчлэв. Бенедиктийн

урвалжаар үйлчлэхэд цэнхэр, биуретийн урвалжаар үйлчлэхэд хөх ягаан, этанолоор үйлчлэхэд сүүн цагаан өнгө үзүүлсэн бол уг хүнсний дээжид ямар, ямар шим бодисууд агуулагдаж байна вэ? A. W, X ба Z B. W, Y ба Z C. W, X ба Y D. X, Y ба Z Туршилт 10 Анги: XI Эсийн хэмжээг окулярын болон объективын хэмжээст хуваарь ашиглан тодорхойлох Суралцахуйн зорилт: 11. 3г*. Микроскопын окуляр ба объективын хэмжээст хуваарийг ашиглан эсийг хэмжих, эс судлалд ашигладаг нэгжүүдийг хэрэглэх Зорилго: Окулярын хэмжээст хуваарийг объективын хэмжээст хуваарь ашиглан хөрвүүлэх аргыг судалснаар эсийн бодит хэмжээг тодорхойлох чадвар эзэмших Эзэмшүүлэх чадвар: Туршилтын ажил төлөвлөх, гүйцэтгэх, тэмдэглэх, дүгнэх, үнэлэх Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Микроскоп, окулярын хэмжээст хуваарь бүхий микроскоп, объективын хэмжээст хуваарь слайд, ургамал амьтны эс бүхий бэлэн бэлдмэлүүд Аюулгүй ажиллагаа: Микроскоптой болгоомжтой ажиллах Туршилтын ажлын дараалал: 1. Микроскопын тавиур дээр объективын хэмжээст хуваарь (stage micrometer) –ийг байрлуулна. 2. Окулярын хэмжээст хуваарь (eyepiece graticule ) –ийн нэг хэмжээсийг объективын хэмжээст хуваарь (stage micrometer) –ийн аль нэг хэмжээстэй яг тохируулна. (давхцуулна) 3. Окулярын хэмжээст хуваарь (eyepiece graticule ) –ийн объективын хэмжээст хуваарь (stage micrometer) –тай давхцсан хэсгийн хэмжээсийг тоолно. 4. Окулярын хэмжээст хуваарь (eyepiece graticule ) –ийн нэг хэмжээсийг (алхам) объективын хэмжээст хуваариар хөрвүүлэн, микрометрээр тооцоолж олно. 5. Судлах дээжийг микроскопоор харж, түүний хэмжээг окулярын хэмжээст хуваариар тооцоолон эсийн бодит хэмжээг тодорхойлно.

6. Микроскопын объективын өсгөлт тус бүр дээр дээрх алхмуудын дагуу хөрвүүлэлт хийж, эсийн хэмжээг тодорхойлно. Ажлын хуудас 1. Нэгэн микроскопын окулярын хэмжээст хуваарийн объективын хэмжээст хуваарьтай хэрхэн давхцаж байгааг дараах зурагт үзүүлжээ. А. Окулярын хэмжээст хуваарийн нэг хэмжээсийн (алхам ) хэмжээг объективын хэмжээст хуваарийг ашиглан тооцоолж олно уу. ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................... Б. Тухайн окулярын хэмжээст хуваариар хүний жавжны эсийг харжээ. Энэ эсийн бодит хэмжээг тооцоолж олно уу В. Хэрвээ микроскопын ижил өсгөлтөөр, тухайн окулярын хэмжээст хуваариар ургамлын эсийг судлахад түүний урт 35 окулярын хэмжээст хуваарьтай тэнцүү байсан бол ургамлын эсийн хэмжээг тодорхойлно уу. 2. Нэгэн окулярын хэмжээст хуваарийн обективын хэмжээст хуваарьтай хэрхэн тохирч байгааг зурагт үзүүлжээ.

А. Объективын хэмжээст хуваарийн нэг хэмжээс нь 0,01мм бол тухайн өсгөлт дэх окулярын нэг хэмжээст хуваарийн хэмжээг тооцож олно уу. Б. Уг өсгөлтөөр харсан эсийн фотомикрографын зургийг үзүүлэв. Зурагт X, Y, Z үсгээр тэмдэглэсэн эсүүдийн хэмжээг тооцоолно уу. Бататгах дасгал, даалгавар 1. Сурагч гэрлийн микроскопоор харсан эсээ зуржээ. Зургийг 600 дахин өсгөж зурсан бөгөөд зургийн урт 6мм байв. Энэ эсийн бодит хэмжээг олно уу. A. 1x10-1 мкм В. 1x10-0 мкм С. 1x101 мкм D. 1x102 мкм 2. Улаан болон цагаан эсийн диаметрийг хамгийн тохиромжтой хэлбэрээр илэрхийлсэн нэгжийг олно уу. Улаан эс Цагаан эс А мм мм В мм мкм С мкм мм D мкм мкм

3. Сурагч эсийн митохондрийн зураг ашиглан түүний бодит хэмжээг олохоор шийджээ. Зургийн өсгөлтийн хэмжээг мэдэж байгаа бөгөөд митохондрийн бодит хэмжээг олж, мкм-ээр илэрхийлэхэд туслах зөв сонголтыг олно уу. A. см-ээр илэрхийлэгдсэн митохондрийн бодит хэмжээг 100-д хувааж, өсгөлтөөр хэмжинэ. B. мм-ээр илэрхийлэгдсэн митохондрийн бодит хэмжээг 100-д хувааж, өсгөлтөөр хэмжинэ C. см-ээр илэрхийлэгдсэн зурагны хэмжээг 1000-аар үржиж, өсгөлтөд хуваана. D. мм-ээр илэрхийлэгдсэн зурагны хэмжээг 1000-аар үржиж, өсгөлтөд хуваана 4. Микроскопын объективын хэмжээст хуваарийг (stage micrometer) ашиглан окулярын (eyepiece graticule) хэмжээст хуваарь руу хөрвүүлэг хийдэг. Яагаад окулярын хэмжээст хуваарь руу хөрвүүлэг хийдэг шалтгааныг тайлбарлана уу. A. окулярын хэмжээст хуваарийг хэмжилт хийхэд ашигладаг. B. окулярын хэмжээст хуваарийг объектив линзний өсгөлтийг олоход ашигладаг. C. окулярын хэмжээст хуваарийг дээжийн өсгөлтийг тооцоход ашигладаг. D. окулярын хэмжээст хуваарийг харьцуулалт хийхэд ашигладаг. 5. Нанометрээр илэрхийлэхэд хамгийн тохиромжтой хэмжээтэй эсийн эрхтэнцрийг олно уу. А. эсийн мембран В. хлоропласт С. митохондри D. бөөмхөн 6. Цусны хялгасан судасны хөндлөн огтлолын зургийг ашиглан зургийн бодит хэмжээг олно уу. Энэ зургийн өсгөлт нь 100 бөгөөд зургийн хэмжээ нь 7мм. А. 70мкм В. 70мм С. 700мкм D. 700нм 7. Зурагнаас эсийн эрхтэнцэрийн бодит хэмжээг олдог томьёог сонгоно уу A. Зургийн хэмжээг өсгөлтөд хуваана. B. Зургийн хэмжээг өсгөлтөөр үржүүлнэ. C. Зургийн хэмжээг тодруулах чадвараар үржүүлнэ. D. Өсгөлтийг зургийн хэмжээнд хуваана. 8. Эукариот эсийн диаметрийг хамгийн ойролцоо утгаар илэрхийлсэн D. 1.0 нм хэмжигдэхүүнийг сонгоно уу. А. 1.0 мкм В. 100 мкм С. 1000 мкм

Туршилт 1. Анги: VI Ургамал амьтны эсийн ялгаа Суралцахуйн зорилт: Б6.3б. Ургамлын үр соёолох, ургамал ургахад нөлөөлөх хүчин зүйлийг туршилтын үр дүнгээс нотлон тайлбарлах Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Төрөл бүрийн үр (вандуй, арвайн үр) петрийн аяга, хөвөн, ширээний чийдэн, термометр, цаасан хайрцаг Туршилт 2. Анги: VII Үрийн соёололтод нөлөөлөх хүчин зүйлсийн илрүүлэх Суралцахуйн зорилт: Б7.2а. Ургамал, амьтны эсийн бүтцийн ялгааг (вакуоль, хлоропласт, эсийн бүрхүүл, хана) микроскопын бэлдмэл ашиглан харьцуулах Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: микроскоп, тавиур шил, бүрхүүл шил, сонгино, залуур зүү, бритва, метилийн хөхийн уусмал, иодын уусмал, дусаагуур, савх, хөвөн, фильтрийн цаас Туршилт 3. Анги: VII Цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг ялган таних Суралцахуйн зорилт: Б7.3в. Ургамлын үржлийн эрхтэн болох цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг өсгөгч шил ашиглан ялган таних Зорилго: Ургамлын үржлийн эрхтэн цэцгийн дотоод бүтцийг мэдэж, тус бүрийн үүргийг тодорхойлох Эзэмшүүлэх чадвар: Цэцгийн задаргаа болон хатаадас хийж Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Задаргаа хийх цэцэг (Орон нутагт ургадаг бүх зүйлийн цэцэг, таримал цэцэг, бэлэг дурсгалын цэцэг зэрэг ямар ч цэцгийг сонгож болно. Гэхдээ аль болох том дэлбээтэй цэцэг сонговол тохиромжтой), өсгөгч шил, цагийн шил, залуур зүү, бривта, том скоч Аюулгүй ажиллагаа: • Цэцгийн үр боловсрох орон, дохиур зэргийг зүсэж судлах үедээ бритватай болгоомжтой харьцах • Ургамлын харшилтай сурагчид байвал ургамлын тоосноос хамгаалан маск зүүх • Залуур зүүг болгоомжтой хэрэглэх Туршилтын ажлын дараалал: Туршилт 1: Цэцгийг бүтцийн хэсгүүдээр задлах 7. Задаргаа хийх цэцгээ сонгон авч, цэцгийн суудлын доод талаар таслана 8. Сонгосон цэцгийг цагийн шил дээр тавьж цоморлиг, дэлбээг бритваар таслаж дарааллаар тавина. 9. Залуур зүүгээр дохиур үр боловсрох орныг таслаж, дохиурыг багцаар нь тавина. 10. Өсгөгч шилээр үр боловсрох орон болон дохиурын бүтцийг нарийвчлан харна. 11. Цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг дараах дарааллаар байрлуулна.

12. Скочоор дээгүүр нь болгоомжтой наана. Туршилт 2. Шавжаар болон салхиар тоос хүртдэг цэцгийн бүтцийг харьцуулан судлах 10. Шавжаар болон салхиар тоос хүртдэг ургамлын нэг нэг цэцгийг сонгон авна. 11. Хавтгай цагийн шилэн дээр ургамал тус бүрийг тавин залуур зүүгээр задална. 12. Бүтцийн хэсэг тус бүрийг өсгөгч шилээр томруулан харна 13. Цэцгүүдийг тус бүрийн бүтцийн хэсгүүдийг скочоор нааж бэхжүүлнэ 14. Өнгө, тоо хэмжээ, хэлбэр зэргийг нь харьцуулна. Туршилт З. Үр боловсрох орны бүтцийг судлах 4. Сонгосон ургамлынхаа цэцгийг хавтгай цагийн шилэн дээр тавин задална 5. Үр боловсрох орныг нь салган бритваар дундуур нь зүснэ. 6. Үр боловсрох орныг өсгөгч шилээр томруулан харна Туршилт 4. Дохиурын бүтцийг судлах 5. Сонгосон ургамлынхаа цэцгийг хавтгай цагийн шилэн дээр тавин задална 6. Дохиурыг салгана 7. Дохиурын тоосовчыг бритваар дундуур нь зүснэ. 8. Тоосыг өсгөгч шилээр томруулан харна Ажлын хуудас 13. Гадаад бүтцийн зургийг ашиглан цэцгийг тодорхойлно уу. E. Цэцгэнд хэдэн дэлбээ байна вэ? ..................................................... F. Дан эсвэл давхар шадар эрхтэнтэй цэцгийн аль нь болохыг тодорхойлно уу ...................................................... G. Зөв бүтэцтэй эсвэл буруу бүтэцтэй цэцгийн аль нь болохыг тодорхойлно уу. ..................................................... H. Шавжаар эсвэл салхиар тоос хүртдэг үү ................................................................................................ 14. Цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг нэрлэж бичнэ үү.

15. Цэцгийн бүтцийн хэсгүүдийг үүрэгтэй нь харгалзуулна уу. Бүтцийн хэсэг Гүйцэтгэх үүрэг Дэлбээ Цэцгийг байрлуулах Үр боловсрох орон Цэцгийг иштэй холбох Дохиур Хамгаалах Цэцгийн суудал Тоос үүсгэх Цэцгийн шилбэ Үрт нахиа агуулах 16. Дараах цэцэгт ургамлуудыг салхиар болон шавжаар тоос хүртдэг аль нь болохыг ялгана уу Бататгах дасгал, даалгавар 7. Цэцгийн шадар эрхтнийг нэрлэнэ үү. ................................................................................................................................... 8. Шадар эрхтний үүргийг тайлбарлана уу. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 9. Үр боловсрох орныг зурж, бүтцийн хэсгүүдийг нэрлэнэ үү. 10. Зургаас бүтцийн хэсгүүдийг нэрлэж, үүргийг бичнэ үү. 11. Зурагт өгөгдсөн цэцгийг зөв эсвэл буруу бүтэцтэй аль нь болохыг тодорхойлж шалтгаанаа бичнэ үү.

Цэцгийн бүтэц ............................................................................. Шалтгаан : ................................................................................... ....................................................................................................... 12. Дараах диаграммыг гүйцээж нөхнө үү Цэцэг Нэг гэрт Хоёр гэрт .............. ............... Туршилт 4. Анги: VIII Навчинд фотосинтез явагддаг болохыг илрүүлэх Суралцахуйн зорилт: Б8.2и. Ногоон ургамалд фотосинтез явагдах процессийг туршилтаар баталж, үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх Зорилго: Фотосинтезийн процесст нөлөөлөх хүчин зүйлс болон фотосинтезийн процессын үр дүнг туршилтаар илрүүлэн тодорхойлсноор фотосинтезийн тухай шинжлэх ухааны баримт нотолгоо, туршилтад суурилсан мэдлэг эзэмших Эзэмшүүлэх чадвар: Туршилтын ажил төлөвлөх, гүйцэтгэх, тэмдэглэх, дүгнэх, үнэлэх Туршилтын хэрэглэгдэхүүн: Тасалгааны ургамал, ургамал багтахаар хэмжээтэй цаасан хайрцаг, мөнгөлөг цаас, бичгийн хавчаар, калийн шүлт (КOH), шохойн уусмал (Ca(OH)2 ), хөвөн, дусаагуур, иод, цагийн шил, этанол, спиртэн дэн, стакан, хямсаа, трипод, шөрмөсөн чулуун тор, хуруу шил, усны ургамал, натрийн бикарбонат (NaHCO3), юүлүүр, зомгол, ширээний гэрэл Аюулгүй ажиллагаа: • Хамгаалалтын нүдний шил зүүх • Буцалсан устай болгоомжтой ажиллах • Спирт шатамхай бодис тул болгоомжтой ажиллах • Спиртэн дэнтэй болгоомжтой ажиллах Туршилтын ажлын дараалал: Туршилт 1. Фотосинтезэд гэрлийн нөлөөг илрүүлэх 15. Тасалгааны ургамал сонгон авч гэрэл нэвтрэхгүй хайрцагт хийж, дулаан газар 72 цаг байлгана. 16. Тасалгааны ургамлыг хайрцгаас гарган, навчийн нэг хэсгийг хоёр талаас мөнгөлөг цаасаар гэрэл нэвтрэхээргүй хааж, бичгийн хавчаараар бөхөлнө. 17. Тасалгааны ургамлаа наранд 3 хоног байлгана.

18. Ургамлын гэрэл нэвтрүүлэхгүй цаасаар бүрхсэн навчийг таслан авч цардуул үүссэн эсэхийг илрүүлнэ. Туршилт 2. Фотосинтезэд хлорофиллын нөлөөг илрүүлэх 4. Цоохор навчтай ургамал сонгоно. 5. Нэг навчийг таслан авч, дэвтэртээ навчийн хлорофиллтэй болон хлорофиллгүй хэсгийг зурж тэмдэглэнэ. 6. Сонгон авсан навчинд цардуул илрүүлэх туршилт хийнэ. Туршилт 3. Фотосинтезэд нүүрсхүчлийн хийн нөлөөг илрүүлэх 6. Ургамлаа цардуулгүй болгохын тулд гэрэл нэвтрэхгүй хайрцагт 72 цаг байлгана. 7. Ургамлаа хайрцагнаас гарган, ижил хэмжээтэй 2 навчийг сонгоно. 8. Нэг навчийг натрийн шүлтийн 0,4 молийн уусмалтай ш илэн саванд навчийг нь таслахгүйгээр ургамалтай нь бэхлэн зүүж, шилэн савны амыг шохойн уусмал шингээсэн хөвөнгөөр сайтар бөглөнө. 9. Нөгөө сонгосон навчийг устай шилэн саванд байрлуулан ургамалтай нь бэхлээд, савны амыг ус шингээсэн хөвөнгөөр сайтар бөглөнө. 10. Ургамлыг нартай газар 24 цаг тавьж, сонгосон 2 навчинд цардуул илрүүлэх туршилт хийнэ. Туршилт 4. Фотосинтезээр цардуулсан үүсэхийг илрүүлэх 7. Туршилт 1, 2, 3 –ын үр дүн бүхий навчуудыг сонгон авна. 8. Сонгосон навч тус бүрийг буцалж байгаа усанд хийгээд 60 сек орчим байлгаж, буцалсан усанд зөөлөрсөн навчийг авч, хуруу шилэнд хийнэ. 9. Хуруу шилтэй навчин дээрээ этилийн спирт хийж, түүнийгээ навчийн ногоон өнгийг нь арилтал халуун усан баннд тавина. 10. Өнгө нь арилсан, хэврэг, хатуу навчийг хямсаагаар авч, халуун усанд хийж зөөлрүүлнэ. 11. Зөөлөрсөн навчийг уснаас гаргаж, цагаан тавцан дээр тавьж дэлгэнэ. 12. Дэлгэсэн навчин дээр иодын уусмал дусааж, өнгөний өөрчлөлтөөр навчинд цардуул үүссэн эсэхийг шалгана. Туршилт 5. Фотосинтезийн үр дүнд хүчилтөрөгч ялгарахыг тодорхойлох 5. Усанд бага зэргийн натрийн бикарбонат (NaHCO3) уусгаж түүндээ усны ургамал хийж, дээрээс нь шилэн юүлүүрийг хөмөрч тавина. 6. Юүлүүрийн хоолойн хэсгийн дээрээс нь устай, өргөн диаметртэй хуруу шилийг углаж тавина. 7. Ширээний чийдэнгийн гэрэлд хуруу шилэнд хий дүүртэл байлгана. 8. Хий бүхий хуруу шилийг гарган авч, цогшсон зомгол ашиглан хүчилтөрөгч ялгарсан эсэхийг илрүүлнэ. Ажлын хуудас: 17. Фотосинтезийн процессын үгэн тэгшитгэл бичнэ үү. ................................................................................................................................... 18. Фотосинтезийн процессын үгэн тэгшитгэлээс энэ процесст зайлшгүй шаардлагатай нөхцлүүдийг тоочно уу. ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................

................................................................................................................................... 18. Фотосинтезийн процессын үгэн тэгшитгэлээс энэ процесст зайлшгүй шаардлагатай нөхцлүүдийг тоочно уу. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 19. Туршилтыг эхлэхийн өмнө тасалгааны ургамлыг гэрэл нэвтрүүлэхгүй хайрцагт хийж 72 цаг байлгасан шалтгааныг таамаглана уу. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 20. Навчийн мөнгөлөг цаасаар бүрсэн хэсэгт иодын өнгө өөрчлөгдөх эсэхийг таамаглана уу. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 21. Нэг навчийг калийн гидрооксидын уусмалтай колбонд, нөгөөг нь устай колбонд хийсэн шалтгааныг бичнэ үү. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 22. Колбын амсрын бөглөөнд вазелин яагаад хэрэглэсэн бэ? ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 23. Нүүрсхүчлийн хийн нөлөөг илрүүлэх туршилтын 2 навчинд цардуул хэрхэн илрэхийг таамаглана зурна уу. 24. Цоохор навчтай ургамлын навчийн цайвар хэсэгт иодын уусмалаар үйлчлэхэд яагаад өнгөний өөрчлөлт үзүүлээгүй шалтгааныг ургамлын эсийн бүтэцтэй холбон тайлбарлаарай. ................................................................................................................................... ................................................................................................................................... ...................................................................................................................................