ວິຊາປະຫວັດສາດບູຮານວິທະຍາ

ວິທະຍາໄລຄູຫຼວງພະບາງ ເອກະສານປະກອບການຮຽນ-ການສອນ ວຊິ າ: ປະຫວດັ ສາດບູຮານວທິ ະຍາ ນາງ ສຸ ດາວັນ ຈນັ ທະລາດ 2018 1

ກະຊວງສກຶ ສາທກິ ານ ແລະ ກລິ າ ກມົ ສາ້ ງຄູ ວທິ ະຍາໄລຄູຫຼວງພະບາງ ວິທະຍາໄລຄູຫຼວງພະບາງ ສາ້ ງວິຊາຊີບຄູສູ່ ູຄວາມເປັນເລດີ ປະເສດີ ດວ້ ຍຄຸນນະທາໍ ສູ່ ົງເສມີ ວັດທະນະທໍາທູ່ ເີ ປັນເອກະລັກ ພດັ ທະນາສູ່ ງິ ແວດລອ້ ມ ສາ້ ງຄວາມພອ້ ມເຂົາ້ ສູ່ ູສາກນົ ເອກະສານປະກອບການສອນ ວຊິ າ ປະຫວດັ ສາດບູຮານວທິ ະຍາ ຮຽບຮຽງໂດຍ: ທູ່ ານ ຜຊ ອຈ ປ.ຕີ ນາງ ສຸ ດາວນັ ຈນັ ທະລາດ ກວດແກໂ້ ດຍ: ທູ່ ານ ປ.ຕີ ບຸ ນຕຽມ ຈນັ ທະພນົ ທູ່ ານ ປ.ຕີ ນາງ ສມົ ໝີ ສວີ ລິ າພອນ ທູ່ ານ ປ.ໂທ ສົມບດັ ກູ່ ງິ ບວົ ໄຂ ປີ 2018 2

ຄໍານໍາ ເພູ່ ອເປັນການປັບປຸງຄຸນນະພາບ ແລະ ປະສດິ ທພິ າບຂອງການສາ້ ງຄູໃຫສ້ ູງ, ແນູ່ ໃສູ່ ເພມີ້ ສະມດັ ທະພາບ ຂອງຄູ ແລະ ພດັ ທະນາອາຊບີ ຄູໃຫດ້ ຂີ ຶນ້ ເທູ່ ອລະກາ້ ວນັນ້ . ວທິ ະຍາໄລຄູຫຼວງພະບາງ ກໍຄກມົ ສາ້ ງຄູ ໄດມ້ ີ ນະໂຍບາຍການຮຽບຮຽງປຶ້ມເຫມຼັ້ ນຂີ້ ນຶ້ ມາ ເພູ່ ອຮບັ ໃຊຢ້ ູ່ ູສະຖາບັນສາ້ ງຄູ (ວິທະຍາໄລຄູຫຼວງພະບາງ) ໂດຍໄດ ້ ພດັ ທະນາຕາມທດິ ທາງການສາ້ ງຄູແບບໃໝູ່ , ເຊູ່ ງິ ປຶມ້ ເຫມຼັ້ ນໄີ້ ດເ້ ວາົ້ ເຖງິ ການສກຶ ສາກດິ ຈະກໍາຂອງຄົນໃນອາດດີ ໂດຍພຈິ າລະນາຫຼກັ ຖານປະເພດຕູ່ າງໆ ທງັ ທູ່ ພີ ນົ້ ໃນດນິ ແລະໜາ້ ດນິ . ປຶມ້ ເຫຼມັ້ ນີ້ ໄດຮ້ ຽບຮຽງຂນຶ້ ມາ ເພູ່ ອປະກອບເຂາົ້ ເປັນເອກະສານປະກອບການຮຽນ-ການສອນ ເພູ່ ອໃຫ ້ ນກັ ຮຽນນກັ ສກຶ ສາໄດອ້ ູ່ ານ, ໄດຄ້ ນົ້ ຄວາ້ ຊອກຫາຄວາມຮູ ້ ໃນເວລາຮຽນ ແລະ ເວລາທູ່ ຢີ ູ່ ູບາ້ ນ. ໃນການຮຽບຮຽງຄງັ້ ນບີ້ ູ່ ປໍ າສະຈາກຂໍຂ້ າດຕກົ ບກົ ຜູ່ ອງ ເນູ່ ອງຈາກວູ່ າປະສບົ ການໃນການຮຽບຮຽງຍງັ ບູ່ ທໍ ນັ ສູງ. ສະນນັ້ , ມາໃນໂອກາດນີ້ ຂາ້ ພະເຈາົ້ ຫວງັ ຢູ່ າງຍູ່ ງິ ວູ່ າ ບນັ ດາທູ່ ານຄູ-ອາຈານທູ່ ີມປີ ະສົບການໃນການຮຽບຮຽງ ຫາກພບົ ເຫນັ ຂໍຜ້ ດິ ພາດປະການໃດຊູ່ ວຍຕໍານຕິ ຊິ ມົ ພອ້ ມທງັ ຊແີ້ ນະຊູ່ ວຍປັບປຸງການຮຽບຮຽງໃຫອ້ ຸ ດມົ ສມົ ບູນຂນຶ້ ເທູ່ ອລະກາ້ ວ. ໃນໂອກາດນີ້ ຂາ້ ພະເຈາົ້ ຂໍສະແດງຄວາມຂອບອກົ ຂອບໃຈຢູ່ າງສູງມາຍງັ ບັນດາກໍາມະການ ໃນຄະນະ ກວດແກຜ້ ູ່ ານປຶ້ມເຫມຼັ້ ນີ້ ທູ່ໄີ ດປ້ ະກອບຄໍາຄດິ ຄາໍ ເຫນັ ອນັ ມຄີ ູ່ າ ເຊູ່ ງິ ເຮດັ ໃຫເ້ ນອ້ ໃນປຶມ້ ຫວົ ນອີ້ ຸ ດມົ ສມົ ບູນຂຶນ້ ກວູ່ າ ເກູ່ າົ ແລະ ຂຂໍ ອບໃຈມາຍງັ ຄະນະອໍານວຍການໂຮງຮຽນວທິ ະຍາໄລຄູຫຼວງພະບາງ ທູ່ ເີ ຮດັ ໃຫໂ້ ອກາດແກູ່ ຂາ້ ພະເຈາົ້ ໄດຮ້ ຽບຮຽງປຶມ້ ຫວົ ນຂີ້ ນຶ້ ມາ. 3

ສາລະບານ ບດົ ທີ ໜາ້ ບດົ ທີ 1 ຄວາມຮູເ້ ບອ້ ງຕນົ້ ກູ່ ຽວກບັ ບູຮານວທິ ະຍາ ..................................................................................... 1 1. ຄວາມໝາຍ ແລະ ຄວາມສໍາຄນັ ຂອງບູຮານຄະດີ ..................................................................... 1 2. ຄວາມເປັນມາຂອງວຊິ າບຮູ ານຄະດີ .................................................................... 1-2 3. ຄຸນປະໂຫຍດຂອງບູຮານຄະດີ...........................................................................2-3 ບດົ ທີ 2 ຫກຼັ ຖານທາງບຮູ ານຄະດ.ີ .........................................................................................................4 1. ປະເພດບູຮານຄະດີ .......................................................................................4-6 2. ສະຖານທູ່ຄີ ນົ້ ຄວາ້ ບູຮານຄະດີ .............................................................................7 ບດົ ທີ 3 ການສໍາຫວຼ ດ ແລະ ການຂຸດຄນົ້ ທາງບຮູ ານຄະດີ............................................................................8 1. ການຄນົ້ ພບົ ໂດຍບງັ ເອນີ .....................................................................................8 2. ການຄນົ້ ພບົ ດວ້ ຍວທິ ສີ ໍາຫຼວດ ......................................................................... 9-14 3. ການຄນົ້ ພບົ ດວ້ ຍການຂຸດຄນົ້ .........................................................................14-23 4. ການຄນົ້ ພບົ ດວ້ ຍພາບຖູ່ າຍທາງອາກາດ ............................................................ 24-25 ບດົ ທີ 4 ການແບູ່ ງຍຸກບູຮານຄະດີ....................................................................................................... 26 1. ຂໍມ້ ູນນາໃຊໃ້ ນການແບູ່ ງຍຸ ກ ..............................................................................26 2. ຫກຼັ ຖານການແບູ່ ງຍຸກ ....................................................................................26 3. ການການດົ ຍຸກສະໄໝບູຮານຄະດີ................................................................... 27-32 ບດົ ທີ 5 ການກໍານດົ ອາຍຸ ບູຮານຄະດີ................................................................................................... 33 1. ການການດົ ອາຍຸເປັນປີ (ຫຼ ສກັ ກະຣາດ)..................................................................33 2. ການການດົ ດວ້ ຍການປຽບທຽບ .................................................................... 33-36 3. ການດົ ດວ້ ຍວທິ ໃີ ຊເ້ ຄູ່ ອງມວທິ ະຍາສາດ .......................................................... 37-40 ບດົ ທີ 6 ບຮູ ານຄະດີ ແລະ ມລໍ ະດກົ ຂອງລາວ ........................................................................................ 41 1. ປະຫວດັ ການສກຶ ສາບູຮານຄະດໃີ ນລາວ ................................................................. 41 2. ປະເພດບູຮານຄະດໃີ ນລາວ ..............................................................................42 3. ປະເພດສະຖານທູ່ ບີ ູຮານ .................................................................................42 4. ມລໍ ະດກົ ແຫູ່ ງຊາດຂອງລາວ . ....................................................................... 45-48 5. ມລໍ ະດກົ ແຫູ່ ງຊາດ ........................................................................................49 6. ລະດບັ ມລໍ ະດກົ ແຫູ່ ງຊາດ.................................................................................50 7. ລະບຽບຄຸມ້ ຄອງ, ການນາໃຊ,້ ການປົກປັກຮກັ ສາ, ການອານລຸ ກັ ການບູລະນະ ແລະ ການປະຕສິ ງັ ຂອນ ມລໍ ະດກົ ແຫູ່ ງຊາດທາງດາ້ ນວດັ ທະນະທາໍ ແລະ ປະຫວດັ ສາດ .........................................51-53 8. ລະບຽບການນາໃຊມ້ ລໍ ະດກົ ແຫູ່ ງຊາດທາງດາ້ ນວດັ ທະນະທາ ແລະ ປະຫວດັ ສາດ.....................54 4

9. ລະບຽບການຄຸມ້ ຄອງ, ການນາໃຊ,້ ການປົກປັກຮກັ ສາ, ການອະນລຸ ກັ ແລະ ການບູລະນະມລໍ ະດກົ ແຫູ່ ງຊາດທາງດາ້ ນທາໍ ມະຊາດ ............................................................................... 56 10. ລະບຽບການນາໃຊ,້ ການປົກປັກຮກັ ສາ, ການອະນລຸ ກັ ແລະ ການບູລະນະມລໍ ະດກົ ແຫູ່ ງຊາດທາງດາ້ ນ ທາໍ ມະຊາດ.................................................................................................... 57 5

ບດົ ທີ 1 ຄວາມຮູ ເ້ ບອ້ ງຕນົ້ ກູ່ ຽວກບັ ບູຮານວທິ ະຍາ 1. ຄວາມໝາຍ ແລະ ຄວາມສາໍ ຄນັ ຂອງບູຮານຄະດີ 1.1 ຄວາມໝາຍຂອງບູຮານຄະດີ ບູຮານຄະດີ ແມູ່ ນການສກຶ ສາກດິ ຈະກາໍ ຂອງຄນົ ໃນອາດດີ ໂດຍພຈິ າລະນາຫກຼັ ຖານປະເພດຕູ່ າງໆ ທງັ ທູ່ ີພນົ ໃນດນິ ແລະໜາ້ ດນິ ແລວ້ ນໍາມາວເິ ຄາະແປຄວາມໝາຍທູ່ ພີ ບົ ເພູ່ ອຟນ້ ຟູປະດດິ ຂນຶ້ ມາໃໝູ່ ເພູ່ ອເຮດັ ໃຫຄ້ ນົ ປະຈບຸ ັນ ໄດຮ້ ູວ້ ູ່ າ ຄນົ ໃນອາດດີ ໄດປ້ ະດດິ , ຄດິ ຄນົ້ ວດັ ຖຸອນັ ໃດແດູ່ ທູ່ ໃີ ຊເ້ ຂາົ້ ໃນການດາໍ ລງົ ຊວີ ດິ , ສູ່ ງິ ເຫູ່ ຼາົ ນນັ້ ມວີ ວິ ດັ ທະນາການ ແນວໃດ? ຈະເລນີ ຂນຶ້ ຫຼ ເຊູ່ ອມໂຊມໃນລັກສະນະແບບໃດ? ສູ່ ິງທູ່ ີຄນົ ໃນອາດີດໄດປ້ ະດິດຄນົ້ ຂຶນ້ ມານນັ້ ມີ ປະໂຫຍດຕູ່ ໍຄນົ ໃນປະຈບຸ ນັ ຫບຼ ູ່ ?ໍ (ສະເຫຼມີ ສກັ ພາບຸດດ,ີ 2014: 193 ) 1.2 ຄວາມສໍາຄັນຂອງບູຮານຄະດີ ແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດທີ ູ່ ກີ ະຈາຍຢູ່ ູທູ່ ວົ ໄປໃນແຕູ່ ລະທອ້ ງຖູ່ ິນ ໃນຂອບເຂດທູ່ ວົ ປະເທດນນັ້ ມຄີ ຸນຄູ່ າສາໍ ຄນັ ຫຼາຍຕູ່ ໍ ມະນດຸ ແລະ ສງັ ຄມົ ໃນປະຈບຸ ນັ , ເຊູ່ ງິ ສາມາດສງັ ລວມໄດດ້ ູ່ ງັ ນ:ີ້ - ໃຫຄ້ ວາມຮູກ້ ູ່ ຽວກບັ ກດິ ຈະກາໍ ໃນອາດດີ : ບູຮານຄະດີ ເປັນຫກຼັ ຖານປະຫວດັ ສາດທູ່ ຄີ າໍ ຄນັ ຊູ່ ວຍຢນຢັນ ໃນການອະທບິ າຍເຖງິ ຄວາມເປັນມາ, ບດົ ຮຽນ, ຄວາມຮູກ້ ູ່ ຽວກບັ ກດິ ຈະກໍາຂອງຄນົ ໃນອາດດີ ໄດຢ້ ູ່ າງຊດັ ເຈນ. - ສາ້ ງຄວາມພູມໃຈໃນວດັ ທະນະທໍາທອ້ ງຖູ່ ນິ : ທອ້ ງຖູ່ ິນໃດ, ປະເທດໃດທູ່ ມີ ຮີ ູ່ ອງຮອຍສະຖານບູຮານທູ່ ີ ເກູ່ າົ ແກູ່ ບູ່ ວໍ ູ່ າຈະເປັນບູຮານສະຖານ, ບູຮານວດັ ຖຸ, ປູຊະນຍີ ະສະຖານ, ປູສະນຍີ ະວດັ ຖຸ. ບນັ ດາສູ່ ງິ ເຫູ່ ຼາົ ນັນ້ ລວ້ ນ ແລວ້ ແຕູ່ ບູ່ ງົ ບອກເຖງິ ຄວາມເປັນວດັ ທະນະທາໍ ຂອງຄນົ ໃນທອ້ ງຖູ່ ນິ ນນັ້ , ຊາດນນັ້ ແລະ ເປັນຊບັ ສມົ ບດັ ຂອງກູ່ ຸມຄົນ ໃນທອ້ ງຖູ່ ິນນນັ້ . ດູ່ ງັ ນນັ້ , ການສກຶ ສາໃຫຄ້ ນົ ສກຶ ສາສູ່ ງິ ເຫູ່ າຼົ ນນັ້ ຈູ່ ງຶ ເຮດັ ໃຫຄ້ ນົ ໃນທອ້ ງຖູ່ ິນ ເກດີ ມຄີ ວາມພາກພູມໃຈ ໃນຄວາມເປັນເຈາົ້ ຂອງວດັ ທະນະທາໍ ອນັ ເກູ່ າົ ແກູ່ ຂອງຕນົ ທູ່ ປີ ູ່ ູຍູ່ າຕານາຍໄດສ້ າ້ ງມາ. - ຊູ່ ວຍໃນກດິ ຈະກາໍ ການສູ່ ງົ ເສມີ ການທູ່ ອງທູ່ ຽວ: ປັດຈບຸ ນັ ມຫີ ຼາຍປະເທດນໍາເອາົ ການທູ່ ອງທູ່ ຽວມາເປັນ ການຫາລາຍໄດ ້ ດວ້ ຍການຈດັ ການສູ່ ງົ ເສມີ ການທູ່ ອງທູ່ ຽວ ເພູ່ ອດງຶ ດດູ ໃຫນ້ ກັ ທູ່ ອງທູ່ ຽວຕູ່ າງຊາດເດິນທາງເຂົາ້ ມາ ທູ່ ອງທູ່ ຽວໃນປະເທດຕນົ ຫຼາຍຂນຶ້ . ສະຖານທູ່ ບີ ູຮານຄະດີ ຊັບພະຍາກອນການທູ່ ອງທູ່ ຽວອີກປະເພດໜູ່ ຶງ ໃນ ຊບັ ພະຍາກອນການທູ່ ອງທູ່ ຽວທາງວດັ ທະນະທໍາ ທູ່ ກີ ໍາລງັ ໄດຮ້ ບັ ຄວາມນຍິ ມົ ແລະ ເປັນທູ່ ີສນົ ໃຈຂອງຊາວໂລກ. ດວ້ ຍເຫດນນັ້ , ສະຖານທູ່ ບີ ູຮານຄະດຈີ ູ່ ງຶ ເປັນທູ່ ໜີ ູ່ ງຶ ທູ່ ສີ າມາດດງຶ ດດູ ຄວາມສນົ ໃຈໃຫນ້ ກັ ທູ່ ອງທູ່ ຽວເດນິ ທາງເຂາົ້ ໄປ ຊມົ ສະຖານທູ່ ແີ ຫູ່ ງນນັ້ ເພູ່ ອຄວາມເພດີ ເພນີ ແລະ ໄດຮ້ ບັ ຄວາມຮູ.້ ຈາກການມຜີ ູຄ້ ນົ ເດທີ າງເຂາົ້ ໄປ ກຈໍ ະຊູ່ ວຍໃຫຜ້ ູ ້ ຄນົ ໃນທອ້ ງຖູ່ ນິ ມລີ າຍຮບັ ແລະ ໃນຄະນະດຽວກນັ ກໍເປັນການສາ້ ງອາຊບີ ໃນກດິ ຈະການຕູ່ າງໆຢູ່ າງຫຼາກຫຼາຍ ເພູ່ ອ ຮອງຮບັ ການທູ່ ອງທູ່ ຽວ ນອກຈາກນ,ີ້ ບູຮານຄະດຍີ ງັ ມຄີ ຸນປະໂຫຍດໃນດາ້ ນການເມອງ ໃນການຊູ່ ວຍເສີມສາ້ ງຄວາມສໍາພນັ ອັນດີ ລະຫວູ່ າງກູ່ ຸມຄນົ ໃຫເ້ ກດີ ການດໍາລງົ ຊວີ ດິ ຢູ່ ູຮູ່ ວມກນັ ໂດຍສນັ ຕິ (ສະເຫມຼີ ສກັ ພາບຸດດ,ີ 2014: 194) 2. ຄວາມເປັນມາຂອງວິຊາບູຮານຄະດີ ວຊິ າບູຮານຄະດເີ ກດີ ຈາກຄວາມສນົ ໃຈຂອງຄນົ ສະໄໝ ກຣາດສກິ ແລະ ສະໄໝຟນ້ ຟູສລີ ະປະວທິ ະຍາ, ອກີ ດາ້ ນໜູ່ ງຶ ເກດີ ຈາກເລູ່ ອງລາວກູ່ ຽວກບັ ຊວິ ດິ ການເປັນຢູ່ ູຂອງຜູທ້ ູ່ ຄີ ອບຄອງທະວບີ ອາເມລກິ າ ໂຄລໍາບດັ ຈະເດນິ ທາງ 6

ໄປເຖງິ ແລະ ສູ່ ງິ ສໍາຄນັ ແມູ່ ນເກດີ ຈາກຄນົ ສູ່ ວນຫາຼ ຍຕອ້ ງຮຽນຮູຄ້ ວາມເປັນມາຂອງມະນຸດໂລກ ເຊູ່ ງິ ເກດີ ຂນຶ້ ກູ່ ອນທູ່ ີ ຈະມກີ ານຈດົ ບນັ ທກຶ ເປັນລາຍລກັ ອກັ ສອນ. ໃນສະຕະວດັ ທີ XV ວຊິ າບູຮານຄະດໄີ ດເ້ ລູ່ ມີ ຂຶນ້ ໃນປະເທດ ອີຕາລ,ີ ຕູ່ ໍມາມີ ຕູ ລາກີ. ນັກປັດສະຍາໄດ ້ ພະຍາຍາມເອາົ ວຊິ າການຫຼາຍຢູ່ າງຂອງ ເກຣັກ ເຂາົ້ ມາໃນ ອຕີ າລ,ີ ໃນສະຕະວດັ ທີ XVI ນກັ ບູຮານຄະດຊີ ຸ ດທໍາອດິ ຂອງ ເກຣັກ ແລະ ອຕີ າລີ ໄດຮ້ ວບຮວມຮູບປັນ້ , ຮູບຈາໍ ລອງຂອງບູຮານໄວຢ້ ູ່ າງຫວຼ ງຫາຼ ຍ ເຊູ່ ງິ ຄວາມນຍິ ມົ ເຫູ່ ຼາົ ນໄີ້ ດ ້ ແຜູ່ ລາມໄປ ປະເທດອງັ ກດິ ແລະ ປະເທດຝຣູ່ ງັ ຈນົ ໄດມ້ ກີ ານຂຸດຄນົ້ ທູ່ ປີ ອມເປອີ ແລະ ເມອງ ເຣວຄວິ -ເລນຽນ ໃນ ອຕີ າລ.ີ ໃນສະຕະວດັ ທີ XIX ວງິ ແຄມມນັ ໄດນ້ າໍ ນກັ ສະສມົ ຂອງເກູ່ າົ ແລະ ນກັ ສກຶ ສາຊາວ ອງັ ກດິ ໄປທູ່ ປີ ະເທດເກຣກັ , ທູ່ ານ ລຣອດ ເອລຍນິ ໄດນ້ າໍ ຮູບສະລດັ ຫນີ ອູ່ ອນຈາກວຫິ ານ ປາເຊນນອນ ມາຍງັ ກຸງລອນດອນ ແລະ ຄວາມ ພະຍາຍາມຂອງໂປລອີ ງົ ໄດເ້ ປັນກະແຈເປີດເຜຍີ ເລູ່ ອງເມອງເອຍິບ ບູຮານ ໃນໄລຍະປີ ຄ.ສ 1880 ອງັ ກດິ ໄດ ້ ປົກຄອງປະເທດເອຍບິ ແທນປະເທດຝຣູ່ ງັ ແລະ ໄດອ້ ະນຸຍາດສະມາຄມົ ສໍາຫຼວດເອຍບິ . ໄດເ້ ຮດັ ໃຫກ້ ານຂຸດຄນົ້ ໃນ ຄວາມຄວບຄຸມຂອງ ເນວລິ ເຊູ່ ງິ ເປັນຄນົ ທໍາອດິ ທູ່ ນີ າໍ ວທິ ກີ ານຂຸດຄນົ້ ແບບໃໝູ່ ມາໃຊໃ້ ນເອຍບິ ຄ ເຮດັ ການຂຸ ດຄນົ້ ພອ້ ມທງັ ລາຍງານໂດຍລະອຽດ ແລວ້ ພມິ ເລູ່ ອງລາວອອກເຜຍີ ແຜູ່ , ຜູເ້ ຮດັ ການຂຸດຄນົ້ ທູ່ ເີ ຮດັ ຖກຕາມຫກຼັ ການວຊິ າ ການເປັນຜູທ້ ໍາອດິ ຄ ໂຣມາສ ເຈຟເຟວສນັ ປະທານາທບິ ໍດຄີ ນົ ທີ 3 ຂອງສະຫະລດັ ອາເມລກິ າ ໂດຍໄດຂ້ ຸດຄນົ້ ທູ່ ລີ ດັ ເວຈີ ເີ ນຍ, ການສກຶ ສາບູຮານຄະດປີ ັດຈບຸ ນັ ເລູ່ ມີ ຂນຶ້ ເມູ່ອປີ ຄ.ສ 1883 ຫງຼັ ຈາກ ຊລມີ າມ ນກັ ບູຮານຄະດີ ຊາວເຢຍ ລະມນັ ໄດໄ້ ປເຮດັ ການຂຸດຄນົ້ ທີ ໄນຊເີ ນ ແລະ ໄດເ້ ປັນຜູກ້ ູ່ ຕໍ ງັ້ ກອງທນຶ ສາໍ ຫຼວດ ເອຢິບຂນຶ້ ໃຊໃ້ ນການຂຸດຄນົ້ ເມອງ ບູຮານໃນບູ່ ອນຕູ່ າງໆ. ນກັ ບູຮານຄະດຊີ າວແດນມາກ ຄ ສຣສິ ຕຽນ ທອມເສນ ໄດແ້ ບູ່ ງສະໄໝປະຫວດັ ສາດອອກເປັນ ສະໄໝຫນີ , ສະ ໄໝທອງສໍາລດິ ແລະ ສະໄໝເຫກຼັ ເອນີ້ ວູ່ າ ລະບບົ 3 ຍຸກ. ຕູ່ ໍມາໄດແ້ ບູ່ ງສະໄໝຫນີ ອອກເປັນ 3 ສະໄໝຄ ຫນີ ເກູ່ າົ , ຫນີ ກາງ ແລະ ຫນີ ໃໝູ່ . ນອກຈາກນນັ້ , ຍງັ ໄດສ້ ກຶ ສາເຖິງຮູບແບບຂອງເຄູ່ ອງມຫນີ ແລະ ການແຜູ່ ຂະຫຍາຍ ວດັ ທະນະທາໍ , ຊາກສູ່ ງິ ທູ່ ມີ ຊີ ວີ ດິ ທູ່ ໄີ ດຕ້ າຍໄປແລວ້ . ຊາວ ເຮສັ ດາກວນິ ໄດຂ້ ຽນຂນຶ້ ຄການກໍາເນດີ ຂອງເຜູ່ າົ ພນັ ເນູ່ ອງຈາກການຈດັ ສນັ ຂອງທາໍ ມະຊາດ ໄດເ້ ຮັດໃຫ ້ ວຊິ າການຕູ່ າງໆຕູ່ ນຕວົ ຂນຶ້ ເປັນຈາໍ ນວນຫຼວງຫຼາຍ ເພູ່ ອຄນົ້ ຫາຄາໍ ຕອບທູ່ ພີ ໍໃຈ. ນາຍພນົ ພວິ ລເີ ວີ ຊາວອງັ ກດິ ໄດເ້ ຮດັ ໃຫກ້ ານຂຸດຄນົ້ ໃນປະເທດອງັ ກດິ ເມູ່ອປີ ຄ.ສ 1880 ໂດຍເຮດັ ການຂຸດ ຄນົ້ ຕາມຊນັ້ ດນິ ເປັນຄງັ້ ທາໍ ອດິ ແລະ ເຊມີ ຕໍ ວີ ເິ ລີ ໄດນ້ ໍາວທິ ກີ ານຂຸດຄນົ້ ສະໄໝໃໝູ່ ມາໃຊໂ້ ດຍ ຂຸດເປັນຫຸມຼ ຮູ ບສູ່ ີ ລູ່ ຽມ ຢູ່ າງທູ່ ນີ ຍິ ມົ ກນັ ໃນປັດຈບຸ ນັ ຄວາມກາ້ ວໜາ້ ທາງເຕກັ ໂນໂລຊຂີ ອງມະນຸດ ໄດກ້ ູ່ ໃໍ ຫເ້ ກດີ ວຊິ າບູຮານຄະດີຂະແ ໜງໃໝູ່ ຄ: ວຊິ າບູຮານຄະດີ ໃຕນ້ ໍາ້ ເລູ່ ມີ ຕນົ້ ໂດຍນກັ ບູຮານຄະດີ ຊາວເບວຍຽມ. ນອກນັນ້ , ຍັງມບີ ູຮານຄະດີ ສາຂາໃໝູ່ ເກດີ ຂນຶ້ ອກີ ຄ ວຊິ າບູຮານຄະດອີ ຸດສາຫະກາໍ ແລະ ວຊິ າບູຮານຄະດສີ ູ່ ງິ ແວດລອ້ ມ ມາເຖິງປັດຈຸບັນນໄີ້ ດ ້ ຂະຫຍາຍຕວົ ແຂງແຮງໃນທູ່ ວົ ໂລກ. 3. ຄຸ ນປະໂຫຍດຂອງບູຮານຄະດີ - ຊູ່ ວຍໃຫຮ້ ູກ້ ູ່ ຽວກບັ ການເຄູ່ ອນໄຫວຂອງຄນົ ໃນອາດດີ - ຊູ່ ວຍໃຫເ້ ກດີ ຄວາມຄດິ ຮກັ ຊາດ ຮກັ ບາ້ ນເກດີ ເມອງນອນ - ຊູ່ ວຍໃຫຮ້ ູເ້ ຕກັ ນກິ ຂອງຄນົ ສະໄໝບູຮານ 7

- ຊູ່ ວຍກດິ ຈະການສູ່ ງົ ເສມີ ການທູ່ ອງທູ່ ຽວ ນອກນນັ້ , ວຊິ າບູຮານວທິ ະຍາ ຍງັ ເປັນປະໂຫຍດໃນທາງການເມອງ, ບນັ ຫາລະຫວູ່ າງປະເທດທູ່ ຢີ ູ່ ູໃກຄ້ ຽງກນັ ແລະ ເປັນຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ນູ ທາງປະຫວດັ ສາດ. ຫຼກັ ຖານຂມໍ້ ູນທາງເຊອ້ ຊາດ ຫຼ ສາສະໜາ ແລວ້ ພະຍາຍາມກູ່ ໍໃຫເ້ ກີດ ບນັ ຫາທາງການເມອງໃນເລູ່ ອງຕູ່ າງໆຂນຶ້ ເຊູ່ ນັ : ບນັ ກາຊາຍແດນ ໃນປີ ຄ.ສ 1977 ສາທາລະນະລດັ ປະຊາຊນົ ຈນີ ໄດ ້ ອາ້ ງສດິ ທກິ ານຄຸມ້ ຄອງໝູ່ ເູ ກາະ Spratly ແລະ ໝູ່ ເູ ກາະ Paraseleໃນທະເລຈນີ ໃຕ,້ ໝູ່ ູເກາະດູ່ ງັ ກູ່ າວຢູ່ ູລະຫວູ່ າງ ປະເທດສາທາລະນະລດັ ປະຊາຊນົ ຈນີ , ສາທາລະນະລດັ ສງັ ຄມົ ນຍິ ມົ ຫວຽດນາມ, ບຣໄູ ນ, ມາເລເຊຍ, ຟີລິບປິນ ແລະ ໃຕຫ້ ວນັ , ໝູ່ ທູ ງັ ສອງເປັນບູ່ ອນທູ່ ມີ ນີ າໍ້ ມນັ ແລະ ແຮູ່ ທາດ ແລະ ວດັ ຖຸຫາຼ ຍຢູ່ າງ. ລັດຖະບານຈີນໄດໃ້ ຫນ້ ກັ ບູຮານຄະດໄີ ປເຮດັ ການຂຸດຄນົ້ ແລະ ອາ້ ງວູ່ າໄດພ້ ບົ ກະດກູ ຄນົ ຈູ່ ງຶ ພສິ ູດໄດວ້ ູ່ າເປັນບນັ ພະບູລຸດຂອງຄນົ ຈນີ . ດູ່ ງັ ນນັ້ , ໝູ່ ເູ ກາະທງັ ສອງຈູ່ ງຶ ຕອ້ ງເປັນຂອງຈນີ . 8

ບດົ ທີ 2 ຫຼກັ ຖານທາງບູຮານຄະດີ 1. ປະເພດບູຮານຄະດີ ໂດຍທູ່ ວົ ໄປແລວ້ ຄນົ ເຮາົ ບູ່ ໍວູ່ າຈະມຊີ ວີ ດິ ຢູ່ ູໃນຍຸ ກສະໄໝໃດກຕໍ າມ ຈະມຮີ ູ່ ອງຮອຍຫກຼັ ຖານທງັ ແບບຕງັ້ ໃຈ ແລະ ບູ່ ໍຕງັ້ ໃຈໄວສ້ ະເໜ.ີ ຮູ່ ອງຮອຍຫຼກັ ຖານເຫູ່ ຼາົ ນນັ້ ນບັ ວູ່ າເປັນສູ່ ງິ ສາໍ ຄນັ ທູ່ ສີ ຸດ ທູ່ ເີ ຮດັ ໃຫຮ້ ູເ້ ຖິງສະພາບຊວີ ດິ ການເປັ ນຢູ່ ູ ຂອງຄນົ ໃນຍຸກສະໄໝນນັ້ ໄດເ້ ປັນຢູ່ າງດ.ີ ໂດຍອາໄສການສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ແລະ ວໄິ ຈທາງບູຮານຄະດ.ີ 1.1 ປະເພດວດັ ຖຸ ສູ່ ງິ ເຫູ່ າຼົ ນນັ້ ເອນີ້ ວູ່ າ ຫກຼັ ຖານທາງບູຮານຄະດ,ີ ເຊູ່ ງິ ແບູ່ ງອອກເປັນ 2 ປະເພດຄ: ກ. ສູ່ ິງທູ່ ີຄົນເຮດັ ຂຶນ້ ຫຼ ດດັ ແປງຂຶນ້ + ບູຮານສະຖານ ໝາຍເຖງິ ສະຖານທູ່ ຕີ ູ່ າງໆ ທູ່ ຕີ ດິ ພນັ ຢູ່ ູກບັ ພນ້ ດນິ , ເຊູ່ ງິ ໂດຍທູ່ ວົ ໄປໝາຍເຖງິ ອາຄານສະຖານທູ່ຕີ ູ່ າງໆ ທູ່ ສີ າ້ ງ ຂນຶ້ ເປັນບູ່ ອນປະກອບພທິ ກີ ໍາ, ການດາໍ ລງົ ຊວີ ດິ ທູ່ ມີ ຄີ ວາມສໍາຄນັ ໃນປະຫວດັ ສາດ, ສລິ ະປະ ແລະ ບູຮານຄະດີ ທູ່ ມີ ີ ອາຍຸ ນບັ ແຕູ່ 100 ປີ ຂນຶ້ ໄປ. ບູຮານສະຖານໝາຍຄວາມວູ່ າ ອາສງັ ຫາຣິມະຊບັ ເຊູ່ ງິ ອາຍຸ ຫຼ ລກັ ສະນະແຫູ່ ງການກູ່ ໍສາ້ ງ ຫຼ ຫຼກັ ຖານກູ່ ຽວ ກບັ ປະຫວດັ ຂອງອາສງັ ຫາຣິມະຊບັ ນນັ້ ເປັນປະໂຫຍດໄປທາງສລີ ະປະ, ປະຫວດັ ສາດ ຫຼ ບູຮານຄະດີ. ນອກນນັ້ , ລວມເຖງິ ສະຖານທູ່ ີ ທູ່ ເີ ປັນແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດ,ີ ແຫູ່ ຼງປະຫວດັ ສາດ ແລະ ອຸທຍິ ານປະຫວດັ ສາດ. ບູຮານສະຖານໝາຍ ເຖງິ ສູ່ ງິ ທູ່ ກີ ູ່ ໍສາ້ ງທູ່ ຕີ ດິ ແໜນ້ ຢູ່ ູກບັ ພນ້ ດນິ ຫຼ ຫນີ ແລະ ມຂີ ະໜາດໃຫຍູ່ ບູ່ ໍສາມາດເຄູ່ ອນຍາ້ ຍໄດເ້ ມູ່ອເວລາຈະສກຶ ສາ ຫຼ ຄນົ້ ຫາຫຼກັ ຖານໃດໜູ່ ງຶ ກູ່ ຽວກບັ ບູຮານສະຖານຈະຕອ້ ງໄປສກຶ ສາຍັງສະຖານທູ່ ບີ ູຮານສະຖານທູ່ ີຕອ້ ງຢູ່ ູ ນັນ້ , ສາມາດແບູ່ ງບູຮານສະຖານອອກເປັນ 2 ຊະນດິ ຄ: - ບູຮານສະຖານທູ່ ຮີ າ້ ງ ໄດແ້ ກູ່ ສູ່ ງິ ທູ່ ກີ ູ່ ສໍ າ້ ງ ໃນສະໄໝບູຮານທູ່ ບີ ູ່ ໍໄດປ້ ະໂຫຍດ ແລະ ບູ່ ໍມຄີ ນົ ອາໄສເຊູ່ ນັ ວດັ ຮາ້ ງ, ວງັ ຮາ້ ງ, ເມອງຮາ້ ງ... - ບູຮານສະຖານທູ່ ຍີ ງັ ບູ່ ໍຮາ້ ງ ໄດແ້ ກູ່ ສູ່ ງິ ທູ່ ກີ ູ່ ໍສາ້ ງສະໄໝບູຮານ ທູ່ ີຍງັ ຄົງຄາ້ ງຢູ່ ູ, ໃຊປ້ ະໂຫຍດ ແລະ ມຄີ ົນ ອາໄສຢູ່ ູ. + ບູ ຮານວດັ ຖຸ ໝາຍເຖງິ ວດັ ຖຸທູ່ ມີ ະນຸດປະດດິ ຫຼ ດດັ ແປງສາ້ ງຂນຶ້ ເພູ່ ອການໃຊສ້ ອຍ ຫຼ ປະໂຫຍດອູ່ ນທູ່ ສີ ະທອ້ ນໃຫເ້ ຫນັ ເຖິງການດໍາລງົ ຊວີ ດິ , ເຫດການຕູ່ າງໆ ໃນອາດດີ , ເຊູ່ ງິ ມຄີ ຸນຄູ່ າທາງດາ້ ນສລິ ະປະວດັ ທະນະທາໍ ແລະ ປະຫວັດສາດ ທູ່ ມີ ອີ າຍຸ ນບັ ແຕູ່ 100 ປີ ຂນຶ້ ໄປ. ໝາຍເຖງິ ສງັ ຫາຣມິ ະຊບັ ເປັນຂອງບູຮານບູ່ ໍວູ່ າຈະເປັນສູ່ ງິ ປະດດິ ຫຼ ເປັນສູ່ ງິ ທູ່ ເີ ກີດຂຶນ້ ຈາກທໍາມະຊາດ ຫຼ ເປັນສູ່ ວນໃດສູ່ ວນໜູ່ ງຶ ຂອງບູຮານສະຖານ, ຊາກມະນຸດ ຫຼ ຊາກສດັ ເຊູ່ ງິ ອາຍຸ ຫຼ ລກັ ສະນະແຫູ່ ງການປະດດິ ຫຼ ຫກຼັ ຖານກູ່ ຽວກບັ ປະຫວດັ ຂອງ ສງັ ຫາຣມິ ະຊບັ ເປັນປະໂຫຍດໃນທາງສລິ ະປະ ປະຫວດັ ສາດ ຫຼ ບູຮານຄະດ,ີ ບູຮານ ວດັ ຖຸ ໝາຍເຖງິ ສູ່ ງິ ຂອງຂະໜາດນອ້ ຍ ທູ່ ນີ າໍ ເຄູ່ ອນຍາ້ ຍໄປໃນທູ່ ຕີ ູ່ າງໆໄດ.້ 9

+ ປູສະນີຍະສະຖານ ໝາຍເຖິງສະຖານທູ່ ີ ທູ່ ສີ າ້ ງຂນຶ້ ເພູ່ ອການເຄາົ ລບົ ບູຊາຂອງຄນົ ທູ່ ວົ ໄປ ປະກອບມວີ ດັ ວາອາຮາມ, ພະທາດ, ສານເຈາົ້ ຕູ່ າງໆ , ເຊູ່ ງິ ມຄີ ຸນຄູ່ າທາງດາ້ ນສລິ ະປະວດັ ທະນະທາໍ , ບູຮານຄະດີ ແລະ ປະຫວັດສາດ ທູ່ ມີ ອີ າຍຸ ນັບແຕູ່ 100 ປີ ຂນຶ້ ໄປ. + ປູ ສະນຍີ ະວັດຖຸ ໝາຍເຖິງວດັ ຖຸທູ່ ສີ າ້ ງຂນຶ້ ມາ ເພູ່ ອເຄາົ ລບົ ບູຊາ, ເຊູ່ ງິ ສະທອ້ ນໃຫເ້ ຫນັ ຄຸນຄູ່ າທາງດາ້ ນປະຫວັດສາດ ແລະ ສລິ ະປະວດັ ທະນະທໍາ ທູ່ ມີ ອີ າຍຸນບັ ແຕູ່ 100 ປີ ຂນຶ້ ໄປ. ຍງັ ມສີ ະຖານທູ່ ດີ າໍ ເນນີ ການຜະລດິ ຫດັ ຖະກາໍ ແບບພນ້ ບາ້ ນອກີ , ເຊູ່ ງິ ເປັນສະຖານທູ່ ີ ທູ່ ສີ ໍາຄນັ ທູ່ ສີ ະທອ້ ນໃຫ ້ ເຫນັ ເຖງິ ການນໍາໃຊພ້ ູມປັນຍາຂອງຄນົ ໃນທອ້ ງຖູ່ ິນ. ສູ່ ງິ ດູ່ ງັ ກູ່ າວນນັ້ , ມນັ ສະທອ້ ນໃຫເ້ ຫນັ ເຖງິ ກາໍ ມະວທິ ,ີ ຂນັ້ ຕອນ ແລະ ການນໍາໃຊວ້ ດັ ຖຸດບິ ເພູ່ ອໃຫເ້ ກດີ ປະໂຫຍດໃຫແ້ ກູ່ ການດໍາລງົ ຊວີ ດິ ປະຈາໍ ວນັ ຂອງຄນົ ໃນທອ້ ງຖູ່ ນິ . ຂ. ສູ່ ງິ ທູ່ ຄີ ນົ ບູ່ ໄໍ ດສ້ າ້ ງຂນຶ້ ໝາຍເຖິງຫຼກັ ຖານທາງບູຮານຄະດີ ທູ່ ບີ ູ່ ໍແມູ່ ນມະນດຸ ເປັນຜູປ້ ະດດິ ຂນຶ້ ແຕູ່ ເປັນຜູທ້ ູ່ ເີ ອາົ ວດັ ຖຸທູ່ ເີ ປັນຢູ່ ູໃນທໍາ ມະຊາດມາໝູນໃຊເ້ ຊູ່ ນັ : ການຄນົ້ ພບົ ເຄູ່ ອງມຫນີ ຂອງມະນດຸ ສະໄໝຕນົ້ ການຄນົ້ ພບົ ເປອກຫອຍແຄງທະເລໃນຊນັ້ ດນິ ໃນເຂດພາກກາງຂອງລາວ ແລະ ອູ່ ນໆ. ສູ່ ງິ ເຫູ່ ຼາົ ນນັ້ ສະທອ້ ນໃຫເ້ ຫນັ ເຖິງການເປັນຢູ່ ູຂອງຄນົ ໃນສະໄໝກູ່ ອນ ໄດເ້ ປັນຢູ່ າງດ,ີ ເຊູ່ ງິ ອາດຈະເປັນໄປໄດວ້ ູ່ າ ດນິ ແດນເຂດນີ້ ອາດເປັນພນ້ ແຜູ່ ນທະເລເກູ່ າົ ກໍເປັນໄດ ້ແລະ ຄນົ ເຮາົ ໃນສະໄ ໝນນັ້ ນາໍ ເອາົ ຫອຍແຄງມາກນິ ເປັນອາຫານ ຫຼ ບູ່ ດໍ ູ່ ງັ ນນັ້ ກອໍ າດຈະມກີ ານເດນິ ທາງໄປມາຕດິ ຕູ່ ໍກບັ ກູ່ ຸມຄນົ ທູ່ ີຢູ່ ູໃກ ້ ທະເລ ແລວ້ ນາໍ ເອາົ ສູ່ ງິ ວດັ ຖຸນນັ້ ມາແລກປູ່ ຽນນາໍ ກນັ . 1.2 ປະເພດບນັ ທຶກ ນອກຈາກຫຼກັ ຖານຂມໍ້ ນູ ທູ່ ເີ ປັນບູຮານສະຖານ, ບູຮານວດັ ຖຸແລວ້ ຍງັ ຈະຕອ້ ງໃຊຫ້ ຼກັ ຖານຂມໍ້ ນູ ທູ່ ເີ ປັນການ ບນັ ທກຶ ດວ້ ຍລາຍລກັ ອກັ ສອນ ສາມາດແບູ່ ງອອກໄດດ້ ູ່ ງັ ນ:ີ້ ບດົ ຈານານກຸ ມົ , ຕໍານານ, ພງົ ສາວະດານຈດົ ໝາຍເຫດ, ເອກະສານທາງກດົ ໝາຍ, ຄໍາໃຫກ້ ານ. ກ. ບົດຈານານຸກົມ (ຈາລກຶ ) ຕາມຄວາມໝາຍໃນວດັ ຈານານຸກມົ ສະບບັ ລາຊະບນັ ດດິ ສະຖານວູ່ າ ຂຽນຮອຍຣກຶ ເປັນຕົວອັນສອນເທງິ ແຜູ່ ນສລີ າ ຫຼ ໂລຫະເປັນການບນັ ທກຶ ເລູ່ ອງລາວທູ່ ເີ ປັນເຫດການສາໍ ຄນັ ລງົ ໃສູ່ ວດັ ຖຸ ທູ່ ຖີ າວອນເຊູ່ ນັ ຫນີ ແຜນ, ແຜູ່ ນ ທອງ, ໃບລານ ຫຼ ອາດບນັ ທກຶ ຕາມແຜູ່ ນຜະໜງັ ຂອງບູຮານສະຖານ ຫຼ ປູສະນຍີ ະສະຖານ, ວດັ ຖຸໄດແ້ ກູ່ ແທູ່ ນທູ່ ຕີ ງັ້ ພະພຸດທະຮູບ ເປັນຕນົ້ ເລູ່ ອງລາວຕູ່ າງໆ ທູ່ ຈີ າຣກຶ ໄວສ້ ູ່ ວນຫາຼ ຍເປັນທູ່ ໜີ າ້ ເຊູ່ ອຖໄດ ້ ເພາະໄດບ້ ນັ ທຶກເລູ່ ອງລາວທູ່ ີ ເກດີ ຂນຶ້ ໃນຍຸ ກສະໄໝນນັ້ . ຂ. ຕໍານານ ຕາມຄວາມໝາຍໃນວດັ ຈານານກຸ ມົ ສະບບັ ລາຊະບນັ ດດິ ສະຖານວູ່ າ ເລູ່ ອງສະແດງກດິ ຈະການອນັ ມມີ າແຕູ່ ປາງກູ່ ອນເປັນເລູ່ ອງລາວທູ່ ສີ ບຕູ່ ກໍ ນັ ມາເຊູ່ ນັ ຕໍານານພຸດທະເຈດີ ເປັນການບນັ ທກຶ ເລູ່ ອງລາວເຫດການຕູ່ າງໆທູ່ ເີ ກດີ 10

ຂນຶ້ ໃນອາດດີ ສບຕູ່ ໍກນັ ມາຕງັ້ ແຕູ່ ສະໄໝບູຮານ ຫຼ ປູສະນຍີ ະວດັ ຖຸ, ເຊູ່ ງິ ມກັ ຈະມເີ ລູ່ ອງກູ່ ຽວກບັ ຄວາມເຊູ່ ອ ແລະ ເລູ່ ອງກູ່ ຽວກບັ ປະຕຫິ ານປະປົນຢູ່ ູນໍາ, ເປັນການບນັ ທກຶ ໃນລກັ ສະນະທູ່ ມີ ຂີ ໍມ້ ນູ ຄວາມຈງິ ປະປົນກບັ ນທິ ານ. ຄ. ພງົ ສາວະດານ ຕາມຄວາມໝາຍໃນວດັ ຈານານຸກມົ ສະບບັ ລາຊະບນັ ດດິ ສະຖານວູ່ າ ເລູ່ ອງລາວເຫດການກູ່ ຽວກບັ ປະເທດ ຊາດ ຫຼ ພະມະຫາກະສດັ ຜູເ້ ປັນປະມຸກຂອງປະເທດຊາດນນັ້ ໜງັ ສພງົ ສາວະດານເປັ ນໜງັ ສທູ່ ຂີ ຽນຂຶນ້ ຈາກການ ລວບລວມເລູ່ ອງເລູ່ ອງລາວຈາກຕາໍ ນານ ແລະ ເອກະສານສໍາຄນັ ຕູ່ າງໆ ແລວ້ ນໍາມາປະມວນຄວາມເປັນເລູ່ ອງດຽວ ກນັ ກບັ ພງົ ສາວະດານ, ສູ່ ວນຈະເປັນເລູ່ ອງດຽວກບັ ເຫດການຂອງປະເທດ ແລະ ຂອງກະສດັ ທູ່ ສີ ະແດງໃຫເ້ ຫນັ ເຖິງ ຄວາມຈະເລນີ ຮູ່ ຸງເຮອງ, ການຊຸດໂຊມທາງດາ້ ນເສດຖະກດິ ແລະ ວດັ ທະນະທໍາ, ຮດີ ຄອງປະເພນີ ຕະຫອຼ ດຈນົ ໃຫ ້ ຄວາມຮູກ້ ູ່ ຽວກບັ ບູຮານວດັ ຖຸ ແລະ ບູຮານສະຖານທູ່ ສີ າໍ ຄນັ ຕູ່ າງໆ. ງ. ຈດົ ໝາຍເຫດ ຕາມຄວາມໝາຍໃນວດັ ຈານານກຸ ມົ ສະບບັ ລາຊະບນັ ດດິ ສະຖານວູ່ າ ໜງັ ສບອກຂູ່ າວຄາວ ໄປລາຍງານ ຫຼ ບນັ ທກຶ ເຫດການຕູ່ າງໆ ທູ່ ເີ ກດີ ຂນຶ້ ເປັນການບນັ ທກຶ ໂດຍຄນົ ທູ່ ຮີ ູໜ້ ງັ ສ ແລະ ຮູເ້ ລູ່ ອງລາວຕູ່ າງໆ ຜູຈ້ ດົ ຈະບນັ ທກຶ ວນັ ເດອນ ປີ ແລະ ບູ່ ອນເກດີ ເຫດການລງົ ກູ່ ອນ. ຈູ່ ງຶ ບນັ ທກຶ ເຫດການສໍາຄນັ ທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ ໃນຄະນະນນັ້ ຫຼ ວນັ ເດອນ ປີ ທູ່ ໃີ ກຄ້ ຽງກບັ ເຫດການລງົ ໄວໃ້ ນສະໄໝບູຮານ, ຈດົ ໝາຍເຫດໝາຍເຖິງການຈດົ ບນັ ທກຶ ຂູ່ າວຄາວ ຫຼ ເຫດການເລູ່ ອງ ໜູ່ ງຶ ໆ ທູ່ ເີ ກດີ ຂນຶ້ ໃນວນັ ເດອນ ປີ ນນັ້ ຈດົ ໝາຍເຫດທູ່ ກີ ູ່ ຽວຂອ້ ງກບັ ເລູ່ ອງລາວຂອງຊາດຕູ່ າງໆ + ຈດົ ໝາຍເຫດຂອງຫຼວງ ເປັນການບນັ ທກຶ ເຫດການກູ່ ຽວກບັ ບາ້ ນເມອງ ຫຼ ກະສດັ + ຈດົ ໝາຍເຫດໂຫຣາ ເປັນການບນັ ທກຶ ເຫດການຂອງບາ້ ນເມອງ ທູ່ ກີ ູ່ ຽວກບັ ໂຫຣາສາດ ຜູຈ້ ດົ ບນັ ທກຶ ອາດ ມຫີ ຼາຍຄນົ , ເຊູ່ ງິ ແຕູ່ ລະຄນົ ກຈໍ ະຈດົ ບນັ ທກຶ ເຫດການຕູ່ າງໆ ໄປຕາມຄວາມສນົ ໃຈ ຫຼ ແລວ້ ແຕູ່ ຮູເ້ ຫດການນນັ້ ໆ ຈູ່ ຶງ ເຮດັ ໃຫເ້ ຫດການມຄີ ວາມແຕກຕູ່ າງກນັ . + ຈດົ ໝາຍເຫດຂອງຊາວຕູ່ າງດາ້ ວ ເປັນການບັນທກຶ ເຫດການຕູ່ າງໆ ທູ່ ຊີ າວຕູ່ າງດາ້ ວພົບເຫນັ ທູ່ ີຕິດຕູ່ ໍ ພວົ ພນັ ກບັ ຊາດອູ່ ນ, ເອກະສານທູ່ ເີ ກູ່ າົ ແກູ່ ທູ່ ເີ ລູ່ າົ ເລູ່ ອງເຫດການຂອງຊາດໃດ ຊາດໜູ່ ງຶ ໄດແ້ ກູ່ ຈດົ ໝາຍເຫດ. ຈ. ເອກະສານທາງກດົ ໝາຍ ຕາມຄວາມໝາຍໃນວດັ ຈານານຸກມົ ສະບບັ ລາຊະບນັ ດດິ ສະຖານວູ່ າ ບດົ ບນັ ຍດັ ເເຊູ່ ິງມອີ ໍານາດສູງສຸ ດ ໃນ ປະເທດທູ່ ກີ ູ່ າວຂນຶ້ ໄວ ້ ເພູ່ ອໃຊໃ້ ນການບລໍ ຫິ ານ, ກດິ ຈະການບາ້ ນເມອງ ແລະ ບງັ ຄບັ ທຸກຄນົ ໃນການສາໍ ພນັ ລະຫວູ່ າງ ກນັ ແລະ ກນັ ຜູໃ້ ດຝູ່ າຝນຕອ້ ງໄດຮ້ ບັ ໂທດ ຫຼ ຕອ້ ງຖກບງັ ຄບັ ໃຫປ້ ະຕບິ ດັ ຕາມ, ແຕູ່ ຄວາມ ໝາຍດູ່ ງັ ເດມີ ຂອງກົດ ໝາຍການບນັ ທກຶ ຄໍາຟອ້ ງໃນອາດດີ ຄວາມ ເລູ່ ອງໃດເລູ່ ອງໜູ່ ງຶ ໄວເ້ ປັນຫກຼັ ຖານ, ສູ່ ວນບດົ ກດົ ໝາຍ ທູ່ ີບງັ ຄັບຮັບໃຊ ້ ນນັ້ ເອນີ້ ຊູ່ ແຕູ່ ລະຢູ່ າງວູ່ າ ໄອຍະການ, ລດັ ຖະບນັ ຍດັ , ເອກະສານປະເພດນ.ີ້ ນອກຈາກ, ຈະໃຫຄ້ ວາມຮູໃ້ ນເລູ່ ອງ ລາວກດົ ໝາຍແລວ້ ຍງັ ໃຫຄ້ ວາມຮູ ້ ແລະ ແນວຄດິ ທາງດາ້ ນປະຫວດັ ສາດ, ການປົກຄອງສງັ ຄມົ ແລະ ວດັ ທະນະ ທາໍ . ຫຼກັ ຖານຂມໍ້ ູນທາງບູຮານຄະດີ ທູ່ໄີ ດກ້ ູ່ າວມານນັ້ , ຍງັ ມຫີ ກຼັ ຖານຂໍມ້ ນູ ທູ່ ບີ ູ່ ມໍ ລີ າຍລກັ ອກັ ສອນ, ເຊູ່ ງິ ໄດແ້ ກູ່ ພາສາເວາົ້ ມາຊູ່ ວຍສະໜບັ ສະໜນູ ຫຼ ຄນົ້ ຫາຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ນູ ຢູ່ າງອູ່ ນ ເພູ່ ອໃຫກ້ ານສກຶ ສາທາງບູຮານຄະດສີ ົມບູນຂຶນ້ ໄດແ້ ກູ່ : ນຍິ າຍ, ນທິ ານ, ຄະຕຊິ າວບາ້ ນ ເປັນເລູ່ ອງເລູ່ າົ ທູ່ ສີ ບຕູ່ ກໍ ນັ ມາ. 1.3 ປະເພດບອກເລູ່ າົ 11

ຫກຼັ ຖານປະເພດນີ້ ໝາຍເຖິງຫກຼັ ຖານທູ່ ມີ ກີ ານບອກເລູ່ າົ ສບທອດຕູ່ ໍກນັ ມາໃນອາດດີ ຈນົ ຮອດປະຈບຸ ັນ, ຫກຼັ ຖານປະເພດນໄີ້ ດແ້ ກູ່ : ຕາໍ ນານ, ນິທານ ແລະ ເລູ່ ອງເລູ່ າົ ຕູ່ າງໆກູ່ ຽວການດໍາລົງ ຊວີ ິດ ກບັ ຂະນົບທໍານຽມ ປະເພນລີ ວມທງັ ຫຼກັ ຖານທູ່ ໃີ ຫຂ້ ໍມ້ ູນຄວາມຈງິ ຈາກການສາໍ ພາດບອກເລູ່ າົ ຂອງຜູທ້ ູ່ ີຮູ່ ວມຮູ ແ້ ລະ ເຫນັ ເຫດການ. ນອກຈາກນເີ້ ພູ່ ນິ ຍງັ ຈດັ ລໍາດບັ ຄວາມສາໍ ຄນັ ຂອງປະເພດຫຼກັ ຖານອກີ ໂດຍແບູ່ ງອອກເປັນ ສາມປະເພດ : ກ. ຫຼກັ ຖານຊັນ້ ຕົນ້ ຫຼ ປະຖົມມະພູມ ( Primary records) ໝາຍເຖງິ ຫກຼັ ຖານດູ່ ງັ ເດມີ ທູ່ ເີ ກດີ ຂນຶ້ ພອ້ ມກບັ ເຫດການຕູ່ າງໆຫໃຼ ກຄ້ ຽງກບັ ເຫດການໄດຫ້ ຼກັ ຖານປະເພດນີ້ ໄດແ້ ກູ່ : ສລີ າຈາລກຶ , ຈດົ ໝາຍເຫດ, ພງົ ສາວະດານ, ສົນທິສນັ ຍາ, ຄໍາສໍາພາດ, ເອກະສານທາງການທູດ ແລະ ບນັ ທກຶ ຄວາມຊງົ ຈໍາຕູ່ າງໆ. ຂ. ຫຼກັ ຖານຊັນ້ ສອງ ຫຼ ທຸຕິຍະພູມ ( Secondary records) ໝາຍເຖງິ ຫກຼັ ຖານ ຫຼຜນົ ງານທູ່ ຜີ ູຂ້ ຽນຂຽນຂນຶ້ ຈາກຫກຼັ ຖານຊນັ້ ຕນົ້ ແລະ ເພູ່ ມີ ເຕມີ ດວ້ ຍ ຄາຄດິ ເຫນັ , ຄໍາວນິ ໄິ ສ ຕະຫອຼ ດຈນົ ເຫດຜນົ ຕູ່ າງໆປະກອບ. ສູ່ ວນໃຫຍູ່ ຫກຼັ ຖານປະເພດນີຈ້ ະປະກດົ ອອກມາໃນຮູບຂອງບົດ ຄວາມທາງວຊິ າການ,ຜນົ ງານການຄນົ້ ຄວ້ າວໄິ ຈ ແລະ ຮວມທງັ ເອກະສານວທິ ະຍານພິ ນົ ອກີ ດວ້ ຍ. ຄ. ຫຼກັ ຖານຊນັ້ ສາມ ຫຼ ຕະຕິຍະພູມ ( Tertialy records) ໝາຍເຖິງ ຫຼກັ ຖານ ຫຼ ຜນົ ງານທູ່ ຜີ ູຂ້ ຽນ ຂຽນຂນຶ້ ຫຼຮວບຮວມ-ຮຽບຮຽງຈາກຫກຼັ ຖານຊນັ້ ຕນົ້ ແລະ ຫຼັກ ຖານຊນັ້ ສອງ ໂດຍມຈີ ດຸ ປະສງົ ທູ່ ຈີ ະໃຫເ້ ປັນເອກະສານປະກອບການສຶກສາຄນົ້ ຄວ້ າ ແລະ ອາ້ ງອງີ ໄດແ້ ກູ່ : ແບບຮຽນ, ບນັ ນານຸກມົ , ຕາໍ ລາສອນ... 2. ສະຖານທູ່ ີຄົ້ນຄວາ້ ບູຮານຄະດີ ສະຖານທູ່ ຄີ ນົ້ ຄວາ້ ບູຮານຄະດີ ທູ່ໄີ ດສ້ ກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ສາມາດພບົ ເຫນັ ໄດ ້ 2 ທາງຄ 1. ຫຼກັ ຖານຂມໍ້ ູນທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ ຢູ່ ູໜາ້ ດນິ ໄດແ້ ກູ່ : ກໍາແພງເມອງ, ຄເູ ມອງ, ຊາກໂບດ, ວຫິ ານເຈດ,ີ ຈດົ ໝາຍເຫດ , ຕາໍ ນານພງົ ສາວະດານ, ເຄູ່ ອງປັນ້ ດນິ ເຜູ່ າົ , ແຫວນ, ສວ້ ຍແຂນເປັນຕນົ້ . 2. ຫຼກັ ຖານຂມໍ້ ູນທູ່ ພີ ບົ ໃນພນ້ ດນິ ໄດແ້ ກູ່ ສູ່ ງິ ຕູ່ າງໆທູ່ ກີ ູ່ າວມາແລວ້ ນນັ້ ຝັງຢູ່ ູໃນດນິ ລວມເຖິງໂຄງກະດູກຄນົ , ກະດກູ ສດັ , ສູ່ ງິ ຂອງເຄູ່ ອງໃຊອ້ ູ່ ນໆ ແລະ ສູ່ ງິ ທູ່ ກີ ູ່ ຽວຂອ້ ງກບັ ຄນົ ນ ັກ ບູ ຮ າ ນ ຄ ະດ ີ ນກັ ບູຮານຄະດີ ຄຜູທ້ ູ່ ລີ ວບລວມຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ນູ ທງັ ທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ ໃນພນ້ ດນິ ແລະ ໜາ້ ດິນ ດວ້ ຍວທິ ກີ ານສໍາ ຫຼວດຂຸ ດຄນົ້ ແລວ້ ນໍາມາວເິ ຄາະ ແລະ ແປຄວາມໝາຍ ສູ່ ງິ ທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ ເພູ່ ອຈະໄດຮ້ ູວ້ ູ່ າຄນົ ໃນອາດດີ ໄດປ້ ະດດິ ຄດິ ຄນົ້ ຫາຼ ຍຢູ່ າງເພູ່ ອດໍາລງົ ຊວີ ດິ . ສູ່ ງິ ເຫູ່ າຼົ ນນັ້ , ມວິ ວິ ດັ ທະນາການເປັນມາຫຼາຍຢູ່ າງ ມປີ ະໂຫຍດຕູ່ ໍຄນົ ປະຈຸບນັ ທູ່ ວົ ທຸກປະເທດ ໃນໂລກ. 12

ບດົ ທີ 3 ການສໍາຫຼວດ ແລະ ການຂຸ ດຄນົ້ ທາງບູຮານຄະດີ 1. ການຄົນ້ ພົບໂດຍບັງເອີນ ການຄນົ້ ພບົ ໂດຍບງັ ເອນີ ແມູ່ ນການພບົ ເຫນັ ບູຮານວດັ ຖຸດວ້ ຍວທິ ດີ ູ່ ງັ ນ:ີ້ 1.1 ສະພາບພູມມປີ ະເທດປູ່ ຽນແປງ ການພບົ ເຫນັ ຫຼກັ ຖານທາງບູຮານຄະດດີ ວ້ ຍວທິ ນີ ີ້ ມທີ ໍາມະຊາດຫາຼ ຍຢູ່ າງເຮດັ ໃຫພ້ ູມມປີ ະເທດປູ່ ຽນແປງ ເຊູ່ ນັ ລມົ , ຝົນ, ແມູ່ ນໍາ້ ລໍາທານ ເປັນຕນົ້ . ເມູ່ອຝົນຕກົ ຕະຫຼອດຈະເຮດັ ໃຫດ້ ນິ ໄຫລຼ ງົ ມາບູ່ ອນທູ່ ຕີ ູ່ າໍ ກວູ່ າ ຈູ່ ຶງເຮັດໃຫ ້ ເຄູ່ ອງ ໃຊຕ້ ູ່ າງໆ ທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜູ່ າົ , ຂວານຫນີ ຫຼ ບູຮານວດັ ຖຸອູ່ ນໆ ປະກດົ ການດູ່ ງັ ນຊີ້ າວໄຮູ່ ນາຈະພບົ ເຫນັ ສູ່ ິງ ຕູ່ າງໆໄດເ້ ລອ້ ຍໆ. ສະໄໝກູ່ ອນມະນຸດມກັ ຈະຕງັ້ ບາ້ ນເຮອນຢູ່ ູອາໄສ ຕາມແຄມແມູ່ ນໍາ້ ລໍາຄອງ ເພາະແມູ່ ນາໍ້ ຕູ່ າງໆເປັນທາງຄມົ ມະນາ ຄມົ ທູ່ ສີ າໍ ຄນັ ທຽບກບັ ຖະໜນົ ໃນປະຈບຸ ນັ ທງັ ເປັນແຫູ່ ງຼ ທູ່ ອີ ຸດມົ ສມົ ບູນໄປດວ້ ຍອາຫານ ແລະ ສະດວກແກູ່ ການ ປູກຝັງ. ຕູ່ ໍມາເມູ່ອຄນົ ພວກນນັ ອບົ ພະຍບົ ໄປຢູ່ ູບູ່ ອນອູ່ ນ ດນິ ບລໍ ເິ ວນນນັ້ ກຮໍ າ້ ງ, ຂດີ້ ນິ ທບັ ຖູ່ ົມໃນບໍລເິ ວນນັນ້ ສູງຂນຶ້ ເມູ່ອຖກນໍາ້ ເຊາະຈູ່ ງຶ ພບົ ເຫນັ ເຄູ່ ອງມ, ເຄູ່ ອງໃຊຂ້ ອງຄນົ ສະໄໝນນັ້ . 1.2 ນໍ້າລນົ້ ຫຼ ນໍ້າແຫງ້ ໂດຍປົກກະຕຢິ ູ່ ູຕາມບູ່ ໍຕາມບງຶ ຫຼ ທະເລຈະມນີ ໍາ້ ຂງັ ຢູ່ ູເຕມັ ແຕູ່ ບາງຄງັ້ ນໍາ້ ຈະລດົ ລງົ ຫຼ ແຫງ້ ລງົ ເຮດັ ໃຫເ້ ຫັນ ບູຮານຄະດໄີ ດ ້ ເຊູ່ ນັ : ທະເລສາບເມອງ ( Zunch ) ປະເທດ ສະວດິ ສະແລນ ເມູ່ ອປີ ຄ.ສ 1953 ນໍາ້ ທະເລສາບ ລດົ ລງົ ຫຼາຍຜດິ ປົກກະຕິ ເຮດັ ໃຫພ້ ບົ ເຮອນຂອງໝູ່ ບູ າ້ ນຮາ້ ງ ຂອງຄນົ ໃນສະໄໝ ບູຮານ ພົນ້ ຂຶນ້ ມາໃຫເ້ ຫນັ ເປັນ ຈາໍ ນວນຫຼວງຫຼາຍ ແລະ ຍງັ ໄດພ້ ບົ ເຮອຂາດ, ເຂາົ້ ສາລ,ີ ເບດັ ຕກຶ ປາ, ແຫ, ກະດູກສດັ ບກົ ແລະ ສດັ ນາໍ້ ໃນບໍລເິ ວນ ໝູ່ ູບາ້ ນສູ່ ງິ ຕູ່ າງໆເຫູ່ ຼາົ ນີ້ ເຮດັ ໃຫຮ້ ູວ້ ູ່ າ ຄນົ ສະໄໝນນັ້ ນອກຈາກ ຈະລູ່ າສດັ ເປັນອາຫານແລວ້ ຍງັ ຮູ ຈ້ ັກ ລູ່ າສັດນໍ້າ ມາ ເປັນອາຫານ ສູ່ ວນເຮອ ນອກຈາກຈະໃຊເ້ ປັນອຸປະກອນໃນການຈບັ ສດັ ນາໍ້ ແລວ້ ຍງັ ໃຊກ້ ານຄມົ ມະນາຄມົ ຕິດຕູ່ ໍໝູ່ ູ ບາ້ ນອູ່ ນໆອກີ . 1.3 ການກູ່ ໍສາ້ ງ ແລະ ການປູກຝັງ ການກູ່ ສໍ າ້ ງອາຄານ, ຂວົ , ທູ່ ນໍ ໍາ້ , ທະໜນົ ຫນົ ທາງ, ຄອງເໝອງ ແລະ ອູ່ ນໆບາງຄງັ້ ກໍພບົ ເຫນັ ຫກຼັ ຖານຂໍມ້ ູນ ທາງບູຮານຄະດເີ ຊູ່ ັນ ກະໂຫຼກຫວົ ຂອງ Hippoptamus ແຂວງນະຄອນສະຫວັນ ປະເທດໄທ, ເຊູ່ ິງມອີ າຍຸ ປະມານ 11 ລາ້ ນປີມາແລວ້ , ການສາ້ ງຖະໜນົ ຫນົ ທາງຫາຼ ຍແຫູ່ ງ ກໍເຮດັ ໃຫເ້ ກດີ ພບົ ເຫນັ ຫກຼັ ຖານທາງບູຮານຄະດໄີ ດ ້ ເຊູ່ ນັ ເສດເຄູ່ ອງໃຊປ້ ະຈໍາວນັ ທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜູ່ າົ , ຂວານຫນີ ຝົນ, ເງນິ ຕາ, ເຄູ່ ອງມ, ເຄູ່ ອງໃຊ ້ ແລະ ເຄູ່ ອງປະດັບທູ່ ີ ເຮດັ ດວ້ ຍທອງສາໍ ລດິ ແລະ ເຫຼກັ ຢູ່ ູຕາມເໝອງແຮູ່ ບາງແຫູ່ ງກພໍ ບົ ບູຮານວດັ ຖຸຫາຼ ຍຊະນດິ ເຊູ່ ນັ ຂວານຫນີ , ຂວານ ທອງ ແລະ ເຄູ່ ອງມຫຼາຍຢູ່ າງ, ເຊູ່ ງິ ມທີ ງັ ບູຮານວດັ ຖຸສະໄໝກູ່ ອນປະຫວດັ ສາດ ແລະ ສະໄໝປະຫວດັ ສາດ ຫຼ ບາງ ຄງັ້ ເມູ່ອມກີ ານຂຸ ດຂຸມ ເພູ່ ອປູກພດຍງັ ໄດພ້ ບົ ບູຮານວດັ ຖຸທູ່ ຝີ ັງຈມົ ຢູ່ ູໃນດນິ ເຊູ່ ນັ ກນັ . 1.4 ຂຸ ດຄອງ, ບງຶ , ໜອງ ຫຼ ການຫາສັດນໍາ້ 13

ການຂຸ ດຄອງ, ບງຶ , ໜອງ ແລະ ການຫາສດັ ນາໍ້ ເຮດັ ໃຫພ້ ບົ ຫຼກັ ຖານຂມໍ້ ູນທາງບູຮານຄະດີ ທູ່ ໜີ າ້ ສນົ ໃຈໄດ ້ ຫາກບລໍ ເິ ວນດູ່ ງັ ກູ່ າວ ເປັນຊຸມຊນົ ບູຮານ ຫຼ ເປັນເສນັ້ ທາງສນັ ຈອນຂອງຄນົ ໃນສະໄໝກູ່ ອນ, ເຊູ່ ງິ ມກັ ພບົ ເຫນັ ຖວ້ ຍ, ຊາມ ແລະ ຊາກເຮອຈມົ ຢູ່ ູໃນທະເລ ເຮດັ ໃຫຮ້ ູວ້ ູ່ າໃນບລໍ ເິ ວນນນັ້ ແລະ ບໍລເິ ວນໃກຄ້ ຽງມຫີ ຼກັ ຖານຂໍມ້ ູນທາງບູຮານ ຄະດຢີ ູ່ ູໃນທະເລ ເປັນສາເຫດທູ່ ພີ າໃຫມ້ ກີ ານສໍາຫຼວດ ແລະ ຂຸດຄນົ້ ທາງບູຮານຄະດໃີ ຕນ້ າໍ້ ໃນເວລາຕູ່ ໍມາ. 1.5 ຜນົ ຈາກສົງຄາມ ການພບົ ເຫນັ ຂມໍ້ ນູ ທາງບູຮານຄະດີ ດວ້ ຍວທິ ນີ ມີ້ ໂີ ອກາດທູ່ ຈີ ະພບົ ເຫນັ ໄດໜ້ ອ້ ຍຄງັ້ ເຊູ່ ນັ ເມູ່ ອສງົ ຄາມໂລກ ຄງັ້ ທີ 2 ທະຫານຍູ່ ປີ ູ່ ຸນຈບັ ສະເລຍີ ເສກິ ຝູ່ າຍສໍາພນັ ທະມດິ ໄດຈ້ າໍ ນວນຫາຼ ຍ ແລະ ໃຊສ້ ະເລຍີ ເສກິ ສາ້ ງທາງລດົ ໄຟຈາ ກະເທດໄທໄປສູ່ ູປະເທດພະມາ້ ໃນຂະນະທູ່ ສີ ະເລຍີ ເສກິ ເຫູ່ າຼົ ນນັ້ ກໍາລງັ ສາ້ ງທາງກໍພບົ ເຫນັ ເຄູ່ ອງມຫນີ ສໍາລບັ ໄວທ້ ຸບ ຈໍານວນຫວຼ ງຫາຼ ຍ ຈູ່ ງຶ ເກບັ ຮກັ ສາເຄູ່ ອງມຫນີ ເກູ່ າົ ເຫູ່ າຼົ ນນັ້ ແລະ ແຕມ້ ແຜນທູ່ ບີ ໍລເິ ວນທູ່ ີພບົ ນັນ້ ໄວ ້ (ເຊູ່ ງິ ແມູ່ ນນກັ ບູຮານຄະດຈີ າກຊາວລນັ ດາທູ່ ຖີ ກຈບັ ເປັນສະເລຍີ ເສກິ ). ເມູ່ອສນິ້ ສຸດສງົ ຄາມໂລກ ຈູ່ ງຶ ນໍາເຄູ່ ອງມຫີນທູ່ ພີ ບົ ໄປທູ່ ີ ມະຫາວທິ ະຍາໄລ Harvard ເພູ່ ອສກຶ ສາ ແລະ ໄດຂ້ ຽນບດົ ຄວາມລງົ ໃນໜງັ ສພມິ ຜນົ ການຂຽນບົດຄວາມຈາກ ທູ່ ານຜູນ້ ີ້ ເຮດັ ໃຫນ້ ກັ ບູຮານຄະດຕີ ູ່ າງໆ ເຂາົ້ ມາສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ເລູ່ ອງລາວສະໄໝກູ່ ອນປະຫວັດສາດນບັ ມນ້ ບັ ຫຼາຍ ຂນຶ້ . 2. ການຄົນ້ ພບົ ດ້ວຍວິທສີ ໍາຫຼວດ ການສໍາຫວຼ ດທາງບູຮານຄະດຄີ ການກວດສອບຫາຕໍາແໜູ່ ງຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ູນທາງບູຮານຄະດທີ ູ່ ຢີ ູ່ ູພນ້ ດນິ ແລະ ຢູ່ ູ ເທງິ ໜາ້ ດນິ ເພູ່ ອເປັນປະໂຫຍດໃນການສກຶ ສາຫາຄວາມຮູ ້ ແລະ ເພູ່ ອປະເມນີ ຄູ່ າຂອງແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດນີ ນັ້ ວູ່ າມີ ຄວາມສາໍ ຄນັ ຫາຼ ຍໜອ້ ຍພຽງໃດ ຄວນທູ່ ຈີ ະມກີ ານສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ຕູ່ໄໍ ປຫຼ ບູ່ ໍ. ການສໍາຫຼວດບູຮານຄະດີ ເປັນວທິ ກີ ານລວບລວມຫຼກັ ຖານຂມໍ້ ນູ ທາງບູຮານຄະດເີ ບອ້ ງຕົນ້ ຜູທ້ ູ່ ສີ ໍາຫຼວດຈະ ຕອ້ ງໃຊກ້ ານສງັ ເກດ ແລະ ພຈິ າລະນາສູ່ ງິ ຕູ່ າງໆ ທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ ມາວເິ ຄາະ ເພູ່ ອໃຫເ້ ຫນັ ຫກຼັ ຖານຂມໍ້ ນູ ທູ່ ເີ ປັນປະໂຫຍດຕູ່ ໍ ການສກຶ ສາທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ ທູ່ ວົ ໄປໄດຈ້ າກການສາໍ ຫຼວດເຊູ່ ນັ 1. ເສດຖວ້ ຍ, ຊາມ, ໝໍຕ້ ູ່ າງໆ ທູ່ ີເຮັດດວ້ ຍດິນເຜູ່ ົາ ໃນການສໍາແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດີ ສູ່ ວນຫາຼ ຍຈະພບົ ເສດຖວ້ ຍ, ຊາມ, ໝໍ້ ແລະ ອູ່ ນໆ ທູ່ ເີ ປັນດນິ ເຜາົ ທູ່ ີ ປະກດົ ຢູ່ ູພນ້ ດນິ ເນູ່ ອງຈາກວູ່ າ ຄນົ ໃນອາດດີ ໄດນ້ ໍາເອາົ ເຄູ່ ອງດູ່ ງັ ກູ່ າວມາໃຊໃ້ ນການຫຸງຕມົ້ ອາຫານ ເມູ່ອມນັ ແຕກຫັກກໍຖິ້ມ ໄປແລວ້ ຫາມາໃຊໃ້ ໝູ່ ຕູ່ ໍມາເສດເຄູ່ ອງດນິ ເຜູ່ າົ ນນັ້ ກຈໍ ະຈມົ ຢູ່ ູໃນດນິ ຕາມລໍາດບັ ຂອງການທບັ ຖົມ ຕູ່ ມໍ າບລໍ ເິ ວນທູ່ ເີ ຄຍີ ອາໄສຢູ່ ູກໍຖກປະຮາ້ ງໄປ. ລມົ , ຝົນ ຫຼ ສູ່ ງິ ອູ່ ນໆກເໍ ຮດັ ໃຫດ້ ນິ ທູ່ ຢີ ູ່ ູເທງິ ໜາ້ ດນິ ຖກພດັ ອອກໄປ ເສດເຄູ່ ອງໃຊກ້ ູ່ ໍພນົ້ ໜາ ດນິ ຂນຶ້ ມາໃຫຄ້ ນົ ພບັ ເຫນັ ເພູ່ ອເປັນຫກຼັ ຖານຂມໍ້ ູນ ທູ່ ເີ ປັນປະໂຫຍດຕູ່ ກໍ ານສກຶ ສາທາງບູຮານຄະດຫີ າຼ ຍຂນຶ້ ຄ: - ໃຊເ້ ປັນສູ່ ງິ ກໍານດົ ອາຍຸ ສງົ ໄຂຂອງແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດໄີ ດ ້ ໂດຍປະມານ ເພາະເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ທູ່ ຄີ ນົ ໃນອາດດີ ສາ້ ງຂນຶ້ ຕາມຍຸ ກສະໄໝຕູ່ າງໆຈະມຮີ ູບຮູ່ າງລກັ ສະນະ ແລະ ລວດລາຍຕບົ ແຕູ່ ງບູ່ ໍຄກັນ. ເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ີ ເຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ສະໄໝຫນີ ໃໝູ່ ສູ່ ວນຫາຼ ຍຈະເປັນສດີ າໍ ຂດັ ມນັ , ບາງໃບມພີ ນ້ ດາ້ ນນອກຕບົ ແຕູ່ ງດວ້ ຍລາຍເຊອກ ຫາບ. ເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍເຄູ່ ອງປັນ້ ດນິ ເຜາົ ຍຸກໂລຫະ ສູ່ ວນຫາຼ ຍພນ້ ດາ້ ນນອກຂອງເຄູ່ ອງໃຊຈ້ ະເປັນສຂີ າວລະອຽດ 14

ແລະ ໃຊສ້ ແີ ດງຂຽນລວດລາຍປະດບັ . ເມູ່ອສໍາຫຼວດພັບເຫັນເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ີເຮັດດວ້ ຍດນິ ເຜົາຢູ່ າງໃດຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ກໍຈະ ສນັ ນຖິ ານວູ່ າ: ໃນເບອ້ ງຕນົ້ ເປັນແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດສີ ະໄໝໃດ ແລະ ມອີ າຍຸເທູ່ າົ ໃດ - ບອກເຖິງທູ່ ຕີ ງັ້ ຂອງຊຸ ມຊນົ ໃນອາດດີ . ໃນການສໍາຫວຼ ດຖາ້ ພບົ ເຫນັ ເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ທູ່ ໃີ ດ ທູ່ ໜີ ູ່ ງຶ ມຈີ ໍານວນຫາຼ ຍ ແລະ ໜາແໜນ້ ເປັນບໍລເິ ວນກວາ້ ງ ກໍສນັ ນຖິ ານໄດວ້ ູ່ າໃນບໍລເິ ວນນນັ້ ອາດເປັນຊຸ ມຊນົ ຫຼ ເມອງຂອງຄນົ ໃນອາດດີ . - ບອກເຖິງຄວາມສໍາພນັ ຂອງຄນົ ໃນອາດດີ ການສາໍ ຫວຼ ດຖາ້ ພບົ ເສດເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜົາໃນ ຄວົ ເຮອນລກັ ສະນະດຽວກນັ ໃນທອ້ ງຖູ່ ິນດຽວກນັ ອາດເວາົ້ ໄດວ້ ູ່ າ: ໃນທອ້ ງຖູ່ ນິ ເຫູ່ ຼາົ ນນັ້ ຄງົ ມກີ ານພວົ ພນັ ກນັ ທາງໃດ ທາງໜູ່ ງຶ ຮບັ ເອາົ ແບບຕາມການເຮດັ ຕາມ ຫຼ ເປັນການອບົ ພະຍບົ ຜູຄ້ ນົ ຈາກທູ່ ໜີ ູ່ ງຶ ໄປຫາທູ່ ໜີ ູ່ ງຶ - ບອກເຖິງເສນັ້ ທາງການຄາ້ ຫຼ ການຄມົ ມະນາຄມົ ຈາກການສາໍ ຫຼວດເສດເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ລກັ ສະນະດຽວກນັ ໃນຫຼາຍທອ້ ງຖູ່ ນິ ທູ່ ຈີ ະຮູເ້ ຖງິ ທອ້ ງຖູ່ ນິ ການຄາ້ ຫຼ ການຄມົ ມະນາຄົມຂອງຄົນໃນອາດີດໄດ ້ ເຊູ່ ນັ : ການພບົ ຖວ້ ຍຊາມຈາກແຫູ່ ງຼ ເຕາົ ດນິ ເຜາົ , ທູ່ ມີ ລີ ກັ ສະນະຄາ້ ຍຄກນັ ກບັ ຖວ້ ຍຊາມທູ່ ພີ ບົ ຈາກການຂຸດຄນົ້ ບູຮານ ຄະດີ ເຊູ່ ງິ ຖວ້ ຍຊາມດູ່ ງັ ກູ່ າວ, ມລີ ກັ ສະນະຄາ້ ຍຄຖວ້ ຍຊາມທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ ຢູ່ ູປະເທດອູ່ ນໆເຮດັ ໃຫຮ້ ູເ້ ຖິງເສນັ້ ທາງການຄາ້ ຫຼ ການຄມົ ມະນາຄມົ ຂອງຄນົ ໃນອາດດີ - ບອກເຖິງແຫູ່ ງຼ ຜະລດິ ຖາ້ ພບົ ບໍລເິ ວນໃດບໍລເິ ວນໜູ່ ງຶ ເປັນໂພນ ແລະ ມເີ ສດເຄູ່ ອງ ທູ່ ເີ ຮັດດວ້ ຍ ດນິ ເຜາົ ແລະ ເສດກດິ ຂອງເຄູ່ ອງໃຊ ້ ເຊູ່ ງິ ເປັນວັດຖຸ ທູ່ ສີ າ້ ງເຕາົ ເຜົາຖ້ວຍ, ຊາມ ປະປົນກັນເປັນຈໍານວນຫຼາຍກໍ ສນັ ນຖິ ານໄດວ້ ູ່ າ ບລໍ ເິ ວນນນັ້ ເປັນບູ່ ອນຜະລດິ ຖວ້ ຍຊາມ. - ບອກເຖິງຂດີ ຂນັ້ ຄວາມຈະເລນີ ໃນອາດດີ ໂດຍເບູ່ ງິ ຈາກເສດເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ພບົ ວູ່ າມີ ການພດັ ທະນາ ຫຼ ບູ່ ໍ ເຊູ່ ນັ : ເຄູ່ ອງໃຊດ້ ນິ ເຜາົ ມຮີ ູບຮູ່ າງລກັ ສະນະລວດລາຍຕບົ ແຕູ່ ງ ແລະ ມກີ ານເຄອບ ເຊູ່ ງິ ສະແດງ ວູ່ າ ຄນົ ສະໄໝນນັ້ ມກີ ານພດັ ທະນາໃນການເຮດັ ເຄູ່ ອງໃຊ ້ ທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ໄດດ້ ກີ ວູ່ າສະໄໝທູ່ ຜີ ູ່ ານມາ. - ບອກເຖງິ ຊວີ ດິ ການເປັນຢູ່ ູຂອງຄນົ ໃນຊຸມຊນົ ການເຮດັ ເຄູ່ ອງໃຊດ້ ວ້ ຍດນິ ເຜາົ ເປັນງານສີລະປະ ຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ໂດຍສະເພາະການຕບົ ແຕູ່ ງພນ້ ໜາ້ ຂອງເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ , ທູ່ ຜີ ູຜ້ ະລດິ ໄດຖ້ ູ່ າຍທອດອອກມາຈາກ ຄວາມຮູສ້ ກຶ ນກຶ ຄດິ ເຊູ່ ງິ ບູ່ ງົ ບອກເຖິງສະພາບຈດິ ໃຈ ແລະ ການດາໍ ລງົ ຊວີ ດິ ຂອງຜູຜ້ ະລດິ , ລວດລາຍຂອງເຄູ່ ອງໃຊມ້ ີ ຄວາມລະອຽດກບໍ ູ່ ງົ ບອກເຖິງສະພາບຈດິ ໃຈອູ່ ອນໂຍນ ແລະ ຄວາມເປັນຢູ່ ູຂອງຜູຜ້ ະລດິ ມຄີ ວາມສຸກ. 2. ເຄູ່ ອງປະດບັ ( ເຄອ້ ງເອ ້ ) ລູກປັດເປັນເຄູ່ ອງປະດບັ ຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ທູ່ ຄີ ນົ ສາ້ ງຂນຶ້ ແຕູ່ ສະໄໝກູ່ ອນ ປະຫວດັ ສາດ ແລະ ສາ້ ງເລູ່ ອຍໆຈນົ ຮອດ ສະ ໄໝປະຫວດັ ສາດ ເຊູ່ ງິ ມລີ ກັ ສະນະຄາ້ ຍຄກນັ ຫຼາຍ, ວດັ ຖຸທູ່ ຄີ ນົ ໃນອາດດີ ມານໍາໃຊເ້ ປັນໝາກປັດໄດແ້ ກູ່ : ກະດກູ ສດັ , ເປອກຫອຍ, ແຂວ້ ສດັ , ເຂາົ ສດັ , ງາຊາ້ ງ, ກນິ , ຫນີ , ແກວ້ ແລະ ໂລຫະ. ສະນນັ້ , ເປັນການຍາກທູ່ ຈີ ະໃຊລ້ ູກປັ ດ ເປັນສູ່ ງິ ກາໍ ນດົ ອາຍຸ ສະໄໝຂອງແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດວີ ູ່ າຢູ່ ູໃນສະໄໝໃດ. ນອກຈາກ, ຈະພົບຫຼັກຖານຂໍມ້ ູນຢູ່ າງອູ່ ນມາ ປະກອບເຄູ່ ອງປະດບັ ທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ ນອກຈາກລກູ ປັດ ແລວ້ ກູ່ ຍໍ ງັ ມແີ ຫວນ, ປອກແຂນ, ຕາ້ ງຫູ ເຊູ່ ງິ ຈະກໍານດົ ອາຍຸ ໃນ ສະໄໝນນັ້ ໂດຍປະມານດວ້ ຍການພຈິ າລະນາລວດລາຍ ແລະ ຮູບພາບຕະຫອຼ ດເຖງິ ແຫູ່ ຼງທູ່ ພີ ບົ ຫຼ ຫຼກັ ຖານອູ່ ນໆ ມາປະກອບອກີ . 3. ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊ ້ 15

ເຊູ່ ງິ ໄດພ້ ບົ ຈາກການສາໍ ຫຼວດເຊູ່ ນັ : ຂວານຫນີ , ຂວານທອງສໍາລດິ , ໃບຫອກ, ຫວົ ລກູ ສອນເປັນຕົນ້ ສູ່ ງິ ເຫູ່ ຼາົ ນ,ີ້ ມຄີ ຸນຄູ່ າໃນການສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ທາງບູຮານຄະດີ ເພາະສາມາດສກຶ ສາເຖງິ ຊວີ ກິ ານເປັນຢູ່ ູ ແລະ ວວິ ດັ ທະນາ ການໃນການສາ້ ງເຄູ່ ອງມ, ເຄູ່ ອງໃຊຂ້ ອງຄນົ ໃນອາດດີ ໄດ.້ 4. ຊາກບູຮານສະຖານ ໃນການສໍາຫຼວດບລໍ ເິ ວນທູ່ ເີ ຄຍີ ເປັນເມອງ ຫຼ ຊຸມຊນົ ສະໄໝປະຫວດັ ສາດມກັ ຈະໄດພ້ ົບຈາກບູຮານ ສະ ຖານທູ່ ຫີ ກັ ພງັ ເຊູ່ ງິ ບາງແຫູ່ ງມດີ ນິ ທບັ ຖົມເປັນໂພນຕາມຂະໜາດນອ້ ຍ, ໃຫຍູ່ ຂອງບູຮານສະຖານນນັ້ ບູຮານສະຖານ ອາດແບູ່ ງອອກໄດຕ້ າມປະເພດຂອງວດັ ຖຸທູ່ ໃີ ຊກ້ ູ່ ໍສາ້ ງຄ: - ບູຮານສະຖານທູ່ ກີ ູ່ ສໍ າ້ ງດວ້ ຍດນິ ເຊູ່ ນັ : ໂນນດນິ , ຄນັ ຄູດນິ , ກໍາແພງເມອງ ຫຼ ຖະໜນົ ເປັນຕນົ້ . - ບູຮານສະຖານທູ່ ກີ ູ່ ສໍ າ້ ງດວ້ ຍດນິ ຈູ່ ເີ ຊູ່ ນັ : ໂບດ, ວຫິ ານ ( ວດັ , ເຈດີ ( ທາດ) ), ກໍາແພງເມອງ, ອາຄານ ຕູ່ າງໆເປັນຕນົ້ . - ບູຮານສະຖານທູ່ ກີ ູ່ ສໍ າ້ ງດວ້ ຍຫນີ ເຊູ່ ນັ : ຜະສາດລາດສະວງັ , ເທວະສະຖານເປັນຕນົ້ ຫນີ ທູ່ ນີ ຍິ ມົ ໃຊກ້ ູ່ ໍສາ້ ງ ສູ່ ວນຫຼາຍໄດແ້ ກູ່ ຫນີ ຊາຍ ແລະ ຫນີ ແລງ ຫຼ ສລີ າແລງ - ບູຮານສະຖານທູ່ ກີ ູ່ ສໍ າ້ ງດວ້ ຍໄມເ້ ຊູ່ ນັ : ສາລາ, ກຸຕ,ິ ບາ້ ນເປັນຕນົ້ . ບນັ ດາສູ່ ງິ ກູ່ ສໍ າ້ ງທູ່ ີເຮັດດວ້ ຍໄມ ້ ເຫນັ ໜອ້ ຍເພາະວູ່ າໄມບ້ ູ່ ທໍ ນົ ຄກບັ ວດັ ຖຸຊະນດິ ອູ່ ນໆທູ່ ກີ ູ່ າວມາຂາ້ ງເທງິ . 5. ວັດຖຸ ກູ່ ໍສາ້ ງ ໃນການສໍາຫຼວດແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດີ ທູ່ ເີ ປັນຊຸ ມຊນົ ສະໄໝປະຫວດັ ສາດມກັ ຈະພບົ ເຫນັ ວດັ ຖຸທູ່ ຄີ ນົ ໃນອາດດີ ນໍາມາໃຊກ້ ູ່ ສໍ າ້ ງອາຄານຕູ່ າງໆເຊູ່ ນັ : - ດນິ ຈູ່ ີ ເປັນວດັ ຖຸກູ່ ສໍ າ້ ງທູ່ ສີ າ້ ງຂນຶ້ ຕງັ້ ແຕູ່ ສະໄໝ ທາວາຣະວະດີ (ສະໄໝບູຮານ) ເປັນຕນົ້ ມາ. ດນິ ຈູ່ ສີ ະໄໝ ນຈີ້ ະມຂີ ະໜາດໃຫຍູ່ ກວູ່ າດນິ ຈູ່ ສີ ະໄໝຕູ່ ມໍ າ; ດນິ ຈູ່ ບີ າງແຜູ່ ນຈະມຮີ ອຍຂດີ ຂຽນເປັນຮູບສດັ , ຮູບຄນົ ລວດລາຍ ຕູ່ າງໆ ຫຼ ບາງແຜູ່ ນຈະມຕີ ວົ ໜງັ ສ. ຖາ້ ພບົ ດນິ ຈູ່ ທີ ູ່ ມີ ລີ ກັ ສະນະດູ່ ງັ ກູ່ າວ, ຈະຕອ້ ງເກບັ ຮວບຮວມໄວເ້ ພາະຈະເປັນ ປະໂຫຍດຕູ່ ກໍ ານສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ເຖິງລວດລາຍ ຫຼ ຕວົ ໜງັ ສທູ່ ປີ ະກດົ ເຫນັ ດນິ ຈູ່ ສີ ະໄໝບູຮານ ສູ່ ວນຫຼາຍຈະມຮີ ູບ ຮູ່ າງຄຮູບກບັ ສາກຄດນິ ຈູ່ ທີ ູ່ ໃີ ຊກ້ ູ່ ສໍ າ້ ງອາຄານບາ້ ນເຮອນໃນປັດຈບຸ ນັ . ດນິ ຈູ່ ທີ ູ່ ໃີ ຊກ້ ູ່ ສໍ າ້ ງບູຮານສະຖານສະໄໝກູ່ ອນ ບາງແຜນທູ່ ເີ ຈາະຮູ ຫຼ ເຮດັ ເປັນໄລຍະ (ເປັນຮອງ) ໄວທ້ ູ່ ໜີ າ້ ແຜູ່ ນດນິ ຈູ່ ີ ຫຼ ບາງແຜູ່ ນເຮດັ ເປັນຮູບຫາ້ ລູ່ ຽມເອນີ້ ວູ່ າ: ດນິ ຊາຍໜງັ ງວົ ເພູ່ ອໃຊກ້ ູ່ ໍທຄີ ຜໍ ະໜງັ ຂອງເຈດີ (ທາດ) - ສລີ າແລງ ມກັ ຈະໃຊສ້ ູ່ ວນຖານຂອງອາຄານເພູ່ ອເຮັດໃຫອ້ າຄານນນັ້ ມຄີ ວາມທນົ ທານບູ່ ໍລຸ, ແຕູ່ ບູຮານ ສະຖານບາງບູ່ ອນກໍຈະໃຊສ້ ລີ າແລງກູ່ ໍສາ້ ງເກອບທງັ ຫງຼັ . ສລີ າແລງທູ່ ໃີ ຊກ້ ູ່ ສໍ າ້ ງອາຄານສູ່ ວນຫາຼ ຍຈະມຂີ ະໜາດໃຫຍູ່ ກວູ່ າຫນີ ຊາຍ ແລະ ຈະມຮີ ູບຮູ່ າງລກັ ສະແຕກຕູ່ າງກນັ ໄປເຊູ່ ນັ : ຮູບສູ່ ລີ ູ່ ຽມແຜູ່ ນຜາ້ , ຮູບມນົ ກມົ , ຮູບເຄູ່ ງິ ວງົ ກມົ , ຮູບ ແທູ່ ງຫາ້ ລູ່ ຽມ, ຮູບສູ່ ລີ ູ່ ຽມຈະຕຸ ລດັ ເປັນຕນົ້ - ຫນີ ຊາຍ (ຊາຍ) ເປັນວດັ ຖຸ ທູ່ ນີ ຍິ ມົ ໃຊໃ້ ນການກູ່ ໍສາ້ ງສາສະໜາຂອງຂອບໄດແ້ ກູ່ : ປະສາດຫີນ ແລະ ອູ່ ນໆ. ຫນີ ຊາຍສາມາດທູ່ ຈີ ະນໍາມາເກາະສະລກັ ລວດລາຍຕູ່ າງໆປະດບັ ສາສະໜາສະຖານທູ່ ໃີ ຫສ້ ວຍງາມໄດເ້ ຊູ່ ນັ : ໜາ້ ຂນັ້ ໄດ, ເສາົ ປະດບັ ຂອບປະຕູຫນີ ຊາຍເປັນຕນົ້ 16

- ກະເບອ້ ງມຸງຫງຼັ ຄາ ເຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ມທີ ງັ ເຄອບ ແລະ ບູ່ ໍເຄອບໃນສະໄໝກູ່ ອນນຍິ ມົ ເຮດັ ເປັນຮູບສູ່ ລີ ູ່ ຽມ ຜນຜາ້ , ຮູບສູ່ ລີ ູ່ ຽມຜນຜາ້ ລາຍແຫຼມ, ຮູບສູ່ ລີ ູ່ ຽມຜນຜາ້ ລາຍມນົ , ຮູບຄາ້ ຍບງັ້ ໄມຜ້ ູ່ າເຄູ່ ງິ ຫາກສໍາຫວຼ ດພບົ ວູ່ າບໍລເິ ວນ ໃດມກີ ະເບອ້ ງມຸງຫງຼັ ຄາກໍສນັ ນຖິ ານວູ່ າ ໃນບລໍ ເິ ວນນນັ້ ອາດມຊີ າກອາຄານຝັງດນິ ຢູ່ ູ ຫຼ ເຄຍີ ມອີ າຄານຢູ່ ູ ໃນບໍລິເວນ ນນັ້ . 6. ເງນິ ຕາ ໃຊເ້ ປັນສູ່ ງິ ກໍານດົ ອາຍຸ ສະໄໝແຕູ່ ແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດໄີ ດໂ້ ດຍປະມານເງນິ ຕາໄດມ້ ໃີ ຊແ້ ຕູ່ ສະໄໝ ຟູນານ, ສະໄ ໝ ທາວາຣະວາດີ (ສະໄໝບູຮານ), ສະໄໝ ສຸໂຂໄທ, ສະໄໝ ອະຍຸທະຍາ ແລະ ສະໄໝ ລດັ ຕະນະໂກສນິ . ດູ່ ງັ ນນັ້ , ເມູ່ ອສາໍ ຫວຼ ດເບູ່ ງິ ສູ່ ງິ ຕູ່ າງໆດູ່ ງັ ກູ່ າວມາ ຜູສ້ ໍາຫຼວດຈະຕອ້ ງຈດົ ບນັ ທກຶ ຢູ່ າງລະອຽດວູ່ າເປັນບູຮານ ສະຖານ ຫຼ ບູຮານວດັ ຖຸ ສະຖານຫຍງັ , ສະໄໝໃດ, ເຮດັ ດວ້ ຍວດັ ຖຸອນັ ໃດ, ພບົ ຢູ່ ູໃນບໍລເິ ວນໃດ, ພບົ ລວມກບັ ວດັ ຖຸ ອນັ ໃດ, ພບົ ໄດແ້ ນວໃດ, ມລີ ກັ ສະນະ ແລະ ຂະໜາດເທູ່ າົ ໃດ, ສະພາບແວດລອ້ ມທູ່ ພີ ບົ ບູຮານສະຖານ ຫຼ ບູຮານ ວດັ ຖຸ ເປັນແນວໃດເປັນຕນົ້ ເພູ່ ອໃຊເ້ ປັນຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ນູ ໃນການສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ຕູ່ ໄໍ ປສູ່ ງິ ທູ່ ຈີ ະພບົ ກບັ ຄວາມສບັ ສນົ ໃນ ການສໍາຫຼວດບູຮານຄະດສີ ູ່ ງິ ທູ່ ພີ ບົ ບາງຢູ່ າງ ກໍຈະເຮດັ ໃຫເ້ ກດີ ຄວາມສບັ ສນົ ເຊູ່ ນັ : - ສູ່ ງິ ທູ່ ເີ ກດີ ຂນຶ້ ເອງ ຕາມທໍາມະຊາດ ຫນີ ບາງບູ່ ອນ ຕງັ້ ຊອ້ ນກນັ ຄາ້ ຍຄ ອານສຸ າວະລ,ີ ຫນີ ຊະນດິ ຂອງ ສະໄໝກູ່ ອນປະຫວດັ ສາດ ອາດເຮດັ ໃຫບ້ າງຄນົ ເກດີ ຄວາມສບັ ສນົ ໄດວ້ ູ່ າ ເປັນບູຮານສະຖານຄ ພະລານຫນີ , ກອ້ ນ ຫນີ ທູ່ ຕີ ງັ້ ຊອ້ ນກນັ ຕາມທໍາມະຊາດ ບາງແຫູ່ ງມກີ ານກູ່ ສໍ າ້ ງຕູ່ ເໍ ຕມີ ພາຍຫຼງັ ເພູ່ ອໃຊເ້ ປັນບູ່ ອນທາງສາສະໜາ ຫຼ ຈດຸ ປະ ສງົ ອູ່ ນໆ. - ການເຮດັ ແບບບູຮານວດັ ຖຸ ປະຈຸບນັ ມກີ ານເຮັດສູ່ ິງຂອງຮຽນແບບຂອງບູ ຮານຫຼາຍເຊູ່ ັນ ການຫູ່ ໍຼ ຮູບພຣະປອມໂດຍໃຊໂ້ ຮງຫູ່ ໍຼ ຫຼ ເນອ້ ວດັ ຖຸເກູ່ າົ ເມູ່ອສໍາເລດັ ແລວ້ ກໍນາໍ ໄປແຊູ່ ນໍາ້ ຫຼ ແຊູ່ ສານເຄມີ ຫຼ ຝັງໄວໃ້ ນດິນ ເປັນເວລາພໍສມົ ຄວນ ຈູ່ ງຶ ນາໍ ໄປຂາຍໃຫຄ້ ນົ ອູ່ ນ ຄນົ ທູ່ ບີ ູ່ ຮໍ ູກ້ ເໍ ຊູ່ ອວູ່ າເປັນຂອງບູຮານ. - ບູຮານວດັ ຖຸ ທູ່ ມີ ກີ ານເຄູ່ ອນຍາ້ ຍອາດເຮດັ ໃຫເ້ ກດີ ມຄີ ວາມສບັ ສນົ ໄດວ້ ູ່ າ ສູ່ ງິ ທູ່ ເີ ຫນັ ນນັ້ ເປັນສູ່ ງິ ທູ່ ມີ ມີ າ ແຕູ່ ເດມີ ໃນບູ່ ອນນນັ້ + ການກຽມເພູ່ ອສໍາຫຼວດໃນການສໍາຫຼວດ ເພູ່ ອຫາຮູ່ ອງຮອຍຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ນູ ທາງບູຮານຄະດີ ຕອນໃດກຕໍ າມ ຈະຕອ້ ງກຽມສູ່ ງິ ຕູ່ າງໆ ເພູ່ ອໃຫວ້ ຽກ ທູ່ ສີ າໍ ຫຼວດດໍາເນນີ ໄປດວ້ ຍຄວາມຮຽບຮອ້ ຍ, ເຊູ່ ງິ ມຂີ ນັ້ ຕອນທູ່ ຈີ ະຕອ້ ງດໍາເນນີ ກູ່ ອນການສາໍ ຫຼວດດູ່ ງັ ນ:ີ້  ເງນິ ສູ່ ວນຫຼາຍແຫູ່ ງຼ ເງນິ ທູ່ ຫີ າໃນການສໍາຫວຼ ດມີ 3 ປະເພດຄ - ເງນິ ຈາກງບົ ປະມານຂອງລດັ ຖະບານ - ເງນິ ຈາກເອກະຊນົ , ມນູ ນທິ ,ິ ອງົ ການຕູ່ າງໆ ສູ່ ວນຫຼາຍຈະເປັນເງນິ ທູ່ ສີ ະໜບັ ສະໜນູ ຈາກໂຄງ ການທູ່ ີ ສະເໜີ ແລະ ໄດຮ້ ບັ ອະນມຸ ດັ . ດູ່ ງັ ນນັ້ , ບນັ ຫາເລູ່ ອງຈາໍ ນວນເງນິ ແລະ ການນໍາສູ່ ົງໃບສໍາຄນັ ຕູ່ າງໆ ຈູ່ ຶງບູ່ ໍມີ ຫຼ ມີ ໜອ້ ຍເຮດັ ໃຫສ້ ະດວກຕູ່ ໍການປະຕບິ ດັ ງານ. - ເງນິ ທູ່ ໄີ ດຈ້ າກການຮູ່ ວມມກບັ ນກັ ບູຮານຄະດຊີ າວຕູ່ າງປະເທດ ໂດຍໃຊແ້ ຫູ່ ງຼ ເງນິ ທນຶ ຈາກຕູ່ າງປະເທດ  ແຜນທູ່ ີ ແຜນຜງັ ຂອງບລໍ ເິ ວນທູ່ ຈີ ະສາໍ ຫຼວດ 17

ການກະກຽມສູ່ ງິ ດູ່ ງັ ກູ່ າວ ກເໍ ພູ່ ອສກຶ ສາພູມປີ ະເທດ ແລະ ສກຶ ສາຫາຄວາມຮູທ້ າງບູຮານຄະດີ ໃຫຮ້ ູເ້ ປັນ ແນວທາງໃນການປະຕບິ ດັ ງານພາກສະໜາມ ແຜນທູ່ ີ ທູ່ ຈີ ະນໍາມາໃຊໃ້ ນງານບູຮານຄະດມີ ຢີ ູ່ ູນໍາກນັ ຫຼາຍຢູ່ າງເຊູ່ ນັ : - ແຜນທູ່ ຂີ ອງກມົ ແຜນທູ່ ທີ ະຫານ ເປັນແຜນທູ່ ີ ທູ່ ເີ ຮດັ ລະອຽດຈາກພາບຖູ່ າຍທາງອາກາດສໍາລັບໃຊ ້ ປະໂຫຍດທາງລາຊະການ, ທະຫານແຕູ່ ສາມາດນໍາມາໃຊໃ້ ນງານບູຮານຄະດີ ເພູ່ ອພຈິ າລະນາລກັ ສະນະພູມປີ ະເທດ ແລະ ທູ່ ຕີ ງັ້ ຂອງແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດໄີ ດ.້ - ແຜນທູ່ ທີ າງທໍລະນວີ ທິ ະຍາ ເປັນແຜນທູ່ ີ ທູ່ ອີ ງົ ກມົ ຊບັ ພະຍາກອນເຮດັ ຂນຶ້ ທູ່ ສີ ະແດງເຖິງຊນັ້ ຫນີ ແລະ ແຮູ່ ຕູ່ າງໆ ທູ່ ມີ ໃີ ນປະເທດທູ່ ເີ ປັນປະໂຫຍດຕູ່ ງໍ ານບູຮານຄະດທີ ູ່ ຈີ ະໃຊສ້ ກຶ ສາ ເພູ່ ອຮູຊ້ ະນດິ ຂອງຫນີ ແລະ ແຮູ່ , ເຊູ່ ິງ ເປັນວດັ ສະດຸທູ່ ນີ າໍ ມາໃຊເ້ ປັນສູ່ ງິ ກູ່ ໍສາ້ ງ, ເຮດັ ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊ.້ - ແຜນທູ່ ີ ທູ່ ທີ າງແຂວງ ຫຼ ເມອງ ເປັນແຜນທູ່ ີ ທູ່ ີສະແດງອານາເຂດຂອງແຂວງ ຫຼ ເມອງ ແຜນ ທູ່ ີ ດູ່ ງັ ກູ່ າວເປັນປະໂຫຍດໃນທາງບູຮານຄະດີ ເພາະສາມາດໃຊສ້ ກຶ ສາລກັ ສະນະພູມປີ ະເທດ ແລະ ແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດຂີ ອງ ແຂວງ ຫຼ ເມອງນນັ້ ໄດ.້ - ແຜນທູ່ ລີ ກັ ສະນະພູມປີ ະເທດ ເປັນແຜນທູ່ ີ ທູ່ ສີ ະແດງລກັ ສະນະພູມປີ ະເທດຂອງແຂວງຕູ່ າງໆ ທງັ ປະເທດ, ບອກເຖິງແມູ່ ນໍາ້ ລາໍ ເຊທູ່ ສີ າໍ ຄນັ , ປູ່ າໄມ,້ ພູ, ແຫູ່ ງຼ ນໍາ້ , ເສນັ້ ທາງຄມົ ມະນະຄົມ ແລະ ອູ່ ນໆ, ເຊູ່ ິງຈະເປັນ ປະໂຫຍດໃນການກະກຽມອຸປະກອນການສໍາຫວຼ ດໄດຖ້ ກຕອ້ ງເໝາະສມົ ກບັ ລກັ ສະນະພູມປີ ະເທດທູ່ ີຈະໄປສໍາ ຫຼວດ.  ສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ຫາໜງັ ສ ຫຼ ເອກະສານ ຜູສ້ ໍາຫຼວດຕອ້ ງສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ຫາໜງັ ສ ຫຼ ເອກະສານ ເພູ່ ອຈະຫາຮູ່ ອງຮອຍຫຼກັ ຖານຂໍ້ມູນ ຫຼ ຮູ ້ ປະຫວດັ ບູຮານວດັ ຖຸ ຂອງບໍລເິ ວນທູ່ ຈີ ະໄປສໍາຫວຼ ດ. ໜງັ ສ ຫຼ ເອກະສານມຢີ ູ່ ູຫຼາຍຢູ່ າງນາໍ ກນັ ເຊູ່ ນັ - ໜງັ ສປະຫວດັ ສາດ ຫຼ ຕາໍ ນານ - ຈາລກຶ ທູ່ ພີ ບົ ໃນບໍລເິ ວນທູ່ ຈີ ະໄປສາໍ ຫວຼ ດ ຫຼ ບໍລເິ ວນໃກຄ້ ຽງ - ໜງັ ສກູ່ ຽວກບັ ການທູ່ ອງທູ່ ຽວ ຫຼ ບູ່ ອນກວດວຽກ - ລາຍງານການສໍາຫວຼ ດ ຫຼ ການຂຸ ດຄນົ້  ສກຶ ສາແບບຢູ່ າງບູຮານວດັ ຖຸສະຖານ ຜູສ້ າໍ ຫວຼ ດຄວນໄດສ້ ກຶ ສາແບບຢູ່ າງບູຮານວດັ ຖຸສະຖານ ທູ່ ພີ ບົ ຈາກບໍລເິ ວນທູ່ ຈີ ະໄປສາໍ ຫວຼ ດ ຫຼ ບໍລເິ ວນ ໃກຄ້ ຽງ, ບູຮານວດັ ຖຸອາດຈະສກຶ ສາໄດຈ້ າກພພິ ທິ ະພນັ , ອານຸສອນສະຖານແຫູ່ ງຊາດ ຫຼ ຮູບຖູ່ າຍໃນໜງັ ສ, ການສກຶ ສາແບບຢູ່ າງບູຮານວດັ ຖຸ ສະຖານ ຂອງບໍລເິ ວນທູ່ ຈີ ະໄປສາໍ ຫວຼ ດ ກເໍ ພູ່ ອຈະໃຫຮ້ ູເ້ ຖິງຄວາມສໍາຄັນ ແລະ ຮູບຮູ່ າງ ລກັ ສະນະຂອງບູຮານວດັ ຖຸ ສະຖານນນັ້ ວູ່ າມຮີ ູບແບບໃດຄາ້ ຍຄກນັ ຫຼ ຕູ່ າງກນັ ກບັ ບູຮານວດັ ຖຸສະຖານສະໄໝອູ່ ນໆ ຄແນວໃດ.  ປະສານງານກບັ ບຸ ກຄນົ ໃນທອ້ ງຖູ່ ິນ ຜູສ້ າໍ ຫວຼ ດຈະຕອ້ ງະສານກບັ ຄນົ ໃນທອ້ ງຖູ່ ນິ ບູ່ ອນທູ່ ຈີ ະລງົ ໄປສໍາຫວຼ ດເຊູ່ ນັ ບາ້ ນ, ເມອງ, ຄບູ າ ແລະ ຜູ ້ ທູ່ ຊີ າວບາ້ ນນບັ ຖ ເພູ່ ອຄວາມສະດວກປອດໄພ ແລະ ໄດຮ້ ບັ ການຮູ່ ວມມໃນການລງົ ສໍາຫຼວດ.  ຄະນະສາໍ ຫຼວດ 18

ຄະນະສໍາຫຼວດເປັນປັດໄຈທູ່ ສີ າໍ ຄນັ ທູ່ ສີ ຸດຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ຂອງການສໍາຫວຼ ດ, ຜູທ້ ູ່ ເີ ປັນຫົວໜາ້ ຄະນະສໍາຫຼວດ ຕອ້ ງຈດັ ຄະນະສໍາຫຼວດໃຫເ້ ໝາະສມົ ກບັ ຊະນດິ ຂອງງານ, ໄລຍະເວລາ ແລະ ເງນິ ທຶນທູ່ ໄີ ດຮ້ ັບ ເພູ່ ອຈະກຽມຄນົ ແລະ ອຸ ປະກອນການສາໍ ຫວຼ ດໃຫຖ້ ກຕອ້ ງ, ການຄດັ ເລອກບຸກຄນົ ເຂົາ້ ໃນການສໍາຫຼວດ ຕອ້ ງໄດພ້ ິຈາລະນາເຖິງ ປະສບົ ການໃນການເຮດັ ວຽກ, ນໄິ ສໃຈຄໍ ແລະ ຄວາມສາມາດພເິ ສດ, ຄວາມອດົ ທນົ , ການເຂາົ້ ກບັ ບຸກຄນົ ອູ່ ນໄດດ້ ,ີ ຄວາມມລີ ະບຽບວໄິ ນ ເພາະເປັນວຽກທູ່ ຫີ ຍຸງຍາກລໍາບາກຫຼາຍ, ຕອ້ ງເຂາົ້ ປູ່ າທຸລະກນັ ດານ, ຄະນະສໍາຫວຼ ດຕອ້ ງມຈີ ໍາ ນວນພນົ ບູ່ ໍຫາຼ ຍ, ແຕູ່ ລະຄນົ ຕອ້ ງມປີ ະສດິ ທພິ າບ ຈູ່ ງຶ ຈະເຮດັ ໃຫວ້ ຽກປະສບົ ຜນົ ສາໍ ເລດັ .  ການປະກນັ ໄພໃນການເດນິ ທາງ ການໄປສໍາຫວຼ ດ ເພູ່ ອລວບລວມຫກຼັ ຖານຂມໍ້ ູນທາງບູຮານຄະດທີ ູ່ ຍີ າກລາໍ ບາກ ເປັນການປະຕບິ ດັ ງານທູ່ ີ ສູ່ ຽງຕູ່ ໍອນັ ຕະລາຍຕູ່ າງຕູ່ າງໆເຊູ່ ນັ ໂຈນຜູຮ້ າ້ ຍ, ການເຈບັ ເປັນ ແລະ ພາຫະນະເປເພ. ດູ່ ງັ ນນັ້ , ເພູ່ ອເປັນການບໍາລຸງ ຂວນັ ແລະ ເປັນກາໍ ລງັ ໃຈແກູ່ ຄະນະສໍາຫຼວດ ຈູ່ ງຶ ຄວນຕອ້ ງໃຫມ້ ກີ ານປະກນັ ໄພ. + ການດໍາເນນີ ການຂຸດຄນົ້ ເມູ່ ອເຖິງບໍລເິ ວນທູ່ ຈີ ະສໍາຫວຼ ດ ເພູ່ ອລວບລວມຫກຼັ ຖານຂໍມ້ ນູ ໃນແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດວີ ຽກຈະຕອ້ ງປະຕບິ ດັ ຄ: - ຖູ່ າຍຮູບພາບພູມປີ ະເທດທຸກດາ້ ນຂອງບໍລເິ ວນທູ່ ຈີ ະສາໍ ຫຼວດ ໂດຍຕອ້ ງຈດົ ບນັ ທກຶ ການຖູ່ າຍພາບທຸກ ພາບໄວເ້ ປັນຫກຼັ ຖານ. - ເຮດັ ແຜນຜງັ ບບໍ ເິ ວນທູ່ ຈີ ະສາໍ ຫວຼ ດ ແລະ ບໍເິ ວນໃກຄ້ ຽງຢູ່ າງລະອຽດ ໂດຍເລອກເຮດັ ແຜນຜງັ ຊະນດິ ໃດໜູ່ ງຶ ຕາມຄວາມເໝາະສມົ ກນັ ວຽກ. - ຮວບຮວມບູຮານວດັ ຖຸທູ່ ພີ ບົ ບລໍ ເິ ວນສາໍ ຫຼວດ ແລະ ບໍລເິ ວນໃກຄ້ ຽງ ເພູ່ ອປະໂຫຍດໃນການສກຶ ສາ ວເິ ຄາະ ພອ້ ມທງັ ຈດົ ບນັ ທກຶ ແລະ ລງົ ທະບຽນບູຮານວດັ ຖຸທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ . - ຈດົ ບນັ ທກຶ ລກັ ສະນະພູມປີ ະເທດ ໂດຍລະອຽດການແຜູ່ ກະຈາຍບູ ຮານວດັ ຖຸ ແບບຢູ່ າງຂອງບູຮານ ວດັ ຖຸ ສະຖານທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ . - ສອບຖາມຊາວບາ້ ນ ຫຼ ເຈາົ້ ໜາ້ ທູ່ ີ ກູ່ ຽວກບັ ບູຮານວດັ ຖຸສະຖານທູ່ ພີ ບົ ໃນທອ້ ງຖູ່ ິນ ແລະ ຂໍຖູ່ າຍພາບ - ຂຸ ດຂຸ ມທົດສອບ ຫຼ ໃຊເ້ ຄູ່ ອງມເຈາະຄວດັ ໃນກໍລະນທີ ູ່ ີບໍລິເວນໃດໜູ່ ງຶ ມຄີ ວາມສໍາຄັນ ແລະ ຕອ້ ງການຫຼກັ ຖານຂມໍ້ ນູ ເພູ່ ມີ ເຕມີ ກອໍ າດເຮດັ ການຂຸດຄນົ້ ທດົ ສອບ ຫຼ ໃຊເ້ ຄູ່ ອງມເຈາະຄວດັ ໃນບໍລເິ ວນນນັ້ . ເມູ່ ອກບັ ຈາກຄວາມສາໍ ຫຼວດ ຜູສ້ ໍາຫຼວດຕອ້ ງນາໍ ບູຮານວດັ ຖຸ ທູ່ໄີ ດຈ້ າກການສໍາຫຼວດ ມາເຮດັ ການສກຶ ສາ ວເິ ຄາະດວ້ ຍວທິ ກີ ານຕູ່ າງໆ ເພູ່ ອຈະຮູຍ້ ຸກສະໄໝ, ຮູບແບບເຕກັ ໂນໂລຊີ ແລະ ປະໂຫຍດໃນການໃຊສ້ ອຍຂອງ ບູຮານວດັ ຖຸ ແຕູ່ ລະຢູ່ າງ ຕູ່ ຈໍ າກນນັ້ ຈູ່ ງຶ ຂຽນລາຍງານການສໍາຫວຼ ດ. 3. ການຄົ້ນພົບດ້ວຍການຂຸ ດຄົ້ນ ການຂຸ ດຄນົ້ ເປັນວທິ ກີ ານຮວບຮວມຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ູນທາງບູຮານຄະດີ ທູ່ ຝີ ັງຈມົ ຢູ່ ູໃນດນິ , ເຊູ່ ງິ ເປັນຫຼກັ ຖານທູ່ ີມີ ຄວາມສາໍ ຄນັ ຕູ່ ໍການສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ບູຮານຄະດີ ເພາະຈະເຮດັ ໃຫຮ້ ູເ້ ຖງິ ສະພາບຊວີ ດິ ຄວາມເປັນຢູ່ ູຂອງຄນົ ໃນອາດດີ ການຂຸດຄນົ້ ຈະຕອ້ ງດໍາເນນີ ວຽກຕາມຂນັ້ ຕອນ, ຕາມຫຼກັ ວຊິ າການ. ການຂຸ ດຄົນ້ ຫຼ ການຂຸ ດລົງໄປໃນດິນບໍລິເວນທູ່ ີເປັນແຫູ່ ຼງບູ ຮານຄະດີ ເພູ່ ອຮວບຮວມຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ູນ, ຮູ່ ອງຮອຍກດິ ຈະກາໍ ຂອງຄນົ ໃນອາດດີ . 19

ການຂຸ ດຄນົ້ ຄການຂຸ ດຄນົ້ ໃນບລໍ ເິ ວນທູ່ ເີ ປັນໂພນ ຫຼ ຄນູ ໍາ້ ໂດຍຂຸ ດຊອກດນິ ທູ່ ທີ ບັ ຖົມຊາກບູຮານຄະດີ ເພູ່ ອ ຕອ້ ງການສກຶ ສາຮູບຮູ່ າງ ແລະ ອະນລຸ ກັ ບູຮານສະຖານນນັ້ ໃນຖາວອນຕູ່ໄໍ ປ. 3.1 ຄວາມມູ່ ຸງຫວງັ ຂອງການຂຸ ດຄົນ້ ກູ່ ອນຈະດໍາເນນີ ການຂຸ ດຄນົ້ ຕອ້ ງເບູ່ ງິ ວູ່ າມຄີ ວາມມູຸ່ງຫວງັ ແນວໃດ ມໄີ ລຍະເວລາເທູ່ ົາໃດ, ມເີ ງນິ ໃນ ການດາໍ ເນນີ ງານໜອ້ ຍຫຼາຍພຽງໃດ, ຜູທ້ ູ່ ຈີ ະຊູ່ ວຍການຂຸດຄນົ້ ມພີ ຽງພໍ ຫຼ ບູ່ ໍ ເພາະຄວາມມູຸ່ງຫວັງຂອງການຂຸ ດຄົນ້ ແຕູ່ ລະຢູ່ າງບູ່ ຄໍ ກນັ , ຄວາມມູ່ ຸງຫວງັ ຂອງການຂຸດຄນົ້ ເພູ່ ອຮວບຮວມບູຮານຄະດມີ ດີ ູ່ ງັ ນ:ີ້  ເພູ່ ອຮວບຮວມຫກຼັ ຖານຂໍມ້ ນູ ກູ່ ອນທູ່ ຈີ ະຖກທາໍ ລາຍ ເປັນການຂຸດຄນົ້ ເພູ່ ອສະຫງວນຮກັ ສາຫກຼັ ຖານ ຂໍມ້ ູນທາງບູຮານຄະດບີ ູ່ ໃໍ ຫຖ້ ກທາໍ ລາຍ ຫຼ ສູນຫາຍໄປ ກູ່ ອນການສາ້ ງສູ່ ງິ ຕູ່ າງໆ ເຊູ່ ນັ ການສາ້ ງເຂູ່ ອນ, ການສາ້ ງຖະ ໜນົ ຫນົ ທາງ, ສາ້ ງຂວົ , ການສາ້ ງເຮອນເປັນຕນົ້ .  ເພູ່ ອຕອບບນັ ຫາຄວາມສໍາຄນັ ໃນການສກຶ ສາບູຮານຄະດີ ແລະ ປະຫວດັ ສາດຫຼາຍເລູ່ ອງ ຍງັ ມບີ ນັ ຫາ ຕູ່ າງໆ ທູ່ ບີ ູ່ ຈໍ ະແຈງ້ ແບະ ຊດັ ເຈນ ການຂຸດຄນົ້ ບູຮານຄະດສີ າມາດພສິ ູດເລູ່ ອງລາວທູ່ ເີ ປັນບນັ ຫາ ຫຼ ຕອບຄໍາຖາມທູ່ ີ ສໍາຄນັ ເຫູ່ າຼົ ນນັ້ ໃຫຊ້ ດັ ເຈນໄດ ້ເພາະຫກຼັ ຖານຂມໍ້ ູນທູ່ ຄີ ນົ ໃນອາດດີ ປະຖິມ້ ຮູ່ ງຮອຍໄວຈ້ ະຖກດນິ ທບັ ຖມົ ຄູນຂນຶ້ ເປັນ ຊນັ້ ຕາມໄລຍະເວລາ ຕງັ້ ແຕູ່ ເກູ່ າົ ຂນຶ້ ມາຫາໃໝູ່ , ເຊູ່ ງິ ອາດເຮດັ ໃຫຮ້ ູເ້ ຫດການ ຫຼ ເລູ່ ອລາວທູ່ ເີ ກດີ ຂນຶ້ ຕາມລໍາດບັ ກູ່ ອນ ແລະ ຫງຼັ ໄດ.້  ການຄນົ້ ຫາແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດີ ທູ່ ບີ ູ່ ໍມກີ ານຈດົ ບນັ ທກຶ ແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດຈີ ໍານວນຫຼາຍທູ່ ຍີ ງັ ສໍາຫຼວດບູ່ ພໍ ບົ ແລະ ບູ່ ມໍ ກີ ານຈດົ ບນັ ທກຶ ເຖງິ ວູ່ າຈະພບົ ກບໍ ູ່ ແໍ ນູ່ ໃຈວູ່ າ ບລໍ ເິ ວນນນັ້ ເປັນແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດີ ຫຼ ບູ່ ໍ ແລະ ເປັນແຫູ່ ຼງບູຮານ ຄະດຍີ ຸກໃດ, ສະໄໝໃດ. 3.2 ປະເພດຂອງການຂຸ ດຄນົ້ ການຄນົ້ ຂຸດແບູ່ ງອອກເປັນ 4 ປະເພດຄ  ເລອກຂຸ ດຄນົ້ ບູ່ ອນທູ່ ສີ າໍ ຄນັ ໄດແ້ ກູ່ ການຂຸດຄນົ້ ບູ່ ອນໃດບູ່ ອນໜູ່ ຶງຂອງບໍລິເວນ ທູ່ ີເປັນແຫູ່ ຼງບູຮານ ຄະດີ ເພູ່ ອຄນົ້ ຫາຫກຼັ ຖານຂມໍ້ ູນທູ່ ສີ າໍ ຄນັ ກູ່ ຽວກບັ ວດັ ທະນະທາໍ , ອາຍຸ ຫຼ ສະໄໝຂອງແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດ.ີ  ຂຸ ດຄນົ້ ເພູ່ ອໃຫໄ້ ດຄ້ ວາມຮູສ້ ມົ ບູນ ເປັນການຂຸດຄນົ້ ທູ່ວົ ບໍລເິ ວນແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດໃີ ນພນ້ ທູ່ ກີ ວາ້ ງທູ່ ສີ ຸດ ເທູ່ າົ ທູ່ ຈີ ະເຮດັ ໄດ ້ ເພູ່ ອຫາຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ູນ ທາງບູຮານຄະດໃີ ຫໄ້ ດຫ້ າຼ ຍທູ່ ສີ ຸດ.  ຂຸ ດຄນົ້ ເພູ່ ອກູແ້ ຫູ່ ຼງບູຮານຄະດໄິ ດແ້ ກູ່ ການຂຸດຄນົ້ ທູ່ ຈີ ະສາ້ ງເຄູ່ ອນເກບັ ນໍາ້ ຂະໜາດໃຫຍູ່ , ສາ້ ງຄອງເ ໝອງ, ຂຸ ດຄອງຊນົ ລະປະທານເປັນຕນົ້ , ການຂຸດຄນົ້ ປະເພດນີ້ ເປັນການຂຸດຄນົ້ ເພູ່ ອຮວບຮວມຂໍ້ມູນທາງບູຮານ ຄະດກີ ູ່ ອນຖກທໍາລາຍໄປ.  ຂຸ ດຄນົ້ ຊາໍ້ ບູ່ ອນເກູ່ າົ ໄດແ້ ກູ່ ການຂຸດຄນົ້ ບູ່ ອນທູ່ ເີ ຄຍີ ມກີ ານຂຸ ດຄນົ້ ມາກູ່ ອນແລວ້ ເພາະບາງຄງັ້ ຜູທ້ ູ່ ີຂຸ ດ ຄນົ້ ໄວກ້ ູ່ ອນຈະຂຸ ດຄນົ້ ພຽງແຕູ່ ຕອນໃດຕອນໜູ່ ງຶ ຂອງພນ້ ທູ່ ີ ຫຼ ເປັນການຂຸດຄນົ້ ຊໍາ້ ບູ່ ອນເກູ່ າົ ໃນພາຍຫງຼັ ຫຼ ເປັນການ ກວດສອບຫຼກຖານຂໍມ້ ນູ ການຂຸດຄນົ້ ແບບນອີ້ າດຈະໄດຫ້ ຼກັ ຖານຂມໍ້ ູນ ຫຼ ຄວາມຮູເ້ ພູ່ ມີ ເຕມີ ໄດເ້ ພູ່ ອສາ້ ງຫຼກັ ຖານ. 3.3 ພນ້ ທູ່ ທີ ູ່ ເີ ຮັດການຂຸ ດຄົນ້  ພນ້ ທູ່ ີ ທູ່ ຄີ ນົ ເຄຍີ ອາໃສຢູ່ ູເຊູ່ ນັ ຖໍາ້ , ບາ້ ນ, ໝູ່ ບູ າ້ ນ  ພນ້ ທູ່ ີ ທູ່ ເີ ປັນບູ່ ອນຝັງສບົ ຄນົ ຕາຍເຊູ່ ນັ ຖໍາ້ , ປູ່ າຊາ້ , ອະນສຸ າວະລຫີ ນີ  ພນ້ ທູ່ ທີ າງສາສະໜາເຊູ່ ນັ ວດັ , ຖໍ້າ 20

3.4 ລະບົບຂຸ ມຂຸ ດຄົນ້ ການຂຸ ດຄນົ້ ທາງບູຮານຄະດຕີ ອ້ ງລະອຽດຮອບຄອບ ຕອ້ ງຄາໍ ນງຶ ເຖງິ ການເຮດັ ວຽກ, ການຈດົ ບນັ ທກຶ ເພູ່ ອ ຈະໄດຫ້ ກຼັ ຖານຂມໍ້ ູນທູ່ ຖີ ກຕອ້ ງໃກຄ້ ຽງກບັ ຄວາມເປັນຈງິ ທູ່ ສີ ຸດ ຂຸມຂຸດຄນົ້ ທາງບູຮານຄະດທີ ູ່ ນີ ຍິ ມົ ໃຊມ້ ີ 3 ລະບົບ ຄ:  ລະບບົ ຂຸ ມຮູບສູ່ ລີ ູ່ ຽມຈະຕຸ ລດັ ການວາງຂຸມຂຸດຄນົ້ ລະບບົ ນສີ້ າມາດວາງຜງັ ຂຸມພນ້ ທູ່ ີ ທູ່ ເີ ຮດັ ການຂຸ ດ ຄນົ້ ໄດທ້ ູ່ ວົ ບລໍ ເິ ວນ, ຂະໜາດຂອງຂຸມຂຸດຄນົ້ ທູ່ ນີ ຍິ ມົ ກນັ ຄ 300x300 ຫຼ 400x400 ແມດັ ລະຫວູ່ າງຂຸ ມຕູ່ ໍຂຸ ມ ຈະຈູ່ ງົ ວາງທາງຍູ່ າງໃຫມ້ ຂີ ະໜາດພໍສມົ ຄວນເຊູ່ ນັ ກວາ້ ງ 50 ຊງັ ຕແີ ມດັ ຫຼ 1 ແມດັ ເພູ່ ອໃຊສ້ ໍາລັບຍູ່ າງຕດິ ຕູ່ ໍກນັ ລະຫວູ່ າງຂຸ ມຕູ່ ຂໍ ຸມ ແລະ ໃຊສ້ ໍາລບັ ຂນົ ດນິ ຖິມ້ , ໃນເວລາຂຸດຄນົ້ ຈະເລອກຂຸມຂຸດຄນົ້ ຕາມແບບໃດກໄໍ ດຄ້ : - ຂຸດຄນົ້ ທຸກຂຸມທູ່ ວີ າງຜງັ ໄວ ້ ໂດຍເຮດັ ການຂຸ ດຄນົ້ ທຸກຂຸ ມທູ່ ວີ ູ່ າງຜງັ ໄວເ້ ທງິ ແຜນດນິ - ເລອກຂຸດຄນົ້ ສະເພາະຂຸມທູ່ ສີ າໍ ຄນັ ໂດຍການຂຸດຄນົ້ ສະເພາະບລໍ ເິ ວນ ຫຼ ຂຸມທູ່ ຈີ າໍ ເປັນ ແລະ ມຄີ ວາມ ສາໍ ຄນັ ທູ່ ຈີ ະພຈິ າລະນາແລວ້ ວູ່ າ ຂຸມຂຸດຄນົ້ ນນັ້ ຈະມຫີ ກຼັ ຖານຂໍມ້ ູນຫາຼ ຍ. - ຂຸດຄນົ້ ແບບຕາໝາກດາມ ໂດຍການເລອກຂຸດຄນົ້ ຂຸມໜູ່ ງຶ ເວນັ້ ໜູ່ ງຶ ຂຸມ.  ລະບບົ ຂຸ ມແບບຮູບສູ່ ລີ ູ່ ຽມແຜູ່ ນຜາ້ ການວາງຂຸມຂຸດຄນົ້ ລະບບົ ນີ້ ສາມາດດດັ ແປງຈາກການວາງຂຸ ມ ຂຸ ດຄນົ້ , ຮູບສູ່ ລີ ູ່ ຽມແຜູ່ ນຜາ້ ຂະນໜາດ 1,50x3,00m ຫຼ 200x400m ຫຼ ວາງຂຸ ມຂຸ ດຄນົ້ ໃຫກ້ ວາ້ ງຍາວກວູ່ ານີກ້ ໍ ໄດຕ້ າມຄວາມຈາໍ ເປັນ ລະບບົ ນມີ້ ປີ ະໂຫຍດຕູ່ ກໍ ານກວດສອບ ເບູ່ ງິ ຊນັ້ ດນິ ຫຼ ຫາເຄູ່ ອງວດັ ຖຸບູຮານສະຖານ.  ລະບບົ ຂຸ ມຂຸ ດຄນົ້ ຮູບວງົ ກມົ (ວງົ ມນົ ) ການວາງຂຸມຂຸດຄນົ້ ລະບບົ ນີິ້ເໝາະກບົ ການໃຊດ້ ນິ ໂພນ, ໂພນ ບູຮານສະຖານ ຫຼ ໂພນດນິ ຂຸມຝັງສບົ ໂດຍແບູ່ ງຂຸມອອກເປັນ 4 ສູ່ ວນ ມບີ ູ່ ອນທາງທຽວລະຫວູ່ າງສູ່ ວນຕູ່ າງໆ. ວທິ ກີ ານຂຸດຄນົ້ ໂດຍທູ່ ວົ ໄປມີ 3 ວທິ ຄີ - ວທິ ຂີ ຸດແບບແນວນອນ - ວທິ ຂີ ຸດແບບແນວດງິ - ວທິ ຂີ ຸ ດແບບລອກຊນັ້ ດນິ ຕາມທາໍ ມະຊາດ ວທິ ຂີ ຸ ດຄນົ້ ທງັ 3 ວທິ ດີ ູ່ ງັ ກູ່ າວ ສາມາດນາໍ ໄປໃຊເ້ ຮດັ ການຂຸດຄນົ້ ໃນແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດີທງັ ກູ່ ອນປະຫວັດ ສາດ ແລະ ສະໄໝປະຫວດັ ສາດ ໂດຍພິຈາລະນາເຖິງຄວາມເໝາະສົມດາ້ ນຕູ່ າງໆເຊູ່ ັນ ໄລຍະເວລາ, ກໍາລງັ ຄົນ, ຜູ ້ ຊູ່ ຽວຊານສາຂາຕູ່ າງໆ ທູ່ ຈີ ະຊູ່ ວຍການຂຸດຄນົ້ ຄວາມແຂງ ແລະ ຄວາມອູ່ ອນຂອງດນິ ພນ້ ທູ່ ກີ າໍ ລງັ ຂຸດຄນົ້ ຄວາມສໍາຄນັ ຂອງແຫູ່ ງຼ ຂຸ ດຄນົ້ . ໃນການຂຸ ດຄນົ້ ທງັ 3 ວທິ ນີ ຜີ້ ູສ້ ກຶ ສາຈະຕອ້ ງຂຸດຄນົ້ ເຖງິ ຊນັ້ ດນິ ທໍາມະຊາດ ບູ່ ໍປະກດົ ມກີ ດິ ຈະກໍາ ຂອງຄນົ ໃນອາດດີ ຈູ່ ງຶ ຈະເປັນການສໍາເລດັ ແລະ ສນິ້ ສຸດຂອງການຂຸ ດຄນົ້ ທາງບູຮານຄະດ.ີ 3.5 ການກຽມຕວົ ກູ່ ອນການຂຸ ດຄນົ້ ເພູ່ ອໃຫກ້ ານຂຸ ດຄນົ້ ມປີ ະສດິ ທພິ າບ ແລະ ໄດຜ້ ນົ ທາງວຊິ າການ ຈະຕອ້ ງມກີ ານກະກຽມການຂຸດຄນົ້ ດູ່ ງັ ນ:ີ້  ເງນິ ໄດມ້ າຈາກ 3 ແຫູ່ ງຼ ຄ - ເງນິ ງບົ ປະມານຂອງລດັ ຖະບານ ຕອ້ ງຂງໍ ບົ ປະມານລູ່ ວງໝາ້ - ເງນິ ຂອງມນູ ນທິ ,ິ ໂຄງການ - ເງນິ ທນຶ ຈາກຕູ່ າງປະເທດ 21

 ກາໍ ລງັ ຄນົ ຄນົ ທູ່ ຈີ ະໄປຂຸດຄນົ້ ຈະຕອ້ ງໄດຄ້ າໍ ນງຶ ເຖງິ ຄນົ ສມົ ບດັ ຕູ່ າງເຊູ່ ນັ ຄວາມຮູ,້ ຄວາມສາມາດ, ນໄິ ສ, ຄວາມ ປະພດຶ , ມະນຸດສາໍ ພນັ , ຄວາມອດົ ທນົ ເປັນຕນົ້ ເພູ່ ອໃຫກ້ ານເຮດັ ວຽກຮູ່ ວມກນັ ເປັນໝູ່ ູຄະນະດໍາເນີນໄປດວ້ ຍ ຄວາມຮຽບຮອ້ ຍ, ຄະນະຂຸດຄນົ້ ປະກອບດວ້ ຍບຸກຄນົ ຕູ່ າງໆຄ - ຜູອ້ າໍ ນວຍການ ການຂຸດຄນົ - ຮອງຜູອ້ ໍານວຍການແຫູ່ ງຼ ຂຸດຄນົ້ - ຮອງອາໍ ນວຍການຝູ່ າຍສາໍ ນກັ ງານສະໝາມ ແລະ ຜູຊ້ ູ່ ຽວຊານສາຂາຕູ່ າງໆເຊູ່ ນັ - ຫວົ ໜາ້ ຄນົ ງານ - ເຈາົ້ ໜາ້ ທູ່ ຖີ ູ່ າຍພາບ - ເຈາົ້ ໜາ້ ທູ່ ເີ ຮດັ ແຜນຜງັ - ແຜູ່ ນວາດເສນັ້ - ເຈາົ້ ໜາ້ ທູ່ ທີ ະບຽນບູຮານວດັ ຖຸ ຂະໜາດນອ້ ຍ - ເຈາົ້ ໜາ້ ທູ່ ດີ າ້ ນເຄູ່ ອງປັ້ນດນິ ເຜູ່ າົ - ເຈາົ້ ໜາ້ ທູ່ ວີ ດັ ສະດຸ - ການເງນິ - ເຈາົ້ ໜາ້ ທູ່ ພີ ະຍາບານ - ເຈາົ້ ໜາ້ ທູ່ ຮີ ກັ ສາຄວາມປອດໄພ - ຄນົ ງານ  ລວບລວມຫກຼັ ຖານຂໍມ້ ູນຕູ່ າງໆກູ່ ຽວກບັ ແຫູ່ ຼງທູ່ໄີ ປຂຸດຄນົ້ - ລາຍງານການສໍາຫຼວດແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດທີ ູ່ ຈີ ະໄປເຮດັ ການຂຸດຄນົ້ ຫຼ ບລໍ ເິ ວນໃກຄ້ ຽງ - ສກຶ ສາແຜນທູ່ ,ີ ແຜນພູມປີ ະເທດ, ແຜນຜງັ , ພາບຖູ່ າຍທາງອາກາດ ແລະ ພາບຖູ່ າຍທາງດາວ ທຽມຂອງ ບໍລເິ ວນນນັ້ ໆ ແລະ ບລໍ ເິ ວນໃກຄ້ ຽງ ເພູ່ ອໃຫຮ້ ູລ້ ກັ ສະນະພູມປີ ະເທດ ແລະ ພູມອາກາດ, ເຊູ່ ງິ ເປັນປະໂຫຍດໃນການ ກຽມພາຫະນະ, ກຽມອຸປະກອນໃນການຂຸດຄນົ້ ຕູ່ າງໆ. - ສກຶ ສາໜງັ ສ ແລະ ເອກະສານຕູ່ າງໆເຊູ່ ນັ : ໜັງສປະຫວັດສາດ, ພົງສາວະດານ, ຕໍານານ ແລະ ໜງັ ສອູ່ ນໆ ທູ່ ຂີ ຽນກູ່ ຽວຂອ້ ງກບັ ແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດທີ ູ່ ຈີ ະໄປເຮດັ ການຂຸດຄນົ້ . - ສກຶ ສາບູຮານສະຖານ ຫຼ ການຖູ່ າຍພາບຂອງບູຮານສະຖານ ທູ່ ພີ ບົ ຈາກແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດຈີ ະໄປເຮດັ ການ ຂຸ ດຄນົ້ ຫຼ ບໍລເິ ວນໃກຄ້ ຽງ.  ອຸ ປະກອນການຂຸດຄນົ້ ແລະ ຍານພາຫະນະ ອຸ ປະກອນທູ່ ໃີ ຊໃ້ ນການຂຸດຄນົ້ ເຊູ່ ນັ ກອ້ ງຖູ່ າຍຮູບ, ສາຍແທກໄລຍະ, ເຂມັ ທດິ , ກອ້ ງຊູ່ ອງລະດບັ , ຈກົ , ຊວາ້ ນ, ມດີ , ສຽມ, ເຊອກ, ອບບບັນທດັ , ຖົງຢູ່ າງ, ຢາງ, ສະຫວູ່ ານເຈາະດນິ , ນໍ້າຢາເຄມ,ີ ຢາປົວພະຍາດ, ຍານພາຫະນະຕູ່ າງໆ. 22

 ການປະສານງານ ເພູ່ ອໃຫກ້ ານເຮດັ ວຽກຖກຕອ້ ງຕາມກດົ ໝາຍ ແລະ ໄດຮ້ ບັ ຄວາມສະດວກ, ປອດໄພ ຜູຂ້ ຸດຄົນ້ ຈະຕອ້ ງ ປະສານງານກບັ ໜູ່ ວຍງານ ແລະ ບຸ ກຄນົ ຕູ່ າງໆ. - ຂໍອະນຍຸ າດ ເພູ່ ອເຮດັ ໃຫຂ້ ຸ ດຄນົ້ ຕູ່ ໍກມົ ສລິ ະປະກອນຕາມກດົ ໝາຍ. - ປະສານກບັ ເຈາົ້ ໜາ້ ທູ່ ຝີ ູ່ າຍທອ້ ງຖູ່ ິນ ທູ່ ີເຮດັ ການຂຸ ດຄົນ້ ເຊູ່ ັນ ເຈົາ້ ຂອງພນ້ ທູ່ ,ີ ເຈົາ້ ໜາ້ ທູ່ ີຕໍາຫຼວດ, ນາຍບາ້ ນ, ເຈາົ້ ເມອງ, ພຣະສງົ ແລະ ຜູທ້ ູ່ ຊີ າວບາ້ ນໃຫຄ້ ວາມເຄາົ ລບົ ນບັ ຖໃນທອ້ ງຖູ່ ິນນນັ້ . - ຂໍອະນຸຍາດຈາກເຈາົ້ ຂອງທູ່ ດີ ນິ ບູ່ ອນທູ່ ເີ ຮດັ ການຂຸ ດຄນົ້ ໂດຍໃຫຖ້ ກຕອ້ ງຕາມກດົ ໝາຍ ແລະ ຄວນ ເຮດັ ເປັນລາຍລກັ ອກັ ສອນ  ຕອ້ ງພວົ ພນັ ລູ່ ວງໜາ້ ເພູ່ ອກຽມການໃນເລູ່ ອງຕູ່ າງໆໃຫຮ້ ຽບຮອ້ ຍເຊູ່ ນັ ບູ່ ອນພກັ ເຊາົ , ຈດັ ຫາຄນົ ງານ, ວາງຜງັ ຂຸ ມຂຸ ດຄນົ້ ຕາມຄາໍ ສູ່ ງັ ຂອງຜູອ້ າໍ ນວຍການຂຸດຄນົ້ ປະສານງານກບັ ເຈົາ້ ໜາ້ ທູ່ ີຝູ່ າຍຕູ່ າງໆ ເພູ່ ອຄວາມຮຽບ ຮອ້ ຍ.  ປະກນັ ໄພ ແຫູ່ ຼງຂຸ ດຄນົ້ ທາງບູຮານຄະດີ ສູ່ ວນຫຼາຍມກັ ຈະຢູ່ ູໃນທູ່ ຫີ ູ່ າງໄກຄວາມຈະເລນີ ຫຼ ບູ່ ອນທູ່ ຈີ ະ ເກດີ ອນັ ຕະລາຍ. ນອກຈາກ, ອຸປະກອນການການຂຸດຄນົ້ ບາງຊະນດິ ທູ່ ມີ ລີ າຄາແພງແລວ້ . ຍງັ ມເີ ຄູ່ ອງມທູ່ ໃີ ຊສ້ າໍ ລບັ ຮບັ ໃຊໃ້ ນການຂຸ ດຄນົ້ ອກີ ແລະ ຕອ້ ງຄາໍ ນງຶ ເຖງິ ການເກດີ ເຫດຮາ້ ຍ ຫຼ ການເຈບັ ປູ່ ວຍ, ອຸປະຕເິ ຫດ. ດູ່ ງັ ນນັ້ , ຈູ່ ງຶ ຕອ້ ງ ມກີ ານປະກນັ ໄພບຸກຄນົ ແລະ ສບັ ສນິ ຂອງຄະນະຂຸດຄນົ້ . 3.6 ການດໍາເນີນການຂຸ ດຄນົ້ ການດາໍ ເນນີ ການຂຸດຄນົ້ ມຂີ ນັ້ ຕອນດູ່ ງັ ຕູ່ ໄໍ ປນ:ີ້  ປະຊຸ ມຊແີ້ ຈງຄະນະຂຸດຄນົ້ ແລະ ຄນົ ງານ ເພູ່ ອໃຫຮ້ ູກ້ ດົ ລະບຽບໃນການປະຕບິ ດັ ງານ  ຖູ່ າຍພາບ, ເຮດັ ແຜູ່ ນທູ່ ,ີ ແຜນຜງັ ບໍລເິ ວນການຂຸດຄນົ້ ທງັ ກູ່ ອນ ແລະ ຫຼງັ ການຖາງຫຍາ້ ແລະ ຕດັ ໄມ.້  ກໍານດົ ຈດຸ ຕາຍຕວົ ຫຼ ຈດຸ ຄງົ ທູ່ ,ີ ຈດຸ ນເີ້ ປັນຈດຸ ສາໍ ຄນັ ຫຼາຍໃນການຂຸດຄນົ້ ເພາະເຮດັ ໃຫຮ້ ູວ້ ູ່ າຂຸ ມຂຸ ດ ຄນົ້ ແຕູ່ ລະຂຸ ມຢູ່ ູທາງທດິ ໃດ. ຢູ່ ູຫູ່ າງຈາກກນັ ເປັນໄລຍະຫູ່ າງເທູ່ າົ ໃດ. ນອກນນັ້ , ຍງັ ມຈີ ດຸ ກວດສອບຫາຕາໍ ແໜູ່ ງຂອງ ຂຸ ມຂຸ ດຄນົ້ ທູ່ໄີ ດຂ້ ຸດໄປແລວ້ ຫຼ ຂະຫຍາຍຂຸມຂຸດຄນົ້ ຕູ່ໄໍ ປ. ດູ່ ງັ ນນັ້ , ຈດຸ ຕາຍຕວົ ແລະ ຈດຸ ຄງົ ທູ່ ຈີ ະເປັນຈດຸ ທູ່ ໝີ ນັ້ ຄງົ ແຂງແຮງ ແລະ ບູ່ ເໍ ຄູ່ ອນຍາ້ ຍ.  ຖາງຫຍາ້ ຫຼ ຕດັ ໄມທ້ ູ່ ຈີ າໍ ເປັນໃນບໍລເິ ວນທູ່ ຈີ ະເຮດັ ການຂຸດຄນົ້  ວາງຜງັ ຂຸມຂຸດຄນົ້ ລະບບົ ໃດລະບບົ ໜູ່ ງຶ  ກາໍ ນດົ ເສນັ້ ລະດບັ ມາດຕະຖານສມົ ໝຸດ, ເປັນເສນັ້ ທູ່ ສີ ມົ ມຸດວູ່ າ ໜາ້ ດນິ ບໍລເິ ວນທູ່ ຂີ ຸດຄນົ້ ເປັນດນິ ພຽງ ເທູ່ າົ ກນັ ໝດົ . ສະນນັ້ , ການຈດັ ຄວາມເລກິ ຂອງບູຮານວດັ ຖຸ ແລະ ຊນັ້ ດນິ ໃນຂຸມຂຸດຄນົ້ ຈະຕອ້ ງວດັ ຈາກເສນັ້ ລະດບັ ມາດຕະຖານສມົ ມຸດທຸກຄງັ້ , ເສນັ້ ລະດບັ ມາດຕະຖານສມົ ມຸດ ຄວນກໍານດົ ໃຫຢ້ ູ່ ູສູງກວູ່ າໜາ້ ດິນໂດຍທູ່ ົວໄປຂອງ ແຫູ່ ງຼ ຂຸດຄນົ້ ພໍສມົ ຄວນ. 3.7 ການດໍາເນີນການເຮດັ ວຽກ  ຮວບຮວມເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງທູ່ ໃີ ຊໃ້ ນການຂຸດຄນົ້ ແລະ ທໍາຄວາມສະອາດ  ຮວບຮວມບູຮານວດັ ຖຸ ແຕູ່ ລະປະເພດ ໂດຍຂຽນປາ້ ຍ ແລະ ເຮດັ ທະບຽນຄວບຄຸມຢູ່ າງລະອຽດ ເພູ່ ອ ສະດວກໃນການຄນົ້ ຫາເມູ່ ອກບັ ເຖິງຫອ້ ງການ 23

 ເຮດັ ຜງັ ຊນັ້ ດນິ ຂອງຂຸ ມຂຸ ດຄນົ້ ທຸກຂຸມ  ເກບັ ຕວົ ຢູ່ າງດນິ ຂອງຂຸມຂຸດຄນົ້ ຕາມຊນັ້ ດນິ ທູ່ ໄີ ດແ້ ບູ່ ງແລວ້ ນໍາກບັ ໄປສກຶ ສາວເິ ຄາະໂດຍລະອຽດທູ່ ສີ ໍາ ນກັ ງານ  ແປງຂຸມຂຸດຄນົ້ ໃຫລ້ ະອຽດ ເມູ່ ອກບັ ເຖງິ ສາໍ ນກັ ງານຕອ້ ງເຮດັ ການວເິ ຄາະ ແປຄວາມໝາຍຂອງບູຮານ ວດັ ຖຸ ທູ່ ຂີ ຸ ດພບົ ແລະ ຂຽນລາຍງານທນັ ທີ ຫກຼັ ຖານຂມໍ້ ນູ ທູ່ ຮີ ວບຮວມໄດຈ້ າກແຫູ່ ງຼ ຂຸດຄນົ້ ຜູອ້ ໍານວຍການຂຸ ດຄນົ້ ຈະຕອ້ ງພິຈາລະນາເຖິງຄຸນຄູ່ າ ຄວາມຖກຕອ້ ງ ແລະ ປະໂຫຍດທູ່ ຈີ ະນາໍ ມາໃຊໃ້ ນການສກຶ ສາວູ່ າມສີ າລະສໍາຄນັ ວເິ ຄາະຕູ່ ໍໄປເຊູ່ ນັ - ນກັ ທໍລະນວີ ທິ ະຍາຊູ່ ວຍສກຶ ສາກູ່ ຽວກບັ ຫນີ ເຊູ່ ນັ ຫນີ ທູ່ ຄີ ນົ ສະໄໝກູ່ ອນນາໍ ມາໃຊເ້ ຮດັ ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊ ້ ແລະ ເຄູ່ ອງປະດບັ - ນກັ ພວິ ທິ ະຍາຊູ່ ວຍວເິ ຄາະ ແລະ ແປຄວາມໝາຍຂອງຊນັ້ ດນິ - ຜູຊ້ ູ່ ຽວຊານເລູ່ ອງເຄູ່ ອງໃຊໃ້ ນຄວົ ເຮອນທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ຊູ່ ວຍສກຶ ສາເຖງິ ຊະນດິ ແບບ ແລະ ເທກັ ນກິ ການເຮດັ ເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ຂອງຄນົ ໃນອາດດີ - ນກັ ມະນດຸ ວທິ ະຍາ ກາຍຍະພາບຊູ່ ວຍວເິ ຄາະໂຄງກະດູກ - ນກັ ພກຶ ສາສາດ ຊູ່ ວຍວເິ ຄາະຊາກເມດັ ພດ ຫຼ ລະອອງເກສອນວູ່ າເປັນພດຫຍງັ ຈະເລນີ ເຕບີ ຕວົ ໂຕໃນ ພູມປະເທດຢູ່ າງໃດ - ນກັ ລດັ ຕະສາດ ຊູ່ ວຍວເິ ຄາະກະດູກສດັ ຕູ່ າງໆທູ່ໄີ ດຈ້ າກການຂຸດຄນົ້ ວູ່ າເປັນສດັ ຫຍງັ ທູ່ ຄີ ນົ ໃນອາດດີ ນໍາ ມາໃຊປ້ ະໂຫຍດຢູ່ າງອູ່ ນ ຫຼ ເປັນອາຫານ - ນກັ ວທິ ະຍາສາດ ຊູ່ ວຍວເິ ຄາະກະດູກ, ເປອກຫອຍ ຫຼ ເສດເຄູ່ ອງປັ້ນດນິ ເຜາົ ເພູ່ ອກໍານົດອາຍຸ ແຫູ່ ຼງ ບູຮານຄະດີ ຫຼກັ ຖານຂມໍ້ ູນທູ່ ຮີ ວບຮວມໄດຈ້ າກການສາໍ ຫຼວດ ຫຼ ການຂຸດຄນົ້ , ເຊູ່ ງິ ໄດຖ້ ວູ່ າເປັນຫກຼັ ຖານຂມໍ້ ນູ ຊນັ້ ຕນົ້ ຮູບພາບ: ເຮອບູຮານທູ່ ີ ບາ້ ນຫູ່ ງຼິ ຊນັ ເມອງທຸລະຄມົ ແຂວງວຽງຈນັ ຄົນ້ ພບົ ກາງແມູ່ ນໍ້າງູ່ມ ເມູ່ ອວັນທີ 8 ເດອນ ພດຶ ສະພາ ປີ 2011 ໂດຍທູ່ ານ ກອງຄາໍ ໄຊມະນ.ີ ອາຍຸ 42 ປີ ເປັນປະຊາຊົນໃນບາ້ ນດູ່ ງັ ກູ່ າວ, ເຊູ່ ິງປະຈຸບັນເຮອ ດູ່ ງັ ກູ່ າວມໂີ ຮງເກບັ ເປັນຢູ່ າງດແີ ລວ້ . 24

ເຮອລາໍ ນີ້ ເຊູ່ ອກນັ ວູ່ າມອີ າຍຸ ປະມານ 200-300 ປີ ສນັ ນຖິ ານວູ່ າ ເຮດັ ດວ້ ຍໄມແ້ ຄນຫນີ ໂດຍມຄີ ວາມຍາວ 16 ແມດັ , ກວາ້ ງ 1.8 ແມດັ , ເຊູ່ ງິ ຄາດວູ່ າຖາ້ ບູ່ ຫໍ ຸຍຼ້ ຫຽ້ ນຈະມຄີ ວາມກວາ້ ງ 3 ແມດັ . ຮູບພາບ ສຽນພະບູຮານ ຄນົ້ ພບົ ທູ່ ຈີ ງັ ຫວດັ ສຸ ໂຂໄທ ໂດຍນກັ ບູຮານຄະດຂີ ອງໄທ ຮູບພາບ ການຄນົ້ ພບົ ພະຢູ່ ູໃນອູ່ າງເກບັ ນາໍ້ ຄນົ້ ພບົ ໃນວນັ ທີ 9 ກຸມພາ ຄ.ສ 2550 ທູ່ ີ ບາ້ ນຮູ່ ອງໄຮ ຕໍາບນົ ແມູ່ ໃສ ອາໍ ເພເີ ມອງ ຈງັ ຫວດັ ພະເຍາົ (ປະເທດໄທ). 25

ຮູບພາບ: ການຄນົ້ ພບົ ສຸສານ ທູ່ ຕີ ງັ້ ຢູ່ ູພາກຕາເວນັ ອອກຂອງແມູ່ ນາໍ້ ໄນ ທູ່ ເີ ມອງລກັ ຊໍາ ເປັນທູ່ ຝີ ັງສບົ ຂອງຂຸນ ນາງຊນັ້ ສູງ ໂດຍລະບຸວູ່ າເປັນຊູ່ າງທອງຫວຼ ງ ຮູ່ າງຂອງເພູ່ ນີ ຖກຝັງຢູ່ ູກບັ ພນັ ລະຍາ ແລະ ລູກຊາຍ ທູ່ ເີ ຄຍີ ມຊີ ວີ ດິ ຢູ່ ູໃນ ສະໄໝລາຊະວງົ ທີ 18 ຂອງເອຢິບທູ່ ມີ ອີ າຍຸເກູ່ າົ ແກູ່ ປະມານ 3.500 ປີ. ຮູບພາບ: ເຈາົ້ ແມູ່ ແຫູ່ ງເມອງເກູ່ າົ ສຸ ວນັ ນະໂຄມຄໍາ. ຫງຼັ ຈາກທູ່ ເີ ກບັ ກພູ້ ຣະທາດເກູ່ າົ ແລະ ພຣະພຸດທະຮູບເກູ່ າົ ອອກຈາກທູ່ ນີ ໍາ້ ຂອງທູ່ ເີ ມອງຕນົ້ ເຜງິ້ ແຂວງບູ່ ໍແກວ້ , ເຈດັ ມຕ້ ູ່ ໍມາກຕໍ ອ້ ງໄດຂ້ ຸດຄນົ້ ຫາຕນົ້ ໄມໃ້ ຫຍູ່ ອກີ ຄງັ້ ເພາະພູ່ ໍຕູບ້ ຸນ ທນັ ຢນຢັນວູ່ ານອນບູ່ ໍເປັນສຸກ ຝັນເຫນັ ຜູຍ້ ງິ ສອງຄນົ ໃສູ່ ຊຸດແດງ ແລະ ຊຸດຂຽວ ບອກໃຫໄ້ ປເອາົ ໄມໃ້ ຫຍູ່ ອອກໃຫ ້ 26

ແດູ່ ເຝົາ້ ພຣະທາດມານບັ ພນັ ປີແລວ້ ເຖິງເວລາທູ່ ຕີ ອ້ ງຂນຶ້ ຝູ່ ັງ ຊາວບາ້ ນຈູ່ ງຶ ພາກນັ ໄປພສິ ູດວູ່ າມແີ ທບ້ ູ່ ໍ ຜນົ ປະກດົ ວູ່ າມີ ແທ ້ ເປັນຕນົ້ ແມູ່ ນເຫນັ ໄມໃ້ ຫຍູ່ ຄາດວູ່ າອາຍຸນບັ 1.000 ປີ. ອາຍຸຊໍາກບັ ພຣະທາດ ເມູ່ອເອາົ ຂນຶ້ ມາໄວວ້ ດັ ບາ້ ນເກາະ ແລວ້ ກໍຕອ້ ງຜະຫວາອກີ ເທູ່ ອໜູ່ ງຶ ເມູ່ອມຄີ ນົ ລກັ ແກະເອາົ ເປອກໄມໄ້ ປ ແຕູ່ ລະຄນຝັນເຫນັ ນາງໄມເ້ ສອ້ ແດງ ແລະ ເສອ້ ຂຽວມາຫຼອກຫຼອນຕະຫຼອດ ຈໍາເປັນຕອ້ ງໄດເ້ ອາົ ມາຄນ, ສູ່ ວນຊາວບາ້ ນທູ່ ມີ າທູ່ ມີ າກາບໄຫວບ້ ູຊາຕູ່ າງກໍໂຊກດີ ຖກເລກກນັ ເປັນແຖວ, ຊູ່ ວງນນັ້ ແມູ່ ນເລກໄທອອກ 3 ງວດຕດິ ຕູ່ ໍກນັ . ຮູບພາບ: ໄຫທູ່ ຄີ ນົ້ ພບົ ເມູ່ອວນັ ທີ 9 ເມສາ 2017 ທູ່ໄີ ດມ້ ກີ ານເຜຍີ ພາບຊາວບາ້ ນແຫູ່ ກນັ ໄປຊົມໄຫຈໍານວນ 25 ໜູ່ ວຍທູ່ ຄີ ນົ້ ພບົ ໃນບລໍ ເິ ວນບາ້ ນຫາກ ເມອງວລິ ະບູລີ ແຂວງສະຫວນັ ນະເຂດ, ໄຫທູ່ ຄີ ນົ້ ພບົ ມຂີ ະໜາດນອ້ ຍໃຫຍູ່ ສະຫຼບັ ກນັ ໄປ. ບາງໜູ່ ວຍກແໍ ຕກຫກັ , ບາງໜູ່ ວຍກໍຍງັ ສມົ ບູນດີ ແລະ ພິເສດມໄີ ຫໃຫຍູ່ ໜູ່ ຶງໜູ່ ວຍທູ່ ມີ ລີ ວຍລາຍ ແປກຕາ ເບູ່ ງິ ຄາ້ ຍຄລາຍງູ ຫຼ ລາຍພະຍານາກ, ເຊູ່ ງິ ສນັ ນຖິ ານວູ່ າ ໄຫທູ່ ຄີ ນົ້ ພບົ ໃນຄງັ້ ນມີ້ ອີ າຍຸປະມານຮອ້ ຍກວູ່ າປີ. 27

ຮູບພາບ: ໄຫດນິ ເຜູ່ າົ ທູ່ ບີ າ້ ນຊຽງ ອາໍ ເພີ ໜອງຫານ ຈງັ ຫວດັ ອຸ ດອນທານ,ີ ມອີ າຍຸປະມານ 3 ພນັ ປີ, ມລີ າຍແຕມ້ , ສູ່ ວນໃຫຍູ່ ເປັນຮູບກນົ້ ຫອຍ ທູ່ ຄີ ໄໍ ຫມຮີ ູບດາວ ຫຼ ດວງຕາເວນັ ແບບຫນີ ດາວ ທູ່ ພີ ູເຂາົ ລບີ ສະແດງວູ່ າເປັນຊນົ ເຜູ່ ົາ ຈາກພູເລຍີ ເຮດັ ໄຫນໄີ້ ວ ້ 3.000 ປີ ຜູ່ ານມາ. ຮູບພາບ: ໂຄງກະດກູ ຫຸມຼ ຝັງສບົ ຄນົ ບູຮານ ທູ່ ບີ າ້ ນເກູ່ າົ ອາໍ ເພເີ ມອງ ຈງັ ຫວດັ ການຈະນະບູລ,ີ ອາຍຸ ປະມານ 3.000-4.000 ປີ. 28

4. ການຄົ້ນພບົ ດວ້ ຍພາບຖູ່ າຍທາງອາກາດ ພາບຖູ່ າຍທາງອາກາດ ໃນການກວດຫາທູ່ ຕີ ງັ້ ບູຮານສະຖານຈາກພາບຖູ່ າຍທາງອາກາດ ແມູ່ ນວທິ ກີ ານຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ໃນ ທາງບູຮານຄະດີ ຊູ່ ວຍປະຢັດເວລາ ແລະ ຄູ່ າໃຊຈ້ ູ່ າຍໃນການສໍາຫວຼ ດ ທງັ ຍງັ ສາມາດຄນົ້ ພບົ ບູຮານສະຖານທູ່ ີບູ່ ໍອາດ ຈະກວດພບົ ທາງພາກພນ້ ດນິ ໄດ ້ ພາບຖູ່ າຍທາງອາກາດຊູ່ ວຍໃຫເ້ ຫນັ ບລໍ ເິ ວນບູຮານສະຖານທູ່ ສີ ະຫບຼັ ຊບັ ຊອ້ ນໄດຢ້ ູ່ າງ ຊດັ ເຈນເຊູ່ ນັ : ບໍລເິ ວນເມອງເກູ່ າົ , ຄເູ ມອງ, ຄາ້ ຍ, ຖະໜົນບູຮານ. ຕະຫຼອດເຖິງຄວາມງອກງາມຂອງພດ ແລະ ຄວາມແຕກຕູ່ າງຂອງສດີ ນິ ໃນບໍລເິ ວນນນັ້ . ນອກນນັ້ , ຍງັ ເຫນັ ຄວາມສູງຕູ່ ໍາຂອງພູມປີ ະເທດອກີ . ໃນລະຫວູ່ າງສງົ ຄາມໂລກຄງັ ທີ 2 ປະເທດຝຣູ່ ັງກບັ ກອງທັບອາກາດ ທູ່ ປີ ະເທດກໍາປູເຈຍ ແລະ ປະເທດ ຫວຽດນາມ. ເຮດັ ການຖູ່ າຍພາບບູຮານສະຖານທາງອາກາດ ເຮດັ ໃຫພ້ ບົ ເຫນັ ອານາຈັກຂະເມນບູຮານ, ຖະໜນົ , ຄູນໍາ້ ແລະ ຊາຍຝູ່ ັງທະເລສະໄໝບູຮານຫາຼ ຍແຫູ່ ງ ໃນຂະນະດຽວກນັ ກອງທບັ ອາກາດ ອາເມລກິ າ ແລະ ອງັ ກດິ ໂດຍ ຮູ່ ວມມກບັ ກອງທບັ ອາກາດໄທຖູ່ າຍພາບບູຮານສະຖານໃນປະເທດໄທຈາກເຄູ່ ອງບນິ ໄວຫ້ ຼາຍແຫູ່ ງ. ການຖູ່ າຍພາບ ທາງອາກາດ ຫຼງັ ຈາກສງົ ຄາມໂລກຄງັ້ ທີ 2 ສນິ້ ສຸດລງົ ການຖູ່ າຍພາບທາງອາກາດກໄໍ ດຈ້ ະເລນີ ກາ້ ວໜາ້ ຫຼາຍຂນຶ້ , ເຊູ່ ິງ ເປັນຜນົ ໃຫແ້ ກູ່ ການສາໍ ຫວຼ ດບູຮານສະຖານໄດຮ້ ບັ ຜນົ ດຂີ ນຶ້ . ໃນທາງປະຕບິ ດັ ເມູ່ ອມກີ ານຖູ່ າຍພາບ ທາງອາກາດກໍຄວນຈະເດນິ ສໍາຫຼວດພູມປີ ະເທດບໍລເິ ວນນນັ້ ເພູ່ ອ ສງັ ເກດຄວາມສວຍງາມຂອງພດ ແລະ ສຂີ ອງດນິ ແລວ້ ນໍາມາປຽບທຽບກບັ ການຖູ່ າຍພາບທາງອາກາດວູ່ າແຕກຕູ່ າງ ກນັ ຫຼ ບູ່ ໍ ເພາະສູ່ ງິ ເຫູ່ ຼາົ ນຈີ້ ະຊວູ່ ຍໃຫພ້ ບົ ເຫນັ ຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ູນ ທາງບູຮານຄະດີ ທູ່ ຍີ ງັ ຢູ່ ູໃນດນິ ໄດ,້ ເຊູ່ ງິ ອາດມຮີ ູບເປັນ ແນວໂຄງ້ , ແນວກູ່ ງົ , ຮູບສູ່ ລີ ູ່ ຽມ, ຮູບກມົ , ຮູບໄຂູ່ ຫຼ ຮູບຫາຼ ຍລູ່ ຽມຊອ້ ນກນັ ຫຼາຍຊນັ້ , ເຊູ່ ງິ ຂນຶ້ ກັບຮູບຮູ່ າງຂອງ ບູຮານສະຖານທູ່ ຝີ ັງຢູ່ ູໃນດນິ ເມູ່ອພບົ ເຫນັ ກໍສາມາດສນັ ນຖິ ານວູ່ າ ບໍລເິ ວນນນັ້ ເປັນຊາກຖະໜນົ , ຊາກກາໍ ແພງເມອງ , ຄູເມອງ, ຊາກທາດ, ແມູ່ ນາໍ້ , ເມອງເກູ່ າົ . ຄຸນປະໂຫຍດຂອງການຖູ່ າຍພາບທາງອາກາດໃນບູຮານຄະດີ - ສາມາດເບູ່ ງິ ເຫນັ ກກົ ເຄາົ້ ຂອງບູຮານສະຖານໄດຊ້ ດັ ເຈນກວູ່ າການສາໍ ຫວຼ ດໃນພນ້ ດນິ - ສາມາດກວດສອບບູຮານສະຖານໄດບ້ ໍລເິ ວນກວາ້ ງ - ສາມາດວດັ ສູ່ ວນກວາ້ ງ, ສູ່ ວນຍາວ ແລະ ສູ່ ວນເລກິ ຫຼ ສູ່ ວນສູງໄດຕ້ າມມາດຕາສູ່ ວນທູ່ ຖີ ູ່ າຍພາບນນັ້ - ປະຢັດເວລາ ແລະ ຄູ່ າໃຊຈ້ ູ່ າຍໃນການສໍາຫຼວດ - ສາມາດສໍາຫຼວດໄດທ້ ຸກພູມປີ ະເທດ - ສາມາດຂຽນແຜນຜງັ ຫຼ ແຜນທູ່ ຂີ ອງບູຮານສະຖານໄດຈ້ າກຮູບຖູ່ າຍທາງອາກາດ ຂໍ້ເສຍຂອງການຖູ່ າຍພາບທາງອາກາດ - ບູ່ ໍສາມາດເບູ່ ງິ ເຫນັ ລາຍລະອຽດຕູ່ າງໆຂອງບູຮານສະຖານໄດ ້ - ບາງສູ່ ງິ ບາງຢູ່ າງທູ່ ປີ ະກດົ ໃນພາບຖູ່ າຍທາງອາກາດຈະຄາດເຄູ່ ອນຈາກຄວາມເປັນຈງິ 29

ຮູບພາບ ຖູ່ າຍທາງອາກາດ, ໝາຍເລກ 1 ເປັ ນເມອງບູຮານໃນຜັງສູ່ ຫີ ູ່ ຼຽມຈະຕຸ ລດັ ຂະໜາດກວາ້ ງ, ຍາວ ປະມານ 1.600x1.600 ແມດັ . ຕາມຫກຼັ ຖານເອກະສານປະຫວດັ ສາດລະບຸວູ່ າ ສະຖາປານາຂນຶ້ ໂດຍ ພະຍາມງັ ລາຍ ເມູ່ ອປີ ພສ 1839 ໂດຍໄດຮ້ ບັ ຄວາມຊູ່ ວຍເຫອຼ ຈາກພະຍາ ຮູ່ ວງ ແຫູ່ ງກຸງສຸໂຂໄທ ແລະ ພະຍາງາໍ ເມອງ ແຫູ່ ງ ເມອງພະເຍາົ ເປັນເມອງທູ່ ມີ ກີ ໍາແພງອອ້ ມຮອບທງັ ສູ່ ດີ າ້ ນ. ນອກນ,ີ້ ຍງັ ມກີ ໍາແພງດນິ ຊນັ້ ນອກທູ່ໂີ ອບລອ້ ມພນ້ ທູ່ ທີ າງ ທດິ ໃຕ ້ ແລະ ດາ້ ນທດິ ຕາເວນັ ອອກຂອງຕວົ ເມອງ, ຜນົ ຈາກການດໍາເນນີ ງານທາງບູຮານຄະດທີ ູ່ ຜີ ູ່ ານມາຍງັ ບູ່ ໍພບົ ຫຼກັ ຖານການອາໄສພນ້ ທູ່ ເີ ມອງຊຽງໃໝູ່ ມາກູ່ ອນໃນ ພສ 1839 ແຕູ່ ພບົ ຫຼກັ ຖານທູ່ ສີ ະແດງໃຫເ້ ຫນັ ເຖງິ ການຢູ່ ູອາໄສຢູ່ າງ ໜາແໜນ້ ຕງັ້ ແຕູ່ ພຸ ດທະສກັ ກະລາດທີ 2 ລງົ ມາ. 30

ບດົ ທີ 4 ການແບູ່ ງຍຸ ກບູຮານຄະດີ 1. ຂໍມ້ ູນນໍາໃຊໃ້ ນການແບູ່ ງຍຸ ກ ວຊິ າ ບູຮານຄະດີ ເປັນວຊິ າ ທູ່ ມີ ຂີ ອບເຂດການສກຶ ສາທູ່ ກີ ວາ້ ງຂວາງ ແລະ ໃຊຮ້ ູບແບບຂອງເວລາເຂາົ້ ມາ ກູ່ ຽວຂອ້ ງກບັ ການສກຶ ສາ ໂດຍມກີ ານແບູ່ ງເປັນຍຸ ກສະໄໝຕູ່ າງໆ ດູ່ ັງທູ່ ກີ ູ່ າວຕູ່ ໍໄປນີ:້ ຄນົ ກໍາເນດີ ໄດ ້ ແລະ ເຮດັ ກດິ ຈະກໍາຕູ່ າງໆຢູ່ ູເທງີ ໜາ້ ໂລກ ມາເປັນເວລາບູ່ ໍໜອ້ ຍກວູ່ າ 500.000 ປີມາແລວ້ . ຕະຫອຼ ດໄລຍະເວລາເຫູ່ ຼາົ ນນັ້ ຄນົ ໄດພ້ ດັ ທະນາການທາງດາ້ ນຮູ່ າງກາຍ ແລະ ວດັ ທະນະທໍາຂນຶ້ ຕາມລໍາດບັ ກິດຈະກໍາຕູ່ າງໆ ທູ່ ີຄົນໃນອາດດີ ສາ້ ງຂນຶ້ ແລະ ໄດເ້ ຫອຼ ຮູ່ ອງຮອຍໄວ ້ ນນັ້ ນບັ ວູ່ າເປັນຫຼກັ ຖານຂມໍ້ ນູ ທູ່ ສີ າໍ ຄນັ ແລະ ເປັນປະໂຫຍດຕູ່ ໍການສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ຈນົ ເຖງິ ປັດຈບຸ ນັ ນ.ີ້ ເພູ່ ອເປັນປະໂຫຍດຂອງການສກຶ ສາ ບູຮານຄະດ,ີ ນກັ ບູຮານຄະດໄີ ດແ້ ບູ່ ງຍຸກສະໄໝຂອງຄວາມຈະເລນີ ທາງດາ້ ນວດັ ທະນະທາໍ ທູ່ ກີ ູ່ ຽວຂອ້ ງກບັ ວດັ ຖຸທູ່ ຄີ ນົ ໃນອາດດີ ສາ້ ງຂນຶ້ ເຊູ່ ງິ ໄດແ້ ກູ່ ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊຕ້ ູ່ າງໆເຊູ່ ນັ : ຂວານ, ມດີ ທູ່ ສີ າ້ ງຂນຶ້ ຈາກຫນີ . ຈດັ ວູ່ າເປັນຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ູນທູ່ ມີ ໃີ ນຍຸ ກຫນີ , ເຊູ່ ງິ ສາ້ ງຂນຶ້ ກູ່ ອນເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ີສາ້ ງຈາກ ທອງສາໍ ລດິ ແລະ ເຫກຼັ ທູ່ ຈີ ດັ ຢູ່ ູໃນຍຸກໂລຫະ. ເມູ່ ອປະມານ 5000 ປີທູ່ ຜີ ູ່ ານມາໄດມ້ ບີ າງຊາດໄດແ້ ກູ່ ເອຢິບ ແລະ ສຸ ເມຣຽງໄດຄ້ ນົ້ ຄດິ ລະບົບການຂຽນ ໜງັ ສຂນຶ້ ເຊູ່ ງິ ໄດບ້ ນັ ທກຶ ຊູ່ ແລະ ເຫດການ ທູ່ ເີ ກດີ ຂນຶ້ ໃນເວລາຕູ່ ໍມາ ຄວາມຮູເ້ ລູ່ ອງການຂຽນໜງັ ສໄດແ້ ຜູ່ ຫຼາຍໄປຍງັ ປະເທດຕູ່ າງໆ, ເຊູ່ ງິ ລາຍລກັ ອກັ ສອນເຫູ່ າຼົ ນນັ້ ໄດຊ້ ູ່ ວຍໃຫຫ້ ຼກັ ຖານຂໍມ້ ນູ ທາງປະຫວດັ ສາດ ແລະ ບູຮານຄະດສີ ມົ ບູນ ຍູ່ ງິ ຂນຶ້ . ແຕູ່ ເນູ່ ອງຈາກ ຄວາມຈະເລນີ ຂອງແຕູ່ ລະທອ້ ງຖູ່ ນິ ບູ່ ເໍ ທູ່ າົ ກນັ ຄນົ ໃນທອ້ ງຖູ່ ິນໄດຄ້ ດິ ຕວົ ອກັ ສອນຂນຶ້ ໃຊໄ້ ດ ້ ກູ່ ອນ ແລະ ມຜີ ູອ້ ູ່ ານໄດແ້ ລວ້ ທອ້ ງຖູ່ ນິ ນນັ້ ກູ່ ໍເຂາົ້ ສູ່ ູສະໄໝປະຫວດັ ສາດ. ດູ່ ງັ ນນັ້ , ສູ່ ງິ ທູ່ ສີ າໍ ຄນັ ຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ທູ່ ໃີ ຊກ້ ໍານົດວູ່ າ ທອ້ ງຖູ່ ນິ ໃດຢູ່ ູສະໄໝກູ່ ອນປະຫວດັ ສາດ ຫຼ ສະໄໝປະຫວດັ ສາດຄ: ອກັ ສອນ ຫຼ ຕວົ ໜງັ ສເຊູ່ ນັ : ປະເທດໄທ ພບົ ສຣີ າຈາລກຶ , ເຊູ່ ງິ ເປັນຕວົ ອກັ ສອນ ຫຼ ຕວົ ໜງັ ສ ທູ່ ເີ ກູ່ າົ ທູ່ ສີ ຸ ດມອີ າຍຸປະມານ ພສ 1000 ແລະ ເປັນຕວົ ອກັ ສອນ ຫຼ ຕວົ ໜງັ ສມາແລວ້ . ດູ່ ງັ ນນັ້ ປະເທດໄທ ຈູ່ ງຶ ເຂາົ້ ສູ່ ູສະໄໝປະຫວດັ ສາດ ເມູ່ ອປະມານປີ ພສ 1000 ເປັນຕນົ້ ມາ . ປະເທດເອຢີບ ເລູ່ ມີ ເຂາົ້ ສູ່ ູສະໄໝປະຫວດັ ສາດ ເມູ່ອປະມານ 5000 ປີມາແລວ້ , ປະເທດອນິ ເດຍ ເລູ່ ມີ ເຂົາ້ ສູ່ ູ ສະໄ ໝປະຫວດັ ສາດເມູ່ອປະມານ 2300 ປີມາແລວ້ , ປະເທດຈນີ ເລູ່ ມີ ເຂາົ້ ສູ່ ູສະໄໝປະຫວດັ ສາດເມູ່ ອປະມານປີ ພສ 850 , ປະເທດລາວ ເລູ່ ມີ ມຕີ ວົ ໜງັ ສ ຫຼ ຕວົ ອກັ ສອນ ມາແລວ້ ເມູ່ອປະມານ ປີ ພສ 254 ພຸ ດທະສກັ ກະລາດ (ສະຕະວກັ ທີ VI ກູ່ ອນ ຄສ) 2. ຫຼັກຖານການແບູ່ ງຍຸ ກ ການແບູ່ ງຍຸ ກສະໄໝທາງບູຮານຄະດກີ ູ່ ອນປະຫວດັ ສາດໂດຍທູ່ ວົ ໄປມຄີ : - ແບູ່ ງຕາມຊະນດິ ຂອງວດັ ຖຸ ທູ່ ນີ າໍ ມາໃຊເ້ ຮດັ ເປັນເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊເ້ ຊູ່ ນັ : ຫນີ ຫຼ ໂລຫະ - ແບູ່ ງຕາມຮູບແບບທູ່ ມີ ກີ ານພດັ ທະນາໃນການເຮດັ ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊ ້ ວູ່ າເຮັດລະອຽດ ຫຼ ເຮັດບູ່ ໍລະອຽດ ເຊູ່ ນັ : ຂວານຫນີ ທູ່ ເີ ອາົ ໄວທ້ ຸບຕ,ີ ຂວານຫນີ ຂດັ ການແບູ່ ງຍຸກສະໄໝທາງບູຮານຄະດກີ ູ່ ອນປະຫວດັ ສາດ ຕງັ້ ແຕູ່ ໃນອາ 31

ດດີ ຈນົ ເຖິງປັດຈບຸ ນັ ໄດມ້ ນີ ກັ ບູຮານຄະດຫີ ຼາຍທູ່ ານ ສະເໜຄີ ວາມຄດິ ເຫນັ ໃນການແບູ່ ງຍຸກປະຫວດັ ສາດໄວຫ້ າຼ ຍຮູບ ແບບເຊູ່ ນັ : + ການແບູ່ ງຍຸກສະໄໝຕາມພດຶ ຕກິ ໍາຂອງຄນົ ວູ່ າມຄີ ວາມເປັນຢູ່ ູຢູ່ າງປູ່ າເຖູ່ ອນ ຫຼ ມກີ ານພດັ ທະນາລະດບັ ໃດ + ການແບູ່ ງຍຸກສະໄໝຕາມຊະນດິ ວດັ ຖຸ ທູ່ ນີ າໍ ມາໃຊເ້ ຮດັ ເຄູ່ ອງມ, ເຄູ່ ອງໃຊໄ້ ດແ້ ກູ່ : ຫນີ ສໍາລດິ ແລະ ເຫກຼັ + ການແບູ່ ງຍຸກສະໄໝຕາມແບບສງັ ຄມົ ວທິ ະຍາ ແລະ ມະນດຸ ວທິ ະຍາ + ການແບູ່ ງຍຸກສະໄໝຕາມການແບູ່ ງຍຸກທາງທລໍ ະນວີ ທິ ະຍາໄດແ້ ກູ່ ສະໄໝ Pleistoceneແລະ ສະໄໝ Holocene ເປັນຕນົ້ + ການແບູ່ ງຍຸ ກສະໄໝຕາມຊະນດິ ຂອງວດັ ຖຸ ແລະ ການພດັ ທະນາການເຮດັ ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊ ້ ດູ່ ງັ ກູ່ າວມາແລວ້ , ການແບູ່ ງຍຸ ກສະໄໝຕາມແບບສງັ ຄມົ ວທິ ະຍາ ແລະ ມະນດຸ ວທິ ະຍາໂດຍມີ ຫຼກັ ຖານໃນ ການພຈິ າລະນາຄ ສະພາບສງັ ຄມົ , ການດໍາລງົ ຊວີ ດິ ແລະ ທາງວດັ ທະນະທໍາຕາມ ຫກຼັ ເກນນໄີ້ ດແ້ ບູ່ ງຍຸກສະໄໝທາງ ບູຮານຄະດອີ ອກເປັນ 3 ໄລຍະຄ: 1.) ສງັ ຄມົ ຫາຂອງປູ່ າ ແລະ ລູ່ າສດັ ( Hunting and food Gathering Society ) 2.) ສງັ ຄມົ ເສດຕະກໍາ ( Village faming society ) 3.) ສງັ ຄມົ ເມອງ ( Urban Society ) ການແບູ່ ງຍຸກສະໄໝໃນໄລຍະນຈີ້ ະສບັ ສນົ ສາໍ ລບັ ຜູເ້ ລູ່ ມິ ຕນົ້ ສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ທາງບູຮານຄະດີ ເພາະການແບູ່ ງ ຍຸ ກສະໄໝດູ່ ງັ ກູ່ າວມລີ ກັ ສະນະເປັນນາມມະທໍາ (AbStract) ເ ຊູ່ ິງຜູສ້ ຶກສາຄນົ້ ຄວາ້ ຕອ້ ງໃຊຄ້ ວາມນຶກຄິດ (lmagine) ເລູ່ ອງລາວຕູ່ າງໆ ຈູ່ ງຶ ເຂາົ້ ໃຈເຫດການຕູ່ າງໆໄດ ້ ການແບູ່ ງຍຸກສະໄໝຕາມແບບເດມີ ເປັນຫຼກັ ແຕູ່ ມກີ ານຕູ່ ໍເນູ່ ອງໃຫເ້ ຫນັ ເຖິງການແບູ່ ງຍຸ ກຕາແບບໄໝ ເຂາົ້ ກນັ ຕາຕະລາງປຽບທຽບການແບູ່ ງຍຸກສະໄໝບູຮານຄະດກີ ູ່ ອນປະຫວດັ ສາດຕາມແນວຄດິ 2 ແບບ ແບບທ1ີ ແບບທ2ີ ສ ະ ໄ ໝ ກູ່ ອ ນ ຍຸ ກຫນີ ສະໄໝຫນີ ເກູ່ າົ ສງັ ຄມົ ຫາຂອງປູ່ າ ແລະ ລູ່ າສດັ ປະຫວດັ ສາດ ຍຸ ກໂລຫະ (Palaeolithic) (Hunting and food Gathering Society ) ສະໄໝຫນີ ກາງ (Mesolithic) ສງັ ຄມົ ເສດຕະກໍາ (Village faming society ) ສະໄໝຫນີ ໃໝູ່ ສະໄໝກູ່ ອນໂລຫະ(Permetarpennod) (Neolithic) ສະໄໝທູ່ ມີ ກີ ານໃຊໂ້ ລຫະ(Metal period ) ຍຸ ກໂລຫະ ( Metal Age ) 3. ການການດົ ຍຸ ກສະໄໝບູຮານຄະດີ ການແບູ່ ງຍຸ ກສະໄໝບູຮານຄະດີ ທູ່ ໃີ ຊກ້ ນັ ຢູ່ ູທູ່ ວົ ໄປແບູ່ ງອອກເປັນ 2 ສະໄໝຄ: 1. ສະໄໝກູ່ ອນປະຫວດັ ສາດ ( Perhistoric period ) 32

2. ສະໄໝປະຫວດັ ສາດ (Historical period ) + ສະໄໝກູ່ ອນປະຫວດັ ສາດແບູ່ ງອອກເປັນຍຸກ 2 ຍຸກຄ ກ. ຍຸກຫນີ ( Stone Age ແບູ່ ງເປັນ 3 ສະໄໝຄ - ສະໄໝຫນີ ເກູ່ າົ ( Paiaeo lithic Age ) - ສະໄໝຫນີ ກາງ ( Mesolithic Age ) - ສະໄໝໃໝູ່ ( Neolithic Age ) ຂ. ຍຸກໂລຫະ (Metal Age) ແບູ່ ງອອກໄດ ້ 3 ສະໄໝຄ: - ສະໄໝທອງແດງ (Copper Age) - ສະໄໝສາໍ ລດິ (Bronze Age) - ສະໄໝເຫກຼັ (Iron Age) + ສະໄໝປະຫວດັ ສາດ ເນູ່ ອງຈາກຄວາມຈະເລນີ ທູ່ ເີ ກດີ ຂນຶ້ ໃນແຕູ່ ລະທອ້ ງຖູ່ ນິ ຂອງໂລກບູ່ ເໍ ທູ່ າົ ກນັ ຈູ່ ງຶ ເຮດັ ໃຫອ້ າດຍະກໍາຕູ່ າງໆ ກາໍ ເນດີ ຂນຶ້ ໃນເວລາທູ່ ແີ ຕກຕູ່ າງກນັ ເຊູ່ ນັ : ອະຣິຍະທໍາເກກຼັ , ອະຣິຍະທາໍ ອນິ ເດຍ, ອະຣຍິ ະທາໍ ຈນີ 3.1 ສະໄໝກູ່ ອນປະຫວດັ ສາດໂດຍທູ່ ົວໄປ ແບູ່ ງອອກເປັນ 2 ຍຸ ກຄ 1.) ຍຸ ກຫີນ ເປັນຍຸກທູ່ ຄີ ນົ ໃນໄລຍະທໍາອດິ ຮູຈ້ ກັ ນາໍ ໃຊຫ້ ນີ ມາຝົນໃຫເ້ ປັນແງູ່ມມຄີ ມົ ສາໍ ລບັ ເປັນເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊ ້ ເພູ່ ອ ດາໍ ລງົ ຊວີ ດິ ແລະ ໃຊເ້ ປັນອາວຸ ດ ໃນໄລຍະນີ້ ພວກເຂາົ ຮູຈ້ ກັ ເອາົ ໄມມ້ າໃຊເ້ ປັນປະໂຫຍດ ແຕູ່ ໄມບ້ ູ່ ໍທນົ ທານຄກບັ ຫນີ . ສະນນັ້ , ຈູ່ ງຶ ເຮດັ ໃຫຫ້ ນີ ທູ່ ເີ ຫຼອເປັນຫກຼັ ຖານຂໍມ້ ູນໃຫສ້ ກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ຈນົ ເຖງິ ປະຈບຸ ນັ ນ,ີ້ ຍຸກຫນີ ສາມາດແບູ່ ງ ອອກເປັນ 3 ສະໄໝຄ: - ສະໄໝເກູ່ າົ : ໃນໄລຍະເວລາທູ່ ຍີ າວນານຫຼາຍປີ ເລູ່ ມີ ຕງັ້ ແຕູ່ ມຄີ ົນຮູຈ້ ກັ ໃຊເ້ ຄູ່ ອງມ, ເຄູ່ ອງໃຊ ້ (Tool Maker) ໂດຍເອາົ ໄມມ້ າເຮດັ ເປັນເຄູ່ ອງມ ປາຍແຫມຼ ແລະ ກະບອງ ສູ່ ວນຫນີ ນໍາມາຝົນໃຫແ້ ຫຼມມຄີ ົມສໍາລບັ ສັບ, ຕດັ ຂຸ ດ ຫຼ ໃຊປ້ ະໂຫຍດອູ່ ນຕາມຕອ້ ງການ ເຄູ່ ອງມນເີ້ ອນີ້ ວູ່ າ ເຄູ່ ອງມສາໍ ລບັ ທຸບຕີ (ກະເທາະ) ເຊູ່ ງິ ເຮັດບູ່ ໍລະອຽດ ເພູ່ ອໃຫໃ້ ຊງ້ ານໄດ ້ ເທູ່ າົ ນນັ້ ຕູ່ ໍມາຮູຈ້ ກັ ເຮດັ ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊ ້ ຈາກກະດູກສດັ ສໍາລບັ ທູ່ ຢີ ູ່ ູອາໄສບາງພວກ ແມູ່ ນອາໄສຢູ່ ູ ຕາມຖໍ້າ ຫຼ ຜາ (cover or rock shelter) ແລະ ໄດຂ້ ຽນພາບສະລກັ ພາບໄວຕ້ າມຝາຖໍ້າ ແຕູ່ ບາງພວກກູ່ ອໍ າໄສຢູ່ ູ ກາງແຈງ້ ຫຼ ໃຕຕ້ ນົ້ ໄມ ້ໂດຍເຮດັ ບູ່ ອນພກັ ອາໄສຊູ່ ວົ ຄາວ ຄນົ ພວກນບີ້ ູ່ ມໍ ທີ ູ່ ຢີ ູ່ ູອາໄສແນູ່ ນອນ, ອບົ ພະຍບົ ເລຣອນຫາ ອາຫານ ແລະ ຫາຄວາມສະດວກປອດໄພໃນບູ່ ອນຕູ່ າງໆ ອາຫານຂອງຄນົ ພວກນໄີ້ ດແ້ ກູ່ ໝາກໄມ,້ ຫວົ ເຜອກ, ຫວົ ມນັ ແລະ ເນອ້ ສດັ ໃນໄລຍະທາໍ ອດິ ແມູ່ ນກນິ ດບິ ໆຢູ່ ູ ແຕູ່ ຕູ່ ມໍ າເມູ່ ອຮູຈ້ ກັ ໃຊໄ້ ຟກູ່ ປໍ ີງ້ ຫຼ ຢາ້ ງໃຫສ້ ຸກ ແລະ ຍງັ ໃຊໄ້ ຟ ເພູ່ ອໃຫແ້ ສງສະຫວູ່ າງ, ຄວາມອບົ ອູຸ່ນ ແລະ ປອ້ ງກນັ ສດັ ຮາ້ ຍ ພວກເຂາົ ຢູ່ ູຮູ່ ວມກນັ ເປັນສງັ ຄມົ ຂະໜາດນອ້ ຍເສອ້ ຜາ້ ເຄູ່ ອງນູ່ ຸງຫູ່ ມົ ກໍໃຊໃ້ ບໄມ ້ ແລະ ໜງັ ສດັ ປົກປິດຮູ່ າງກາຍ ເມູ່ ອມຄີ ນົ ຕາຍລງົ ບາງພວກກໍເຮດັ ພທິ ຝີ ັງສບົ ແລະ ໃຊສ້ ູ່ ິງ ຂອງເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊລ້ ງົ ໃນຫຸຼມສບົ ຄນົ ຕາຍ ບາງສບົ ຈະໂຮຍຝູ່ ຸນສແີ ດງເປັນການເຕມັ ດວ້ ຍເລອດ ແລະ ກໍາລງັ ໃຫຜ້ ູ ້ ຕາຍ, ເຊູ່ ງິ ອາດຈະຟນ້ ຄນມາໄດ.້ 33

ຄນົ ສະໄໝຫນີ ເກູ່ າົ ໄດດ້ ໍາລງົ ຊວີ ດິ ຢູ່ ູໃນສູ່ ວນຕູ່ າງໆຂອງໂລກຫຼາຍແຫູ່ ງ, ເຊູ່ ງິ ນກັ ບູຮານຄະດໄີ ດເ້ ຮດັ ການສາໍ ຫວຼ ດ ແລະ ຂຸ ດຄນົ້ ພບົ ຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ູນຕູ່ າງໆ ໄດແ້ ກູ່ ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍຫນີ ແລະ ກະດູກ ເຄູ່ ອງປະດບັ ໂຄງກະດູກ ຄນົ ແລະ ກະດກູ ສດັ ເປັນຕນົ້ ວດັ ທະນະທໍາສະໄໝຫນີ ເກູ່ ົາທູ່ ສີ ໍາຄັນໄດແ້ ກູ່ : Olduwan culture ພບົ ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ຈາກຫນີ ກວດ (ຫນີ ປົນດນິ ຊາຍ), ແມູ່ ນາໍ້ ກດັ ເຊາະເທູ່ ອລະນອ້ ຍ ໃນທະວບີ ອາຟຣິກາ Sohnian culture ພບົ ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍຫນີ ທູ່ ປີ ະເທດອນິ ເດຍ Anyathian culture ພບົ ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍໄມຈ້ ນົ ກາຍເປັນຫນີ ທູ່ ປີ ະເທດພະມາ້ Fingnoian culture ພບົ ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍຫນີ ປົນດນິ ຊາຍ (ຫນີ ກວດ) ໃນແມູ່ ນໍາ້ ທູ່ ກີ າງແຈງ້ Pejitanian culture ພບົ ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ຈາກຫນີ ກວດ (ຫນີ ປົນດນິ ຊາຍ) ແມູ່ ນາໍ້ ແລະ ໂຄງກະດກູ ຂອງ ບາງສູ່ ວນ (Pithecanthrepue home Erectue) ຫຼ ມະນດຸ ຊາວາ (java Man) ທູ່ ປີ ະເທດອນິ ໂດເນເຊຍ Choukoutienian culture ພບົ ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ຈາກຫນີ ກວດ (ຫນີ ປົນດນິ ຊາຍໃນແມູ່ ນໍາ້ ທງັ ໃນກາງແຈງ້ ແລະ ຕາມຖໍ້າ ນອກນນັ້ , ຍງັ ພບົ ກະດກູ ຄນົ ສະໄໝກູ່ ອນປະຫວດັ ສາດ ເອນີ້ ວູ່ າ ມະນຸດປັ ກູ່ ີງ (peking Man) ຫຼ Pithecanthropus-pekinenstsທູ່ ປີ ະເທດຈນີ Abbivilliancuture ຫຼ Cheliean culture ພບົ ເຄູ່ ອງມຫີ ນີ ແບບ Hand Axes ທງັ ໃນທະວບີ ເອລີ ບົ ແລະ ທະວບີ ອາເມຣກິ າບາງສູ່ ວນເຄູ່ ອງມແບບ Hand Axe ຂອງວດັ ທະນະທໍານເີ້ ຮັດດວ້ ຍແຖບຫນີ (core) ແລະ ຫນີ ເທາະດາ້ ນດຽວ (ຫນີ ເທາະໃຊສ້ າໍ ລບັ ທຸບ) (uniface Tool) ບູ່ ໍລະອຽດເຄູ່ ອງມຫນີ ຂອງວັດທະນະທໍານີ້ ພບົ ທງັ ໃນນໍາ້ ແລະ ໃນກາງແຈງ້ . Mousterian Culture ເຄູ່ ອງມຫນີ ຂອງວດັ ທະນະທາໍ ທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ ເປັນຄງັ້ ທາໍ ອດິ ທູ່ ປີ ະເທດຝູ່ ັງລກັ ສະນະ ຂອງວດັ ທະນະທາໍ ເຄູ່ ອງມຫນີ ແຜນ (Blade) ຮູບເຄູ່ ງີ ວງົ ກມົ ສໍາລບັ ໃຊຂ້ ຸ ດ ເຄູ່ ອງມມປີ າຍແຫຼມສໍາລັບເຈາະ ແລະ ໃບມດີ ສູ່ ວນHand Axe ກຍໍ ງັ ຄງົ ມໃີ ຊຢ້ ູ່ ູ. Aurigancian Culture ເຄູ່ ອງມຫນີ ຂອງວດັ ທະນະທໍາທູ່ ີປະເທດຝຣູ່ ັງເປັ ນເຄູ່ ອງມຫນີ ແຜນ ໃບມດິ ເຂມັ ໃບຫອກທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍກະດກູ ແລະ ເຂາົ ສດັ ສມີ ໃນການເຮດັ ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊໄ້ ດຮ້ ບັ ການພດັ ທະນາຂນຶ້ ໃນ ໄລຍະນມີ້ ສີ ລີ ະປະເກດີ ຂນຶ້ ໂດຍມທີ ງັ ງານຈດິ ຕະກາໍ ປະຕມິ ະກໍາ ແລະ ການແກະສະລກັ ງານສນີ ລະປະສູ່ ວນຫຼາຍ ປະກດົ ຢູ່ ູໃນຖໍາ້ ເຊູ່ ງິ ໃຊເ້ ປັນທູ່ ຢີ ູ່ ູອາໄສ. Solurian culture ເຄູ່ ອ ງມເຄູ່ ອງໃ ຊທ້ ູ່ ໄີ ດພ້ ັດທ ະນ າມເີ ຄູ່ ອ ງມຫີນ ຢູ່ ູ 2 ແ ບບ ທູ່ ີມຊີ ູ່ ສ ຽງຂອ ງ ວດັ ທະນະທໍາ ແບບ Laurel Leaf ແລະ ແບບ willow Leaf ງານສນີ ລະປະໄດພ້ ດັ ທະນາຫຼາຍຂຶນ້ ສີມດີ ແລະ ສວຍງາມ. Magdalenian culture ເປັນໄລຍະສຸ ດທາ້ ຍຂອງສະໄໝຫນີ ເກູ່າົ ໃນທະວບີ ເອລີ ບົ ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊເ້ ຮດັ ດວ້ ຍກະດກູ ສດັ ແລະ ເຂາົ ສດັ ນກັ ບູຮານຄະດບີ າງຄນົ . Bone and Antler Culture ງານສນິ ລະປະມຄີ ວາມຈະເລນີ ສູງສຸດ ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊເ້ ຮດັ ໄດດ້ ີ - ສະໄໝຫນີ ກາງ ໄລຍະເວລາຂອງສະໄໝຫນີ ກາງເປັນໄລຍະເວລາສນັ້ ບາງສູ່ ວນຂອງໂລກ ມອີ ະຣິຍະທາ ປະກດົ ຂນຶ້ ໜອ້ ຍ ໂດຍສະເພາະຢູ່ ູໃນທະວບີ ເອລີ ບົ ແລະ ອາຟຣິກາ ສູ່ ວນໃນທະວບີ ອາຊພີ ດັ ມວີ ດັ ທະນະທາໍ ປະກົດ 34

ຂນຶ້ ຢູ່ າງຫວຼ ງຫຼາຍ ແລະ ມລີ ກັ ສະນະສະເພາະຕວົ ສະພາບຄວາມເປັນຢູ່ ູຄນົ ໃນສະໄໝຫນີ ກາງ ສູ່ ວນຫຼາຍຄາ້ ຍຄກບັ ສະໄໝຫນີ ເກູ່ າົ ແຕູ່ ມຄີ ນົ ສະໄໝຫນີ ກາງພດັ ທະນາຂນຶ້ ຫາຼ ຍ. ວດັ ທະນະທໍາສະໄໝຫນີ ກາງທູ່ ີສໍາຄັນໄດແ້ ກູ່ : MagleMoisian Culture ເປັນວດັ ທະນະທາໍ ພບົ ໃນແຖບ ສແກນຕເີ ນເວຍ ແລະ ໃນທະວບີ ເອີລບົ ໂດຍໃນປະເທເແດນມາກ ໄດພ້ ບົ ຮູ່ ອງຮອຍຫຸຼມເສາົ ບາ້ ນ (Post Hote) ເປັນບາ້ ນທູ່ ປີ ຸກຢູ່ າງງູ່າຍໆໂດຍໃຊຟ້ າງ ຫຼ ຫຍາ້ , ຫຍາ້ ແຫງ້ ມຸງຫງຼັ ຄາ ຮູຈ້ ກັ ການປູກພດຶ ພດຶ ທູ່ ປີ ູກໄລຍະທາໍ ອດິ ໄດແ້ ກູ່ ເຂາົ້ ສາລ.ີ ນອກຈາກນນັ້ , ຍງັ ພບົ ທູ່ ອນໄມ ້ ນາໍ ມາເຮດັ ເປັນເຮອ, ພບົ ໝວກ ແລະ ເບດັ ຕກຶ ປາ ເຮດັ ດວ້ ຍກະດກູ ລວມທງັ ເຮດັ ກະດູກສດັ ນາໍ້ ຂະໜາດໃໝູ່ ການ ພົບຫຼກັ ຖາ ນຂໍມ້ ູນເ ຊູ່ ັນນີສ້ ະແດງວູ່ າ ຄົນສະໄໝນັນ້ ມຄີ ວາມສາ ມາດໃນ ການຈັບ ສດັ ນໍ້າໄ ດດ້ ີ ແລ ະ ມກີ າ ນ ຄມົ ມະນາຄມົ ສດັ ນໍາ້ ເກດີ ຂນຶ້ ແລວ້ ສູ່ ວນເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ຈາກຫນີ ໄດແ້ ກູ່ ຫວົ ລກູ ສອນ, ໃບຫອກ ແລະ ທູ່ ີ ສາໍ ຄນັ ຄເຄູ່ ອງມຫນີ ຂະໜາດນອ້ ຍ ເຮດັ ຈາກສະເກດັ ຫນີ ຂນຶ້ ນອ້ ຍໆ ຮູບຊງົ ເລຂາຄະນດິ ໂດຍນາໍ ມາວາງລຽງໃນໄມທ້ ູ່ ີ ເຊາະເປັນຮູ່ ອງແລວ້ ເອາົ ຢາງໄມຢ້ ອດໃຫຕ້ ດິ ກບັ ເຄູ່ ອງມຫນີ ຕດິ ກບັ ໄມໃ້ ຊເ້ ປັນມດີ ຫຼ ກູ່ ຽວ Toaian Culture ພບົ ເຄູ່ ອງມຫນີ ທູ່ ເີ ກາະ ເຊລເີ ບສ ແລະ ເກາະຕມິ ເຮດັ ເປັນໃບມດີ , ຫວົ ລູກສອນລວມ ທງັ ກາ້ ງປາ ເປອກຫອຍ ແລະ ອູ່ ນໆ ມທີ ງັ ໃນຖໍ້າ ແລະ ກາງແຈງ້ . ນອກນນັ້ , ຍງັ ພບົ ໂຄງກະດູກຄນົ ອກີ . Hoabinhian Culture ພບົ ຄງັ້ ທາໍ ອດິ ທູ່ ເີ ມອງ ຫວົ ບນີ (Hoabinh) ປະເທດຫວຽດນາມເຄູ່ ອງມຫີນ ແບບວດັ ທະນະທາໍ ນພີ້ ບົ ໃນດນິ ແດນຕູ່ າງໆຄ: ປະເທດຈນີ , ລາວ, ໄທ, ກາໍ ປູເຈຍ, ມາເລເຊຍ, ອນິ ໂດເນເຊຍ, ຟລີ ບີ ປີນ ຄນົ ໃນວດັ ທະນະທໍານບີ້ າງກູ່ ຸມເລູ່ ມີ ເຮດັ ການກະສກິ ອນ ບາງກູ່ ຸມຮູຈ້ ກັ ຖວ້ ຍ, ບູ່ ວງ, ໝໍ້ ທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດິນເຜາົ ໃຊ ້ ໃນການຝັງສບົ ເຄູ່ ອງມຫນີ ຍງັ ເປັນເຄູ່ ອງມກະເທາະໜາ້ ດຽວ (ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍຫີນສໍາລບັ ທຸ ບ) ແລະ ການກະ ເທາະສອງໜາ້ (ເຄູ່ ອງມ ທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍຫນີ ສອງດາ້ ນ ສາລບັ ໃຊທ້ ຸບ) (Blface Tool) ແຕູ່ ມຂີ ະໜາດນອ້ ຍກວູ່ າຫນີ ເກູ່ າົ ການທຸບຕເີ ຮດັ ໄດດ້ ຊີ າກພດຶ ແລະ ກະດູກສດັ ທູ່ ຂີ ຸດພບົ ມລີ ກັ ສະນະຄາ້ ຍຄກບັ ພດ ແລະ ສດັ ປັດຈບຸ ນັ ຄນົ ໃນ ສະໄໝຫນີ ກາງວດັ ທະນະທໍານມີ້ ີ 2 ກູ່ ຸມຄ: ກູ່ ຸມອາໄສພູເຂາົ , ຕາມຖໍ້າ ຫຼ ຜາ ແລະ ອກີ ກູ່ ຸມໜູ່ ງຶ ອາໄສຢູ່ ູພນ້ ດິນຮາບ ພຽງແຄມແມູ່ ນາໍ້ ແລະ ທະເລຊາຍ. ສະໄໝຫນີ ເກູ່ າົ ແລະ ສະໄໝຫນີ ກາງຈດັ ຢູ່ ູໃນສງັ ຄມົ ຂອງການຫາປາ ແລະ ລູ່ າສດັ ຕາມການແບູ່ ງຍຸ ກສະໄ ໝ - ສະໄໝຫນີ ໃໝູ່ ສະໄໝນເີ້ ປັນໄລຍະເວລາຂອງການປູ່ ຽນແປງ ແລະ ພັດທະນາການທາງດາ້ ນສັງຄມົ , ເສດຖະກດິ ແລະ ເທກັ ໂນໂລຍຈີ າກຄວາມລູ່ າຫງຼັ ມາສູ່ ູຄວາມມອີ ະຣິຍະທາໍ ການພດັ ທະນາຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ຄການເຮດັ ເຄູ່ ອງມ ຫນີ ທູ່ ເີ ອນີ້ ວູ່ າ: ຂວານຫນີ ຂດັ (Polished stone Adze), ເຊູ່ ງິ ເຮດັ ໃຫເ້ ຄູ່ ອງມຫນີ ມຮີ ູບຮູ່ າງ ແລະ ປະໂຫຍດໃຊ ້ ສວຍດຂີ ນຶ້ ການປູ່ ຽນແປງທູ່ ເີ ດູ່ ນັ ຂນຶ້ ໃນສະໄໝ ຫນີ ໃໝູ່ ເປັນການພດັ ທະນາຄວາມຮູ ້ ແລະ ປະສບົ ການຂອງຄນົ ທູ່ ສີ ະ ສມົ ມາຈາກອາດດີ ເຊູ່ ງິ ຈະສະຫຸຼບໄດດ້ ູ່ ງັ ນ:ີ້  ຮູຈ້ ກັ ການເຮດັ ເຄູ່ ອງມ ຫນີ ຂດັ  ຮູຈ້ ກັ ການປູກ ແລະ ລຽ້ ງສດັ  ຮູຈ້ ກັ ການເຮດັ ເຄູ່ ອງປັ້ນດນິ ເຜາົ ຢູ່ າງແຜູ່ ຫຼາຍ  ຮູຈ້ ກັ ການໃຊໄ້ ຟ ເພູ່ ອປຸ ງອາຫານ  ຮູຈ້ ກັ ສາ້ ງບາ້ ນເຮອນ ແລະ ທູ່ ຢີ ູ່ ູອາໄສເປັນຫກຼັ ແຫູ່ ງຼ 35

 ຮູຈ້ ກັ ການນາໍ ຜາ້ ເຮດັ ເຄູ່ ອງນູ່ ງຸ ຫູ່ ມົ ແລະ ເຮດັ ເຄູ່ ອງຈກັ ສານ  ຮູຈ້ ກັ ານຈດັ ລະບບົ ສງັ ຄມົ ຢູ່ າງລະບຽບ  ມປີ ະເພນກີ ານຝັງສບົ ຈາກລກັ ສະນະການປູ່ ຽນແປງ ແລະ ພດັ ທະນາໃນສູ່ ງີ ສາໍ ຄນັ ດູ່ ງັ ກູ່ າວ ຈູ່ ງຶ ອາດກູ່ າວໄດວ້ ູ່ າເປັນການປະຕບິ ດັ ຫນີ ໃ ໝູ່ (Neolithic Revolution) ເຊູ່ ງິ ເປັນສາເຫດທູ່ ເີ ຮດັ ໃຫຈ້ ໍານວນປະຊາກອນເພູ່ ມີ ຂນຶ້ ແຕູ່ ໃນຂະນະດຽວກນັ ທໍາ ມະຊາດຕອບສະໜອງຄວາມຕອ້ ງການຂອງຄນົ ບູ່ ໍພຽງພໍການອບົ ພະຍບົ ເລຣອນບູ່ ສໍ ະດວກ ຄນົ ຈູ່ ງຶ ຈາໍ ເປັນຕອ້ ງຢູ່ ູກັບ ທູ່ ີ ໂດຍປຸ ກສາ້ ງທູ່ ຢີ ູ່ ູອາໄສ ເຮດັ ການປູກຝັງ ລຽ້ ງສດັ ຫຼ ການປະມງົ (ຫາປາ) ຈູ່ ງຶ ເຮດັ ໃຫຄ້ ນົ ສະໄໝຫີນ ສູ່ ວນຫຼາຍ ເປັນພວກທູ່ ຕີ ງັ້ ຫຼກັ ແຫູ່ ງຼ ທາໍ ມາຫາກນິ ແຕູ່ ບາງກູ່ ຸມຍງັ ພະເນຈອນຢູ່ ູ ວັດທະນະທໍາສະໄໝຫີນໃໝູ່ ທູ່ ີສໍາຄັນໄດແ້ ກູ່ : Lung- Shan Culture ເປັນຊູ່ ວດັ ທະນະທາໍ ສະໄໝຫນີ ໃໝູ່ ຂອງປະເທດຈນີ ລກັ ສະນະວດັ ທະນະທໍານີ້ ຄເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ໜາ້ ລະອຽດຂດັ ມນັ ສດີ າໍ ເຊູ່ ງິ ບາງຄນົ ເອີນ້ ວູ່ າ ວັດທະນະທໍາເຄູ່ ອງປັ້ນດິນເຜົາສດີ ໍາ (the Black pottery Culture) ນກັ ວຊິ າການບາງທູ່ ານເຊູ່ ອວູ່ າ ວດັ ທະນະທໍານໄີ້ ດແ້ ຜູ່ ຫຼາຍເຂົາ້ ມາປະເທດໄທ ໂດຍໄດຂ້ ຸ ດຄນົ້ ພພບົ ເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ໜາ້ ລະອຽດຂດັ ມນັ ສດີ າໍ ທູ່ ບີ າ້ ນເກູ່ າົ ປະເທດ ແລະ ປະເທດມາເລ ເຊຍ Jomon Culture ເປັນຊູ່ ວດັ ທະນະທາໍ ສະໄໝໃໝູ່ ຂອງປະເທດຍູ່ ປີ ູ່ ຸນຮູຈ້ ກັ ສາ້ ງທູ່ ຢີ ູ່ ູອາໄສໃກຊ້ າຍທະເລ ຫຼ ແຄມທະເລສາບແຫູ່ ງຼ ສໍາຄນັ ທູ່ ພີ ບົ ວດັ ທະນະທາໍ ນຢີ້ ູ່ ູເກາະ ຮອນຊູ (Honah) ຮູຈ້ ກັ ການເຮດັ ກະເສດຕະກໍາ ເຮດັ ເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ເຄູ່ ອງດນິ ເຜາົ ແລະ ຈບັ ປາ. Natufian Culture ພບົ ໃນແຖບປາເລສໄຕ ຈາກການຂຸດຄນົ້ ຮູ່ ອງຮອຍ ທູ່ ີຢູ່ ູອາໄສ ແລະ ການປູກຝັງ ກະດູກສດັ ບກົ ແລະ ສດັ ນາໍ້ ໃບຫອກ ເບດັ ຕກຶ ປາ ເຄູ່ ອງມ ທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍກະດກູ ສດັ ແລະ ເປອກຫອຍ. 2.) ຍຸ ກໂລຫະ ຍຸກໂລຫະ ແບູ່ ງຍູ່ ອຍອອກໄດເ້ ປັນ ສະໄໝທອງແດງ, ສະໄໝສາໍ ລດິ ແລະ ສະໄໝເຫຼກັ ການແບູ່ ງຍູ່ ອຍ ເປັນສະໄໝຕູ່ າງໆເຫູ່ າຼົ ນໃີ້ ນທະວບີ ເອລີ ບົ ແລະ ບໍລເິ ວນຕາເວນັ ອອກກາງບາງແຫູ່ ງ ມລີ ກັ ສະນະຂອ້ ນຂາ້ ງເດູ່ ນັ ສູ່ ວນ ທາງແຖບອາຊຕີ າເວນັ ອອກສູ່ ຽງໃຕຍ້ ງັ ບູ່ ໍມຄີ ວາມຈະເລນີ ປານໃດ ໂດຍສະເພາະສະໄໝທອງແດງບູ່ ໍເດູ່ ັນ ແຕູ່ ຄວາມ ຈະເລນີ ຂອງການຮູນ້ າໍ ໃຊໂ້ ລຫະສາໍ ລດິ ແລະ ເຫກຼັ ໃນເວລາພອ້ ມກນັ ແລະ ເວລາໃກຄ້ ຽງກນັ ການຄນົ້ ພບົ ໂລຫະໃນສະໄໝປະຫວດັ ສາດ ເປັນການຄນົ້ ພບົ ໂດຍບງັ ເອນິ ເຊູ່ນັ ດຽວກນັ ກບັ ການຄນົ້ ພບົ ແກວ້ ທູ່ ມີ າເຮດັ ເປັນລູກປັດ ໃນໄລຍະທໍາອດິ ຂອງຍຸກໂລຫະ ມະນດຸ ຍງັ ໃຊເ້ ຄູ່ ອງມທູ່ ີເຮັດດວ້ ຍຫນີ ແລະ ກະດູກສັດຢູ່ ູ ເພາະໂລຫະເປັນສູ່ ງີ ທູ່ ຫີ າຍາກ ແລະ ຄວາມຮູເ້ ລູ່ ອງໂລຫະ ວທິ ະຍາ ມຢີ ູ່ ູໃນວງົ ຈອນຈໍາກດັ ຕູ່ ມໍ າເມູ່ ອຄວາມຮູເ້ ລູ່ ອງ ໂລຫະວທິ ະຍາແຜູ່ ອອກໄປຄນົ ຈູ່ ງຶ ຫນັ ມາໃຊໂ້ ລຫະແທນຫນີ ແລະ ກະດູກສດັ ຢູ່ າງແຜູ່ ຫາຼ ຍເພາະໂລຫະສາມາດເຮດັ ເຄູ່ ອງມ, ເຄູ່ ອງໃຊເ້ ປັນຮູບຮູ່ າງຕູ່ າງໆ ໄດຫ້ ຼາຍຮູບແບບ ແລະ ເມູ່ ອເປເພກໍນໍາມາຫຼອມເຮດັ ໃໝູ່ ໄດ ້ ນບັ ວູ່ າເປັ ນ ວວິ ດັ ທະນາການທູ່ ກີ າ້ ວໜາ້ ຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ທູ່ ສີ າໍ ຄນັ ຂອງຄນົ ທູ່ ນີ າໍ ໄປສູ່ ູຄວາມອະຣຍິ ະທາໍ ສູງເປັນເວລາຕູ່ ມໍ າ. ສາໍ ລດິ ເປັນໂລຫະປະສມົ ລະຫວູ່ າງ ທອງແດງກບັ ແຮູ່ ທາດຊະນດິ ໜູ່ ງຶ ໃຊຄ້ ວາມຮອ້ ນຫູ່ ອຼ ມປະມານ 1,083 ອວົ ຊາເຊຊຽນ (ອງົ ສາເຊ). 36

ສູ່ ວນເຫຼກັ ມແີ ບບວທິ ປີ ຸ ງແຮູ່ , ທູ່ ສີ ະຫບຼັ ຊບັ ຊອ້ ນຫຼາຍກວູ່ າ ແລະ ໃຊຄ້ ວາມຮອ້ ນສູງ ເຖິງປະມານ 1600 ອງົ ສາເຊ, ຂດີ ຂນັ້ ຄວາມຈະເລນີ ໃນຍຸກໂລຫະມພີ ນ້ ຖານມາຈາກການປູ່ ຽນແປງສໍາຄນັ ຂອງສະໄໝຫີນໃໝູ່ ເຄູ່ ອງມ ເຄູ່ ອງໃຊກ້ ູ່ ອນໜາ້ ນທີ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍຫນີ ກໍປູ່ ຽນມາໃຊໂ້ ລຫະ ລກັ ສະນະສງັ ຄມົ ມຫີ ວົ ໜາ້ໃນການປົກຄອງຢູ່ ູຮູ່ ວມກນັ ເປັນ ໝູ່ ູບາ້ ນ, ມກີ ານປູ່ ຽນແປງ ມກີ ານແບູ່ ງງານກນັ ຕາມຄວາມເໝາະສມົ ໃນຍຸກໂລຫະບາງແຫູ່ ງກູ່ ໍໄດມ້ ກີ ານພດັ ທະນາເຂາົ້ ສູ່ ູສະໄໝປະຫວດັ ສາດ ໃນເວລາຕູ່ ໍມາ ສະໄໝຫນີ ໃໝູ່ ແລະ ສະໄໝໂລຫະຢູ່ ູໃນສງັ ຄມົ ເສດຕະກາໍ . ວັດທະນະທໍາຍຸ ກໂລຫະໄດແ້ ກູ່ : Dongson Culture ເປັນຊູ່ ວດັ ທະນະທາໍ ຍຸກໂລຫະພບົ ຄງັ້ ທໍາອດິ ໃນປະເທດຫວຽດນາມ ເຊູ່ ອກັນວູ່ າ ວດັ ທະນະທໍານໄີ້ ດແ້ ຜູ່ ຂະຫຍາຍເຂາົ້ ມາດນິ ແດນປະເທດລາວ, ກໍາປູເຈຍ, ພະມາ້ , ໄທ, ມາເລເຊຍ ແລະ ອິນໂດເນ ເຊຍ ເຄູ່ ອງໃຊສ້ ໍາຄນັ ໃນວດັ ທະນະທາໍ ນໄີ້ ດແ້ ກູ່ ກອງມະໂຫຈະທກຶ , ຫອກສໍາລດິ , ຂວານເຫຼກັ ແຫວນສໍາລດິ ເປັນຕນົ້ Ban chleng Culture ເປັນຊູ່ ວດັ ທະນະທາໍ ຍຸກໂລຫະພບົ ຢູ່ ູໃນປະເທດໄທ ເປັນແຫູ່ ຼງທູ່ ພີ ບົ ເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ີ ເຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ລາຍຂຽນສີ (Painted pottery) ຫາຼ ຍ. ນອກຈາກນນັ້ , ຍງັ ພບົ ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊ ້ ແລະ ເຄູ່ ອງ ປະດບັ ທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍສໍາລດິ , ເຫກຼັ ແລະ ລູກປັດເຮດັ ດວ້ ຍແກວ້ ເພູ່ ອເປັນການເຂາົ້ ໃຈເຖິງການປູ່ ຽນແປງຂອງຍຸກສະໄ ໝຕູ່ າງໆ ການປູ່ ຽນແປງບູ່ໄໍ ດເ້ ກດີ ຢູ່ າງທນັ ທທີ ນັ ໃດ ແຕູ່ ເປັນການປູ່ ຽນແປງຄູ່ ອຍໆເປັນຄູ່ ອຍໆໄປ ຂອງສະໄໝທູ່ ີເກູ່ ົາ ກວູ່ າໄປສູ່ ູສະໄໝທູ່ ໃີ ໝູ່ ກວູ່ າ, ເຊູ່ ງິ ເປັນລກັ ສະນະຂອງຄນົ ທູ່ ຮີ ູຈ້ ກັ ການພດັ ທະນາ ເພູ່ ອດໍາລງົ ຊວີ ດິ ທູ່ ດີ ກີ ວູ່ າ ດວ້ ຍການ ສະສມົ ຄວາມຮູ ້ ແລະ ປະສບົ ການຈາກອາດດີ ແລວ້ ນາໍ ມາປັບປຸງແປງທູ່ ລີ ະເລກັ ທູ່ ລີ ະນອ້ ຍຈົນເປັນທູ່ ີນິຍົມຢູ່ າງແຜູ່ ຫາຼ ຍຂອງຄນົ ຮູ່ ວມສະໄໝ ເຊູ່ ນັ ການປູ່ ຽນແປງຈາກຫນີ ທູ່ ໃີ ຊສ້ າໍ ລບັ ທບຸ (ຫນີ ກະເທາະ) ມາເປັນການເຮດັ ຂວານຫນີ ຂດັ , ເຊູ່ ງິ ຄງົ ຈະຕອ້ ງໃຊເ້ ວລາການປູ່ ຽນແປງ ທູ່ ດີ ນົ ນານພສໍ ມົ ຄວນ ເພາະວູ່ າການເຮດັ ຂວານຫນີ ຂດັ ມວີ ທີ ກີ ານເຮດັ ທູ່ ີ ຫຍຸງ້ ຍາກຫຼາຍໂດຍຝົນຫນີ ໃຫເ້ ປັນຮູບຮູ່ າງຕາມຕອ້ ງການແລວ້ ຈູ່ ງຶ ນໍາຫນີ ນນັ້ ໄປຂດັ ຖູໃຫຮ້ ອຍທູ່ ທີ ຸບຫາຍໄປ ກຈໍ ະ ໄດຂ້ ວານຫນີ ຂດັ ທູ່ ສີ ວຍງາມ ແລະ ໃຊງ້ ານທູ່ ດີ ກີ ວູ່ າເກູ່ າົ ເປັນຕນົ້ . 37

ບດົ ທີ 5 ການກໍານດົ ອາຍຸ ບູຮານຄະດີ ໃນການສກຶ ສາບູຮານຄະດີ ແລະ ປະຫວດັ ສາດເລູ່ ອງໄລຍະເວລາ ຫຼ ຮູບແບບເວລາທູ່ ເີ ກດີ ເຫດການຕູ່ າງໆເປັນ ສູ່ ງີ ຈໍາເປັນ ແລະ ສໍາຄນັ ຫຼາຍ ເພາະການສກຶ ສາບູຮານຄະດີ ແລະ ປະຫວດັ ສາດ ເປັນການສກຶ ສາເຖິງສະພາບຊີວິດ ການເປັນຢູ່ ູຂອງຄນົ ໃນອາດດີ ຕງັ້ ແຕູ່ ປະມານ 2-3 ລາ້ ນປີມາແລວ້ ຈນົ ເຖງິ ປັດຈບຸ ນັ ຈູ່ ງຶ ເປັນສູ່ ງິ ສນົ ໃຈຂອງນກັ ບູຮານ ຄະດີ ແລະ ນກັ ປະຫວດັ ສາດ ທູ່ ຈີ ະສກຶ ສາວູ່ າຄນົ ໃນອາດດີ ມສີ ະພາບຊວີ ດິ ການເປັນຢູ່ ູແຕູ່ ລະຍຸ ກ ແຕູ່ ລະສະໄໝ ແບບໃດ ພດັ ທະນາເປັນຂນັ້ ຕອນຢູ່ າງໃດ ແລະ ເມູ່ອໃດໃນບູຮານຄະດີ ມວີ ທິ ກີ ານກາໍ ນດົ ອາຍຸສະໄໝຂອງຫຼກັ ຖານຂໍ້ ມູນ 2 ວທິ ຄີ : 1. ການກາໍ ນດົ ອາຍຸສະໄໝເປັນປີ (Chronomatic Dating) 2. ການກາໍ ນດົ ອາຍຸສະໄໝໂດຍການປຽບທຽບ (Relative Dating) 1. ການການດົ ອາຍຸ ເປັນປີ (ຫຼ ສັກກະຣາດ) ເປັນການກໍານດົ ອາຍຸ ສະໄໝດວ້ ຍຕວົ ຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ນູ ນນັ້ ເອງ, ເຊູ່ ງິ ລວມເຖິງວທິ ກີ ານທາງວທິ ະຍາສາດ. ປັດຈບຸ ນັ ການກໍານດົ ອາຍຸສະໄໝທູ່ ໄີ ດຈ້ າກການກາໍ ນດົ ໂດຍວທິ ນີ ີ້ມຄີ ວາມແນູ່ ນອນໜາ້ ເຊູ່ ອຖໄດຫ້ າຼ ຍກວູ່ າວທິ ອີ ູ່ ນການກາໍ ນດົ ອາຍຸສະໄໝເປັນປີສາມາດກາໍ ນດົ ໄດ.້ 1.1 ການໃຊໜ້ ງັ ສ ແລະ ເອກະສານ ສກຶ ສາເລູ່ ອງລາວ ແລະ ການກາໍ ນດົ ເວລາຂອງເຫດການໃນອາດດີ ສາມາດກາໍ ນດົ ໄດດ້ ວ້ ຍການໃຊໜ້ ງັ ສ ຫຼ ເອກະສານຕູ່ າງໆເຊູ່ ນັ : ຈາຣຶກ, ຈດົ ໝາຍເຫດ, ຕາໍ ນານ, ພງົ ສາວະດານ ເປັນຕນົ້ .  ຈາຣກຶ ການຈາຣຶກຂອງຄນົ ໃນອາດດີ ຈະຈາຣກຶ ໄວເ້ ທງິ ວດັ ຖຸຕູ່ າງໆເຊູ່ ນັ : ເທງິ ແຜນໂລຫະເທງິ ແຜນດນິ ຈູ່ ີ ເທງິ ໄມ ້ ຕະຫອຼ ດຈນົ ຈາຣຶກເທງິ ຫນີ ຫຼ ເອນີ້ ວູ່ າ ສຣີ າຈາຣກຶ ທູ່ ຄີ ນົ້ ພບົ ເພູ່ ນີ ໃຊຕ້ ວົ ອກັ ສອນ ແລະ ພາສາຕູ່ າງກນັ ເຊູ່ ນັ : ຕວົ ອກັ ສອນ ປັດລວະ (ພາສາມອນ) ແຕູ່ ພາສາທູ່ ຈີ າຣກຶ ເປັນ ພາສາສນັ ສະກດິ ບູຮານ ໃຊຕ້ ວົ ອກັ ສອນຂອມບູຮານ, ແຕູ່ ພາສາຈາຣຶກເປັນພາສາຂະເມນບູຮານ ໃຊຕ້ ວົ ໜງັ ສຂອມບູຮານ, ແຕູ່ ພາສາທູ່ ຈີ າຣກຶ ເປັນພາສາຂອມ ຫຼ ໃຊຕ້ ວົ ໜງັ ສ ປັດລວະ ແຕູ່ ພາສາຈາຣຶກເປັນພາສາມອນ ເປັນຕນົ້ ໃນການວເິ ຄາະ ຈາຣກຶ . ນອກຈາກ, ຈະພຈິ າລະນາຂໍຄ້ ວາມ ຫຼ ເລູ່ ອງລາວແລວ້ ພາສາທູ່ ໃີ ຊກ້ ໍເປັນສູ່ ງີ ສາຄນັ ຢູ່ າງຍູ່ ງິ ໂດຍສະເພາະແມູ່ ນພາສາພນ້ ເມອງຈາຣຶກ ເພາະຈາຣກຶ ຄປະກາດ ບູ່ ໍມສີ ລີ າລກຶ ຖາ້ ເປັນສລີ າລກຶ ເມູ່ ອເຮດັ ຂນຶ້ ແລວ້ ກໍຝັງໄວຕ້ າມອາຄານໃຫຄ້ ນົ ຮູເ້ ລູ່ ອງລາວຂອງເຫດການ ເມູ່ອມຈີ າຣຶກຕອ້ ງມຜີ ູອ້ ູ່ ານ ເຖິງວູ່ າໃນເວລານນັ້ ຈະມຄີ ນົ ໜອ້ ຍຄນົ ທູ່ ອີ ູ່ ານກູ່ ຕໍ າມຈາຣຶກສູ່ ວນຫຼາຍ ຈະບອກເຖງິ ປີທູ່ ສີ າ້ ງໄວໃ້ ຫຜ້ ູສ້ ກຶ ສາຮູເ້ ຖິງປີທູ່ ີສາ້ ງບູ ຮານວດັ ຖຸ ສະຖານ ແລະ ເລູ່ ອງລາວຕູ່ າງໆໄດຢ້ ູ່ າງຖກຕອ້ ງ. ຈາຣກຶ ບາງແຫູ່ ງທູ່ ເີ ຮດັ ໃຫເ້ ກດີ ຄວາມເຂາົ້ ໃຈຜດິ ເຊູ່ ນັ : ຈາຣກຶ ທໂີ ຄປຸຣະ (ຊຸມ້ ປະຕູ) ທູ່ ລີ ະບຽງຊນັ້ ໃນທາງ ດາ້ ນທດິ ໃຕຂ້ ອງປະສານຫນີ ພມິ າຍຈາຣກຶ ວູ່ າໃນປີ ພສ 1651 (ປີ ຄສ 1108), ເຊູ່ ງິ ເປັນປະຕມິ ະກໍາທູ່ ສີ ໍາຄນັ ໄວທ້ ູ່ ີ ປະສາດຫນີ ພມິ າຍ ອງົ ໜູ່ ງຶ ແຕູ່ ຈາຣກຶ ບູ່ ໍໄດບ້ ອກວູ່ າວູ່ າສາ້ ງປະສາດຫນີ ໃນປີນນັ້ ເຊູ່ ງິ ເຮດັ ໃຫເ້ ກດີ ຄວາມເຂາົ້ ໃຈຜດິ ວູ່ າ ໃນປີ 1651 (ປີ ຄສ 1108) ເປັນປີທູ່ ສີ າ້ ງປະສານຫນີ ພມິ າຍ ແຕູ່ ກງົ ກນັ ຂາ້ ມສະແດງໃຫເ້ ຫນັ ວູ່ າປະສານຫນີ ພມິ າຍໄດ ້ 38

ສາ້ ງຂນຶ້ ກູ່ ອນປີ ພສ 1651 (ຄສ 1108) ຈູ່ ງຶ ໄດເ້ ປັນທູ່ ປີ ະດດິ ສະຖານປະຕມິ ະກໍາອງົ ນນັ້ ຈາຣຶກ, ສໍານວນຂອງພາສາ ຂໍ້ ມນູ ຫຼ ເລູ່ ອງລາວ ແລະ ສະພາບແວດລອ້ ມ ທູ່ ພີ ບົ ຈາຣກຶ ຈູ່ ງຶ ເປັນຈາຣກຶ ທູ່ ເີ ຊູ່ ອຖ ແລະ ໃຊອ້ າ້ ງອງີ ໄດ.້  ຈດົ ໝາຍເຫດ: ການວເິ ຄາະຈດົ ໝາຍເຫດເຊູ່ ນັ ດຽວກນັ ກບັ ຈາຣກຶ ເພາະຈດົ ໝາຍເຫດ ແລະ ຈາຣຶກ ຕູ່ າງກູ່ ເໍ ປັນຂໍມ້ ູນຫຼກັ ຖານອນັ ດບັ ໜູ່ ງຶ ຫຼ ເອກະສານຂນັ້ ຕນົ້ ທູ່ ບີ ນັ ທກເລູ່ ອງລາວ ເມູ່ອເກດີ ເຫດການນນັ້ ຂນຶ້ . ດູ່ ງັ ນນັ້ , ຄວາມເຊູ່ ອຖຈະເປັນໄປໄດຫ້ ລາຍ ຫາກຜູຂ້ ຽນມຄີ ວາມຊູ່ ສດັ ຍຸດຕທິ າໍ ການວເິ ຄາະເລູ່ ອລາວຈງິ ຫຼ ບູ່ ຈໍ ງິ ຕອ້ ງໄດກ້ ວດ ສອບຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ນູ ອູ່ ນໆປະກອບອກີ ຫາກມຂີ ໍມ້ ນູ ຕງົ ກນັ ກໍແມູ່ ນ ຖກຕອ້ ງ ແລະ ເຊູ່ ອຖໄດ.້  ຕາໍ ນານ ແລະ ພງົ ສາວະດານ: ເປັນການບນັ ທກຶ ເລູ່ ອງລາວທູ່ ເີ ກດີ ຂນຶ້ ຈາກການບອກເລູ່ າົ ສບຶ ຕູ່ ໍກນັ ມາ ຫຼ ເປັນການລວບລວມເລູ່ ອງລາວພາຍຫງຼັ ຈາກເຫດການນນັ້ ເກດີ ຂນຶ້ ແລວ້ ຈູ່ ງຶ ຈດັ ເປັນຫຼກັ ຖານ ຂໍມ້ ູນອນັ ດັບສອງ ຫຼ ເອກະສານຂນັ້ ຮອງ ແລະ ຈະເຊູ່ ອຖໄດຈ້ າກຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ນູ ອູ່ ນມາສະໜບັ ສະໜູນ ຜູຂ້ ຽນຕໍານານ ຫຼ ພງົ ສະວາດານ ບາງຄງັ້ ກໍນໍາເລູ່ ອງຈງິ ມາຂຽນ ບາງຄງັ້ ກູ່ ໍບູ່ ແໍ ມູ່ ນເລູ່ ອງຈງິ ແຕູ່ ໄດເ້ ລູ່ າົ ສບຕູ່ ໍກນັ ມາເປັນເວລານານຈູ່ ງຶ ຜດິ ພຽນໄປ. ສະນນັ້ ,ຈູ່ ງຶ ບູ່ ໍຄວນເຊູ່ ອຖຕໍານານ ຫຼ ພງົ ສະວາດານຕະຫຼອດທງັ ໝດົ ເຫມຼັ້ ນອກຈາກການກວດສອບສອບຫກຼັ ຖານຂໍມ້ ູນອູ່ ນ ວູ່ າຖກຕອ້ ງຈູ່ ງຶ ເຊູ່ ອວູ່ າຖເປັນຕອນໆໄປ. ເພູ່ ອຈະໄດໃ້ ຫຂ້ ມໍ້ ູນຄວາມຈງິ ຖກຕອ້ ງຄວນເຮັດການຂຸ ດຄົນ້ ຫາຫຼກັ ຖານຂໍມ້ ູນ ທາງດາ້ ນບູຮານວັດຖຸ ສະຖານມາປະກອບເຊູ່ ນັ : ຕໍານານເມອງໂຍນກົ ນະຄອນ ກູ່ າວວູ່ າ ເມອງ ໂຍນກົ ເປັນເມອງທູ່ ຈີ ະເລີນຮູຸ່ ງເຮອງຫຼາຍ ແຕູ່ ຕູ່ ໍມາເກດີ ເຫດຮາ້ ຍເກດີ ເຮດັ ໃຫເ້ ມອງລມົ້ ຈມົ ລງົ ໝດົ ເມອງກາຍເປັນໜອງຂະໜາດໃຫຍູ່ ເອນີ້ ວູ່ າ ວຽງໜອງລູ່ ົມ ປະຈບຸ ນັ ຢູ່ ູໃນເຂດເມອງທູ່ ງົ ຟາ້ ຮູ່ າມ (ປະເທດໄທ ) ເຊູ່ ງິ ບູ່ ທໍ ນັ ໄດເ້ ຮດັ ການຂຸດຄນົ້ ເມອງນນັ້ ພບົ ແລວ້ ຈູ່ ງຶ ເຊູ່ ອໄດວ້ ູ່ າ ຕໍານານ ຫຼ ພງົ ສະວາດານນນັ້ ເປັນຄວາມຈງິ . 1.2 ການໃຊວ້ ດັ ຖຸ ທູ່ ບີ ອກສັກກະຣາດ ສູ່ ວນຫຼາຍໄດແ້ ກູ່ ເງນິ ຕາ (ຫູ່ ຽຼ ນ) ທູ່ ພີ ບົ ໄດໃ້ ນແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດເີ ງນິ ຕາ (ຫຼຽນ) ບາງຫຼຽນຈະບອກປີທູ່ ຜີ ະລດິ , ບອກຊູ່ ຜູຄ້ ອງອານາຈກັ , ສນັ ຍາລກັ ຂອງຜູຄ້ ອງເມອງ ສູ່ ວນຜູຮ້ ານວດັ ຖຸອູ່ ນໆ ທູ່ ບີ ອກປີຜະລດິ ໄດແ້ ກູ່ ເຄູ່ ອງໃຊສ້ ອ້ ຍ ທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ຂອງຈນີ ແຕູ່ ຜູສ້ ກຶ ສາຕອ້ ງໄດລ້ ະມດັ ລະວງັ ວູ່ າຖາ້ ເຄູ່ ອງໃຊສ້ ອ້ ຍທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜົາບູ່ ໍໄດຄ້ ົນ້ ພົບ ບູ່ ອນທູ່ ຜີ ະລດິ ກໍຈະເຮດັ ໃຫກ້ ານກາໍ ນດົ ອາຍຸສະໄໝ ບູຮານຄະດນີ ນັ້ ຜດິ ໄປ ເພາະປີທູ່ ຜີ ະລດິ ກບັ ປີຈໍາໜູ່ າຍ ແລະ ມາ ເຖງິ ແຫູ່ ງຼ ທູ່ ເີ ຮດັ ການຂຸ ດຄນົ້ ຈະມໄີ ລຍະເວລາທູ່ຫີ ູ່ າງກນັ ຫາຼ ຍປີ ຜູສ້ ກຶ ສາບູ່ ຄໍ ວນສະຫຸຼບວູ່ າແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດນີ ນັ້ ມອີ າຍຸ ກບັ ປີທູ່ ເີ ຫນັ ຢູ່ ູເທງິ ພະຊະນະດນິ ເຜາົ ທູ່ ຂີ ຸດຄນົ້ ພບົ . ດູ່ ງັ ນນັ້ , ການກາໍ ນດົ ອາຍຸສະໄໝ ຈາກປີ ທູ່ ເີ ຫນັ ເທງິ ພາສະນະດນິ ເຜາົ ຈູ່ ງຶ ຕອ້ ງພຈິ າລະນາປັດໄຈສູ່ ງິ ແວດລອ້ ມອູ່ ນໆປະກອບດວ້ ຍເຊູ່ ນັ : ໜງັ ສ ຫຼ ເອກະສານບູຮານວດັ ຖຸ ອູ່ ນ ທູ່ ພີ ົບ ຈາກການຂຸ ດຄນົ້ ຈູ່ ງຶ ຈະໃຊເ້ ປັນສູ່ ງິ ກໍານດົ ອາຍຸສະໄໝແຫູ່ ງຼ ບູຮານຄະດທີ ູ່ ແີ ນູ່ ນອນໄດ.້ 1.3 ການໃຊວ້ ິທກີ ານທາງວິທະຍາສາດ ບນັ ຫາທູ່ ສີ າໍ ຄນັ ຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ຂອງການສກຶ ສາທາງບູຮານຄະດີ ແລະ ປະຫວດັ ສາດຄການກາໍ ນດົ ໄລຍະເວລາຂອງ ເຫດການຕູ່ າງໆທູ່ ເີ ກດີ ຂນຶ້ ໃນອາດດີ ບນັ ຫາດູ່ ງັ ກູ່ າວນກັ ວທິ ະຍາສາດໄດເ້ ຮດັ ການສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ຫາວທິ ກີ ານມາເປັນ ເວລາດນົ ນານຈນົ ໃນທູ່ ສີ ຸ ດກູ່ ໍພບົ ວູ່ າວທິ ກີ ານທູ່ ສີ າມາດນໍາມາໃຊໃ້ ນງານບູຮານຄະດໄີ ດວ້ ທິ ກີ ານທາງດາ້ ນວທິ ະຍາສາດ ທູ່ ນີ ໍາມາໃຊກ້ ໍານດົ ຄູ່ າອາຍຸ ມຫີ າຼ ຍວທິ ຄີ : ວທິ ກີ າກບອນ 14 , ວທິ ເີ ຮອງແສງຄວາມຮອ້ ນ, ສະໝາມທູ່ ົງແມູ່ ເຫຼກັ , ການນບັ ປີຂອງຕນົ້ ໄມ ້ ການດດູ ຊມຶ ຂອງອາຍນາໍ້ ... 39

2. ການກໍານດົ ດວ້ ຍການປຽບທຽບ ເປັນການກໍານດົ ສະໄໝບູຮານວດັ ຖຸສະຖານ ໂດຍນໍາເອາົ ສູ່ ງິ ທູ່ ພີ ບົ ໃໝູ່ ໆ ມາປຽບທຽບກບັ ສູ່ ງິ ທູ່ ພີ ບົ ແລະ ຮູ ້ ອາຍຸ ສະໄໝແລວ້ ກູ່ ຈໍ ະເຮດັ ໃຫອ້ າຍຸສະໄໝ ຂອງສູ່ ງິ ທູ່ ພີ ບົ ໃໝູ່ ໄດ ້ ການກໍານດົ ໂດຍວທິ ນີ ອີ້ າດຜດິ ພາດໄດງ້ ູ່ າຍ ແຕູ່ ກໍ ເປັນປະໂຫຍດໃນການສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ຂນັ້ ຕນົ້ ໄດ ້ ການກໍານດົ ສະໄໝດວ້ ຍວທິ ກີ ານຕູ່ າງໆຄ 2.1 ການພິຈາລະນາຮູບແບບ ( Typology ) ການກໍານດົ ອາຍຸ ສະໄໝດວ້ ຍວທິ ນີ ີ້ ມຫີ ຼກັ ເກນຕູ່ າງໆຄ: ຖາ້ ມບີ ູຮານວນັ ຖຸ ຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ທູ່ ຮີ ູອ້ າຍຸ ຫຼ ສະໄໝ ແລວ້ ແລະ ໃນເວລາຕູ່ ໍມາໄດພ້ ບົ ບູຮານວດັ ຖຸອກີ ອນັ ໜູ່ ງຶ ມຮີ ູບຮູ່ າງຄາ້ ຍຄກບັ ບູຮານວດັ ຖຸອນັ ທໍາອດິ ກໍອາດສນັ ນິຖານໄດ ້ ວູ່ າບູຮານວດັ ຖຸ ທູ່ ໄີ ດມ້ າ ພາຍຫງຼັ ມອີ າຍຸ ຫຼ ສະໄໝດຽວກນັ ກບັ ບູຮານວດັ ຖຸອນັ ທໍາອດິ . ຕວົ ຢູ່ າງ: ຫນີ ຂວານ ທູ່ ໃີ ຊສ້ າໍ ລບັ ທຸບ ເຮດັ ຈາກຫນີ ກວດ ເປັນບູຮານວດັ ຖຸສະໄໝຫນີ ເກູ່ າົ ຕູ່ ມໍ າກູ່ ໄໍ ດຂ້ ວານ ຫນີ ຝົນທູ່ ມີ ຮີ ູບຮູ່ າງຄາ້ ຍຄກບັ ຂວານຫນີ ໃຊສ້ າໍ ລບັ ທຸບ ທາໍ ອດິ ກໍເຮດັ ໃຫຮ້ ູເ້ ຖິງ ອາຍຸສະໄໝຂອງຂວານຫນີ ຝົນອນັ ນາໍ ຫງຼັ ໄດ.້ ໂດຍການປຽບທຽບຮູບຮູ່ າງລກັ ສະນະຂອງຂວານຫນີ ໃຊສ້ າໍ ລບັ ທຸບ (ກະເທາະ) ຫຼ ພຈິ າລະນາຈາກຫກຼັ ຖານ ທູ່ ວີ ູ່ າສູ່ ງິ ຂອງສະໄໝທໍາອດິ ມຮີ ູບແບບທູ່ ງີ ູ່າຍ ຫຼ ລອກແບບຈາກທາໍ ມະຊາດ ແຕູ່ ໃນໄລຍະຕູ່ ໍມາ ຄນົ ມາຄວາມຈະເລນີ ຂນຶ້ ກູ່ ໍຄດິ ປະດດິ ຮູບແບບໃໝູ່ ແລະ ສວຍງາມອອກໄປໄດຫ້ ຼາຍຢູ່ າງ ຈູ່ ງຶ ຕອ້ ງພຈິ າລະນາເຖິງສະພາບແວດລອ້ ມທູ່ ີພບົ ສູ່ ງິ ມາປະກອບດວ້ ຍ. 2.2 ການພຈິ າລະນາວິວັດທະນາການຂອງຮູບແບບສນີ ລະປະ (Evolution of style) ການຈາຣກຶ ຫຼ ເອກະສານອູ່ ນໆທາງປະຫວດັ ສາດ ຜູທ້ ູ່ ສີ ກຶ ສານໍາມາໃຊໃ້ ນການກໍານດົ ອາຍຸ ສະໄໝ, ຫຼັກ ຖານຂໍມ້ ູນໃນສະໄໝປະຫວດັ ສາດໄດຖ້ ກຕອ້ ງ ແລະ ເຊູ່ ອຖໄດກ້ ູ່ ໍຕາມແຕູ່ ມຫີ ຼາຍຄັງ້ ທູ່ ີຈາຣຶກ ຫຼ ເອກະສານທາງ ປະຫວດັ ສາດເຮດັ ໃຫເ້ ກດີ ຄວາມສບັ ສນົ ກູ່ ຽວກບັ ອາຍຸສະໄໝຂອງບູຮານວດັ ຖຸສະຖານນນັ້ ໄດເ້ ຊູ່ ນັ : ຈາຣຶກຂອງ ພະ ເຈາົ້ ສຸ ລຍິ ະວຣໍ ະມນັ ທີ 1 ກູ່ າວເຖງິ ການສາ້ ງປະສາດເຂາົ ພະວຫິ ານ ໃນພຸ ດທະສາດ ສະວໍລະລດັ ທີ XVI ແຕູ່ ການ ພຈິ າລະນາ ຮູບແບບສນີ ລະປະ ປະກດົ ວູ່ າ ປະສາດ ຫຼງັ ນນັ້ ບູ່ໄໍ ດສ້ າ້ ງຂນຶ້ ໃນສະໄໝພະເຈາົ້ ສຸລຍິ ະວໍລະມນັ ທີ XVI ແຕູ່ ສາ້ ງໃນສະໄໝຫງຼັ ເປັນຕນົ້ ການພຈິ າລະນາວວິ ດັ ທະນາການຂອງຮູບແບບສີນລະປະ ຖາ້ ເຮັດໄດຢ້ ູ່ າງຖກຕອ້ ງກໍຈະເຮັດໃຫຮ້ ູເ້ ຖິງ ວວິ ດັ ທະນາການຂອງສນີ ລະປະໄດ ້ ເພາະສນິ ລະປະທູ່ ກີ ູ່ ຽວເນູ່ ອງກບັ ສາສະໜາ ຫຼ ທູ່ ເີ ຮດັ ຂນຶ້ ຕາມລະບຽບປະເພນີ ຄວາມຄດິ ຂອງຊູ່ າງສູ່ ວນໃຫຍູ່ ຍງັ ລອກຮຽນແບບເດມີ ທູ່ ເີ ກູ່ າົ ແກູ່ ແລະ ມກີ ານເຮດັ ສບຕູ່ ໍເປັນລູກໂສ ້ ບາງຄັງ້ ມກີ ານ ແລກປູ່ ຽນທນັ ທທີ ນັ ໃດ ໂດຍໄດຮ້ ບັ ອດິ ທພິ ນົ ຈາກພາຍນອກ ຕູ່ ມໍ າກບັ ສູ່ໄູ ລຍະເດມີ ເຊູ່ ງິ ເປັນແບບຕນົ ເອງໃນທູ່ ສີ ຸດ. ຫກຼັ ສາໍ ຄນັ ໃນການຈດັ ລໍາດບັ ວວິ ດັ ທະນາການຂອງຮູບແບບສນິ ລະປະ ໂດຍສະເພາະລວດລາຍປະດບັ ຄ ການເລອກ ຫາລກັ ສະນະພເິ ສດ ຂອງລວກລາຍສູ່ ວນໃດສູ່ ວນໜູ່ ງຶ ແລວ້ ຈາໍ ແນກລວດລານເຫູ່ ຼາົ ນນັ້ ອອກເປັ ນກູ່ ຸມ ຕາມຈາໍ ນວນຫາຼ ຍໜອ້ ຍໃນແຕູ່ ລະຍຸກສະໄໝ ຕູ່ ໍຈາກນນັ້ ຈູ່ ງຶ ຄດັ ເລອກລວດລາຍທູ່ ກີ ໍານດົ ອາຍຸສະໄໝໄດແ້ ນູ່ ນອນມາ ເປັນຕນົ້ ແບບເຊູ່ ງິ ຮູອ້ າຍຸສະໄໝ ໄດຈ້ າກການຈາຣກຶ ບອກເວລາທູ່ ສີ າ້ ງ ຫຼ ຮູອ້ າຍຸສະໄໝໄດ ້ ໂດຍການປຽບທຽບ ກບັ ລວດລາຍທູ່ ເີ ປັນສນິ ລະປະກໍາຂອງປະເທດອູ່ ນ ທູ່ ໃີ ຫອ້ ດິ ທພິ ນົ ແກູ່ ລວດລາຍນນັ້ ຕູ່ ມໍ າຈູ່ ຶງຄັດເລອກລວດລາຍອູ່ ນ ເຂາົ້ ປຽບທຽບເພູ່ ອຈດັ ລາໍ ດບັ ກູ່ ອນ ນອກຈາກ ສກຶ ສາຄນົ້ ຄວາ້ ຫຼຖັ ານຂມໍ້ ູນອູ່ ນໆເຊູ່ ງິ ຮູອ້ າຍຸສະໄໝ ແນູ່ ນອນແລວ້ ຍງັ ອາໄສຄວາມຊາໍ ນານ ແລະ ປະສບົ ການຂອງຜູສ້ ກຶ ສາອກີ . 2.3 ວດັ ຖຸ ທູ່ ີພົບຢູ່ ູ ນາກນັ ( Associated finds ) 40

ໃນສະໄໝປະຫວດັ ສາດ ວດັ ຖຸ ທູ່ ເີ ຮດັ ຂນຶ້ ໃນສະໄໝດຽວກນັ ສູ່ ວນຫຼາຍຈະຝັງ ຫຼ ວາງຢູ່ ູນໍາກນັ ແຂວງອຸ ດ ລາຊະທານີ ປະເທດໄດເ້ ພູ່ ນີ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ຫຸຼມຝັງສບົ ຍຸກໂລຫະ 1 ໂຄງ ຢູ່ ູເທງິ ຫວົ ມເີ ຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ີເຮດັ ດວ້ ຍດິນເຜົາລາຍ ຂຽນສີ ວາງຢູ່ ູ 4 ໃບ ທາງດາ້ ນໂຄງກະດກູ ມໃີ ບຫອກເຮັດດວ້ ຍເຫຼກັ ວາງຢູ່ ູ 1 ເຫຼັມ້ ທູ່ ນີ ີວ້ ມທງັ ສອງເບອ້ ງສວມ ແຫວນສາໍ ລດິ ແລະ ທູ່ ປີ າຍຕນີ ມເີ ຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ລາຍຂຽນສີ ວາງຢູ່ ູ 3 ໃບ ເຄູ່ ອງໃຊດ້ ູ່ ງັ ກູ່ າວແມູ່ ນໃນຍຸກ ໂລຫະ. 2.4 ການວິເຄາະຊນັ້ ດນິ ( sturtingraphicalAnylysis ) ການທບັ ຖມົ ຊນັ້ ດນິ ທູ່ ເີ ປັນໄປຕາມທໍາມະຊາດ ແລະ ບູ່ ໍຖກລບົ ກວນຈະມກີ ານທບັ ຖົມຊອ້ ນກັນຂນຶ້ ມາ ເປັນຂນັ້ ໆເກູ່ າົ ແກູ່ ທູ່ ສີ ຸ ດ, ເຊູ່ ງິ ຢູ່ ູຊນັ້ ລູ່ າງ ແລະ ຊນັ້ ທູ່ ເີ ກດີ ຂນຶ້ ໃໝູ່ ຈະເກດີ ຂນຶ້ ຕາມລາໍ ດບັ ຈນົ ເຖງິ ຊນັ້ ດນິ ປັດຈບຸ ນັ . ຊນັ້ ດນິ ທູ່ ເີ ປັນທູ່ ຢີ ູ່ ູອາໄສຂອງຄນົ ໃນອາດດີ (living Floor) ຈະມເີ ສດສູ່ ງີ ຂອງເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊ ້ (Artifacts) ທູ່ ຄີ ນົ ສະໄ ໝນນັ້ ປະຖມີ້ ໄວ ້ ສູ່ ງິ ເຫູ່ າຼົ ນຈີ້ ະເຮດັ ໃຫຮ້ ູວ້ ູ່ າ ຄນົ ທູ່ ເີ ຄຍີ ຢູ່ ູອາໄສໃນຊນັ້ ດນິ ນນັ້ ເປັນຍຸກໃດ ສະໄໝໃດມຄີ ວາມເປັນຢູ່ ູ ຢູ່ າງໃດມເີ ຄູ່ ອງມ ແລະ ເຄູ່ ອງປະດບັ ຫຍງັ ແດູ່ . ຊນັ້ ດນິ ທູ່ ມີ ຄີ ນົ ອາໄສຢູ່ ູເມູ່ ອປະຮາ້ ງໄປ ຫຼ ບູ່ ມໍ ຄີ ນົ ອາໄສຢູ່ ູກໍຈະມອິ ນິ ຊວີ ດັ ຖຸ ແລະ ອນີ ຊວີ ດັ ຖຸທງັ ຖົມເກີດ ເປັນຊນັ້ ດນິ ອກີ ຊນັ້ ໜູ່ ງຶ ໃນບູຮານຄະດີ ເອນີ້ ຊັນ້ ດິນນວີ້ ູ່ າ ຊນັ້ ດິນທໍາມະຊາດ (Natural soil) ເຊູ່ ິງຈະມສີ ີ ແລະ ລກັ ສະນະ ເນອ້ ດນິ ຜດິ ແປກໄປຈາກດນິ ຊນັ້ ອູ່ ນ. ສະນນັ້ , ຈູ່ ງຶ ຂນຶ້ ຢູ່ ູກບັ ອນີ ຊວີ ດັ ຖຸ ແລະ ອນີ ຊວີ ດັ ຖຸ ທູ່ ທີ ັບຖົມເປັນ ສາໍ ຄນັ . ການວເິ ຄາະຊນັ້ ດນິ ເບອ້ ງຕນົ້ ທາງບູຮານຄະດມີ ລີ ກັ ການພຈິ າລະນາດູ່ ງັ ນ:ີ້ 1.) ບູຮານວດັ ຖຸທູ່ ພີ ບົ ໃນຊນັ້ ດນິ 2.) ສດີ ນິ 3.) ລກັ ສະນະດນິ ການກໍານດົ ຍຸກສະໄໝ ໂດຍໃຊຊ້ ນັ້ ດນິ ເປັນສູ່ ງີ ກໍານດົ ທູ່ ມີ ຂີ ໍຄ້ ວນຄາໍ ນງຶ ຢູ່ າງຫຼາຍຄ ຊນັ້ ດນິ ໃນແຫູ່ ຼງບູຮານ ຄະດທີ ູ່ ໃີ ຊກ້ ໍານດົ ຍຸ ກສະໄໝ ຈະຕອ້ ງເປັນຊນັ້ ທູ່ ບີ ູ່ ໍຖກລບົ ກວນ ແລະ ລຽງລາໍ ດບັ ກນັ ຂນຶ້ ມາຈາກຊນັ້ ດນິ ທູ່ ເີ ກູ່ າົ ທູ່ ສີ ຸ ດ, ເຊູ່ ງິ ຢູ່ ູຕອນລູ່ າງ ແລະ ຊນັ້ ດນິ ໃໝູ່ ສຸ ດຈະຢູ່ ູຕອນເທງິ . ນອກນນັ້ , ໃນຊນັ້ ດນິ ຈະຕອ້ ງມສີ ູ່ ງິ ຂອງເຄູ່ ອງໃຊຂ້ ອງຄນົ ທູ່ ເີ ຄຍີ ຢູ່ ູອາໄສໃນຊນັ້ ດນິ ນນັ້ ເຊູ່ ງິ ຈະເປັນສູ່ ງິ ທູ່ ເີ ຮດັ ໃຫອ້ າຍຸ ຫຼ ສະໄໝໄດໃ້ ນເບອ້ ງຕນົ້ ໃນການວເິ ຄາະຊນັ້ ດນິ ຂອງ ແຫູ່ ງຼ ບູຮານ ຄະດີ ກໍເພູ່ ອຈະຮູວ້ ູ່ າ: 1.) ເຄຍີ ມຄີ ນົ ອາໄສໃນບລໍ ເິ ວນນນັ້ ມາຈກັ ຍຸ ກສະໄໝ ແຕູ່ ລະຍຸ ກສະໄໝ ຢູ່ ູອາໄສມານານພຽງໃດ 2.) ມກີ ານປູ່ ຽນແປງທາງດາ້ ນວດັ ທະນະທາໍ ໃນແຕູ່ ລະຊນັ້ ດນິ ແນວໃດ ການວເິ ຄາະຊນັ້ ດນິ ທາງບູຮານຄະດຈີ ະຍດຶ ຫຼກັ ເບອ້ ງຕນົ້ ທາງທໍລະນວີ ທິ ະຍາ ທູ່ ວີ ູ່ າເມູ່ອມຊີ ນັ້ ດນິ ເກດີ ຂຶນ້ ຫຼາຍຊນັ້ , ຊນັ້ ດນິ ທູ່ ຢີ ູ່ ູຊນັ້ ເທງິ ຈະມອີ າຍຸ ນອ້ ຍກວູ່ າຊນັ້ ດນິ ທູ່ ຢີ ູ່ ູຊນັ້ ລູ່ ຸມ ໂດຍທູ່ ວົ ໄປຊນັ້ ດນິ ໃນແຫູ່ ຼງບູຮານຄະດີຈະມີ ລກັ ສະນະດູ່ ງັ ນ:ີ້ 1.) ຊນັ້ ສດີ ນິ ( Humus ) ທູ່ ເີ ກດີ ຈາກຝູ່ ຸນລະອອງ , ກູ່ ງິ ໄມ,້ ໃບໄມ ້ ແລະ ຊາກສດັ ທບັ ຖມົ ກນັ 2.) ຊນັ້ ດນິ ທູ່ ເີ ຄຍີ ຢູ່ ູອາໄສຂອງຄນົ ໃນອາດດີ ເຊູ່ ງິ ມຫີ ຼາຍກວູ່ າໜູ່ ງຶ ຊນັ້ ກໍໄດ ້ 3). ຊນັ້ ດນິ ທູ່ ບີ ູ່ ເໍ ຮດັ ກດິ ຈະກໍາຂອງຄນົ ໃນອາດດີ (Sterile) ຈະຢູ່ ູຊນັ້ ລູ່ ຸມສຸ ດຂອງຫຸຼມຂຸ ດຄນົ້ ນັກບູຮານ ຄະດຈີ ະຕອ້ ງແຍກຊນັ້ ດນິ ເຫູ່ ຼາົ ນນັ້ ອອກເປັນຊນັ້ ໆໂດຍມກີ ານພຈິ າລະນາຈາກສູ່ ງິ ທູ່ ພີ ບົ ເຫນັ ໃນຊນັ້ ດນິ ເຊູ່ ນັ : ເສດ 41

ເຄູ່ ອງປັ້ນດນິ ເຜາົ , ເຄູ່ ອງມເຄູ່ ອງໃຊ ້ ຫຼ ເຄູ່ ອງປະດບັ ເປັນຕນົ້ . 3. ການົດດ້ວຍວິທໃີ ຊເ້ ຄູ່ ອງມວິທະຍາສາດ 3.1 ດວ້ ຍກາກບອນ 14 Radiocarbon Dating ແມູ່ ນ ຫກຼັ ການຂອງການກໍານດົ ດວ້ ຍວທິ ກີ າກບອນ 14 ຫຼ ວທິ ີ ເຣດໂີ ອກາກ ບອນ ຄທາດກາກບອນໃນທໍາມະຊາດປະກອບດວ້ ຍສາມໄອໂຊໂທບ ຄ ກາກບອນ 12 , ກາກບອນ 13 ເປັນໄອໂຊ ໂທບເສຍ. ສູ່ ວນກາກບອນ 14 ຫຼ ເອນີ້ ອກີ ຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ວູ່ າ ເຣດໂີ ອກາກບອນ (Radiocarbon) ນນັ້ ເປັນໄອໂຊໂທບ ລງັ ສກີ າກບອນ 14 ເກດີ ຈາກປະຕກິ ລິ ຍິ ານວິ ເຄຍ ລະຫວູ່ າງອະນຸພາບນວິ ເຕນີ (ຕຣອນ) ທູ່ໄີ ດຈ້ າກລັງສີ ຄອນນິກ ກບັ ອາຕອມຂອງທາດໄນໂຕເຈນ ໃນບນັ ຍາກາດຊນັ້ ເທງິ ເມູ່ ອເກີດຂຶນ້ ແລວ້ ກໍລວມຕວົ ກັບອອກຊເີ ຈນ ໃນ ບນັ ຍາກາດ ກາຍເປັນກ໊າດກາກບອນໄດອອກໄຊ, ຈາກນນັ້ ກໍແຜູ່ ກະຈາບລງົ ມາຍງັ ຊນັ້ ບນັ ຍາກາດ ຊນັ້ ລູ່ ຸມແລວ້ ກູ່ ໍລງົ ໄປໃນທະເລ ແລະ ມະຫາສະໝຸດໃນຮູບກາກບອກເນດ ຫຼ ໄນກາກບອນເນດກາກບອນ 14 ເມູ່ອເກດີ ຂນຶ້ ແລວ້ ກູ່ ສໍ ະ ລາຍຕວົ ໄປໂດຍໃຫອ້ ານພຸ າກເບຕາແລວ້ ປູ່ ຽນຕວົ ເອງ ເປັຍອາຕອມທາດໄນໂຕເຈນ ຄເກູ່ າົ ການເກດີ ແລະ ການສະ ລາຍຕວົ ຂອງກາກບອນ 14 ເປັນໄປຢູ່ າງຕູ່ ເໍ ນູ່ ອງ ແລະ ຄາດວູ່ າຈະເກດີ ຂນຶ້ ພອ້ ມໆກບັ ບນັ ຍາກາດໂລກ. ດູ່ ງັ ນນັ້ , ເມູ່ອ ເວລາໄລຍະປີພໍສມົ ຄວນປະລມິ ານກາກບອນ 14 ໃນຊນັ້ ບນັ ຍາກາດ, ເຊູ່ ງິ ຢູ່ ູໃນຮູບຂອງກາກບອນໄດອອກໄຊ ແລະ ຢູ່ ູໃນຮູບກາກບອນເນດ ຫຼ ໄນກາກບອນເນດ ເມູ່ອຢູ່ ູໃນນໍາ້ ຈະຢູ່ ູໃນພາວະສມົ ບູນໃນການເກດີ ຂອງກາກບອນ ເທູ່ າົ ກບັ ອດັ ຕາສະລາຍຂອງມນັ ຫຼ ອກີ ຢູ່ າງໜູ່ ງຶ ປະລມິ ານກາກບອນ 14 ຕູ່ ໍ 1 ກາຼ ມ ໃນບນັ ຍາກາດ ຫຼ ໃນນໍາ້ ມຄີ ູ່ າຄງົ ທູ່ ີ ຕະຫຼອດເວລາເນູ່ ອງຈາກວູ່ າທາດກາກບອນໄນອອກໄຊຖກນໍາໄປໃຊໃ້ ນຂະບວນການສງັ ເຄາະແສງ ຂອງພດຶ ກາຍເປັນສານອນີ ຊີ ຫາຼ ຍຊະນດິ ເຊູ່ ງິ ມກີ າກບອນ 14 ເປັນອງົ ປະກອບເມູ່ອສດັ ກນີ ພດກໄໍ ດສ້ ານອນີ ຊີ ທູ່ ີມີ ກາກ ບອນ 14 ເປັນອງົ ປະກອບຂອງຕວົ ສດັ ອກີ ປະລມິ ານ ກາກບອນ 14 ຕູ່ ໍ 1 ກາຼ ມ ກາກບອນໃນພດຶ ຫຼ ສດັ ໃນຂະນະ ທູ່ ດີ ໍາລງົ ຊວີ ດິ ຢູ່ ູເປັນປະລມິ ານດຽວກນັ ກບັ ກາກບອນ 14 ຕູ່ ໍ 1 ກຼາມ ກາກບອນໃນບນັ ຍາກາດ ຫຼ ໃນນໍາ້ ເວລານນັ້ ຈະ ເປັນປະລມິ ານດຽວກບັ ປະລມິ ານກາກບອອນ 14 ຕູ່ ໍ 1 ກາຼ ມ ກາກບອນໃນບັນຍາກາດ ຫຼ ໃນນໍາ້ ປັດຈບຸ ັນເພາະ ປະລມິ ານກາກບອນ 14 ຕູ່ ໍ 1 ກາຼ ມກາກບອນ ມຄີ ູ່ າຄງົ ທູ່ ຕີ ະຫອຼ ດເວລາ ເມູ່ ອສູ່ ງີ ທູ່ ມີ ຊີ ວີ ດິ ຕາຍລງົ ການປູ່ ຽນແປງຂອງກາກບອນ 14 ໃນຕວົ ຂອງສູ່ ງີ ທູ່ ມີ ຊີ ວີ ດິ ກບັ ກາກບອນ 14 ໃນ ຊນັ້ ບນັ ຍາກາດ ຫຼ ໃນນາໍ້ ສນິ້ ສຸດລງົ ດູ່ ງັ ນນັ້ ປະລມິ ານກາກບອນ 14 ທູ່ ີມຢີ ູ່ ູໃນແຕູ່ ກູ່ ອນກູ່ ໍຈະລົດຈໍານວນລງົ ໄປ ເລອ້ ຍໆ ເປັນຜນົ ສບເນູ່ ອງມາຈາກຕວົ ຂອງມນັ ເອງ ອດັ ຕາການສະລາຍຕວົ ຂອງສານກາໍ ມນັ ລງັ ສີ ນຍິ ມົ ກນັ ເວາົ້ ໃນຮູບ ຂອງ “ ເຄູ່ ງີ ຊວີ ດິ ” ໝາຍເຖິງໄລຍະເວລາທູ່ ສີ ານກາໍ ມງັ ລງັ ສີ ສະລາຍຕວົ ໄປ ເປັນປະລມິ ານເຄູ່ ງິ ໜູ່ ງຶ ຂອງປະລມິ ານທູ່ ມີ ີ ຢູ່ ູກູ່ ອນ. ສາໍ ລບັ ຄູ່ າ ເຄູ່ ງິ ຊວີ ດິ ຂອງ ກາກບອນ 14 ມຄີ ູ່ າເທູ່ າົ ກບັ 5,568 ປີ. ດູ່ ງັ ນນັ້ , ຖາ້ ເຮາົ ຮູປ້ ະລມິ ານກາກບອນ 14 ທູ່ ມີ ຢີ ູ່ ູຢູ່ າງຄງົ ທູ່ ີ ໃນບນັ ຍາກາດ ແລະ ມຊີ ວີ ດິ ຢູ່ ູໃນປັດຈບຸ ນັ ໃນຕວົ ຢູ່ າງ ບູຮານວດັ ຖຸ ເຮາົ ກໍສາມາດ ຄາໍ ນວນຫາເວລາ ທູ່ ຜີ ູ່ ານມາຕງັ້ ແຕູ່ ຕວົ ຢູ່ າງນນັ້ ຕາຍ ໄປຈນົ ເຖິງເວລາປັດຈບຸ ນັ ໂດຍທູ່ ວົ ໄປການກາໍ ນດົ ຄູ່ າອາຍຸ ໂດຍວທິ ນີ ສີ້ າມາດກາໍ ນດົ ຄູ່ າອາຍຸ ໃນຊາວງ 200-50.000 ປີ ມາແລວ້ ຖາ້ ຫຼາຍກວູ່ າມກັ ຈະໃຊບ້ ູ່ ໄໍ ດຜ້ ະລດິ ຈນົ ເປັນທູ່ ຍີ ອມຮບັ ກນັ . ປະເພດ ແລະ ປະລມິ ານຕວົ ຢູ່ າງ ທູ່ ສີ າມາດນໍາມາກໍານດົ ຄູ່ າຕວົ ຢູ່ າງທູ່ ເີ ໝາະສມົ ສໍາລບັ ໃຊໃ້ ນການກໍານດົ ຄູ່ າ ອາຍຸ ໂດຍວທິ ນີ ຈີ້ ະມທີ າດກາກບອນເປັນອງົ ປະກອບ ແລະ ທາດກາກບອນສາມາດແລກປູ່ ຽນທາດກາກບອນໃນ ບນັ ຍາກາດ ຫຼ ໃນນໍາ້ ໄດ ້ ຕວົ ຢູ່ າງປະເພດທູ່ ວີ ູ່ າໄດແ້ ກູ່ : ໄມ ້ , ຖູ່ ານ, ເປອກຫອຍ, ກະດກູ ແລະ ຖູ່ ານພດຶ ຕົວຢູ່ າງ 42

ດູ່ ງັ ກູ່ າວໄດມ້ າຈາກສູ່ ງິ ທູ່ ມີ ຊີ ວີ ດິ ທງັ ນນັ້ . ນອກນນັ້ , ຍງັ ມປີ ະເພດກາກບອນເນດໃນດນິ ຫຼ ກາກບອນເນດໃນຕະກອນ ທະເລ ຫຼ ທະເລສາບກໍສາມາດນາໍ ມາກໍານດົ ຄູ່ າອາຍໄຸ ດ ້ ຕວົ ຢູ່ າງພວກ ຫນີ , ລູກປັດແກວ້ , ໂລຫະ ແລະ ເຄູ່ ອງ ປັ້ນດນິ ເຜາົ ບູ່ ສໍ າມາດນາໍ ມາກາໍ ນດົ ຄູ່ າອາຍຸໂດຍວທິ ນີ ໄີ້ ດ.້ ຕາຕະລາງ 1 ປະລມິ ານຂອງຕວົ ຢູ່ າງປະເພດຕູ່ າງໆທູ່ ໃີ ຊກ້ ານກາໍ ນດົ ຄູ່ າອາຍຸ ລ/ດ ປະເພດຕວົ ຢູ່ າງ ປະລມິ ານທູ່ ຕີ ອ້ ງການກາຼ ມ 1 ຖູ່ ານໄມ ້ 10-20 2 ໄມ ້ 20-30 3 ເປອກຫອຍ 50-100 4 ຖູ່ ານພດຶ 50-100 ໝາຍເຫດ: ຕວົ ຢູ່ າງ: ປະເພດກະດກູ ກໍສາມາດນໍາມາກາໍ ນດົ ຄູ່ າອາຍຸ ໄດແ້ ຕູ່ ປະລມິ ານທູ່ ໃີ ຊຂ້ ນຶ້ ກບັ ອາຍຸຂອງຕວົ ຢູ່ າງຂອງ ກະດກູ ນນັ້ ໂດຍທູ່ ວົ ໄປ ກໍຈະໃຊປ້ ະມານ 1000-3000 ກາຼ ມ ຕາຕະລາງ 2 : ຕວົ ຢູ່ າງ ການກາໍ ນດົ ຄູ່ າອາຍຸ ດວ້ ຍວທິ ກີ າກບອນ 14 ຈາກຖໍາ້ ເປູ່ ອງ ແບບ ແຂວງ ສຸ ລາດ ທານີ ຕວົ ຢູ່ າງໝາຍ ປະເພດຕວົ ຢູ່ າງ ຜນົ ການກໍານດົ ອາຍຸຄູ່ າອາຍຸ ເປັນປີ ກູ່ ອນ ເລກ ຄສ 1950+_10 1 ກະດກູ ຕນົ້ ຂາມະນດຸ ດາ້ ນຊາ້ ຍ 4,750+_210 2 ຫອບກາບນໍາ້ ຈດ 6,910+_180 3 ກະດກູ ສດັ 4,760+_150 4 ຫອຍກາບນາໍ້ ຈດ 6,510+_360 ຕວົ ຢູ່ າງເຫູ່ ຼາົ ນີ້ ມາຈາກຊນັ້ ວດັ ທະນະທາໍ ດຽວກນັ ຄູ່ າອາຍຸທູ່ ແີ ຕກຕູ່ າງກນັ ອາດມາຈາກການຄາດເຄູ່ ອນກາບສູ່ ງິ ປົນ ເປ້ອນ ແລະ ການສະສມົ ຫນີ ປູນໃນຕວົ ຢູ່ າງທູ່ ເີ ປັນຫອຍ. ດູ່ ງັ ນນັ້ , ຜູຂ້ ຽນ ເຊູ່ ງິ ເປັນຜູດ້ າເນນີ ການຂຸດຄນົ້ ຈູ່ ງຶ ເລອກໃຊ ້ ຄູ່ າອາຍຸ ທູ່ ເີ ໝາະສມົ ແລະ ອາດຈະເປັນໄປໄດໂ້ ດຍນາໍ ຄູ່ າມາຄໍານວນດູ່ ງັ ນ:ີ້  ຄູ່ າອາຍຸຈາກກະດູກ 2 ຄູ່ າ ເລອກຄູ່ າບວກໄດ ້ 4,960 ແລະ 4,910 ປີມາແລວ້  ຄູ່ າອາຍຸຈາກຫອຍ 2 ຄູ່ າ ເລອກຄູ່ າລບົ ໄດ ້ 6,150 ແລະ 6,730 ປີມາແລວ້  ຄູ່ າອາຍຸຂອງຖໍ້າເປູ່ ອງ ແບບອາດຈະຢູ່ ູລະຫວູ່ າງ 5000-6000 ປີມາແລວ້ 3.2 ດວ້ ຍທູ່ ົງແມູ່ ເຫຼກັ (Archaeomagentic Dating) ເປັ ນທູ່ ີຮູກ້ ນັ ໂດຍທູ່ ົວໄປວູ່ າ ໂລກເປັ ນສະພາບເປັນສະໝາມແມູ່ ເຫຼກັ ທູ່ ມີ ຂີ ອບກວາ້ ງຂວາງ ຂຶນ້ ໄປໃ ນ ບນັ ຍາກາດຮອບໂລກ ແລະ ເຖງິ ວູ່ າຈະມຂີ ວົ້ ໂລກເໜອ ແລະ ຂວົ້ ໂລກໃຕ ້ ພູມສາດ ແລວ້ ກໍຕາມກໍມຂີ ົວ້ ແມູ່ ເຫຼັກເ ໜອ ແລະ ແມູ່ ເຫກຼັ ໃຕອ້ ກີ ດວ້ ຍ. 43

ຕງັ້ ແຕູ່ ຄຣດິ ສະຕະວດັ ທີ XIII ເປັນຕນົ້ ມາຊາວເອລີ ບົ ໄດພ້ ະຍາຍາມຄນົ້ ຄວາ້ ທດົ ລອງກູ່ ຽວກບັ ເຂມັ ທດິ ແລະ ອໍານາດແມູ່ ເຫຼກັ ໂລກ ພບົ ວູ່ າສະໝາມແມູ່ ເຫຼກັ ມກີ ານປູ່ ຽນແປງຢູ່ ູຕະຫອຼ ດເວລາ ຈາກການສງັ ເກດ ດູ່ ງັ ກູ່ າວ ຈູ່ ງຶ ເປັນ ທູ່ ສີ ນົ ໃຈວູ່ າວທິ ນີ ໄີ້ ປໃຊ ້ ໃນການກໍານດົ ອາຍຸ ສະໄໝບູຮານວດັ ຖຸໄດ ້ ນກັ ວທິ ະຍາສາດ ຈູ່ ງຶ ດາໍ ເນນີ ການຄນົ້ ຄວາ້ ທດົ ລອງຈນົ ໄດຮ້ ບັ ຜນົ ສະຫຸບຼ ກູ່ ຽວກບັ ການຄນົ້ ຄວາ້ ສະໝາມແມູ່ ເຫກຼັ ໂດຍພບົ ຄວາມຈງິ 3 ປະການຄ:  ຂວົ້ ເໜອ - ຂວົ້ ໃຕຂ້ ອງແມູ່ ເຫກຼັ ແຕກຕູ່ າງກບັ ຂວົ້ ເໜອ ແລະ ໃຕພ້ ູມສາດ  ຂວົ້ ແມູ່ ເຫກຼັ ປູ່ ຽນແປງຕະຫຼອດເວລາ  ວດັ ຖຸໃດທູ່ ມີ ທີ າດເຫຼກັ ຈະມອີ ໍານາດແມູ່ ເຫກຼັ ໂດຍໄດຮ້ ບັ ອນີ ຊີ ຂອງສະໝາມແມູ່ ເຫກຼັ ໂລກເຊູ່ ງິ ເອນີ້ ວູ່ າ : Remnant Magneticm Remnant Magneticm ຈະປະກດົ ຢູ່ ູໃນເທງິ ໜາ້ ໂລກ ທູ່ ວົ ໄປເມູ່ ອມີ ຜູຂ້ ຸດເອາົ ດນິ ມາປັ້ນເປັນຖ້ວຍ, ໝ,ໍ້ ຊາມ (ເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ) ແລວ້ ເອາົ ມາເຜາົ ໄຟ ອຸນຫະພູມ ປະມານ 500 ອງົ ສາເຊ ວດັ ຖຸ ນນັ້ ກໍຈະ ເສຍອາໍ ນາດແມູ່ ເຫກຼັ ເມູ່ ອໄດຮ້ ບັ ຄວາມຮອ້ ນແຕູ່ ວູ່ າວດັ ຖຸ ນນັ້ ເຢັນລງົ ຈນົ ມອີ ຸນຫະພູມປົກກະຕກິ ູ່ ໍຈະກບັ ມາມອີ ໍານາດ ແມູ່ ເຫກຼັ ອກີ ທດິ ທາງອາໍ ນາດແມູ່ ເຫຼກັ ຄງັ້ ກູ່ ອນນຈີ້ ະໄດຮ້ ບັ ສານອນິ ຊສີ ະໝາມແມູ່ ເຫກຼັ ໃນຂະນະນນັ້ ເຊູ່ ນັ : ຫາກທດິ ທາງຂອງແມູ່ ເຫຼກັ ໂລກ ໃນເສດເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ກງົ ກບັ ຂວົ້ ແມູ່ ເຫຼກັ ໂລກທູ່ ເີ ປັນທກຶ ໄວເ້ ມູ່ອປີ ຄສ 1580 (ພ.ສ 2123) ເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍດນິ ເຜາົ ນນັ້ ສາ້ ງຂນຶ້ ປີ ຄ.ສ 1580 (ພ.ສ 2123) ເປັນຕນົ້ . 3.3 ດວ້ ຍການດູດຊຶມອາຍນາ້ ( Obsidian Hydration Dating) Obsidian ເປັນແກວ້ ຊະນດິ ໜູ່ ງຶ ທູ່ ເີ ກດິ ຈາກການລະເບດີ ຂອງພູເຂາົ ໄຟ ມຫີ ຼາຍສເີ ຊູ່ ນັ : ສເີ ທາົ , ສນີ ໍາ້ ຕານ, ສນີ າໍ້ ຕານອອກແດງ, ຈນົ ກະທງັ ສດີ ໍາຄຖູ່ ານຫນີ ຄວາມແຕກຕູ່ າງຂອງເນອ້ ສເີ ກດີ ຈາກການປະກອບເນອ້ ແກວ້ ແລະ ອດັ ຕາທູ່ ໄີ ດຮ້ ບັ ຄວາມເຢັນຄນົ ສະໄໝບູຮານນໍາ Obsidian ມາໃຊເ້ ຮດັ ເຄູ່ ອງມ ແລະ ເຮດັ ເຄູ່ ອງປະດບັ ຕະຫອຼ ດຈນົ ເອາົ ມາເຮດັ ສລີ ະປະວດັ ຖຸອູ່ ນໆ ໃນປີ ຄສ 1960 ໄດມ້ ນີ ກັ ວທິ ະຍາສາດ 2 ທູ່ ານ ຄ: Drlrving Friedman ແລະ Dr Robert L smith ຄນົ້ ພບົ ວູ່ າ Obsidian ເປັນແກວ້ ທູ່ ສີ າມາດດດູ ຊມຶ ນາ້ ເຂາົ້ ໄປຕາມຜວິ ໄດ ້ ໂດຍຂະບວນ ການທູ່ ເີ ອນີ້ ວູ່ າ : Obsidian ຈນົ ກາຍເປັນສູ່ ວນທູ່ ປີ ະກດົ ຢູ່ ູຕາມພນ້ ໜາ້ ເຊູ່ ງິ ເອນີ້ ວູ່ າ Hydration Layer ແຕູ່ ກໍຍງັ ມສີ ູ່ ງິ ທູ່ ຕີ ອ້ ງການຮູຕ້ ູ່ ໍໄປອກີ ວູ່ າ ນາໍ້ ທູ່ ຊີ ມຶ ເຂາົ້ ໄປນນັ້ ເປັນອດັ ຕາສູ່ ວນທູ່ ແີ ນູ່ ນອນສະໝູ່ ໍາສະເໝທີ ຸກໆປີ ຫຼ ບູ່ ໍ ຖາ້ ບູ່ ໍສະ ໝູ່ ໍາສະເໝກີ ນັ ທຸກໆ ປີກໍອາດນາໍ ມາໃຊວ້ ດັ Hydration ໄດເ້ ຮດັ ໃຫຮ້ ູອ້ າຍຸ ຂອງ Obsidian ນັນ້ ວູ່ າມອີ າຍຸ ຈກັ ປີ ອດັ ຕາຂອງ Hydration ອາດນາໍ ມາກໍານດົ ອາຍຸບູຮານວດັ ຖຸ ໄດຄ້ ນໍາເອາົ ມາຕດັ ແລະ ຝົນໃຫມ້ ຄີ ວາມໜາ 0,003 ນວີ້ ແລວ້ ນາໍ ມາວດັ ຄວາມໜາຂອງ Hydration Layer ໂດຍມໜີ ູ່ ວຍວັດ ເປັນ Micron (1 ໄມຄອນເທູ່ ົາກບັ 0,001 ມມ) ເຊູ່ ງິ ສາມາດນາໍ ໄປຫາອາຍຸ ໄດໂ້ ດຍການປຽບທຽບກບັ ຄວາມໜາມາດຕະຖານຂອງວດັ ຖຸທູ່ໄີ ດມາຈາກ ທູ່ ຕີ ູ່ າງໆຂອງໂລກເຊູ່ ນັ : Obsidian ໄດມ້ າຈາກ ເອຢິບ ຈະມີ Hydration Layer ໜາປະມານ 14 ໄມຄອນ, ເຊູ່ ງິ ມອີ າຍຸ ປະມານ 1000 ປີ ມາແລວ້ ເປັນຕນົ້ . 3.4 ດວ້ ຍນັບວງົ ປີ ຂອງຕນົ້ ໄມ ້ (Dendrochrono Logy Dating) ການນບັ ວງົ ປີຂອງຕນົ້ ໄມ ້ (Tree – Ring) ເປັນທູ່ ຍີ ອມຮບັ ວູ່ າວງົ ປີຂອງຕນົ້ ໄມສ້ າມາດບອກອາຍຸ ຂອງຕນົ້ ໄມ ້ ນນັ້ ໄດ,້ ເຊູ່ ງິ ມາກຈາກຄວາມຈງິ ທູ່ ວີ ູ່ າຕນົ້ ໄມມ້ ຂີ ະໜາດໃຫຍູ່ ຂຶນ້ ໂດຍການເພູ່ ີມວົງປີໃຫແ້ ກູ່ ລາໍ ຕນົ້ ຄວາມໜາບາງຂອງວງົ ປີຕນົ້ ໄມ ້ແຕູ່ ລະທອ້ ງຖູ່ ິນຈະເຮດັ ໃຫເ້ ຫນັ ເຖງິ ຄວາມແຕກຕູ່ າງທາງດາ້ ນສະພາບ ພູມສາດໄດ້ ໂດຍທູ່ ວົ ໄປແລວ້ ຕນົ້ ໄມຈ້ ະເພູ່ ມີ ວງົ ປີ ໂດຍການສາ້ ງເຊວຂນຶ້ ມາໃນລະດູທູ່ ມີ ອີ າກາດຊຸມຊູ່ ນ ເໝ 44

າະແກູ່ ການຈະເລນີ ເຕບີ ໂຕຂອງຕນົ້ ໄມ ້ ຕນົ້ ໄມຈ້ ະຂະຫຍາຍລາໍ ຕນົ້ ອອກໄປໄດຫ້ າຼ ຍວງົ ປີ ກໍມຄີ ວາມກວາ້ ງໃນ ທາງກງົ ກນັ ຂາ້ ມຫາກປີໃດມຄີ ວາມແຫງ້ ແລງ້ ຂາດຄວາມອຸ ດມົ ສມົ ບູນ ເຮດັ ໃຫຕ້ ົນ້ ໄມງ້ ອກງາມໄດຊ້ າ້ ລໍາຕນົ້ ຂະຫຍາຍຕວົ ໄດຢ້ ູ່ າງໜອ້ ຍວງົ ປີກໍຈະແຄບ. ການກວດສອບບູຮານວດັ ຖຸທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍໄມຈ້ ະຕອ້ ງນາໍ ມາປຽບທຽບກບັ ຕວົ ຢູ່ າງ (Pattern) ເຊູ່ ິງຮູ ້ ວູ່ າອາຍຸແນູ່ ນອນແລວ້ ແລະ ແບບຢູ່ າງນນັ້ ຈະຕອ້ ງເປັນໄມທ້ ູ່ ມີ າຈາກບໍລເິ ວນດຽວກບັ ໄມທ້ ູ່ ີຕອ້ ງການທດົ ສອງອາຍຸ . 45

ບດົ ທີ 6 ບູຮານຄະດີ ແລະ ມໍລະດກົ ຂອງລາວ 1. ປະຫວັດການສຶກສາບູຮານຄະດີໃນລາວ ປະເທດລາວເປັນປະເທດໜູ່ ງຶ ທູ່ ມີ ຂີ ອບເຂດກວາ້ ງໃຫຍູ່ , ບາງບູ່ ອນກວມເອາົ ສອງຝັງລອ້ ງແມູ່ ນໍ້າຂອງຕອນກາງ ແຕູ່ ເໜອເຖງິ ໃຕ ້ ເຊູ່ ງິ ແຕູ່ ກູ່ ອນມເີ ນອ້ ທູ່ ຂີ ອບເຂດກວາ້ ງຂວາງກວູ່ າທູ່ ມີ ໃີ ນປັດຈບຸ ັນ ແລະ ເປັນ ອານາຈກັ ໜູ່ ງຶ ທູ່ ີມີ ບດົ ບາດທາງດາ້ ນເສດຖະກດິ , ການເມອງ, ວດັ ທະນະທໍາ ແລະ ສງັ ຄມົ ຜູ່ ານໄລຍະປະຫວດັ ສາດອນັ ຍາວນານຄກັບ ກບັ ອານາ ຈກັ ອູ່ ນໆຢູ່ ູແຫຼມອນີ ດຈູ ນີ . ແຜນດນິ ທີ ເອນີ້ ວູ່ າ ເປັນປະເທດລາວໃນປັດຈບຸ ນັ ນ,ີ້ ເປັນເສນັ້ ທາງຜູ່ ານລະຫວູ່ າງ ມະນຸດ ຊາວາ (Java) ກັບ ມະນຸດປັກກງິ ເຊູ່ ງິ ມອີ າຍຸ ປະມານ 800.000 ປີ ມາແລວ້ ແຕູ່ ເປັນແຜນດນິ ທູ່ ໃີ ກຊ້ ດິ ກບັ ວດັ ທະນະທາໍ ປົວບນິ ແລະ ວດັ ທະນະທາໍ ດງົ ຊອນ ຂອງ ຫວຽດນາມ. ດູ່ ງັ ນນັ້ , ຈູ່ ງຶ ເປັນທູ່ ແີ ນູ່ ນອນວູ່ າ ດນິ ແດນລອ້ ງແມູ່ ນາ້ ຂອງທູ່ ເີ ອນີ້ ວູ່ າ ເປັນ ປະເທດລາວນຈີ້ ະຕອ້ ງມມີ ະນດຸ ເຂາົ້ ມາອາໄສຢູ່ ູແລວ້ ນບັ ເປັນ ແສນໆປີມາແລວ້ ຢູ່ ູລາວເພູ່ ນີ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ບາງຮູ່ ອງຮອຍ ປະຫວດັ ສາດວດັ ທະນະທໍາ ມະນດຸ ປະຖມົ ບູຮານ ແລະ ຫກຼັ ຖານປະຫວດັ ສາດໃນສະໄໝຕູ່ າງໆຄ: - ຍຸ ກຫນີ ເກູ່ າົ ( Polaeolithic Period ) - ຍຸກຫນີ ກາງ ( Mesrlithic period ) - ຍຸກຫນີ ໃໝູ່ ( Neolithic period ) - ຍຸກຫນີ ໃຫຍູ່ ( Megalithic period ) - ຍຸກໂລຫະ ( Metal period ) 1. ຍຸ ກຫີນເກູ່ ົາ ເພູ່ ນີ ໄດສ້ ໍາຫວຼ ດພບົ ເຫນັ ເຄູ່ ອງມ, ເຄູ່ ອງໃຊເ້ ພູ່ ອລູ່ າເນອ້ ສດັ ໃຫຍູ່ ຂອງມະນດຸ ປະຖມົ ບູຮານ ຫຼ ວູ່ າເຄູ່ ອງມຫຍາບໆ ມທີ ູ່ ວົ ໆໄປໃນແຜນດນິ ລາວ ໂດຍສະເພາະຢູ່ ູແຂວງຫວົ ພນັ , ຊຽງຂວາງ, ຫວຼ ງພະບາງ, ວງັ ວຽງແຂວງວຽງຈນັ , ມະຫາ ໄຊ ແຂວງຄາໍ ມູ່ ວນ ແລະ ພເິ ສດໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ບງິ້ ກະໂຫຼກຫວົ ຄນົ ປະຖມົ ບູຮານ, ກະດູກສດັ , ແຂວ້ ສັດທູ່ ີຖໍ້າຮູ່ າງ, ຖໍ້າ ປູ່ ອງສາຍພູເລຍີ ໄປທາງທດິ ຕາເວນັ ອອກສຽງເໜອຂອງແຂວງ ຫຼວງພະບາງ ປະມານ 40.000 ປີ ມາແລວ້ ແລະ ສນັ ນຖິ ານວູ່ າ ອາດແມູ່ ນມະນຸດເຜູ່ າົ ພນັ ດຽວກນັ ກບັ ມະນດຸ ຊາວາ (ອນິ ໂດເນເຊຍ) ແລະ ມະນດຸ ປັກກູ່ ງິ (ສປ ຈນີ ). 2. ຍຸ ກຫນີ ກາງ ເພູ່ ນີ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍຫນີ ມຮີ ູບຊູ່ າງສມີ ພດັ ທະນາຂນຶ້ ແຕູ່ ເລກັ ນອ້ ຍ. ສູ່ ວນຫາຼ ຍແມູ່ ນເຄູ່ ອງມຫນີ ໜາ້ ດຽວ. ເຄູ່ ອງມນເີ້ ພູ່ ນີ ໄດພ້ ບົ ເຫນັ ຢູ່ ູຫຼາຍບູ່ ອນທາງພາກເໜອຂອງປະເທດລາວ ໃນປີ 1974- 1975 ໄດຄ້ ົນ້ ພົບ ເຫນັ ຢູ່ ູຖໍ້າດນິ ບາ້ ນວງັ , ເມອງຊະນະຄາມ, ຖໍາ້ ຜາຮູ່ ອມ ເມອງວງັ ວຽງ ແຂວງວຽງຈນັ . ເຄູ່ ອງມຫີນປະເພດນສີ້ ນັ ນິ ຖາມວູ່ າ ແມູ່ ນວດັ ທະນະທໍາດຽວກບັ ຮວົ ບນິ ສສ ຫວຽດນາມ, ຖໍາ້ ເມນ ປະເທດໄທ ເຊູ່ ງິ ມອີ າຍຸ ປະມານ 7000 ປີ ຫາ 20.000 ປີມາແລວ້ 3. ຍຸ ກຫນີ ໃໝູ່ 46

ຍຸ ກນເີ້ ພູ່ ນີ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ເຄູ່ ອງມທູ່ ພີ ດັ ທະນາສູງຂນຶ້ ຕາມແບບສະບບັ ເຄູ່ ອງມອອກແຮງງານຊະນດິ ຕູ່ າງໆເຊູ່ ນັ : ຂວັນ ຫນີ ປະເພດມບີ ູ່ າ, ບູ່ ໍມບີ ູ່ າບາງອນັ ມຮີ ູດາ້ ມ, ບາງອນັ ບູ່ ໍມຮີ ູດາ້ ມ ແລະ ມປີ າຍຄມົ ບາງທອ້ ງຖູ່ ິນປະຊາຊນົ ເອີນ້ ວູ່ າ : ຂວນັ ຟາ້ , ຂວນັ ແຖນ ແລະ ບາງບູ່ ອນເອນີ້ ວູ່ າສຽມຕູມ ແລະ ອູ່ ນໆ ເຄູ່ ອງມປະເພດນີ້ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ເຫນັ ຫຼາຍພິເສດ ແມູ່ ນຢູ່ ູແຂວງຫຼວງພະບາງ, ວຽງຈນັ ແລະ ຄໍາມູ່ ວນ. 4. ຍຸ ກຫນີ ໃຫຍູ່ ແມູ່ ນໄລຍະທູ່ ຕີ ູ່ ເໍ ນູ່ ອງກນັ ລະຫວູ່ າງບຸ ກຫນີ ໃໝູ່ ແລະ ຍຸກໂລະຫະ ເຊູ່ ງິ ມະນກຸ ນຍິ ມົ ກນັ ເອາົ ຫນີ ກອ້ ນໃຫຍູ່ ມາປະດດີ ສາ້ ງເປັນອະນສຸ ອນ ເຖງິ ອນັ ໃດອນັ ໜູ່ ງຶ ຫຼ ພທິ ກີ າໍ ທາງສາສະໜາ ຕາມຄວາມເຊູ່ ອຖ ວດັ ທະນະທາໍ ຫນີ ໃຫຍູ່ ນໄີ້ ດພ້ ບົ ເຫນັ ຢູ່ ູ ສປປລາວ ຫາຼ ຍບູ່ ອນຄ : ກູ່ ຸມເສາົ ຫນີ ເມອງຮາມ, ເມອງເປີນແຂວງຫົວພນັ ເຊູ່ ງິ ມຂີ ະໜາດແຕູ່ 1 ແມດັ ເຖິງ 5 ແມດັ . ກູ່ ຸມໄຫຫນີ ທູ່ ແີ ຂວງຊຽງຂວາງ ບາງໜູ່ ວຍສູງໄດ ້ 3,25 ແມດັ ແລະ ປາກກວາ້ ງ 3 ແມດັ , ເຊູ່ ິງ ນນັ ຄນົ້ ຄວາ້ ສນັ ນຖິ ານວູ່ າໄຫຫນີ ນມີ້ ະນຸດບູຮານສາ້ ງຂນຶ້ ເພູ່ ອໃຊສ້ ບົ ຄນົ ຕາຍ ຫຼ ກະດູກຄນົ ຕາຍ, ເຊູ່ ງິ ເກບັ ໄວເ້ ພູ່ ອ ການນບັ ຖຕາມປະເພນຂີ ອງເຂາົ ເຈາົ້ ກູ່ ຸມຮູບຊາ້ ງຫນີ ມຢີ ູ່ ູຕາແສງເຕູ່ ງີ ເມອງຍມົ ມະລາດ, ຮູບນກົ ຍຸງຫນີ ໃຫຍູ່ ຕາແສງ ວຽງທອງເມອງຍມົ ມະລາດແຂວງ ຄາໍ ມູ່ ວນ ຍຸກຫນີ ໃຫຍູ່ ຢູ່ ູລາວຢູ່ າງໜອ້ ຍມອີ າຍຸປະມານ 2000 ປີ ຫາ 4000 ປີ ມາແລວ້ . 5. ຍຸ ກໂລຫະ ຍຸ ກນນີ້ ອນຢູ່ ູໃນສະໄໝທອງ ແລະ ເຫກຼັ ເຊູ່ ງິ ແມູ່ ນໄລຍະລະບອບສງັ ຄມົ ຂາ້ ທາດ ແລະ ສກັ ດນິ າແຕູ່ ຢູ່ ູລາວຍງັ ບູ່ ຮໍ ູ ້ ຄກັ ແນູ່ ວູ່ າລະບອບສງັ ຄມົ ຂາ້ ທາດມີ ຫຼ ບູ່ ໍ ແລະ ການລເິ ລູ່ ມີ ສງັ ຄມົ ສກັ ດນິ າມມີ າແຕູ່ ເມູ່ອໃດແທ ້ ແຕູ່ ວັດຖຸ ເຄູ່ ອງໃຊ ້ ສອຍທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍໂລຫະໄດພ້ ບົ ຢູ່ ູຫຼາຍບູ່ ອນເຊູ່ ນັ : ຂວານທອງບູ່ ມໍ ດີ າ້ ມ (ເອນີ້ ວູ່ າ ຂວານຟາ້ ຜູ່ າ) ໄດພ້ ບົ ເຫນັ ໃນບລໍ ເິ ວນ ອູ່ າງນາໍ້ ຊວງ, ທູ່ ງົ ຮາບ ແຂວງ ວຽງຈນັ , ຂວານທອງມຮີ ູດາ້ ມພບົ ຢູ່ ູແຂວງ ຫຼວງພະບາງ, ຈໍາປາສັກ ແລະ ບງັ້ ຄອງ (ກອງທອງ) ພບົ ຢູ່ ູພູຜາດູ່ າງແຂວງວຽງຈນັ ແລະ ບູ່ ອນອູ່ ນໆ ທາງພາກເໜອຂອງລາວມເີ ຄູ່ ອງເຫກຼັ ພບົ ເຫນັ ຢູ່ ູບໍລເິ ວນ ທູ່ ງົ ໄຫຫນີ ແຂວງຊຽງຂວາງ, ເຊູ່ ງິ ສນັ ນຖິ ານວູ່ າມອີ າຍຸປະມານ 2500 ປີຫາ 3000 ປີມາແລວ້ . 2. ປະເພດບູຮານຄະດີໃນລາວ 1. ປະເພດວດັ ຖຸ/ເຄູ່ ອງມ, ເຄູ່ ອງໃຊ,້ ເຄູ່ ອງເອ.້ ນບັ ແຕູ່ 6000-1200 ປີກູ່ ອນ ຄ.ສ (BC) ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ຮູ່ ອງຮອຍ ການດາໍ ລງົ ຊວີ ດິ ຂອງຄນົ ບູຮານຢູ່ ູຫຼາຍແຫູ່ ງ ເຊູ່ ນັ : ຢູ່ ູຖໍາ້ ເລຍີ ແລະ ຖໍ້າຮາງໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ເຄູ່ ອງມຫນີ ຕູ່ ອຍ, ແຂວ້ ແລະ ບງີ້ ກະໂຫກຼ ຂະໝບັ ຊາ້ ຍຂອງຄນົ ບູຮານ, ເຊູ່ ງິ ເປັນກະດູກປະເພດດຽວກບັ ມະນດຸ ຊາວາ ແລະ ມະນດຸ ປັກກູ່ ງິ ຢູ່ ູໃນສງັ ຄມົ ຊນົ ເຜູ່ າົ ເພູ່ ນີ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ຕງັ້ ຫນີ , ຫນີ ຕງັ້ , ໂລງຫນີ , ຂຸ ມສບົ ທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍແທູ່ ງຫນີ . ນອກນນັ້ , ຍງັ ຄນົ້ ພບົ ຫນີ ຕງັ້ ຢູ່ ູຊາເໜອ, ຫວຼ ງນາ້ ທາ, ຫວຼ ງພະບາງ ແລະ ໄຫ ຫນີ ຢູ່ ູແຂວງຊຽງຂວາງລວມທງັ ໂຮງສບົ ຫນີ ທູ່ ຄີ ນົ້ ພບົ ຢູ່ ູຕາມຖໍ້າຕາມພູຕູ່ າງໆ. ນອກຈາກນັນ້ , ຍັງໄດພ້ ບົ ເຕກັ ນກິ ການຕູ່ ໍາແຜູ່ ນຕດິ ຢູ່ ູໝໍບ້ າ້ ນຊຽງ. ຢູ່ ູຖໍາ້ ເລຍີ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ໂຄງກະໂຫຼກຫວົ ຄນົ ແລະ ແຂວ້ ໂຄມ (ແຂວ້ ກກົ ) ຂອງຄນົ ສະໄໝສະຫະຊີບປະຖົມ ບູຮານ ພອ້ ມທງັ ເຄູ່ ອງມຫນີ ຕູ່ ອຍດາ້ ນດຽວ ແລະ ກະດູກສດັ ໃນຍຸກດຽວກນັ ເຊູ່ ນັ : ກະດກູ ຊາ້ ງ, ກະດູກໝ,ີ ກະດູກ ແມວ,ກະດກູ ສງິ , ກະດກູ ກວາງ ແລະ ກະດູກແຮດ ຢູ່ ູຖໍ້າຮາງໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ແຂວ້ ຄນົ ຊະນີ ບງີ້ ຫວົ ຄນົ ຊະນ,ີ ບງິ້ ກະດູກຂາ້ ງຊາ້ ຍຂອງຄນົ ຊະນ.ີ ພອ້ ມທງັ ເຄູ່ ອງມຫນີ ດາ້ ນດຽວຮູບສາມຫຽຼ ມຄມົ ແຫຼມ, ກະດກູ ສດັ ກາຍເປັນຫນີ ແລວ້ , ກະດູກເໝອຍ, ກະດູກແມວ, ກະດູກກວາງ, 47

ກະດກູ ງາຊາ້ ງໂຄງ້ ແລະ ກະດກູ ສດັ ທູ່ ຖີ ກທຸບຕ,ີ ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍກະດູກສດັ ເຊູ່ ນັ : ເບດັ , ສູ່ ິວ ຢູ່ ູຖໍ້ານາງແອນ ຫູ່ າງຈາກຫຼວງພະບາງປະມານ 10 ກໂິ ລແມດັ ໄດພ້ ບົ ເຄູ່ ອງມທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍ ຫນີ ຝົນເປັນເຄູ່ ອງມສະໄໝຫນີ ໃໝູ່ . ນອກ ນນັ້ , ຍງັ ຄນົ້ ພບົ ເຄູ່ ອງໃຊໃ້ ນຍຸ ກໂລຫະເຊູ່ ນັ : ຂວານ, ທອງແດງ, ຂວານທອງເຫອຼ ງຄອ້ ງບງັ້ , ເຄູ່ ອງເອຕ້ ູ່ າງໆ ຢູ່ ູຫຼວງພະບາງໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ເຄູ່ ອງມ ແລະ ເຄູ່ ອງເອ,້ ອາວຸດຫຼາຍຊະນດິ ເຊູ່ ນັ : ຂວານ, ສູ່ ວີ , ຫອກ, ລູກທະນ,ູ ປອກແຂນ ແລະ ໂຈກທອງເຫອຼ ງ, ນກັ ບູຮານຄະດທີ ອງສາ ໄຊຍະວງົ ຄາໍ ດໄີ ດຄ້ ນົ້ ພບົ ວດັ ຖຸບູຮານຫຼາຍຢູ່ ູ ທູ່ ົງໄຫຫີນ ເຊູ່ ນັ : ໝາກປັດແກວ້ , ເຄູ່ ອງມຫນີ , ຫວົ ຂວານ, ວດັ ທະນະທາໍ ໄຫຫນີ ທູ່ ທີ ູ່ ງົ ໄຫຫນີ ສາ້ ງຂນຶ້ ໃນຍຸກໂລຫະຄ ສະໄໝ ທອງເຫອຼ ງ ແລະ ສະໄໝເຫກຼັ ອາຍຸປະມານ 2500 ປີຂນຶ້ ໄປເຖິງ 3500 ປີ. ຢູ່ ູເຂດລຽບນາໍ້ ເທນີ ເພູ່ ນີ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ຮູ່ ອງຮອຍບູຮານຄະດີ ໂດຍສະເພາະແມູ່ ນວດັ ຖຸ ບູຮານໃນຍຸ ກໂລຫະ ເຊູ່ ນັ : ຄກົ ຫນີ , ແກູ່ ວຫນີ ຕູ່ າໍ , ກງົ ລໍຫ້ ນີ ທູ່ ມີ ຮີ ູທາງກາງເຮດັ ຂນຶ້ ຢູ່ າງລະອຽດ ແລະ ຈບົ ງາມ, ເຊູ່ ງິ ຢູ່ ູລະຫວູ່ າງແຄມ ແມູ່ ນາໍ້ ເທນີ . ສະໄໝປັດຈບຸ ນັ ປະມານ 800 ປີ ຢູ່ ູແຂວງວຽງຈນັ ເພູ່ ນີ ໄດພ້ ບົ ເຄູ່ ອງປັ້ນດນິ ເຜາົ ລາຍຮອຍເຊອກແບບໃໝູ່ ແລະ ພະຊະນະດນິ ເຜາົ ຊະນດິ ແຂງ, ຖວ້ ຍ, ຊາມ, ເຄູ່ ອງເຫກຼັ , ທອງສໍາລດິ , ກະດູກຄນົ ທູ່ ເີ ຜາົ ແລວ້ , ປະມານ 3000 ປີມາແລວ້ ເພູ່ ນີ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ເມອງຮາ້ ງສໂີ ຄດຕະບອງເປັນເມອງທູ່ ບີ ູ່ ງົ ບອກລກັ ສະນະສງັ ຄົມເມອງໄດມ້ ີ ກອງມຸນດນິ ຂະໜາດໃຫຍູ່ ມລີ ກັ ສະນະຮູບຍາວ ພາຍໃນມູນດນິ ເດຍລະດາດໄປດວ້ ຍກອ້ ນດນິ ຈູ່ ີ ແລະ ເຟອ້ ງໝໄໍ້ ຫ ຢູ່ ູເມອງຊຽງ ຄານນກັ ສາໍ ຫວຼ ດໄດຄ້ ນົ້ ຄວາ້ ແລະ ຂຸ ດຄນົ້ ປີ 1973-1974 ໄດພ້ ບົ ຖາ້ ດນິ 2 ແຫູ່ ງຄ: ຢູ່ ູເມອງ ຊະນະຄາມ ວັນທີ 25/2/1947 ໄດຂ້ ຸດທດົ ລອງ. ຢູ່ ູເລູ່ າົ ປາໂກ ໃກໆ້ ກບັ ວຽງຈນັ ໄດຄ້ ນົ້ ພົບວັດຖຸ ບູຮານ ຫຼາຍຢູ່ າງອາຍຸ ຢູ່ ູລະຫວູ່ າງ ສະຕະວດັ ທີ II ກູ່ ອນ ຄ.ສ ເຖິງສະຕະວດັ ທີ II ຫຼງັ ຄ.ສ ໄດພ້ ບົ ເຄູ່ ອງມ, ເຄູ່ ອງໃຊທ້ ູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍໂລຫະເຊູ່ ນັ : ຄອ້ ງບງັ້ ທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍທອງສາໍ ລດິ , ເຄູ່ ອງປະດບັ ສໍາລດິ , ເຄູ່ ອງປັ້ນດນິ ເຜາົ ແລະ ລູກກງິ້ ເພູ່ ອແຕມ້ ລາຍໝ,ໍ້ 1983 ໄດຄ້ ນົ້ ພົບ ຄອ້ ງບງັ້ ຫຼ ຕູ່ ງັ ເຈອງ ໃນເຂດພູເຂາົ້ ລບິ ແລະ ພູສາມສຸ ມ. ໃນປີ 1991 ຢູ່ ູແຂວງຫຼວງພະບາງໄດຄ້ ົນ້ ພບົ ເຄູ່ ອງມ ປັ້ນດນິ ເຜາົ ທູ່ ສີ ໍາຄນັ ທູ່ ມີ ອີ າຍຸ 600 ປີມາແລວ້ . ປີ 1981-1990 ເພູ່ ີນໄດຄ້ ົນ້ ພບົ ເຄູ່ ອງປັ້ນດນິ ເຜາົ ຢູ່ ູບາ້ ນວັດນາກ ເມອງ ສສີ ດັ ຕະນາກ, ນະຄອນຫວຼ ງວຽງຈນັ . ປີ 2004 ຂຸດຄນົ້ ນໍາ້ ເທນີ 2 ໄກຄ້ ນົ້ ພບົ ໂຄງກະດູກຂອງຄນົ ບູຮານ. 3. ປະເພດສະຖານທູ່ ີບູຮານ ສະຖານທູ່ ບີ ູຮານທູ່ ສີ ໍາຄນັ ໃນແຜນດນິ ລາວມຫີ ຼາຍບູ່ ອນທູ່ໄີ ດພ້ ບົ , ເຊູ່ ງິ ເປັນເມອງທູ່ ຢີ ູ່ ູອາໄສໃນປັດຈບຸ ນັ ຄ: ເມອງ ຮາ້ ງ, ວດັ ຮາ້ ງ ແລະ ສະຖານທູ່ ອີ ູ່ ນໆເຊູ່ ນັ : ວດັ ພູຈາໍ ປາສກັ , ພະສາດຫນີ ໄດສ້ າ້ ງຂຶນ້ ປະມານ ສະຕະວດັ ທີ IV ຫາ ສະຕະວດັ ທີ V ແຫູ່ ງຄຮດິ ຕະສງັ ກາດສະໄມອານາຈກັ ຈາມປາ, ນອກນນັ້ ຍງັ ມສີ ວິ ະລງິ ຄະເສນັ້ ຜູ່ າສູນກາງ 0.60 cm ສູງ 1 m 60 cm ແລະ ອກີ ແບບໜູ່ ຶງຕິດກັບຮູ ບໂຍນແີ ຂວງ ຈໍາປາສັກ ເປັນຖານສູ່ ຫີ ຼຽມຮອງຮບັ ສາ້ ງໃນທາ້ ຍ ສະຕະວດັ ທີ IV ຫາຕນົ້ ສະຕະວດັ ທີ V ແຫູ່ ງຄຮດິ ຕະສງັ ກາດ. ພະທາດອຮີ ງັ ຕງັ້ ຢູ່ ູແຂວງ ສະຫວນັ ນະເຂດພາກໃຕຂ້ ອງລາວພະທາດນຈີ້ າກການສນັ ນຖິ ານວູ່ າພະທາດອີຮງັ ສາ້ ງຂນຶ້ ໃນສະໄໝ ສໂີ ຄດຕະບອງຕງັ້ ຢູ່ ູເມອງເກູ່ າົ 6 ກໂິ ລແມດັ ໄປທາງພາກໃຕ ້ ເມອງທູ່ າແຂກແຂວງ ຄໍາມູ່ ວນໄດສ້ າ້ ງ ຂນຶ້ ໃນລາຊະການຂອງພະເຈາົ້ ໄຊເສດຖາທລິ າດ ສະຕະວດັ ທີ XVI ເຊູ່ ງິ ສາ້ ງ ຫຼ ທບັ ໃສູ່ ພະທາດເກູ່ ົາສີໂຄດຕະບອງ ສະໄໝອານາຈກັ ສໂີ ຄດຈະເລນີ ຮູຸ່ງເຮອງ ເມູ່ ອປະມານສະຕະວດັ ທີ VI-X ແຫູ່ ງຄຮດິ ຕະສງັ ກາດ. ພະທາດຫຼວງເປັນພະທາດໃຫຍູ່ ທູ່ ີສຸ ດໃນ ສ.ປ.ປ.ລາວ ສາ້ ງຂນຶ້ ໃນສະຕະວດັ ທີ VI-X ແຫູ່ ງຄຮິດຕະ ສງັ ກາດ. ສະໄໝອານາຈກັ “ ຈນັ ລາ”ຈະເລນີ ຮູຸ່ງເຮອງແມູ່ ນສາ້ ງຂນຶ້ ເທູ່ ອທໍາອດິ ແລະ ສາ້ ງເທູ່ ອທີ ສອງໃນບໍລິເວນ 48

ທາດມຫີ ນີ ຈາລກ 2 ໜູ່ ວຍບອກວູ່ າເມູ່ອປີ ຄ.ສ 1566 ພະເຈາົ້ ໄຊຍະເສດຖາທລິ າດພາປະຊາຊນົ ຂອງພະອົງກູ່ ໍສາ້ ງ ພະທາດຫວຼ ງ ກວມພະທາດນອ້ ຍລູກໜູ່ ງຶ ທູ່ ມີ ມີ າແຕູ່ ກູ່ ອນແລວ້ ທູ່ ຊີ ານເມອງເບອ້ ງຕາເວນັ ອອກ. ພະທາດນີໃ້ ຫຊ້ ູ່ ວູ່ າ “ພະເຈດໂີ ລກະຈວຸ ະມະນ”ີ ແຕູ່ ຄນົ ທງັ ຫຼາຍເອນີ້ ວູ່ າພະທາດຫວຼ ງ. ນອກນ,ີ້ ຍງັ ມວີ ດັ ມະໂນລມົ ຫວຼ ງພະບາງສາ້ ງເມູ່ອ ຄ.ສ 1428 ກວມເອາົ ອດັ ຖທີ າດຂອງພະຍາລາ້ ນຄາໍ ແດງ ເປັນ ວດັ ທູ່ ເີ ດູ່ ນັ ທູ່ ສີ ຸດ ພະພຸດທະຮູບເຮດັ ດວ້ ຍທອງສໍາລດິ , ທອງເຫອຼ ງ, ຄາໍ ແລະ ວດັ ວຊິ ຸນ ສາ້ ງຂນຶ້ ໃນສະຕະວດັ ທີ XVI (ຄສ 1914 ເພູ່ ນີ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ພະພຸດທະຮູບຄາໍ , ທອງ, ເງນິ , ແກວ້ ... ລວມມເີ ຈດີ ພະປະທຸມ ຫຼ ພະທາດໝາກ ໂມພຸດທະສມິ ມາ, ທາດໝາກໂມ ເພູ່ ນີ ໄດຄ້ ນົ້ ພບົ ວດັ ຖຸທູ່ ມີ ຄີ ູ່ າຈາໍ ນວນຫາຼ ຍເຊູ່ ນັ : ພະທາດຈໍາລອງເຮດັ ດວ້ ຍທອງຄໍາ, ພະພຸດທະຮູບຄາໍ , ເງນິ , ທອງ ແລະ ອູ່ ນໆ. ນອກນນັ້ , ຍງັ ມວີ ດັ ຊຽງທອງດ, ເຊູ່ ງິ ເປັນວັດໜູ່ ງຶ ທູ່ ີສໍາຄັນໃນສະໄໝ ບູຮານຂອງຊາວຫຼວງພະບາງສາ້ ງກາງສະຕະວດັ ທີ XVI ແຫູ່ ງຄຮດິ ຕະສງັ ກາດສາ້ ງກູ່ ອນ ພະເຈາົ້ ໄຊເສດຖາທິລາດ ຍາ້ ຍນະຄອນຫວຼ ງຈາກຫຼວງພະບາງລງົ ມາສາ້ ງຕງັ້ ເມອງວຽງຈນັ ນອກນນັ້ , ຍງັ ມເີ ມອງບູຮານທູ່ ເີ ປັນເມອງຮາ້ ງເຊູ່ ນັ : ເມອງວຽງຄາໍ (ແຂວງວຽງຈັນ), ຊາກກໍາແພງເມອງບູ ຮານ ( ນະຄອນຫຼວງວຽງຈນັ ), ຊາກວດັ ຮາ້ ງ, ພະພຸດທະຮູບຫນີ , ປູນປັນ້ , ທອງ, ສລີ າຈາລກຶ , ຕວົ ອກັ ສອນມອນ, ຕວົ ທາໍ , ຕວົ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງຢັ້ງຢນທາງປະຫວດັ ສາດວູ່ າເປັນເມອງວຽງຄໍາບູຮານ. ເມອງວຽງຄໍາບູຮານຕງັ້ ຢູ່ ູບໍລິເວນທູ່ ົງຮາບ ສອງຝູ່ ັງລອ້ ງແມູ່ ນາໍ້ ງູ່ມຂອງແຂວງວຽງຈນັ ໃນເຂດເມອງ ແກວ້ ອຸດມົ ແລະ ໂພນໂຮງໃນປັດຈຸບນັ ສິລະປະຂອມໄດ ້ ເລູ່ ມີ ແຕູ່ ສະຕະວດັ ທີ XIV ຫາ XVI ຢູ່ ູເມອງວຽງຄາໍ ທູ່ ຮີ າບ ແຂວງ ວຽງຈນັ ຫໍພະແກວ້ ສາ້ ງຂນຶ້ ໃນປີ ຄ.ສ 1565 ສາ້ ງຂນຶ້ ເພູ່ ອເປັນບູ່ ອນປະທບັ ຢູ່ ູຂອງພະແກວ້ ມໍລະກົດ (ພະພຸ ດທະ ຮູບທູ່ ເີ ຮດັ ດວ້ ຍແກວ້ ມລໍ ະກດົ ) ໃນສະໄໝສະຖາປະນາເມອງ ວຽງຈນັ ເປັນ ນະຄອນຫວຼ ງຂອງ ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນ ຊາ້ ງ ໃຕກ້ ານນໍາພາຂອງເຈາົ້ ໄຊເສດຖາທລິ າດ ໃນສະຕະວດັ ທີ XVI ແຫູ່ ງຄຮດິ ຕະສງັ ກາດ ພະແກວ້ ມລໍ ະກດົ ໄດປ້ ະ ທບັ ຢູ່ ູນະຄອນຫວຼ ງວຽງຈນັ ນານເຖິງ 218 ປີ. ວດັ ອນິ ແປງ ເປັນວດັ ທູ່ ເີ ກູ່ າົ ແກູ່ ໃນສະໄໝກູ່ ອນແຕູ່ ມາຮອດ ຄ.ສ 1911-1912 ເປັນເທູ່ ອທໍາອິດທູ່ ມີ ກີ ານ ບູລະນະສອ້ ມແປງ ພຸດທະສມິ ມາ ວດັ ອນິ ແປງຄນ ເຊູ່ ງິ ເປັນສະຖານທສີ າສະໜາ ໃນສະໄໝມອນ-ຂອມ (ບູ່ ຮໍ ູວ້ ູ່ າໃຜ ສາ້ ງ, ສາ້ ງເມູ່ອໃດ). ວດັ ອງົ ຕ ້ ສາ້ ງຕງັ້ ຂນຶ້ ເມູ່ ອສະຕະວດັ ທີ XVI ແຫູ່ ງຄຮດິ ຕະສງັ ກາດ (ຄສ 1566) ພາຍຫຼັງໄຊຍະເສດຖາທິ ລາດ ສາ້ ງເມອງ ວຽງຈນັ ເປັນນະຄອນຫຼວງ 6 ປີ ແລະ ສນັ ນຖິ ານວູ່ າສາ້ ງໃສູ່ ວດັ ເກູ່ າົ ໃນສະໄໝຂອມ ເພາະບລໍ ເິ ວນ ວດັ ອນິ ແປງ ໄດພ້ ບົ ເຫນັ ວດັ ທະນະທໍາຂອມຫຼາຍອນັ ເຊູ່ ງິ ແຕູ່ ເມູ່ອກູ່ ອນວດັ ອງົ ຕ,້ ວດັ ອນີ ແປງ ແລະ ວັດຫາຍໂສກ ຕງັ້ ຢູ່ ູບລໍ ເິ ວນດຽວກນັ ແຕູ່ ກູ່ ອນເອນີ້ ວູ່ າ ວດັ ໄຊຍະພູມ ເມູ່ອມພີ ະພຸດທະຮູບ ອງົ ຕ ້ ມາປະດດິ ສະຖານຢູ່ ູທູ່ ີ ນນັ້ ແລວ້ ຄນົ ທງັ ຫຼາຍ ຈູ່ ງຶ ເອນີ້ ວູ່ າ ວດັ ອງົ ຕມ້ າຮອດທຸກວນັ ນີ້ ແຕູ່ ວດັ ນີ້ ສອ້ ມແປງຄນໃນປີ ຄ.ສ 1911-1912. ວດັ ສເີ ມອງເປັນວດັ ໜູ່ ງຶ ທູ່ ເີ ກູ່ າົ ແກູ່ ຂອງຊາວນະຄອນລວງວຽງຈນັ ສະໄໝບູຮານ ແລະ ສະໄໝຕູ່ ໆໍ ມາ ວດັ ສີ ເມອໄດສ້ າ້ ງທບັ ໃສສາສະນະສະຖານທູ່ ສີ ກັ ສດິ ຂອງຂອມ ສະໄໝຂອມເຮອງອໍານາດຢູ່ ູວຽງຈນັ ເມູ່ ອສະຕະວັດທີ XII- XIII ແຫູ່ ງຄຣິດຕະສງັ ກາດອາຍຸປະມານ 700-800 ປີມາແລວ້ ວດັ ທາງພະພຸດທະສາສະໜາ ຈູ່ ງຶ ໄດປ້ ຸ ກສາ້ ງ ຂນຶ້ ເມູ່ອສະຕະວດັ ທີ XVI ເມູ່ ອພະເຈາົ້ ອະນຸຣຸ ດ ໃນວດັ ນມີ້ ີ ພະພຸ ດທະຮູ ບ ທອງສໍາລິດໜກັ 211 ກິໂລສະແດງ ປະຕຫິ ານເມູ່ອເກດີ ໄຟໄໝວ້ ດັ ແລະ ພາກສູ່ ວນໜູ່ ງຶ ຂອງເມອງຫວຼ ງພະບາງ ປີ 1774. 49

ຢູ່ ູວດັ ພູ ຍງັ ຖໍ້າ ພາຍໃນຖໍ້າເລກ ມສີ ລີ າຈາລກຶ ຂຽນເປັນພາສາສນັ ສະກດິ , ຂະແມ ແລະ ສລີ າຈາລກຶ ອກີ ອນັ ໜູ່ ງຶ ແຜູ່ ນເປັນພາສາຂະແມ. ນອກນນັ້ , ຍງັ ມໃີ ບລານ. 4. ມໍລະດົກແຫູ່ ງຊາດຂອງລາວ 1. ປະເພດອະສັງຫາລິມະສບັ ປະເທດລາວ ເປັນປະເທດໜູ່ ງຶ ທູ່ ມີ ມີ ລໍ ະດກົ ແຫູ່ ງຊາດຫຼາຍແຫູ່ ງ ທູ່ ຊີ າວໂລກໄດຮ້ ບັ ຮູຢ້ ູ່ າງເປັນທາງການເຊູ່ນັ : ເມອງຫວຼ ງພະບາງ ແລະ ວດັ ພູຈໍາປາສກັ . ວດັ ພູຈໍາປາສກັ ເປັນປູ ຊະນິຍະສະຖານອັນລູ່ ຊູ່ ແຫູ່ ງ ໜູ່ ງຶ ໃນລະດບັ ສະຖານທູ່ ບີ ູຮານລະດບັ ຊາດແຫູ່ ງ ສາທາລະນະລດັ ປະຊາທປິ ະໄຕ ປະຊາຊນົ ລາວ ແລະ ເປັນໜູ່ ງຶ ໃນພາກພນ້ ອາຊຕີ າເວນັ ອອກສູ່ ຽງໃຕ,້ ມຈີ ດຸ ຕັງ້ ຢູ່ ູພູ ເກາົ້ ມຊີ ູ່ ເດມີ ວູ່ າ: ພູລງິ ຕະປະລະວະຕະ ໝາຍເຖງິ ພູເຂາົ ແຫູ່ ງຄວາມສກັ ສດິ . ວດັ ພູຈາໍ ປາສກັ ໄດຈ້ ດົ ເຂາົ້ ເປັນມູນມລໍ ະດກົ ໂລກທາງດາ້ ນບູຮານສະຖານບູຮານອນັ ລາໍ້ ຄູ່ າຂອງຊາດ ແລະ ໄດ ້ ຖກຮບັ ຮອງເຂາົ້ ເປັນມລໍ ະດກົ ແຫູ່ ງຊາດຢູ່ າງເປັນທາງການໃນປີ 1993 ທງັ ເຮດັ ໃຫສ້ າກນົ ຮບັ ຮູເ້ ຖິງຄວາມສາໍ ຄນັ ຂອງ ສະຖານທູ່ ບີ ູຮານແຫູ່ ງນດີ້ ວ້ ຍ. ກອງປະຊຸມສະໄໝສາມນັ ຄງັ້ ວນັ ທີ 25 ຂອງຄະນະກໍາມະການມລໍ ະດກົ ໂລກເຊູ່ ິງໄດ ້ ໄຂຂນຶ້ ໃນວນັ ທີ 11-16 ທນັ ວາ ປີ 2001 ທູ່ ນີ ະຄອນຫຼວງ ແຮນຊນີ ກີ ປະເທດ ແຟງແລງັ ໄດຮ້ ບັ ຮອງເອາົ ວດັ ພູພອ້ ມ ດວ້ ຍທງັ ກູ່ ຸມ ສະຖານບູຮານຈາໍ ປາສກັ ເຂາົ້ ເປັນມລໍ ະດກົ ໂລກ ຢູ່ າງເປັນທາງການພາຍຫຼງັ ທູ່ໄີ ດຮ້ ບັ ບດົ ລາຍງານຈາກ ຄະນະຜູຊ້ ູ່ ຽວຊານຂອງອົງການ Icomos ແລະ ICCROM ທູ່ ີມາກວດກາກບັ ທູ່ ີ ແລະ ຕລີ າຄາຄຸນຄູ່ າທາ ງ ປະຫວດັ ສາດ, ສລີ ະປະກໍາ ແລະ ວດັ ທະນະທໍາ ເຊູ່ ງິ ມເີ ງ່ອູ ນໄຂຢູ່ ູໃນລະດບັ ໂລກ. ຍງັ ມແີ ຈງ້ ການສະບບັ ທີ 1763/ຫສນຍ - ລຂ, ລງົ ວນັ ທີ 9/12/2002 ຂອງຫອ້ ງວູ່ າການສານກັ ງານນາຍົກ ລດັ ທະມນົ ຕໄີ ດຕ້ ກົ ລງົ ເຫນັ ດໃີ ຫເ້ ອາົ ວນັ ທີ 25-26 / 12/2002 ເປັນວນັ ຈດັ ປະກາດພທິ ີ ຮບັ ຮອງເອາົ ວດັ ພູ ຈາໍ ປາ ສກັ ເປັນມລໍ ະດກົ ໂລກ ແລະ ເອາົ ໂອກາດບຸນນະມດັ ສະການວດັ ພູຈໍາປາສກັ ທູ່ໄີ ດຮ້ ບັ ກຽດຈດັ ມລໍ ະດກົ ແຫູ່ ງໃໝູ່ ຂອງ ສ.ປ.ປ.ລາວ. ນອກນນັ້ , ຍງັ ມໂີ ຮງນາງສດີ າ ແລະ ຖະໜນົ ບູຮານພນ້ ທູ່ ດີ າ້ ນໃຕຂ້ ອງວດັ ພູແມູ່ ນພນ້ ທູ່ ອີ ຸ ດມົ ສມົ ບູນໄປດວ້ ຍ ຮູ່ ອງຮອບທາງດາ້ ນບູຮານຄະດຂີ ອງການວາງແຜນການນາໍ ໃຊພ້ ນ້ ທູ່ ໃີ ນໄລຍະການປົກຄອງຂອງວດັ ພູ ຖະໜນົ ບູຮານ ເຊູ່ ງິ ເປັນຖະໜນົ ທູ່ ເີ ລູ່ ມີ ຕນົ ຈາກໂຮງງວົ ທູ່ ວີ ດັ ພູ ເປັນຖະໜນົ ທູ່ ໃີ ຊເ້ ຊູ່ ອມຕູ່ ໍກັບນະຄອນອງັ ກໍ ເຊູ່ ິງເປັນໄລຍະທາງ ປະມານ 200 ກວູ່ າກໂິ ລແມດັ ເປັນຖະໜນົ ທູ່ ຍີ ກົ ພນ້ ຂນຶ້ ສູງ 2 ແມດັ , ກວາ້ ງ 14 ແມດັ ໂດຍມຮີ ູ່ ອງລະບາຍນໍາ້ ຢູ່ ູຕາມ ແຄມທາງໃນໄລຍະທາງ 1 ກໂິ ລແມດັ ທໍາອດິ ເພູ່ ອເປັນການປ້ອງກນັ ນໍ້າໄຫຼມາຈາກພູ ຖະໜກົ ດູ່ ງັ ກູ່ າວນີຍ້ ງັ ເປັນ ເງອູ່ ນໄຂໜູ່ ງຶ ທູ່ ຕີ ອບສະໜອງໃຫແ້ ກາການເຂາົ້ ເຖງິ ສະຖານທູ່ ຢີ ູ່ ູທາງໃຕຂ້ ອງວດັ ພູໄດຢ້ ູ່ າງສະດວກຈາດວັດພູໄປທາງ ໃຕປ້ ະມານ 1 ກໂິ ລແມດັ ແມູ່ ນພນ້ ທູ່ ຂີ ອງເຂດໂຮງນາງສດີ າອນັ ປະກອບມແີ ທູ່ ນບູຊາ, ຫອ້ ງໂຖງທາງເຂາົ້ ແລະ ຫໍຄອຍທູ່ ຖີ ກສາ້ ງໃນສະຕະວດັ ທີ 12 ຫໍຄອຍດູ່ ງັ ກູ່ າວນີ້ ໄດເ້ ພພງັ ລງົ ເກອບໝດົ ແລວ້ ຍງັ ເຫອຼ ແຕູ່ ໂຄງ້ ສາ້ ງດາ້ ນລູ່ ຸ ມທູ່ ີ ຖກສາ້ ງດວ້ ຍກອ້ ນຫນີ ໃຫຍູ່ ແລະ ແຂງແຮງ ສະຖານບູຮານດູ່ ງັ ກູ່ າວຖກອອ້ ມຮອບດວ້ ຍກໍາແພງ ແລະ ມອີ າຄານ ນອ້ ຍອກີ ຈາໍ ນວນໜູ່ ງຶ . ສະພາບສະຖານທູ່ ບີ ູຮານດູ່ ງັ ກູ່ າວໃນປັດຈບຸ ນັ ໄດສ້ ະແດງໃຫເ້ ຫນັ ເຖງິ ການເວລາຂອງສະຕະວັດທີ XI ແຕູ່ ການນໍາໃຊສ້ ະຖານທູ່ ທີ ງັ ໝດົ ແມູ່ ນນອນຢູ່ ູໃນສະຕະວດັ ທີ X ຫາສະຕະວດັ ທີ XIV ເມອງເກູ່ າົ : ຮູ່ ອງຮອຍຂອງຊາກ ເມອງເກູ່ າົ ທູ່ ສີ ນັ ນຖິ ານວູ່ າເປັນເມອງເກູ່ ົາເສດຖາປູຣະຕງັ້ ຫູ່ າງຈາດວດັ ພູ ໄປທາງທິດຕາເວັນອອກປະມານ 6,5 50