Δ. 6. Η Βυζαντινή τέχνη

Πρότυπο Γυμνάσιο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης Μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης. Μια περιδιάβαση στην τέχνη από την Προϊστορία μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο Τόνια Καφετζάκη (επιμέλεια κειμένων) - Χριστίνα Παπαδάκη (εικαστική επιμέλεια) 6. Η Βυζαντινή Τέχνη

Περίοδοι • Παλαιοχριστιανική (3ος-7ος αι.) • Βυζαντινή-Μεσαιωνική (7ος αι.-13ος) ► Πρωτοβυζαντινή (7ος αι. έως το 843) ► Κυρίως Βυζαντινή (843-1204) • Υστεροβυζαντινή (1204-1453) • Μεταβυζαντινή (15ος -19ος αι.)

Βυζαντινή τέχνη Ταυτότητα και γενικά χαρακτηριστικά Η τέχνη που αναπτύχθηκε στον χώρο του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους (βυζαντινή αυτοκρατορία) την εποχή του Μεσαίωνα (5ος-15ος αι.) Ονομάστηκε έτσι (βυζαντινή) τον 17ο αι. Τέχνη καθαρά θρησκευτική Νοείται ως «γέφυρα» μεταξύ ουρανού και γης Κάνει ορατό τον πνευματικό κόσμο Είναι μάθημα θεολογίας για τον αναλφάβητο πιστό Είναι ο τρόπος κατανόησης του ανθρώπινου προορισμού Γενικά Χαρακτηριστικά: Υπερβατικότητα, Συμβολισμός Επιρροή αρχαίας τέχνης ► χρήση της μορφής ως μέσου έκφρασης μηνυμάτων Επιρροή Ανατολής ► μετατροπή τύπων αρχαίας τέχνης προς χάρη ενός συμβολικού και υπερβατικού αποτελέσματος

 Αρχιτεκτονική - Ναοδομία

Πριν τους ναούς: οι κατακόμβες Πρώτοι τόποι λατρείας οι κατακόμβες: υπόγειες δαιδαλώδεις στοές με νεκρικούς θαλάμους και χώρους τελετών Κατακόμβες Αγίας Πρισκίλλης. Ρώμη

Κατακόμβες: οι χώροι λατρείας της περιόδου των διωγμών

Ναοδομία: Κατόψεις • Ποικιλία κατόψεων [Με σειρά εμφάνισής τους]  βασιλική (μακρόστενο κτήριο χωρισμένο σε κλίτη με κιονοστοιχίες)  περίκεντρο κτήριο  Βασιλική με τρούλο  ναός σταυροειδής με τρούλο (στην τετράγωνη κάτοψη εγγράφεται ελληνικός σταυρός, με 2 βαρελοειδείς θόλους να τέμνονται και να σχηματίζουν σταυρό. Στο σημείο τομής τους υψώνεται τρούλος)  ναός οκταγωνικού τύπου  πεντάτρουλος ναός

Ναοδομία: εξωτερική και εσωτερική διακόσμηση ναών • Τοίχοι και ανοίγματα • Δάπεδα, κολόνες, τοίχοι: παραθύρων με ακριβά πολύχρωμα μάρμαρα κεραμοπλαστικά στολίδια • Τοιχογραφίες • Μονόλοβα, δίλοβα ή και • Ψηφιδωτά τρίλοβα παράθυρα • Ξυλόγλυπτα εικονοστάσια • Θρόνοι • Μικρότερα παράθυρα στο • Προσκυνητάρια τύμπανο του τρούλου ▼ φως στο εσωτερικό • Φορητές εικόνες

Αρχιτεκτονική: Ο ρυθμός της βασιλικής • Κατάγεται από ρωμαϊκά Σχέδιο κάτοψης Βασιλικής Αγίου κοσμικά κτήρια Απολλιναρίου. Ραβέννα • Επίμηκες κτήριο • Κεντρικός κατά μήκος άξονας • Κάτοψη: ορθογώνιο παραλληλόγραμμο • Χωρισμένο εσωτερικά με κιονοστοιχίες σε κλίτη • Μπορεί να είναι μονόκλιτη ή πολύκλιτη • Έχει ξύλινη δίρριχτη στέγη • Δυτικά έχει νάρθηκα και ανατολικά το ιερό με την Αγία Τράπεζα

Άγιος Δημήτριος (τέλη 5ου αι.) Θεσσαλονίκη

Αρχιτεκτονική: Τα περίκεντρα κτήρια Κυκλικά κτήρια με θόλο ή τρούλο Παράδειγμα: Ο ναός Σέργιου και Βάκχου (6ος αι.) στην Κωνσταντινούπολη

Αρχιτεκτονική: Βασιλική με τρούλο • Συνδυασμός βασιλικής και περίκεντρου κτηρίου • Στήριξη θόλου στην ορθογώνια βάση της βασιλικής • Έμφαση στο κεντρικό τμήμα του χώρου ▼ Βασιλική με τρούλο  Κεντρικός χώρος κάτω από τον τρούλο  Ο τρούλος στηρίζεται σε 4 ογκώδεις πεσσούς, με τη βοήθεια τόξων και σφαιρικών τριγώνων

Κάτοψη ναού Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη (6ος αι.)

Κατασκευαστική καινοτομία της τρουλαίας βασιλικής  τα 4 σφαιρικά τρίγωνα  στη συνάντησή τους σχηματίζεται στεφάνη  πάνω στη στεφάνη στηρίζεται ο τρούλος

Αρχιτεκτονική: Εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο • Έντονος συμβολισμός:  το τετράγωνο μέσα στο οποίο εγγράφεται ο σταυρός συμβολίζει τη γη  ο τρούλος συμβολίζει τον ουρανό  μαζί συμβολίζουν την ανθρώπινη και τη θεϊκή φύση του Χριστού • τους συμβολισμούς συμπληρώνει και η ανάλογη αγιογραφία

Παραδείγματα αθηναϊκών ναών στον τύπο του σταυροειδούς Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος (11ος αι.) Αθήνα

Αρχιτεκτονική: Οκταγωνικός τύπος (= ο τρούλος στηρίζεται σε οκτάγωνο) Ναός Οσίου Λουκά (10ος αι.) Βοιωτία

Οκταγωνικός τύπος Καθολικό Μονής Δαφνίου (11ος αι.), Αττική

Οκταγωνικός τύπος Νέα Μονή Χίου (μέσα 11ου αι.)

Αρχιτεκτονική: Πεντάτρουλος ναός (=τρούλος πάνω από κάθε κεραία του σταυρού + ο κεντρικός) Ναός Παντάνασσας Γερουμάνας (14ος αι.) Λακωνία

 Ζωγραφική

Βυζαντινή ζωγραφική: Γενικά χαρακτηριστικά • Όχι φυσική αναπαράσταση • Αξονική συμμετρία • Χώρος χωρίς προοπτική και βάθος • Ισοκεφαλία • Επιπεδοποίηση των όγκων • Ρυθμική επανάληψη • Κατάργηση βάρους • Ιερατική προοπτική (αυξομείωση ▼ διαστάσεων κατά τη σπουδαιότητα) Τα στοιχεία του φυσικού κόσμου • Χρυσό φόντο =φως αποκάλυψης, υπάρχουν μόνο ως σύμβολα σύμβολο του απείρου, λαμπρή γέφυρα μεταξύ επίγειου και • Σώματα χωρίς υλική υπόσταση ουράνιου • Αδιαφορία για ανατομία • Μετωπική απεικόνιση-έμφαση στα μάτια ► πνευματικότητα μορφής • Συγκρατημένες κινήσεις και χειρονομίες • Αυστηρό πνευματικό, υπερκόσμιο ύφος ▼ Απουσία συναισθημάτων: οι ψυχικές εκδηλώσεις (πόνος, αγωνία, λύπη, χαρά) δεν ταιριάζουν στην αιώνια ζωή!

Βυζαντινή ζωγραφική Θεματικές Μορφές Σκοπός-λειτουργία  Παλαιοχριστιανική  Ψηφιδωτά Υπηρετεί το δόγμα περίοδος  Τοιχογραφίες Χρήση συμβόλων Εκφράζει την πίστη στον Θεάνθρωπο Ιησού Τιμά τη Θεοτόκο  Βυζαντινοί χρόνοι  Φορητές Προβάλλει τους Πολυπρόσωπες συνθέσεις εικόνες μάρτυρες και τους (σκηνές από τη ζωή του αγίους ως πρότυπα για Χριστού, της Παναγίας, των τους πιστούς Αγίων, την Παλαιά Διαθήκη, τα απόκρυφα κείμενα κ.ά.)

Εικονογραφικός κύκλος ναού: Σκοπός και Γενική διάταξη Σκοπός Γενική διάταξη  Σύνδεση εικονογραφίας- λειτουργίας  Κόγχη αψίδας ιερού Πλατυτέρα (Θεοτόκος με βρέφος δεομένη ή καθιστή σε θρόνο)  Έκφραση των δύο βασικών  Τρούλος δογματικών αξόνων ▼ Παντοκράτορας 1.Ενανθρώπιση και (από κάτω) Προφήτες και  Σφαιρικά τρίγωνα 2. Θυσία στον σταυρό Ευαγγελιστές  Ψηλά στους τοίχους Σκηνές από τη ζωή του Χριστού και της Παναγίας  Πιο χαμηλά στους τοίχους Σκηνές από τη ζωή αγίων

Εικονογραφικός κύκλος σταυροειδούς ναού Ένα σύνολο με τρία μέρη  Ο δογματικός κύκλος Νάρθηκας: Χριστός, κρατώντας ανοιχτό Ευαγγέλιο, ευλογεί Τρούλος: Παντοκράτορας. Τον περιβάλλουν Προφήτες και Άγγελοι ή η Θεοτόκος και ο Ιωάννης Πρόδρομος Σφαιρικά τρίγωνα που στηρίζουν τον θόλο: Οι τέσσερις Ευαγγελιστές Κόγχη ιερού: Θεοτόκος – Πλατυτέρα (κυοφόρησε τον άπειρο Θεό- ενώνει ουρανό και γη)  Ο λειτουργικός κύκλος Ιερό Βήμα: Από πάνω προς τα κάτω: Οι Απόστολοι, Ιεράρχες, Διάκονοι Πρόθεση (αριστερό μέρος Ιερού): ο Χριστός Πάσχων με τα σύμβολα του Πάθους (σταυρός και λόγχη). Εκεί ετοιμάζονται τα Τίμια Δώρα για τη Θεία Ευχαριστία. Διακονικό (δεξιό μέρος Ιερού): Άγγελοι, προφήτες, παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη και από εμφανίσεις του Χριστού μετά την Ανάσταση  Ο εορταστικός κύκλος Στις 4 καμάρες, στους πλάγιους τοίχους και στο νάρθηκα. Τα θέματά του είναι 12 (Ευαγγελισμός, Γέννηση, Υπαπαντή, Βάπτιση, μεταμόρφωση, Βαϊοφόρος, Έγερση Λαζάρου, Σταύρωση, Ανάσταση, Ανάληψη, Κοίμηση Θεοτόκου, Πεντηκοστή Εικόνες τέμπλων: Δεξιά της Ωραίας Πύλης: Χριστός, δεξιότερα: Ο Ιωάννης Πρόδρομος Αριστερά της Ω.Π.: Θεοτόκος, αριστερότερα ο Άγιος στον οποίο είναι αφιερωμένος ο ναός Πάνω από την Ωραία Πύλη: ο Μυστικός Δείπνος και αριστερά και δεξιά ανά 6 οι 12 Απόστολοι

Η ζωγραφική των κατακομβών  Νωπογραφίες με χρήση συμβόλων: ΙΧΘΥΣ, άγκυρα, παγώνι, άμπελος κ.ά. Σύμβολα, Κατακόμβη της Domitilla (3ος αι. μ.Χ.), Ρώμη

Παλαιοχριστιανική περίοδος (3ος- 7ος αι.) Ζωγραφική  Ζωντανά ακόμη τα ελληνιστικά πρότυπα  Σαφή περιγράμματα  Συστροφή του σώματος  Πλούτος πτυχώσεων ► απόδοση του όγκου του σώματος  Έντονα χρώματα ► νατουραλιστική απόδοση χώρου και μορφών  Ο Χριστός ως αγένειος νεαρός  Έντονοι χρωματισμοί  Διακοσμητικά στοιχεία

Παλαιοχριστιανική περίοδος Ο καλός ποιμένας (τέλη 2ου-αρχές 3ου αι. μ.Χ.) Τοιχογραφία, Κατακόμβη Δομιτίλλας. Ρώμη

Παλαιοχριστιανική περίοδος Οι τρεις παίδες εν καμίνω (3ος αι. μ.Χ.) Τοιχογραφία, Κατακόμβη Πρισίλλας. Ρώμη

Παλαιοχριστιανική περίοδος «Η Θεραπεία της Αιμορροούσας» (αρχές 4ου αι.) Τοιχογραφία, Κατακόμβη των Μαρκελλίνου και Πέτρου. Ρώμη

Παλαιοχριστιανική περίοδος «Ο καλός ποιμένας» (5ος αι.) Ψηφιδωτό Μαυσωλείο της Γάλα Πλακίδια. Ραβένα

Παλαιοχριστιανική περίοδος Τμήμα από το ψηφιδωτό της Ουράνιας Ιερουσαλήμ (5ος αι.) Άγιος Γεώργιος (Ροτόντα) Θεσσαλονίκη

Ο Ιουστινιανός και η ακολουθία του (6ος αι.) Ψηφιδωτό, Άγιος Βιτάλιος. Ραβένα

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα και η ακολουθία της (6ος αι.) Ψηφιδωτό, Άγιος Βιτάλιος. Ραβένα

Η Μεταμόρφωση του Χριστού (περίπου 600) Ψηφιδωτό, Αγία Αικατερίνη. Σινά

Παλαιοχριστιανική περίοδος Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Β΄ εισέρχεται θριαμβευτής στην Θεσσαλονίκη (7ος αι.) Τοιχογραφία Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκη

Παλαιοχριστιανική περίοδος Το ταξίδι στη Βηθλεέμ και η Υπαπαντή του Χριστού (7ος-8ος αι.) Τοιχογραφία Santa Maria Καστελσέπριο (Ιταλία)

Παλαιοχριστιανική περίοδος Χριστός Παντοκράτωρ (α΄ μισό 6ου αι.) Εγκαυστική φορητή εικόνα Μονή Αγίας Αικατερίνης Σινά

Παλαιοχριστιανική περίοδος Γλυπτική Σας θυμίζει τον «Μοσχοφόρο» της αρχαϊκής τέχνης; Καλός ποιμένας (4ος αι.) Μάρμαρο, Μουσείο Βατικανού

Πρωτοβυζαντινή περίοδος (7ος αι.-843)  Συνεχίζεται η παράδοση της παλαιοχριστιανικής περιόδου  Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας εξακολουθούν, όπως στην παλαιοχριστιανική περίοδο, να τοποθετούνται παραστάσεις οραμάτων του θεού κατά την Παλαιά ή την Καινή Διαθήκη  Πρώτες απεικονίσεις της Παναγίας, στην αψίδα, που υπαινίσσεται τη Θέαση του Ενσαρκωμένου Λόγου  Εξακολουθούν επίσης να διακοσμούνται οι ναοί με παραστάσεις από τη ζωή του Χριστού που έχουν αφηγηματικό χαρακτήρα αλλά και με ανεικονικά θέματα  Αναθηματικοί (αφιερωματικοί) πίνακες διακοσμούν τους ναούς  Τεχνοτροπία: Συνεχίζεται η σύνθεση στοιχείων της ελληνορωμαϊκής και της ανατολικής παράδοσης, ΑΛΛΑ ενισχύεται η αντιφυσιοκρατική έκφραση στις μορφές και τις παραστάσεις.

Πρωτοβυζαντινή περίοδος Ο Άγιος Δημήτριος με τον επίσκοπο και τον έπαρχο ως κτήτορες (αρχές 7ου αι.) Ψηφιδωτό Άγιος Δημήτριος. Θεσσαλονίκη

Πρωτοβυζαντινή περίοδος Υπαπαντή (7ος αι.) Ψηφιδωτό Kalenderhane Camii Κωνσταντινούπολη

Η τέχνη της Εικονομαχίας (8ος αι.)  Ανεικονικός διάκοσμος  Θέματα: σταυρός στην κόχη του ιερού βήματος  Γεωμετρικά σχήματα  Θέματα από τη φύση Τοιχογραφίες με πτηνά (9ος αι.) Ναός Αγίας Κυριακής, Απείρανθος Νάξου και λουλούδια και γεωμετρικά σχήματα (9ος αι.) Ναός Αγίου Αρτεμίου. Σαγκρί Νάξου

Η τέχνη της Εικονομαχίας Εικονομαχικός σταυρός Αγία Σοφία. Θεσσαλονίκη

Η τέχνη της Εικονομαχίας Εικονομαχικός σταυρός στην αψίδα Αγία Ειρήνη Κωνσταντινούπολη

Η «Μακεδονική» αναγέννηση (9ος-11ος αι.) • Απόδοση βάθους, τοπίου, χώρου • Προσήλωση στη δράση της σκηνής • Έντονα χρώματα • Πλάσιμο όγκων • Διαγραφή σωμάτων κάτω από τα ενδύματα • Πλούσιες, βαθιά σκιασμένες πτυχώσεις • Έκφραση στα πρόσωπα • Καλλιγραφική δεξιοτεχνία στις κινήσεις/χειρονομίες

Ανάληψη (9ος-10ος αι.) Μονή Αγίας Αικατερίνης Σινά

Ψηφιδωτά καθολικού Μονής Οσίου Λουκά Βοιωτίας (11ος αι.) Ο Νιπτήρ, Νάρθηκας καθολικού Μονής Οσίου Λουκά

Υπαπαντή και Βάπτιση Καθολικό Μονής Οσίου Λουκά

O Ιησούς του Ναβή τμήμα τοιχογραφίας (β΄ μισό 10ου αι.) Καθολικό Μονής Οσίου Λουκά