Ιστορία και Μνημεία της Επανομής

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΑΝΟΜΗ 99 – ἡ Καρκάρα14. Ἀπὸ τὰ γνωστὰ ἀρχαῖα τοπωνύμια, τὰ ὁποῖα ἐμπίπτουν στὸ Κατεπανίκιο τῆς Καλα- μαρίας, εἶχαν λησμονηθῆ ἤδη κατὰ τὸν 14ον αἰ. πλήρως, τὰ ἑξῆς15: – ὁ Θερμαϊκὸς Κόλπος, – ἡ Θέρμη, – ὁ Ἀνθεμοῦς, – ἡ Ραίκηλος, – ἡ Κρουσίς, – ἡ Τίνδη, – ἡ Κίθας, – ἡ Σμίλα, – ἡ Σκάψα, – ἡ Γίγωνος16, – ἡ Αἷσα, – ἡ Δίκαια17, – ἡ Βοττική, – ἡ Σπάρτωλος, – τὸ Αἰόλειον, – ἡ Πλεύμη, – ἡ Σίνος. Guillou, Svoronos, Papachryssanthou, Actes de Lavra, ὅ.π., ἔγγρ. 108 (τοῦ 1321), στ. 482. 14 Τὰ σημερινὰ Σήμαντρα. Βλ. Lefort, Villages de Macédoine, ὅ.π., 80-81. 15 Περὶ αὐτῶν βλ. Zahrnt, Olynth und die Chalkidier, ὅ.π., κατ᾽ ἀλφαβητικὴ σειρά. 16 Ἔχει θεωρηθῆ ὡς πιθανὴ ἡ τοπογραφικὴ ταύτιση τῆς Γιγώνου μὲ τὸν Γιγνόν, τοῦ 1321 καὶ μὲ τὸ Λιγνὸν τοῦ 1365. Βλ. Zahrnt, ὅ.π., 179-180. Lefort, ὅ.π., 69 καὶ 93. 17 Μετὰ τὶς σωστικὲς ἀνασκαφικὲς ἔρευνες τῆς τελευταίας δεκαετίας, ὑπάρχουν σοβαρὲς ἐνδείξεις ὅτι ἡ Δίκαια βρισκόταν στὴν παραλία τῆς Νέας Καλλικράτειας. Βλ. Αρτ. Μπιλούκα, Ι. Γραικός, «Νέα Καλλικράτεια Χαλκιδικής. Ἡ πρόσφατη σωστική ανασκαφική έρευνα (1999-2005) στην Ερετριακή αποικία των Δικαιοπολιτών στον Θερ- μαϊκό Κόλπο», ΑΕΜΘ, 20 χρόνια, Επετειακὸς Τόμος, Θεσσαλονίκη 2009, 240.

100 ΙΩΑΚΕΙΜ ΑΘ. ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΣ Ποῦ βρισκόταν λοιπὸν ἡ βυζαντινὴ Πανομή, ὅπως καταγράφεται στὰ ἔγγραφα τῆς ἐποχῆς18; Ἡ παλαιότερη γνωστὴ ἀναφορὰ τῆς Πανομῆς γίνεται σὲ ἔγγραφο τοῦ ἀρχείου τῆς Μεγίστης Λαύρας, τοῦ 1302, τὸ ὁποῖο ὅμως ἀφορᾶ δύο ἀμπέλια ποὺ βρίσκονταν στὴν Πανομὴ19 καὶ ὄχι τὸ ποῦ βρισκόταν ἡ Πανομή. Περὶ τοῦ ὅτι ἡ Πανομὴ ἦταν ἤδη χωριὸ δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία, γιὰ δύο λόγους: 1ον, τὰ προαναφερθέντα ἀμπέλια βρίσκονταν εἰς τὸ χωρίον Πανομή καὶ 2ον, ἀναφέρονται κατ᾽ ἐπανάλειψη διεσπαρμένοι κάτοικοι τῆς Χαλκιδικῆς μὲ τὸ ἐπίθετο Πανομίτης20. Μεταξὺ αὐτῶν διακρίνονται οἱ Πανομίτες τῆς Ὁρμύλιας, οἱ ὁποῖοι τὸ 1331 κατεῖχαν διεσπαρμένα κτήματα στὴν περιοχὴ τῆς Ὁρμύλιας, συνολικῆς ἐκτάσεως μεγαλύτερης τῶν 242 μοδίων21. Ὅλες οἱ ἄλλες ἀναφορὲς ποὺ ἀκολουθοῦν μᾶς δίδουν τὶς ἴδιες πληροφορίες. Μέχρι στιγμῆς λοιπὸν δὲν ἔχουμε τεκμηριωμένη πρόταση γιὰ τὴν θέση τῆς βυζαντινῆς Πανομῆς. Ὅσο γιὰ τὸ βυζαντινὸ γλυπτὸ ποὺ κατέγραψε ὁ Avezou τὸ 1914 στὴν πλακόστρωση τοῦ ἐνοριακοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου καὶ τὸ χρονολόγησε ὁ Παζαρᾶς22 ὡς ἔργο τοῦ 14ου αἰ., μᾶς προσφέρει μόνον μία χρονολογικὴ ἔνδειξη. Ἡ καταστροφὴ τῆς Ἐπανομῆς κατὰ τὴν καταστολὴ τῆς Ἐπαναστάσεως23, τὸν Ἰούνιο τοῦ 1821 καὶ μάλιστα ἡ πυρπόληση τοῦ ναοῦ της, ἀπετέλεσε βαρὺ πλῆγμα γιὰ τὴν προ- σπάθεια καταγραφῆς τῆς Ἱστορίας καὶ τῶν Ἔργων Τέχνης ποὺ εἶχαν συσσωρευθῆ κατὰ τοὺς ὑστεροβυζαντινοὺς χρόνους καὶ τὴν Τουρκοκρατία. Ὅσο γιὰ τὸ ποῦ ἀκριβῶς βρισκόταν ἡ βυζαντινὴ Πανομή, δὲν ὑπάρχει κάποια 18 Γιὰ τὴν ὀνομασία τῆς Πανομῆς βλ., Θ. Ν. Παζαράς, Επανομή, Ιστορία, Μνημεία, Τοπογραφία, Θεσσαλονίκη 1993, 56-60. 19 Lemerle, Guillou, Svoronos, Papachryssanthou, Actes de Lavra, ὅ.π., ἔγγρ. 93 (τοῦ 1302), στ. 8-10. 20 Ὅ.π., ἔγγρ. 111 (τοῦ 1321), στ. 25. 21 J. Lefort, V. Kravari, Ch. Giros, K. Smyrlis, Actes de Vatopédi, τ. 2, Παρίσι 2006, ἔγγρ. 74 (τοῦ 1331), στ. 1, καὶ ἔγγρ. 77 (τοῦ 1331), στ. 12-21· βλ. καὶ σχόλια στὴν σ. 28. 22 Παζαράς, Επανομή, ὅ.π., 61. 23 Ὁ Παζαρᾶς, ὅ.π., 99-101 ἀναφέρεται στὴν συμμετοχὴ τῆς Ἐπανομῆς στὴν Ἐπανάσταση τῆς Χαλκιδικῆς καὶ στὴν πυρπόλησή της. Ὅσο γιὰ τὴν πυρπόληση ὅλων τῶν ναῶν τῆς Χαλκιδικῆς (τῶν ἐνοριακῶν κυρίως) ἀποτελεῖ ἀντι- κείμενο ἔρευνας καὶ καταγραφῆς τοῦ γράφοντος.

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΑΝΟΜΗ 101 συγκεκριμένη ἀναφορὰ στὶς γραπτὲς πηγὲς καὶ τὸ ἐρώτημα παραμένει ἀναπάντητο. Τὴν ἀπάντηση ἴσως θὰ δώσει ἡ πληροφορία τῆς συναδέλφου Μαρίας Ἀποστόλου, στὸν ἀνὰ χείρας τόμο, περὶ ἐντοπισμοῦ βυζαντινῆς κεραμικῆς κατὰ τὶς ἐκσκαφὲς γιὰ τὸ δίκτυο ἀποχετεύσεως τοῦ οἰκισμοῦ τῆς Ἐπανομῆς. Ἔτσι, ἂν λάβουμε ὑπόψη τὴν πληροφορία τῆς Ἀποστόλου, τότε εἶναι πολὺ πιθανὸ νὰ ὑπῆρχε κάποιος οἰκισμὸς στὴ θέση αὐτὴ κατὰ τὰ βυζαντινὰ χρόνια. Ὁ οἰκισμὸς αὐτὸς ἒχει πολλὲς πιθανότητες νὰ ἦταν ἡ Πανομή, μὲ δεδομένο ὅτι ἡ σημερινὴ Ἐπανομή, τῆς ὁποίας τὸ ὄνομα προφανῶς προέρχεται ἀπὸ τὸ Πανομή, ἀναφέρεται ὡς χωριὸ μὲ τὸ ὄνομα Ἀπανομή, σὲ ὀθωμανικὸ φορολογικὸ κατάστιχο, ἤδη ἀπὸ τὸ ἔτος 156824. ◼ 24 Ἄλλες ἀναφορὲς γιὰ τὴν Ἐπανομή (Ἀπανομή) στὰ τουρκικὰ κατάστιχα τῶν πρώτων αἰώνων μετὰ τὴν ὀθωμανικὴ κατάκτηση βλ. Θ. Ν. Παζαράς, Τ᾽Απανουμίτ´κα (το γλωσσικό ιδίωμα της Επανομής), Β´έκδοση (με βελτιώσεις και προσθήκες), Θεσσαλονίκη 2017, 13, ὅπου καὶ παραπομπὲς στὸ Η. Κολοβός, Χωρικοί και μοναχοί στην οθωμανική Χαλκιδική, 15ος και 16ος αιώνες, Θεσσαλονίκη 2000, (ἀδημοσίευτη διδακτορικὴ διατριβή), τ. 2, 53-54 και 94.

102 Dr. Ioakeim Papaggelos Archaeologist The byzantine Epanomi The earliest known mention of Panomi was made in a document of the archive of the Great Lavra monastery on Mount Athos, in 1302 (Lavra, 93.8). However, it is about two vineyards that there were in Panomi, and not where Panomi was. There is no doubt about the fact that Panomi was already a village, for two main reasons: firstly, the abovementioned vineyards were in the village of Panomi and secondly, there are references to dispersed residents of Chalkidiki by the last name of Panomi- tis. The localization of \"byzantine ceramics\" in excavations in modern Epanomi makes it very likely that there was indeed some settlement in this place during the Byzantine times. This settlement was very likely to be Panomi, given that today's Epanomi, whose name obviously derives from Panomi, is referred to as a village named Apanomi, in the Ottoman tax register since the year 1568.

Νικόλαος Εμμ. Παπαοικονόμου Ερευνητής Η Επανομή κατά την οθωμανική περίοδο Ηεμφάνιση των Οθωμανών στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης και η κατάληψη της πόλης αρχικά το 1387 και στη συνέχεια το 1430 είναι γεγονότα που δημιούργησαν νέα οικονομικά και δημογραφικά δεδομένα στην Χαλκι- δική1. Πολλά από τα παλιά βυζαντινά χωριά, ιδιαίτερα στο δυτικό τμήμα της χερσονήσου, ερημώθηκαν, ενώ ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν νέοι οικισμοί χριστιανών και μουσουλ- μάνων Γιουρούκων2. Μεταξύ των εγκαταλελειμμένων χωριών στην περιοχή της Καλαμαριάς είναι και η βυζαντινή Πανομή3, η ερήμωση της οποίας τοποθετείται ίσως στον 15ου αιώνα. Κι ενώ η Πανομή συνεχίζει να καταγράφεται στα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα του 1519 (εικ. 1), του 1530 και του 1568 ως καλλιεργήσιμη γη χωρίς κατοίκους (mezraa), μαζί με 1 Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσαλονίκη 1992 (γ´ ανατύπ.), 60. C. Imber, The Ottoman Empire 1300-1481, Istanbul 1990, 34. 2 Για τις δημογραφικές ανακατατάξεις στη Χαλκιδική τον 15ο και 16ο αιώνα βλ. Η. Κολοβός, Χωρικοί και μοναχοί στην Οθωμανική Χαλκιδική 15ος - 16ος αιώνες, τόμ. 1ος, (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), 78-86 και 110. Για τους Γιουρούκους της Καλαμαριάς βλ. Μ. Gökbilgin, Rumeli’ de Yürükler, Tatarlar ve Evlad-ı Fatihan, Istanbul 1957, 70 και 264. 3 P. Lemerle, A. Guillou, N. Svoronos, D. Papachryssanthou, Actes de Lavra II, Paris 1977, σ. 120. J. Lefort, Villages de Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale (Travaux et Mémoires. Monographies 1), Paris 1982, 115.

104 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΕΜΜ. ΠΑΠΑΟΙΚΟΝΟΜΟΥ τις βυζαντινές τοποθεσίες “Ραβδά” και “Πάλιρος”4, το 1546 εμφανίζεται παράλληλα και πολύ κοντά σε αυτή ένα νέο χωριό με το όνομα Απανομή5, το οποίο περιλαμβάνεται και σε αναλυτικό φορολογικό κατάστιχο του 15686. Εικ. 1. Πρώτη οθωμανική καταγραφή της Πανομής, (Tapu Tahrir 70, έτος 1519). Φαίνεται πως ο νέος οικισμός δημιουργήθηκε γύρω στο 1540, έπειτα από υποχρεω- τική μετοικεσία πληθυσμών από άλλες περιοχές με σκοπό ενδεχομένως την εκμετάλλευση από τους Οθωμανούς των παρακείμενων αλυκών. Το 1568 η Επανομή διαθέτει δύο μα- χαλάδες, έναν μαχαλά χριστιανών Ρωμιών και έναν μαχαλά χριστιανών, μάλλον, Αρβα- νιτών. Συνολικά απογράφονται 253 νοικοκυριά, 106 άγαμοι νεαροί άνδρες και 4 χήρες. Οι νέοι κάτοικοι του χωριού ασχολούνται με την παραγωγή του αλατιού, με την καλ- λιέργεια δημητριακών, σύκων και κάνναβης (λινάρι), με το πάστωμα ψαριών και με την 4 Η. Κολοβός, ό.π., τόμ. 2ος, 94. Προφανώς, η τοποθεσία Πάλιρος πρέπει να ταυτιστεί με το σημερινό τοπωνύμιο Πάλιουρας, στα δυτικά της Επανομής. 5 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, IE. ML., Kutu 1, Gömlek 28. Περίληψη του εγγράφου : “Sadık, Durmuş ve diğer kim- selerin Selanik kazasına tabi Apanomi karyesi mukataalarından olan borçlarının tesviyesi için istida eylediği vecihle icra-yı muamele olunması hakkında ita kılınan ve Selanik ve Sidrekapsi Kadısı’na yazılan ferman”, 25/5/953 (1546). 6 Ό.π., 53-54.

Η ΕΠΑΝΟΜΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ Ο ΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 105 εξαγωγή ρητίνης από τα πευκοδάση, τα οποία προφανώς υπήρχαν σε αφθονία εκείνη την εποχή στην περιοχή7 (εικ. 2-3). Εικ. 2. Πορτολάνος του Joseph Roux, 18ος αιώνας. Διακρίνεται η ονομασία Fanal (Φανάρι) και Pointe (Μύτη, Ακρωτήριο) de Panomy στην περιοχή της Επανομής. 7 Al. Stojanovski, Turski dokumenti za istorijata na makedonskiot narod, Opširen popisen defter za Solunskiot sandžak od 1568-69 godina, τόμ. IX, Skopje 2002, 251-255. Για την Επανομή γενικά βλ. ενδεικτικά: Θ. Ν. Παζαράς, Επα- νομή. Ιστορία - Μνημεία - Τοπογραφία, Θεσσαλονίκη 1993. Αθ. Τσακνάκης, “Επανομή, Ιστορία-Λαογραφία”, Χρο- νικά της Χαλκιδικής, 17-18 (1969), 10-208. P. Bellier, R. Bondoux, J. Cheynet, B. Geyer, J. Grélois, V. Kravari, Paysages de Macédoine, Présenté par Jacques Lefort, Paris 1986, 127.

106 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΕΜΜ. ΠΑΠΑΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Στους επόμενους αιώνες ο οικισμός διατηρεί την οικονομική και δημογραφική δυνα- μική του. Σύμφωνα με την φοροαποδοτική της ικανότητα, όπως αυτή καταγράφεται στους Οθωμανικούς φορολογικούς καταλόγους του Ιεροδικείου Θεσσαλονίκης8, η Επα- νομή είναι ένα από τα μεγαλύτερα χωριά του ναχιγιέ της Καλαμαριάς, ενώ κάποια στιγμή, ίσως στον 18ο αιώνα, εγκαθίσταται και μικρός αριθμός μουσουλμάνων. Εικ. 3. Χάρτης του Θερμαϊκού του 1738 (Golfe de Salonique, levé géométriquement depuis le Cap de Paillouri jusqu'aux embouchures du Verdar, par Mr Le Roy, Εθνική Βιβλιοθήκη Γαλλίας). 8 Για την κατανομή των φόρων στην περιοχή της Θεσσαλονίκης και ενδεικτικά για την Επανομή βλ. Γ. Χαβιαράς, Οι φορολογικές υποχρεώσεις των χωριών του καζά της Θεσσαλονίκης το έτος 1137 (1724-1725), με βάση τον κώδικα αριθμός 35 του Ιεροδικείου Θεσσαλονίκης, (αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία), Ρέθυμνο 2003, 53, 58 και 71.

Η ΕΠΑΝΟΜΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ Ο ΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 107 Στην οικονομική και πληθυσμιακή αυτή ανάπτυξη συνέβαλε η υπαγωγή του χωριού ήδη από τον 17ο τουλάχιστον αιώνα στο λεγόμενο “χάσι του Λόγγου ή Λαγκαδά”, το οποίο ανήκε στον εκάστοτε Αρχιευνούχο του χαρεμιού του σουλτάνου9. Το γεγονός αυτό εξασφάλισε μεγάλες φοροαπαλλαγές από τους επαχθείς έκτακτους φόρους του οθωμα- νικού κράτους, παρέχοντας έτσι τη δυνατότητα στους κατοίκους να απολαμβάνουν μια σειρά οικονομικών προνομίων10. Γενικά οι πληροφορίες για την Επανομή κατά την περίοδο μεταξύ του 16ου και των αρχών του 19ου αιώνα είναι αποσπασματικές και βασίζονται κυρίως σε περιστασιακές δημοσιεύσεις ή μεταφράσεις των κωδίκων του Ιεροδικείου Θεσ- σαλονίκης11. Η γειτνίαση με το παρακείμενο μετόχι της μονής της Αγίας Αναστασίας στα Κρι- τζιανά12 και οι σχέσεις του χωριού με το συγκεκριμένο ιερό καθίδρυμα διέσωσαν ως στις μέρες μας ένα πολύ σημαντικό τεκμήριο για την προσωπογραφία της Επανομής κατά την περίοδο μεταξύ του 17ου και των αρχών του 19ου αιώνα. Πρόκειται για τα ονόματα 439 Επανομιτών, τα οποία είχαν σταλεί σταδιακά προς μνημόνευση στο μοναστήρι της Αγίας Αναστασίας13. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται και τα ονόματα 11 ιερέων (Κώνστας, 9 Ἰ. Βασδραβέλλης, Ἱστορικὰ Ἀρχεῖα Μακεδονίας. Α´. Ἀρχεῖον Θεσσαλονίκης 1695-1912, Θεσσαλονίκη 1952, 83-84 και 94-95. Β. Δημητριάδης, “Φορολογικὲς κατηγορίες τῶν χωριῶν τῆς Θεσσαλονίκης κατὰ τὴν Τουρκοκρατία”, Μακε- δονικά 20 (1980), 429-430. 10 Βλ. το πωλητήριο έγγραφο του 1610 (χοτζέτι), που αφορά στην αγοραπωλησία αγρού μεταξύ δύο αδελφών από την Επανομή, ενδεικτικό του ιδιαίτερου ιδιοκτησιακού καθεστώτος του χωριού, Φ. Κοτζαγεώργης, Η Αθωνική μονή Αγίου Παύλου κατά την Οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002, 169. 11 Σε μια εγγραφή του κώδικα 133 του 1776 (σ. 19-20, 39-40) του Ιεροδικείου Θεσσαλονίκης, που αφορά σε υπόθεση χρεών των χωριών του χασίου του Λόγγου, αναφέρονται τα ονόματα του κοτζάμπαση της Επανομής Βασιλείου γιου του Δημητρίου και του πολίτη Ντάνου γιου του Αλέξη, βλ. S. M. T. Shariat - Panahi, Όψεις της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης στην ευρύτερη περίοδο της Ρωσο-Οθωμανικής σύγκρουσης 1768-1774, με βάση τις οθωμανικές πηγές (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), τόμ. Α´, Αθήνα 2010, 100. Επίσης σε άλλη εγγραφή του κώδικα 127 (σ. 47) του έτους 1774, η οποία αφορά σε υπόθεση δολοφονίας ενός φύλακα από τη Σίνδο στην Επανομή, ανα- φέρονται επίσης ονόματα δημογερόντων μεταξύ των οποίων ο κοτζάμπασης Αναστάσιος Αθανασίου και οι πο- λίτες Κωνσταντίνος Δήμου και Πασχάλης Στεριάνη, βλ. Shariat - Panahi, ό.π., 249. 12 Θ. Παζαράς, “Ἡ κτητορικὴ ἐπιγραφὴ τοῦ Μετοχίου τῆς Ἁγίας Ἀναστασίας στὰ Κριτζιανὰ Ἐπανομῆς”, Μακεδο- νικά, 10 (1970), 143-151. 13 Στον κώδικα “Πρόθεσις” η Επανομή καταγράφεται ως “Απανεμή” και “Απανομή”. Τα ονόματα των Επανομιτών

108 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΕΜΜ. ΠΑΠΑΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Γραμμένος, Ζαχαρίας, Δημήτριος, Ισίδωρος, Λογοθέτης, Πούλος, Σιδέρης, Καστρής, Νι- κόλαος, Κρυστάλης). Τα ονόματα περιλαμβάνονται στον κώδικα “Πρόθεσις”, ο οποίος άρχισε να συμπληρώνεται το 1732, ωστόσο αποτελεί αντιγραφή παλαιότερων βρέβιων ή κωδίκων προθέσεων και παρρησιών του 17ου αιώνα, οπότε τα ονόματα αυτά μπορούν να χρονολογηθούν τουλάχιστον από το 1650, ίσως και νωρίτερα14 ( εικ. 4). Σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της Επανομής αποτελεί η συμμετοχή της στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Ακολουθώντας το παράδειγμα των υπόλοιπων χωριών της Χαλκιδικής, οι Επανομίτες, μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης στις 17 Μαΐου του 1821 στον Πολύγυρο, συγκροτούν ιδιαίτερο στρατιωτικό σώμα και εντάσσονται στο στράτευμα του Εμμανουήλ Παπά15. Η αποτυχία του κινήματος μετά τις συντριπτικές ήττες των Χαλκιδικιωτών από τον Οθωμανικό στρατό στη Ρεντίνα και στα Βασιλικά, οδήγησε στα τραγικά γεγονότα της πυρπόλησης των χωριών, της σφαγής αγνώστου αριθμού χρι- στιανών και στην αιχμαλωσία επίσης αγνώστου αριθμού γυναικόπαιδων. Όσοι από τους κατοίκους της Επανομής σώθηκαν από την οθωμανική λαίλαπα, βρήκαν καταφύγιο στην χερσόνησο της Κασσάνδρας, ενώ δεν αποκλείεται ορισμένοι να κατόρθωσαν να εισέλθουν και μέσα στα τείχη της Θεσσαλονίκης. Στο χρονικό διάστημα από τον Ιούνιο ως τον Νοέμβριο του 1821, οπότε πραγματοποιείται και η κατάληψη της Κασσάνδρας από τους Οθωμανούς, ένας μεγάλος αριθμός χριστιανών, οι οποίοι είχαν εγκλωβιστεί εκεί κατόρ- θωσαν με την βοήθεια Σκοπελίτικων, Λημνιώτικων και Ψαριανών καραβιών να μεταβούν στις Σποράδες, όπου και παρέμειναν έως την παραχώρηση γενικής αμνηστίας από τις οθωμανικές αρχές16. εντοπίζονται στις σελίδες 205-209. Φαίνεται πως καταγράφηκαν σταδιακά από διαφορετικό χέρι μεταξύ του 1732 και των αρχών του 19ου αιώνα. 14 Π. Παπαγεωργίου, “ Ἐκδρομὴ εἰς τὴν βασιλικὴν καὶ πατριαρχικὴν μονὴν τῆς Ἁγίας Ἀναστασίας τῆς Φαρμακο- λύτριας τὴν ἐν τῇ Χαλκιδικῇ”,  Byzantinische Zeitschrift 7 (1898), 68-71. 15 Εκτενή βιβλιογραφία για το επαναστατικό κίνημα της Χαλκιδικής το 1821 βλ. στο Ν. Παπαοικονόμου, Προσω- πογραφία Αγωνιστών του 1821 από τη Χαλκιδική και τη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 2006, 17-18, σημ. 1. 16 Γ. Χιονίδης, “Oι Μακεδόνες πρόσφυγες της Σκοπέλου στα 1829”, Μακεδονικά 17 (1977), 124-137. Ο ίδιος “Οι «πάροικοι» της Σκοπέλου (1829) που κατάγονταν από τη Χαλκιδική”, Χρονικά της Χαλκιδικής 31-32 (1977), 3-15.

Η ΕΠΑΝΟΜΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ Ο ΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 109 Εικ. 4: Κώδικας “Πρόθεσις” της μονής της Αγ. Αναστασίας, 1732. Διακρίνονται τα ονόματα των Επανομιτών συνδρομητών της Μονής.

110 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΕΜΜ. ΠΑΠΑΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Πολύ νωρίς, ήδη από τον Δεκέμβρη του 1821, ορισμένοι Επανομίτες επιστρέφουν στο χωριό και μετά από τη μεσολάβηση ενός πλούσιου Εβραίου της Θεσσαλονίκης ζητούν άφεση και αμνηστία από τους Τούρκους. Η επανάκαμψη αρκετών Επανομιτών προσφύγων των βορείων Σποράδων θα γίνει σταδιακά στην επόμενη δεκαετία από το 1822 έως και τις αρχές του 1830 και πολύ σύντομα ο πληθυσμός θα αυξηθεί εντυπωσιακά. Ενδεικτικά αναφέρουμε πως το 1834 στην Επανομή κατοικούσαν 436 άρρενες17 (εικ. 5). Όσον αφορά στα αιχμαλωτισθέντα γυναικόπαιδα, είναι χαρακτηριστική μια επιστολή που στέλνει ο Ρώσος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη Άγγελος Μουστοξύδης προς τον Κα- ποδίστρια το 1830. Ο Μουστοξύδης, αφού περιγράφει την τραγική κατάσταση που βίωναν στα χαρέμια της Θεσσαλονίκης τα εξισλαμισθέντα γυναικόπαιδα της Μακεδονίας, εξιστορεί τις επιτυχημένες προσπάθειές του για την απελευθέρωση σημαντικού αριθμού αυτών, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και τρεις γυναίκες από την Επανομή, η Αναστασία, η Αναστασία και η Μέλισσα18. Μετά την λήξη της Επανάστασης στη Μακεδονία, πολλοί από τους Επανομίτες πρόσφυγες της Σκιάθου και της Σκοπέλου και κυρίως όσοι είχαν συμμετάσχει στις πο- λεμικές επιχειρήσεις κατά των Οθωμανών στην Χαλκιδική, υπό τον φόβο των αντιποίνων, παρέμειναν στα νησιά και συνέχισαν τον Αγώνα στη νότια Ελλάδα. Εντάχθηκαν στα άτακτα σώματα των Μακεδόνων και με ορμητήριο τη Σκόπελο υπό τους οπλαρχηγούς Αν. Καρατάσο, Κ. Μπίνο, Κ. Δουμπιώτη, Δ. Ολύμπιο και άλλους, έσπευσαν να προσφέ- ρουν τις υπηρεσίες τους, όπου τους καλούσε η κεντρική διοίκηση των επαναστατημένων Ελλήνων. 17 Τη δεκαετία 1830 - 1840 το οθωμανικό κράτος διεξήγαγε μια σειρά απογραφών, στις οποίες όμως απογράφονταν μόνο οι άρρενες ραγιάδες. Ο καταγραφέας σημείωνε στο τεφτέρι του το όνομα, το πατρώνυμο, την ηλικία, τα χαρακτηριστικά του προσώπου (χρώμα μαλλιών κτλ.) και κάποιες φορές και το επάγγελμα του απογραφομένου. Για το απογραφικό τεφτέρι του έτους 1250 (1834) του ναχιγιέ Καλαμαριάς, όπου περιλαμβάνεται και η Επανομή, βλ. Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Νüfus Defterleri, sıra 4995. Στην απογραφή του 1834 ο μεγαλύτερος σε ηλικία Επανομίτης είναι ο ιερέας παπα Βασίλης Μήτσου 85 ετών. 18 Ι. Σαράφης, “Η απελευθέρωση Χαλκιδικιωτών αιχμαλώτων από τον Ρώσο πρόξενο στη Θεσσαλονίκη Άγγελο Μουστοξύδη το 1830”, Παγχαλκιδικός Λόγος 10 (Ιανουάριος - Μάρτιος 2012), 12-14.

Η ΕΠΑΝΟΜΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ Ο ΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 111 Εικ. 5. Οθωμανική απογραφή πληθυσμού της Επανομής 1834 (NFS.d., 4995).

112 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΕΜΜ. ΠΑΠΑΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Έλαβαν μέρος στις μάχες με τους Οθωμανούς το 1822 στα Βρυσάκια της Εύβοιας, το 1823 στη Σκιάθο και στο Τρίκερι Μαγνησίας. Το 1824 παραβρέθηκαν στην υπεράσπιση των Ψαρών και λίγο αργότερα την ίδια χρονιά κλήθηκαν να μεταβούν στην Ύδρα, προ- κειμένου να συμβάλουν στη διαφύλαξή της από ενδεχόμενη επίθεση των τουρκοαιγυ- πτιακών στρατευμάτων. Το 1825, υπό τη διοίκηση του Αν. Καρατάσου, οι Μακεδόνες, συμπεριλαμβανομένων και αρκετών Επανομιτών, είναι οι πρώτοι Έλληνες που αντιμε- τωπίζουν επιτυχώς τον Ιμπραήμ στις μάχες του Νεοκάστρου, του Σχοινόλακκα και του Κρεμμυδιού στην περιοχή της Πύλου στην Πελοπόννησο. Το 1826 οι ίδιοι στρατιωτικοί άνδρες λαμβάνουν μέρος στη μάχη της Αταλάντης, όπου πολεμούν με τον υπασπιστή του Κιουταχή, Μουστάμπεη. Την επόμενη χρονιά, το 1827, συμμετέχουν και στη δεύτερη μάχη των Τρικέρων Μαγνησίας. Η έρευνα έχει φέρει έως τώρα στο φως πληροφορίες για τριάντα περίπου αγωνιστές του 1821 από την Επανομή (Αθανασίου Αντώνιος, Θέμελης Γρηγόρης, Αθανασίου Δη- μήτριος, Αθανασίου Ιωάννης, Αθανασίου Στέριος, Αντωνίου Βασίλειος, Αποστόλου Κροστάλης, Αποστολάρας Μιχαήλ, Βασιλείου Αργύρης, Βασιλικού Γεώργιος, Γεωργίου Δημήτριος, Δημητρίου Αργύρης, Επανομίτης Λάμπρος, Επανομίτης Μπεκιάρης, Επανο- μίτης Σύρος, Θεοδώρου Χριστόδουλος, Ιωάννου Γεώργιος, Κωνσταντίνου Τριαντάφυλ- λος, Λάμπρου Αγγελής, Λιόλιου Ευάγγελος, Μιχαήλ Βασίλειος, Μοσχόπουλος Στέριος, Πανταζή Ιωάννης, Πέγιου Δημήτριος, Ρήγα Γεώργιος, Ρήγα Δημήτριος, Σακελλαρόπουλος Αντώνιος, Στάμου Αντώνιος, Στυλιανού Γεώργιος, Δημητρίου Αλέξης, Δημητρίου Μπόζις, Δημητρίου Στόικος, Δημητρίου Ρήγας, Δημητρίου Χριστόδουλος, Ιωάννου Κωνσταντίνος, Ιωάννου Αργύρης, Λάμπρου Δημήτριος)19 και για οκτώ από το γειτονικό Νεοχώρι (από τους οκτώ Νεοχωρίτες οι τρεις αναφέρεται ότι σκοτώθηκαν κατά την υπεράσπιση της Κασσάνδρας)20. Για κάποιους τα στοιχεία είναι λιγότερα, για άλλους περισσότερα. 19 Ν. Παπαοικονόμου, Προσωπογραφία, ό.π., 190-205. 20 Ν. Παπαοικονόμου, “Η πορεία της έρευνας για τους Αγωνιστές του 1821 από τη Χαλκιδική”, Χρονικά της Χαλκιδικής 54-55 (2009-2010), 183-203.

Η ΕΠΑΝΟΜΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ Ο ΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 113 Εικ. 6: Αίτηση του Επανομίτη Αγωνιστή του 1821 Χριστόδουλου Θεοδώρου για την απόδοση Αριστείου, 1839 (Γενικά Αρχεία του Κράτους). Τουλάχιστον δύο από τους τριάντα, διαθέτουν ιδιαίτερο φάκελο στο Αρχείο Αγωνι- στών της Εθνικής Βιβλιοθήκης21. Ορισμένοι ωστόσο από τους Επανομίτες Αγωνιστές δεν ακολούθησαν την πορεία των μακεδονικών στρατευμάτων των Σποράδων, αλλά κι- νήθηκαν μεμονωμένα, ενταγμένοι σε ανεξάρτητα στρατιωτικά σώματα. Ας δούμε μερικά παραδείγματα. Ο Αντώνιος Αθανασίου, γεννημένος στην Επανομή το 1798 πολέμησε υπό τις οδηγίες του Ιωάννη Κολοκοτρώνη στην Πελοπόννησο, υπό τον Καραϊσκάκη στην Στερεά, υπό τον Βλαχόπουλο στην Κρήτη και στη Χίο και υπό τον Σκουρτανιώτη στη Θήβα22. Ο Χριστόδουλος Θεοδώρου γεννημένος το 1797 (εικ. 6), υπό τη διοίκηση Στερεοελλαδιτών οπλαρχηγών έλαβε μέρος σε πολλές σημαντικές μάχες της κεντρικής Ελλάδας, όπως στη Δόμβραινα Βοιωτίας, στο Χαϊδάρι, στο Δίστομο, στο Μεσολόγγι 21 Αρχείο Αγωνιστών Εθνικής Βιβλιοθήκης, Φάκελοι / Κουτιά 19, 61. 22 Ν. Παπαοικονόμου, Προσωπογραφία Αγωνιστών, ό.π., 190.

114 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΕΜΜ. ΠΑΠΑΟΙΚΟΝΟΜΟΥ και στη Θήβα23. Ο Βασίλειος Μιχαήλ, γεννημένος το 1803, ακολούθησε τα στρατεύματα του Ιωάννη Νοταρά, του Χατζηχρήστου και του Νικηταρά Σταματελόπουλου συμμετέ- χοντας στις μάχες στα Δερβενάκια, στον Πειραιά, στα Βέρβαινα και στην Πέτρα Βοι- ωτίας24. Ο Επανομίτης Γεώργιος Ρήγας, γεννημένος το 1796, εντάχθηκε στα στρατιωτικά σώματα των οπλαρχηγών Ηλία Μαυρομιχάλη, Χριστόφορου Περραιβού και Νικολάου Κριεζιώτη δίνοντας το παρόν σε συγκρούσεις με τους Οθωμανούς στο Χαϊδάρι, στο Κα- ματερό, στην Αθήνα και στα Ψαρά25. Μετά τη λήξη του Αγώνα της Ανεξαρτησίας και την έλευση του Καποδίστρια, αρκετοί παλαιοί Επανομίτες Αγωνιστές του ’21 κατατάσσονται ως στρατιώτες στον εθνικό τακτικό στρατό, ενώ ορισμένοι από αυτούς λίγο αργότερα, μετά την ενθρόνιση του Όθωνα, συ- νεχίζουν την στρατιωτική τους υπηρεσία ως επαγγελματίες στρατιωτικοί, στελεχώνοντας τις νεοσύστατες δομές του ελληνικού στρατού, όπως ήταν η Χωροφυλακή, η Εθνοφυλακή και η Φάλαγγα. Παράλληλα επιβραβεύονται από την Ελληνική πολιτεία για την συμμε- τοχή τους στην απελευθέρωση της Ελλάδας και τιμώνται με αριστεία και εθνικές γαίες. Όσοι από τους Επανομίτες πρόσφυγες της επανάστασης δεν επέστρεψαν στην πατρίδα τους, μετά τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους, διασκορπίστηκαν σε διάφορες περιοχές, κάποιοι παρέμειναν στην Σκόπελο, όπου μέχρι πρόσφατα υπήρχε το επώνυμο “Επανο- μίτης”. Άλλοι, κυρίως όσοι είχαν εξασκήσει το επάγγελμα του στρατιωτικού, στα μέσα της δεκαετίας του 1830 εγκαταστάθηκαν στο προσφυγικό οικισμό των Mακεδόνων στην Αταλάντη και στα γύρω χωριά της Φθιώτιδας26. Ωστόσο υπάρχουν και μεμονωμένες πε- ριπτώσεις προεπαναστατικών κατοίκων της Επανομής, οι οποίοι βρήκαν μια νέα πατρίδα στη Χαλκίδα, στο Ναύπλιο27 και στην Ιστιαία της Εύβοιας28. ◼ 23 Ό.π., 197-198. 24 Ό.π., 200-201. 25 Ό.π., 203-204. 26 M. Χριστοφόρου, Η Οπουντία Λοκρίδα και η Αταλάντη. Μνήμες και μαρτυρίες, Μέρος Α΄ (Β΄ έκδοση), Αθήνα 1999, 330. 27 Χρ. Ρέππας, “Γενική απογραφή του πληθυσμού του Ναυπλίου κατά το 1825”, Μνημοσύνη 9 (1982-1984), 338. 28 Γενικά Αρχεία του Κράτους, Κεντρική Υπηρεσία, Εκλογικά Συλλογής Λαδά (1843-1873), Φ. 34.

115 Nikolaos Emm. Papaoikonomou Researcher Epanomi during the Ottoman period Despite the fact that archaeological research is very rich in the area of Epanomi, en- lightening this way many aspects of its past during antiquity, on the contrary the Ottoman phase of its history has not been fully clarified. Composing the passage of the settlement from the Byzantine period to the new data that emerged from the Ottoman domination in Macedonia, we try to outline unknown aspects of Epanomi during the Ottoman period from the 15th to the 19th century. The main stations of this historic route are the establishment of the new settlement in the 16th century and its destruction during the Greek Revolution of 1821.



ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ 117 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΟΜΗ Από στόμα σε στόμα, εκδοτική σειρά, Κτήμα Γεροβασιλείου, Επανομή. Eπανομίτικα μαγειρέματα, 2012. Aμπελοτραπεζώματα, έρευνα Βαγγέλης Γεροβασιλείου, Σόνια Τζιώλα-Γεροβασιλείου, Χρυσάνθη Γκάρου, 2013. Το τσίπουρο αφηγείται, 2014. Γύρω-γύρω όλοι, έρευνα Σόνια Τζιώλα-Γεροβασιλείου, 2015. Οι μουσαφίρηδες, έρευνα Σόνια Τζιώλα-Γεροβασιλείου, 2016. Επανομή, η δική τους Ιθάκη, έρευνα Σόνια Τζιώλα-Γεροβασιλείου, 2017. Τραγουδιστά, έρευνα Βαγγέλης Γεροβασιλείου, Μαγδαληνή Λειβαδιώτη, Χρυσάνθη Γκάρου, 2018. Ιγγλέζης Δ. Άνθιμος, Αρχιμανδρίτης, Επανομή. Ιστορικοεκκλησιαστική συμβολή (μέσα 19ου-μέσα 20ού αι.), Θεσσαλονίκη 2015. Κατζιγκάς Δ. Αθ., πρωτοπρεσβύτερος, Ιερός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου Επανομής. H ενορία μας, Επανομή 2006. Παζαράς Ν. Θεοχ., Ανασκαφικές έρευνες στην περιοχή Επανομής Θεσσαλονίκης. Το νεκροταφείο στο Λιμόρι και η παλαιοχριστιανική βασιλική στο Μπγιαδούδι, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Βυζαντινά Μνημεία 16, Θεσσαλονίκη, 2009. Παζαράς Ν. Θεοχ., Επανομή. Ιστορία-Μνημεία-Τοπογραφία, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Μακεδονική Βιβλιοθήκη 79, Θεσσαλονίκη 1993. Παζαράς Ν. Θεοχ., Τ’ απανουμιτ’κα (το γλωσσικό ιδίωμα της Επανομής), Β΄ έκδοση (με βελτιώσεις και προσθήκες), Θεσσαλονίκη 2017. Τσακνάκης Αθ., «Επανομή, Ιστορία-Λαογραφία», Χρονικά της Χαλκιδικής, 17-18 (1969), 10-208. Τσιμπίδου-Αυλωνίτη Μ., «Τάφοι κλασικών χρόνων στην Επανωμή», ΑΕΜΘ 3 (1989), 319-330.



ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

120 ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ (το όνομα Επανομή, επειδή επαναλαμβάνεται Βασιλικού Γεώργιος, Επανομίτης αγωνιστής συνεχώς, δεν καταχωρείται) του 1821, 112 Αγίου Κωνσταντίνου Τούμπα Μεσημερίου, 49 Βελωνά Τούμπα, 33, 43 Αγίου Παύλου Μετόχι, 52 σημ. 30 Βεριά Συλλάτων, 56 σημ. 36 Αη-Σίδηρος (Ἀγιος Ισίδωρος), 58 Βολβός, 98 Αθανασίου Αναστάσιος, κοτζάμπασης Επανομής, Βοττική, 43, 99 Βρέα, 98 107 σημ. 11 Βρύας Κάστρο, 54 σημ. 32 Αθανασίου Αντώνιος, Επανομίτης αγωνιστής Βρυσάκια Ευβοίας, 112 του 1821, 112, 113 Γαλαρηνός, 98 Αθανασίου Δημήτριος, Επανομίτης αγωνιστής Γεωργίου Δημήτριος, Επανομίτης αγωνιστής του 1821, 112 του 1821, 112 Αθανασίου Ιωάννης, Επανομίτης αγωνιστής Γιγνός, 99 σημ. 16 Γιγωνίδα άκρα, 51, 52 του 1821, 112, 113 Γίγωνος, 51, 67 και σημ. 2, 99 και σημ. 16 Αίνεια, 39, 40, 52, 61, 62, 63, 98 και σημ. 5 Γιουρούκοι, 103 και σημ. 2 Αινείας, 40 Γόρτυνα, 88 σημ. 18 Αιόλειον, 99 Γραμμένος Δημήτριος, 26 Αίσα, 48, 99 Αμφιθέα, 43 Δερβενάκια, 114 Αναστασίας Αγίας Μονή, 107 Δημητρίου Αλέξης, Επανομίτης αγωνιστής Ανθεμούς, 22, 40, 99 Αντιγόνεια, 52 και σημ. 30, 98 του 1821, 112 Αντίγονος Γονατάς, 52 και σημ. 30 Δημητρίου Αργύρης, Επανομίτης αγωνιστής Αντωνίου Βασίλειος, Επανομίτης αγωνιστής του 1821, 112 του 1821, 112 Δημητρίου Μπόζις, Επανομίτης αγωνιστής Απανεμή, 107 σημ. 13 Απανομή, 101 και σημ. 24, 104, 107 σημ. 11 του 1821, 112 Αποστολάρας Μιχαήλ, Επανομίτης αγωνιστής Δημητρίου Στόικος, Επανομίτης αγωνιστής του 1821, 112 του 1821, 112 Αποστόλου Κροστάλης, Επανομίτης αγωνιστής Δημητρίου Χριστόδουλος, Επανομίτης του 1821, 112 αγωνιστής του 1821, 112 Αποστόλου Μαρία, 101 Δίκαια, 99 και σημ. 17 Αρβανίτες, 104 Δουμπιώτης Κ., 110 Αταλάντη, 112, 114 Δροσιάς οικισμός, 61 Avezou, 100 Έμβολον, 98 Βάβδος, 98 Εμμανουήλ Παππάς, 108 Βασίλειος, γιος Δημητρίου, κοτζάμπασης Επανομίτης Λάμπρος, αγωνιστής του 1821, 112 Επανομίτης Μπεκιάρης, αγωνιστής του 1821, 112 Επανομής, 107 σημ. 11 Επανομίτης Σύρος, αγωνιστής του 1821, 112 Βασιλείου Αργύρης, Επανομίτης αγωνιστής Heurtley W. A., 22, 23, 24 και σημ. 10, 31, 32 του 1821, 112 Βασιλικά, 40, 108

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 121 Ηράκλειος, 90 και σημ. 21 Κιουταχής, 112 Ηρόδοτος, 39, 42, 43, 61 Κοριλό, 58 Κουλαρτσά Γερακίνα, 79 Θάσος, 89 σημ. 19 Κουλαρτσά Χρυσάνθη, 79 Θέμελης Γρηγόρης, Επανομίτης αγωνιστής Κουπάνα, 58 Κρεμμύδι Πελοποννήσου, 112 του 1821, 112 Κρέουσα, 40 Θεοδώρου Χριστόδουλος, Επανομίτης Κριεζώτης Νικόλαος, 114 Κριτζιανά ή Κριτσιανά, Μετόχι, 24 και σημ. 10, αγωνιστής του 1821, 112, 113 Θερμαίος κόλπος, 39 32, 69 και σημ. 5, 107 Θέρμη, 39, 99 Κριτσιανά Τούμπα, 24 σημ. 10, 31 σημ. 15, 32, 51 Θεσσαλονίκη, 39, 76 και σημ. 10, 79, 84 και σημ. Κριτσιανά Τράπεζα, 32, 51 Κρουσαίη ή Κρουσίς γῆ, 39, 40, 41, 42, 43, 63, 67, 1, 93, 97 και σημ. 3, 98 και σημ. 8, 103, 106 και σημ. 8, 107 και σημ. 11, 108, 110 99 Θουκυδίδης, 39 Κρουσαίοι, 40 Κώμβρεια, 43 Ιβήρων Μονή, 98 σημ. 9 Κωνσταντίνος ο Μέγας, 77 Ιμπραήμ, 112 Κωνσταντίνου Τριαντάφυλλος, Επανομίτης Ιουστινιανός, 97 Ίσιωμα, 58 αγωνιστής του 1821, 112 Ιστιαία Ευβοίας, 114 Κωνστάντιος Β΄, 77 Ιωάννου Αργύρης, Επανομίτης αγωνιστής Κώτσος Σταύρος, 26 του 1821, 112 Λάμπρου Αγγελής, Επανομίτης αγωνιστής Ιωάννου Γεώργιος, Επανομίτης αγωνιστής του 1821, 112 του 1821, 112 Λάμπρου Δημήτριος, Επανομίτης αγωνιστής Ιωάννου Κωνσταντίνος, Επανομίτης αγωνιστής του 1821, 112 του 1821, 112 Λιγνόν, 99 σημ. 16 Λιμόρι, 69, 70, 71, 74, 77, 79, 92 Καλαμαρία, Καλαμαριά 98, 103 και σημ. 2, 106, Λιμουνάδ΄κις Αγκουρτσιές, 58 110 σημ. 17 Λιόλιου Ευάγγελος, Επανομίτης αγωνιστής Κάλαυρος ή Καλαυρόν όρος, 22, 40, 98 του 1821, 112 Καματερό, 114 Λίπαξος, 43 Κάμψα, 52, 58, 59 και σημ. 45, βλ. και Σκάψα Λόγγου χάσι ή Λαγκαδά, 107 και σημ. 11 Καποδίστριας, 110, 114 Καραμάν μετόχι, 98 σημ. 9 Μανουήλ Α΄ Κομνηνός, 92 και σημ. 22 Καρατάσος Αν., 110, 112 Μαρκιανός, 90 Καρκάρα, 99 Μάρμαρο, 58 Κασσάνδρα, 108, 112 Μαυρομιχάλης Ηλίας, 114 Κασσάνδρεια, 97, 98 και σημ. 8 Μεγάλο Καραμπουρνού, 40 Κάσσανδρος, 39, 98 σημ. 8 Μεγίστης Λαύρας Μονή, 100 Κατσίκα, όρος, 40 Μένδη, 58 Κάτω Καλαρηνός, 98 Μεσημεριανή Τούμπα Τριλόφου, 22, 26, 33, 48 Κίθας, 49, 99

122 ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ Μεσημεριάτικη Τούμπα Επανομής, 22, 24, 31 Πλίνιος, 57, 58 σημ. 15, 47, 67 Πολύχρονο Χαλκιδικής, 71 σημ. 7 Ποταμός Επανομής, 32, 51 Μικρά Ασία, 29 Πύλος, 112 Μισότουμπα, 33, 43, 47 Πύργος, 52, 58 Μιχαήλ Βασίλειος, Επανομίτης αγωνιστής Πυργούδια, 47, 67 του 1821, 112, 114 Ραβδά (τοποθεσία), 104 Μοσχόπουλος Στέριος, Επανομίτης αγωνιστής Ραίκηλος, 40 και σημ. 8, 99 Ρήγας Γεώργιος, Επανομίτης αγωνιστής του 1821, 112 Μουστοξύδης Άγγελος, 110 του 1821, 112, 114 Μπγιαδούδι, 58, 69, 70, 79, 88 σημ. 17, 92 Ρήγας Δημήτριος, Επανομίτης αγωνιστής Μπίνος Κ., 110 του 1821, 112 Ναύπλιο, 114 Νεόκαστρο Πελοποννήσου, 112 Σακελλαρόπουλος Αντώνιος, Επανομίτης Νεοχώρι, χωριό νοτίως της Επανομής, 112 αγωνιστής του 1821, 112 Νικηταράς Σταματελόπουλος, 114 Νικουβίλ΄, 58 Σίνος, 99 Νοταράς Ιωάννης, 114 Σκάλα ή Μαγαζιά, 51 Ντουράκη, 33, 43, 67 Σκάψα, 58, 67, 99, βλ. και Κάμψα Σκιάθος, 110, 112 Οθωμανοί, 103, 104, 108, 110, 112, 114 Σκόπελος, 110, 114 Όθων, 114 Σμίλα, 52, 61, 67, 99 Ολύμπιος Δ., 110 Σπάρτωλος, 99 Ούννοι, 97 Σποράδες, 108, 110 Στάμου Αντώνιος, Επανομίτης αγωνιστής Παζαράς Θεοχάρης, 24, 31 σημ. 15, 47, 100 Πάλιουρας, 52, 58, 61 του 1821, 112 Πάλιρος, 104 και σημ. 4 Στέφανος Βυζάντιος, 52 Παλλήνη, 40, 97 Στράβων, 39 Πανομή, 100 και σημ. 18, 101, 103 Στυλιανού Γεώργιος, Επανομίτης αγωνιστής Πανομίτης, Πανομίτες, 100 Πανταζής Ιωάννης, Επανομίτης αγωνιστής του 1821, 112 του 1821, 112 Τάμπια Τούμπα, 62 Παπανικολάου ρέμα, 58 Τίνδη, 48, 49, 99 Πατράλι, 69 Τίτος Λίβιος, 40, 52 Πέγιου Δημήτριος, Επανομίτης αγωνιστής Τρίκερι Μαγνησίας, 112 του 1821, 112 Ύδρα, 112 Πεισίστρατος, 40 Περραιβός Χριστόφορος, 114 Χαλκίδα, 114 Πέτρα Βοιωτίας, 114 Χερσώνα Κριμαίας, 88 σημ. 19 Πλεύμη, 99 Ψαρά, 112, 114 Wace A. J. B., 23

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ 123 ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΣΠΕΡΙΔΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗ 6 ΜΑΪΟΥ 2018 ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΕΠΑΝΟΜΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΙΓΜΙΟΤΥΠΑ Φωτογραφίες: Κώστας Αργύρης

124 ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ Το Δημοτικό Θέατρο Επανομής, όπου πραγματοποιήθηκε η έναρξη των «31ων Αργυρίων» και η Επιστημονική και Πολιτιστική Εσπερίδα. Την εκδήλωση ετίμησαν με την παρουσία τους βουλευτές, Τοπικοί, Δημοτικοί και Περιφερειακοί Σύμβου- λοι, εκπρόσωποι Αρχών, Δημόσιων Υπηρεσιών και πολιτιστικών Συλλόγων, κληρικοί και πλήθος κόσμου.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΣΠΕΡΙΔΑ 125 Ο Δήμαρχος Θερμαϊκού Γιάννης Μαυρομάτης απευθύνει χαιρετισμό κατά την έναρξη της Εσπερίδας «για την Ιστορία και τα Μνημεία της Επανομής». Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Νέας Κρήνης και Καλαμαριάς κ. Ιουστίνος τελεί τον αγιασμό για την έναρξη των «Αργυρίων» και της Εσπερίδας.

126 ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ Το πάνελ της Επιστημονικής και Πολιτιστικής Εσπερίδας: (από αριστερά) Μ. Αποστόλου, Μ. Παππά, Θ. Παζαράς, Ι. Παπάγγελος, Ν. Παπαοικονόμου, και Ν. Παζαράς. Στο μέσον ο προεδρεύων Β. Κατσαρός. Η αρχαιολόγος Μ. Παππά, οι ομότιμοι καθηγητές Θ. Παζαράς και Β. Κατσαρός και ο αρχαιολόγος Ι. Παπάγγελος κατά τη συζήτηση μετά το πέρας των εισηγήσεων.

Για την έκδοση χρησιμοποιήθηκε χαρτί επεξεργασμένο με διαδικασίες φιλικές προς το περιβάλλον και προερχόμενο από πιστοποιημένα δάση υπεύθυνης διαχείρισης.

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΟΜΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΣΠΕΡΙΔΑΣ», ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΧΑΡΗ ΠΑΖΑΡΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΑ ΡΙΑΣ ΠΑΠΠΑ, ΜΑΡΙΑΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ, ΘΕΟΧΑΡΗ ΠΑ ΖΑΡΑ, ΙΩΑΚΕΙΜ ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΥ ΚΑΙ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΑΠΑΪ ΚΟΝΟΜΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΕ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Ο ΚΩΣΤΑΣ ΑΡΓΥΡΗΣ. ΤΗ ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ, ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕ ΛΕΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΚΑΝΕ Ο ΘΩΜΑΣ ΓΚΙΝΟΥΔΗΣ. Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΕΓΙΝΑΝ ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ ΤΟΥ 2019 ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΑΠΟ ΤΗΝ THESSPRINT, ΣΕ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΧΑΡΤΙ 115 ΓΡΑΜΜΑΡΙΩΝ, ΣΕ 500 ΑΝ ΤΙΤΥΠΑ, ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΘΕΡΜΑΪΚΟΥ.