ປະຫວັດສາດເສຍເອກະລາດໃຫ້ສະຫຍາມ

ກວານວຽງວູ່າລາຊະການຝູ່າຍກມົ ເມືອງ, ກວານວງັ ວາູ່ ລາຊະການໃນວັງ, ກວານໂພຊະນາວູ່າລາຊະການຝາູ່ ຍ ກມົ ນາ, ກວານຄັງວູ່າລາຊະການຝູ່າຍທ້ອງພະຄັງຫຼວງທຸກສ່ີິງ, ເພຍຊານົນ ວູ່າລາຊະການກົມພະ ສັດສະດີເປັນບັນຊີເມືອງ ແລະ ຍັງມີຕໍາແຫນູ່ງອ່ືີນໆອີກຄົບຕາມທໍານຽມຂອງອານາຈັກລາວລ້ານ ຊ້າງ, ໃນຫົວເມືອງຕູ່າງໆນັົ້ນພະອົງກໍ່ໄດ້ສົ່ັງ ໃຫມ້ ີການປບັ ປຸງການປົກຄອງ ໃຫ້ເຂັົ້ມແຂງ, ໃນບາງ ເມອື ງມັກມີບັນຫາຫຼາຍ ເຊ່ົັນ ເມືອງພວນອັນເປັນເມືອງ ຊາຍ ແດນຝູ່າຍເຫນືອ ນ້ັົນໃນປີ ຄ.ສ 1804 ເຈົ້າອານຸວົງ ແຕງູ່ ຕົັ້ງໃຫ້ເຈົ້ານ້ອຍເປັນເຈົ້າເມືອງ ພວນສືບຕໍ່ຈາກ ເຈົ້າຊຽງ. ສູວ່ ນຫົວເມອື ງ ຊາຍແດນດ້ານອ່ີນື ໆ ແມູນ່ ມກີ ານປັບປຸງໃຫເ້ ຂ້ັົມແຂງ, ອນັ ເຮດັ ໃຫຫ້ ົວເມືອງຊາຍແດນຂອງວຽງ ຈັນ ທັງຫມົດແຫນນ້ ຫນາ, ໃນສະໄຫມເຈອ້ົ ານຸວງົ ນມີ້ົ ີບນັ ດາຫົວເມືອງໃຫຍ່ນູ ້ອຍທີຢ່ ່ໃູ ກ້ຊາຍແດນ ລາວ, ອານາມ ແລະ ຂະແມທັງຫມົດມີ 79 ຫົວເມືອງ ແລະ ຫົວເມືອງລາວໃຫຍູ່ນ້ອຍທີ່ຢູ່ຕາມລໍາແມູ່ນໍ້າຂອງ ແລະ ຕາມປູ່າດົງຝູ່າຍໃຕ້, ຝ່າູ ຍເຫນອື ເຊ່ງິີ ສ່ວູ ນຫາຼ ຍຢູ່ຝ່ງັ ຂວາແມູ່ນຂອງມີອກີ 86 ຫວົ ເມອື ງ ທຸກໆເມືອງລ້ວນແຕມູ່ ີການຈດັ ຕັົ້ງການປກົ ຄອງ ທີເ່ ຂົ້ັມ ແຂງສມົ ຄວນ. ເພີື່ອເຮັດໃຫ້ແຜນການກູ້ເອກະລາດແຫູ່ງຊາດສໍາເລັດຜົນນ້ັົນພະອົງດໍາເນີນນະໂຍບາຍພາຍ ໃນ ແລະ ຕູ່າງປະເທດຢູາ່ ງເຫມາະສມົ ໂດຍເຮາົ ຈະເຫັນໄດດ້ ົັ່ງຕໍ່ໄປນ:ົ້ີ + ນະໂຍບາຍພາຍໃນ ພະອົງໄດ້ສ້າງຄວາມສາມັກຄີຮັກແພງ ແລະ ໃກ້ຊິດຕິດແທດກັບບັນດາຫົວເມືອງໃຫຍູ່ນ້ອຍ ທີ່ຂ້ຶົນກັບ ວຽງຈັນລວມທັງຫມົດ165 ຫົວເມືອງ. ໂດຍໃຫ້ບັນດາເຈົ້າເມືອງເຫົຼ່ານົັ້ນເຂົ້າມາພົບປະ ແລະ ສາບານຕົວຢູ່ວັດສີສະ ເກດວຽງຈັນ, ແລ້ວພະອົງກໍໄດ້ສະເດັດໄປຊົີ້ນຕໍ່ການກໍ່ສ້າງ ແລະ ການສະ ເຫຼີມສະຫຼອງບຸນຕູ່າງໆ. ພະອົງໄດ້ ປຸກລະດົມໃຫ້ທຸກຄົນຫ້າວຫັນຕໍ່ວຽກງານທ້ອນໂຮມລາວ ແລະ ການຍາດເອົາເອກະລາດແຫູ່ງຊາດ. ພາຍໃນລາຊະ ອານາຈັກວຽງຈນັ ກໍ່ມີຄວາມສາມັກຄີເປັນປກແຜູ່ນແຫນນ້ ຫນາ, ຕໍ່ກັບເມືອງພວນຊຽງຂວາງ ພະອົງກໍໄດ້ສ້າງສາຍພົວພັນອັນດີ ແລະ ໃກ້ຊິດຕິດແທດກັບ ເຈົ້ານ້ອຍ ເຊົ່ັນ ໃນ ເວລາເຈົ້ານ້ອຍຖືກຈັບລົງມາວຽງຈັນ ໃນປີ ຄ ສ 1823 ເຈົ້າ ອານຸວົງ ກໍບ່ໍໄດ້ກັກ ຂັງຄື ກັບນັກໂທດອືີ່ນໆ ແຕູ່ໄດ້ ໃຫ້ເຈ້ົານ້ອຍ ຢູ່ໃນລາຊະສໍານັກ ແລະ ເອົາໃຈໃສູ່ອົບຮົມ ເຈົ້ານ້ອຍໃນ ທາງທີ່ດີຈົນ ເຈ້ົານ້ອຍຍອມປະຕິບັດຕາມຄໍ າ ແນະນໍາຂອງເຈົ້າອານຸວົງ. ພະອົງໄດ້ຍົກລູກສາວໃຫ້ ເປັນພະມະເຫສີ ແກູ່ເຈົ້ານ້ອຍ. ຈາກນ້ັົນກໍໄດ້ສົ່ງລາຊະບຸດເຂີຍ (ເຈາ້ົ ນ້ອຍ) ຂົນ້ຶ ໄປປົກຄອງ ແຄວ້ນພວນເຫມືອນເດີມ. ຕໍ່ກັບອານາຈັກຫຼວງພະບາງ ທ່ີມີຄວາມອາຄາດບາດຫມາງກັນມາແຕູ່ດົນນ້ົັນ. ພະອົງກໍໄດ້ ພະຍາຍາມຕິດຕໍ່ ພົວພັນສ້າງຄວາມສໍາພັນອັນດີຕໍ່ກັນກັບ ເຈ້ົາ ນັນທາຕຸລາດ ຕະຫຼອດມາ, ເພີ່ືອ ຄວາມຮູ່ວມກັນຕໍ່ສູ້ຍາດເອົາ ເອກະລາດແຫູ່ງຊາດ, ໃນປີ ຄ ສ 1816 ພະອົງໄດ້ສ່ັົງໃຫ້ພ່ີນເຮືອຄໍາ ເປັນ ທູດສົ່ງເຮືອຄໍາ 2 ເຫຼ້ົັມໄປໃຫ້ ເຈົ້າມັນ ທາຕຸລາດ ຢູ່ນະຄອນຫຼວງພະບາງ ເພີ່ືອຜູກສໍາພັນໄມ ຕິດຕໍ່ກັນ, ໃນປີຕໍ່ມາກໍສົ່ງຊາ້ ງໂຕຫນີ່ຶງສູງ 7 ສອກໄປໃຫ້ອີກ. 43

ສູວ່ ນອານາຈັກຈາໍ ປາສັກ ພະອົງກໍພະຍາຍາມຊອກຫາໂອກາດ, ທ້ອນໂຮມເຂົ້າກບັ ວຽງຈັນໂດຍສັນຕິວິທ.ີ ສຸດທ້າຍກໍ່ ສາມາດສົງ່ ເຈ້າົ ລາຊະ ບດຸ ໂຍ້ ໄປປກົ ຄອງຈໍາປາສັກສາໍ ເລດັ . + ນະໂຍບາຍພາຍນອກ ການປບັ ປງຸ ການພົວພັນກັບອານາຈັກອ້ອມຂາ້ ງ ປັບປຸງສາຍສາໍ ພນັ ກັບຫຼວງພະບາງ ໃນສະໄໝ ເຈົ້ານັນທະເສນ ໄດ້ເຄີຍມີບັນຫາກັບຫຼວງພະບາງ ເຈົ້ານັນທະເສນພະຍາຍາມໃຊ້ກໍາລັງຍຶດເອົາ ຫຼວງພະບາງ ແລະ ກໍເຄີຍສໍາເລັດແຕູ່ໄດ້ພຽງກາຍເທົ່ານ້ັົນບໍ່ໄດ້ຈິດໃຈ. ມາໃນປີ ຄ.ສ 1819 ເຈົ້າອານຸວົງ ໄດ້ແຕູ່ງ ທດູ ໄປເຈລະຈາພອ້ ມທັງສົ່ງເຮືອຄໍາ 2 ເຫັົ້ຼມ (ຜ້ປູ ກົ ຄອງຫວຼ ງພະບາງເວລານັນ້ົ ແມູນ່ ເຈົ້າມັນທາ ຕຸຣາດ ) ເພືອ່ີ ລບົ ລ້າງ ຄວາມອາຄາດບາດໝາງໃນອາດີດ. ເຈ້ົາອານຸວົງ ໄດ້ສົ່ງລາດຊະທູດ, ພະລາຊະສານ ໄປຫຼາຍຄັ້ົງພ້ອມທັງຊ້າງສູງ 7 ສອກ ພອ້ ມທັງສະຫຽູ່ຼ ງຊາ້ ງພອກຄໍາ ສານທີ່ເຈົ້າອານຸ ວົງຂຽນປະຈບຸ ັນຢູ່ນາໍ ຄູ ບາວັດໃໝູ່ ເນ້ົືອໃນບາງຕອນຂຽນວູ່າ : \" ຮູ່ວມກາລັງກັນບໍ່ໃຫ້ເມືອງລາວສືບຕໍ່ຂົ້ຶນກັບສະຫຍາມເມີື່ອທ້ອນ ໂຮມເມືອງລາວສາເລັດແລ້ວຈະຍົກໃຫ້ເຈົ້າ ຊີວິດຫຼວງພະບາງປົກຄອງໝົດສູ່ວນເຮົາເອງຈະໄປອອກບວດຢູ່ວັດຄືເຈ້ົາຟຸ້າງູຸ່ມ \" ຈາກເຫດຜົນນີົ້ເຮັດໃຫ້ເຈ້ົາຊີວິດ ຫຼວງພະບາງຫດຸຼ ຜູອ່ ນຄວາມຄຽດແຄນ້ ໃຫວ້ ຽງຈັນ. ປບັ ປຸງສາຍສາໍ ພນັ ກບັ ອານາມ: ເວລານ້ົັນ ອານາມ ກັບ ສະຫຍາມ ຂັດແຍູ່ງກັນ. ສະນັ້ົນ ເຈ້ົາອານຸວົງ ຈ່ິີງຄິດວູ່າພົວພັນກັບ ອານາມ ເພືີ່ອ ຕ້ານກັບ ສະຫຍາມ. ປີ ຄ ສ 1805 - 1808 ເຈ້ົາອານຸວົງໄດ້ສົ່ງສານ ແລະ ບັນນາການໄປໃຫ້ເພືີ່ອຢາກ ສະຫລາຍ ຄວາມປັນປູ່ວນກັບອານາມ. ສູ່ວນອານາມກໍຕອບແທນບັນນາການແຕູ່ອານາມກໍຢາກສະແດງ ຄວາມເປັນໃຫຍູ່ ກວູ່າ ຈີ່ງຶ ໄດ້ໃຫ້ເມືອງພວນ ແລະ ວຽງຈນັ ເສຍຊູ່ວຍ. ພົວພັນພິເສດກັບສະຫຍາມ: ເປັນຍດຸ ໂທບາຍເອົາໃຈສັກດີນາສະຫຍາມເວລານົ້ັນສະຫຍາມແມູ່ນຢູ່ໃນລາຊະການຂອງພະພຸດທະ ເລີດລ້າ ນະພາໄລ 2 . - ປີ ຄ ສ 1809 ພະພຸດທະເລີດລ້ານະພາໄລ ໄດ້ຂຽນສານຫາ ເຈົ້າອານຸວົງ ເປັນສານສະບັບໜີ່ຶງ ທີ່ບ່ົງ ບອກເຖີງຄວາມສະນດິ ສະໜມົ ລະຫວາູ່ ງສະຫຍາມ ແລະ ວຽງຈັນ. - ປີ ຄ.ສ 1812 - 1816 ເຈົາ້ ອານວຸ ງົ ໄດ້ສົ່ງຊ້າງໄປໃຫເ້ ຖີງສອງຄງ້ັົ ຊ້າງໂຕທໍາອດິ ຊືີ່ວາູ່ : ຊາ້ ງດາູ່ ງແລ້ວ ໄດ້ປູ່ຽນຊ່ືີມາເປັນ ພະບໍຣົມມະນາເຄນ, ໂຕທສີ ອງຊ່ີືວູາ່ : ມຸງຄຸນເລີດຟຸາ້ ທັງສອງຊື່ີນ້ແີົ ມູ່ນເຈົ້າຊວີ ິດສະຫຍາມເປນັ ຜູ້ ຕ້ັົງຊ່ີື. ນອກຈາກນັ້ົນວຽງຈັກກໍຍັງພະຍາຍາມປະຕິບັດຕາມຄໍາສ່ົັງຂອງສະຫຍາມ , ເສຍພັນທະ,ເສຍພາສີ, ເສຍ ບນັ ນາການ ເພອືີ່ ເຮດັ ໃຫສ້ ະຫຍາມໄວ້ໃຈ. 44

2.2.4 ດາ້ ນເສດຖະກິດສັງຄມົ ເຈົ້າ ອານຸວົງ ໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ປັບປຸງວຽກງານດ້ານເສດຖະກິດ, ສັງຄົມ - ວັດທະນະທໍາຢູ່າງ ເປັນປະ ຈໍາເຊິີ່ງສະແດງອອກຄື ພະອົງໄດ້ສ່ົງເສີມໃຫ້ປະຊາຊົນພົນລະເມືອງເຮັດໄຮູ່, ເຮັດນາເພືີ່ອ ໃຫ້ກຸ້ມຕົນເອງ ແລະ ເສຍ ພາສີເຂົາ້ ຄັງຫຼວງເພອີື່ ກຽມໄວ້ໃນຕຫໍ່ ນາ້ , ວຽກງານການປກົ ຄອງທັງຫມົດ ແມນູ່ ຢູ່ໃນຄວາມຮັບຜດິ ຊອບຂອງກວານ ໂພຊະນາພເິ ສດ“ພາຍໃນເມືອງວຽງຈັນກ່ໍໄດ້ມີການເຮດັ ນາພາຍໃນກໍາແພງເມືອງ ເຊີ່ິງເອ້ີົນວູາ່ ນາຫຼວງ” ເຂດຜະລິດ ສະບຽງອາຫານທີ່ສໍາຄັນແມູ່ນຢູ່ຕາມ ຝັ່ງຂວາແມູ່ນໍ້າຂອງ ນອກຈາກປູກເຂ້ົາແລ້ວຍັງປູກມອນ, ປູກປູ່ານ, ປູກປື, ຕໍ່າແຜູ່ນ ໂດຍສະເພາະ ຜູ້ຊາຍສ້າງຄອບຄົວແລ້ວຕ້ອງເສຍສູ່ວຍເປັນໄຫມຫືຼປູ່ານໃຫ້ຄັງຫຼວງ, ເພ່ີືອເປັນສູ່ວຍໃຫ້ສະ ຫຍາມ. ນອກນີ້ົພະອົງຍັງໄດ້ປັບປຸງທາງດ້ານຄົມມະນາຄົມຄື ໃຫ້ຕ່ໍເຮືອ, ເຮັດລໍ້, ເຮັດກວຽນ ແລະ ພະອົງ ໄດ້ຕົັ້ງ ໂຮງສີເຂາົ້ ຂະຫນາດໃຫຍູ່ຂນົຶ້ ອີກ, ເພືອ່ີ ກຽມເອາົ ເຂົ້າສານລໍາລຽງສ່ົງກອງທບັ ໃນເວລາລຸກຮືຂ້ນົຶ ຍາດເອາົ ເອກະລາດ. ພະອົງຖເື ອົາຄວາມສະຫງບົ ສຸກຂອງປະຊາຊົນເປນັ ສີງ່ິ ສໍາຄັນ ພະອງົ ຈີຶ່ງໄດເ້ ອາົ ໃຈໃສູປ່ ບັ ປຸງຈັດຕງ້ັົ ພາຍໃນໃຫ້ ເຂົ້ັມແຂງໃນທຸກຫົວເມືອງ ໂດຍສະເພາະເມືອງຢູ່ຊາຍແດນຕ້ອງເອົາໃຈໃສູ່ ປຸ້ອງ ກັນການຮຸກຮານຈາກພາຍນອກ. ເວ້ົາລວມແລ້ວສະພາບທາງດາ້ ນສັງຄົມແມູ່ນມີຄວາມສະຫງບົ ສົມ ຄວນເຮັດໃຫ້ປະຊາຊົນມີໂອກາດສ້າງສາພັດທະນາ ໃນສງັ ຄມົ ເວລານ້ັົນມີ 2 ຊົນຊນົັ້ ຄື ສກັ ດນິ າ ແລະ ຊາວນາ. ປະຊາຊົນລາວກໍໄດ້ສືບຕໍ່ຮັກສາຮີດຄອງປະເພນີລາວຢູ່າງຄົບຖ້ວນ ຕາມທ່ີເຄີຍນັບຖືມາ ໂດຍສະເພາະການ ນບັ ຖພື ດຸ ທະສາສະຫນາປະຊາຊນົ ແມ່ນູ ອາໄສວດັ ເປນັ ບູອ່ ນສຶກສາຮໍາ່ ຮຽນ,ເປັນ ບູ່ອນອົບຮົມສົ່ງັ ສອນທກຸ ສີິ່ງທຸກຢູາ່ ງ. ສິລະປະວັນນະຄະດີຕູ່າງໆ ລ້ວນແຕູ່ອອກມາຈາກວັດ. ພິ ເສດໃນສະໄຫມເຈົ້າອານຸວົງ ປະກົດມີວັນນະຄະດີທີ່ມີ ລັກສະນະຕໍ່ສູ້ ເຊົັ່ນ ມີຄໍາພະຫຍາ, ເລ່ືີອງ ຊຽງຫມ້ຽງ ແລະ ສານລຶບພະສູນ. ວັນນະກໍາເລືີ່ອງສານລຶບພະສູນນ້ີົ ແມູ່ນ ສອູ່ ງແສງໃຫ້ເຫັນເຖງິ ຮູບ ພາບຂອງດວງຈັນຖກື ຣາຫູເຂ້ົາບົດບັງຄືເມອື ງວຽງຈັນນະຄອນຫຼວງຂອງລາວລ້ານຊາ້ ງຖືກ ຕູ່າງຊາດເຂົ້າຢດຄອງ. ອານາຈກັ ໄດ້ສູນເສຍເອກະລາດ ແລະ ອິດສະຫຼະພາບ. ສະນົນ້ັ ເຈົ້າອານຸວົງ ໄດເ້ ອົາໃຈໃສຊູ່ ົ້ນີ ໍາ ນໍາພາປະຊາຊົນລາວ ບູລະນະສ້າງສາຢູ່າງຮອບດ້ານຄືດົ່ັງທ່ີກູ່າວມາເທິງ ແລ້ວ ນົ້ັນຈີ່ຶງເຮັດໃຫ້ອານາຈັກມີຄວາມ ຈະເລີນຮູຸ່ງເຮືອງ, ມີຄວາມເຂົ້ັມແຂງທາງດ້ານການທະຫານ ແລະ ການປົກຄອງ, ປະຊາຊົນມີແນວຄິດຮັກຊາດສູງ, ກຽມພອ້ ມສູ້ຮບົ ແລະ ມຄີ ວາມກາ້ ວຫນາ້ ທາງ ດ້ານເສດຖະກິດ - ສັງຄົມ ແລະ ວດັ ທະນະທາໍ . 2.3 ເຈາົ້ ອະນຸວງົ ເຕ້ົາໂຮມເອາົ ບນັ ດາຫົວເມືອງຕູາ່ ງໆຂຶນ້ົ ກັນວຽງຈັນ ເພືີ່ອກຽມລຸກຮື້ົຂ້ົຶນຢດອານາດນົັ້ນ, ເຈ້ົາອະນຸວົງ ໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ຊອກຫາຊູ່ອງທາງທ້ອນໂຮມ ລາວຢູ່າງສຸດ ຄວາມສາມາດ ເພ່ືີອລວບລວມກໍາລັງພົນໃຫ້ໄດ້ຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍ. ໃນເວລາພະອົງກໍາລັງບູລະນະສ້າງສາອານາຈັກ ຢູ່າງຮອບດ້ານນັົ້ນຢູ່ຈໍາປາສັກ ກໍມີຂະບວນການຕ່ໍສູ້ຕ້ານສັກດິນາຈໍາປາສັກ ແລະ ສະຫຍາມນໍາໂດຍພະສາກຽດໂງ້ງ (ພະສາ). ພະສາເປັນຄົນເຊ້ົືອສາຍວຽງຈັນຖືກກວດຕ້ານໄປຢູ່ເມືອງສະລະບູລີ ແລະ ທົນຕໍ່ການຂູດຮີດສັກດິນາ ສະຫຍາມບາໄດ້ຈຶ່ີງໄດ້ໜີອອກບວດ, ເພືີ່ອຊອກຫາຊອູ່ ງທາງຕ້ານສັກດິນາສະຫຍາມ. ເພີິ່ນໄດ້ເດນີ ທາງໄປເຂດຕູ່າງໆ ທາງພາກໃຕເ້ ພອືີ່ ປຸກລະດມົ ປະຊາຊົນໃຫຄ້ ຽດແຄ້ນສະຫຍາມ, ເພນ່ີິ ເປນັ ຜຫູ້ ນງ່ີຶ ທີ່ມຄີ ວາມຮູ້ຄວາມສາມາດ ດ້ານເຮັດ 45

ໃຫ້ຄົນເຄາົ ລບົ ນບັ ຖຫື ຼາຍ, ເພນິີ່ ຈ່ິີງນໍາພາພັກພວກໄປຕັົ້ງຂະບວນຜູ້ມບີ ຸນຂຸນພູ ໃນປີ ຄ.ສ 1817 ຢທູ່ າງພາກຕາເວັນ ອອກຂອງອານາຈກັ ຈາໍ ປາສກັ . ປະຊາຊນົ ພະສາກຽດໂງ້ງ. ໃນເວລານ້ົີພະຍານະຄອນລາຊະສີມາ (ທອງອິນ) ຕົວແທນ ຂອງພວກສະຫຍາມພວມເກັບເກນກົດຂີ່ຂູດຮີດປະຊາຊົນຢູ່າງຫນັກຫນູ່ວງພ້ອມນົ້ັນກໍໃຊ້ກໍາລັງທະຫານໂຈມພວກ ລາວເທິງ, ເຜົ່າສະເມັດກັນຊາ ແລະ ເຜົ່າປະໄລພົບປະໄລຕູ່າງຢູ່ເມືອງໂຂງທີ່ບໍ່ຍອມເສຍສູ່ວຍໃຫ້ພວກເຂົາ, ເຮັດໃຫ້ ປະຊາຊົນຄຽດແຄ້ນແລ້ວຫັນໄປເຂົ້າກັບພະສາຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍ. ພະອົງອີງໃສູ່ຄວາມຄຽດແຄ້ນຂອງປະຊາຊົນນ້ົີ ຈຶ່ີງ ສາມາດຈັດຕງ້ົັ ກອງທັບຂຶ້ົນຢູ່ກຽດໂງ້ງ ແລະ ຍົກທັບ ລັດຕີທະຫານທ່ີພວມເກັບສູ່ວຍຂອງນະຄອນລາຊະສີມາ ຢູ່ຫົວ ເມືອງລາວຕູ່າງໆ ມາໃຊ້ເລກົນຍຸຍົງສົ່ງເສີມໃຫ້ພະສາເຂົາຕີຈໍາປາສັກ ເພ່ືີອເຮັດໃຫ້ທັງສອງຝູ່າຍອູ່ອນເພຍຕົນຈີຶ່ງຈະ ສວຍໂອກາດຢືດຄອງຈໍາປາສັກຂ້ົຶນກັບພະນະຄອນລາຊະສີມາ. ໃນປີ ຄ.ສ 1819 ເມີ່ືອເຫັນ ກອງທັບຕົນເຂັ້ົມແຂງ ສົມຄວນ, ພະສາຍົກກອງທັບຈາກພູກຽດໂງ້ງຈໍານວນ 8.000 ຄົນ ມາ ເຮືອທີ່ປາກຮູ່ອງຕະປຸງເມືອງສີພັນດອນ ແລ້ວຍົກກໍາລັງລົງມາເພ່ີືອຕີເອົາ ເມືອງຈໍາປາສັກ ແລະ ໄດ້ມາຕ້ັົງຢູ່ທ່ົງນາຫວ້າຫູ່າງຈາກຈໍາປາສັກໄລຍະທາງ 3 ຄືນ, ເຈົ້າຫມານ້ອຍ ໄດແ້ ຕ່ງູ ຕັງົ້ ໃຫ້ ເຈາົ້ ສຸວັນນະສານ, ເພຍ້ ເມືອງກາງ, ເພຍ້ ເມືອງຫມນື່ີ ນາ, ເພ້ຍໄຊຍະນາກຍກົ ກອງທັບ ໄປຕີກອງທັບ ຂອງພະສາ, ແຕູ່ກໍຖືກກອງທັບພະສາຕີແຕກໄປຫມົດ ສຸດທ້າຍກອງທັບພະສາກໍສາມາດຂ້າມນ້ໍາຂອງ ມາຢດເອົາຈໍາປາສັກ, ເຈົ້ານະຄອນຈໍາປາສັກ (ເຈົ້າຫມານ້ອຍ) ຮູ້ວູ່າພະສາຍົກ ທັບຂ້າມນ້ໍາຂອງມາກໍຕົກໃຈຍ້ອນບໍ່ ໄດ້ກຽມຕົວຈີ່ຶງອອກຈາກເມືອງ ຈໍາປາສັກໃນວັນສຸກຂຶົ້ນ 13 ຄ່ໍາ ເດືອນ 3 ປີ ເຖາະ (ຄ.ສ 1819) ກອງທັບພະຍາ ສາໄດ້ເຂົ້າຢດເອົາ ເມືອງ ຈໍາປາສັກໄດ້ໂດຍງູ່າຍ ແລ້ວຕັົ້ງ ຕົນເປັນອິດສະລະ ບໍ່ຂ້ຶົນກັບນະຄອນລາຊະສີມາ. ເຈ້ົາ ນະຄອນລາຊະສີມາ ຈຶ່ີງມີໃບບອກລົງໄປ ບາງກອກ ເພີ່ືອຂໍກອງທັບຫຼວງຂອງສະຫຍາມມາຊູ່ວຍ, ພະຍາລາຊະສີມາ ກັບພະຍາອັກ ຄະຣາດ, ພະຍາໂພສະລາດເມືອງໂຂງຈຶີ່ງເກນກອງທັບມາຕີກັບພະຍາສາ, ກອງທັບພະຍາສາຈຶ່ີງຖືກຕີ ແຕກ ອອກຈາກຈໍາປາສັກ ແລ້ວໄປຕ້ັົງຫມົັ້ນຢູ່ພູຍູ່າປຸ ເມືອງອັດຕະປື ຝູ່າຍບາງກອກໄດ້ມອບໃຫ້ອາມາດ ຟຸ້ອງກັບ ພະຍາແດງ ຍົກກອງທັບຫຼວງມາຮູ່ວມກັບ ພະຍາລາຊະສີມາ ຕາມຈບັ ພະຍາສາ, ແຕູ່ ກໍຖືກກອງທັບພະຍາສາຕີແຕກ ພູ່າຍກັບຄືນ ພ້ອມທັງຈັບ ເຈ້ົາຫມານ້ອຍລົງໄປບາງກອກ ແລ້ວເຈ້ົາ ຫມານ້ອຍ ກໍຖືກປົດຕໍາແຫນູ່ງ ແລະ ຖືກ ລົງໂທດຈົນເສຍຊີວິດຢູ່ບາງກອກ. ມາໃນປີ ຄ.ສ 1821 ທ່ີບາງກອກກະສັດສະຫຍາມໄດ້ອອກຄໍາສ່ົັງໃຫ້ພະຍາ ລາຊະສີມາ ແລະ ວຽງຈັນຍົກກອງທັບໄປຕີ ພະຍາສາ ເຈົ້າອານຸວົງ ຈີຶ່ງໄດ້ແຕູ່ງກອງທັບອອກເປັນສອງກອງ ຄື ກອງທັບຂອງເຈ້ົາລາ ຊະບຸດໂຍ້ລ້ອງແມູ່ນ້ໍາຂອງລົງໄປກູ່ອນ. ກອງທັບຂອງ ເຈ້ົາອານຸວົງ ໄປຕາມຫັຼງ. ສູ່ວນກອງທັບ ຂອງພະຍາລາຊະສີມາກໍຍົກລົງໄປຈໍາປາສັກເຫມືອນກັນ ແຕູ່ປາກົດວູ່າກອງທັບພະຍາສາເຂ້ົາຍອມກັບກອງທັບ ລາຊະບດຸ ໂດຍດ.ີ ຈາກນົ້ັນເຈົ້າລາຊະບຸດໂຍ້ ຈຶ່ີງນໍາພະຍາສາເຂ້ົາພົບກັບເຈົາ້ ອານຸວງົ ຢູ່ເມອື ງຈໍາປາສັກ. ຍ້ອນພະຍາສາ ເຊ່ືີອຫມົ້ັນຕ່ໍເຈົ້າອານຸວົງ ຈຶີ່ງໃຫ້ເຈ້ົາອານຸວົງ ນໍາພາລົງໄປສູ້ຄະດີຢູ່ບາງກອກ, ພະຍາລາຊະສີມາ ກໍຖືກຮຽກໄປ ບາງກອກເຊ່ົັນດຽວກັນຜົນປາກົດວູ່າ ເຈົ້າອານຸວົງສາມາດ ຊູ່ວຍພະສາໃຫ້ ພົ້ນໂທດຫນັກໄດ້ຄື ບ່ໍຖືກປະຫານຊີວິດ ທງັ ໄດຮ້ ັບອານຍຸ າດໃຫ້ຢ່ບູ າງກອກທະຫານຂອງພະສານັນົ້ ເຈົາ້ ຊີວດິ ໃຫ້ເປັນຄົນລ້ຽງຊ້າງ. 46

ການລົງມາບາງກອກເທ່ີືອນ້ົີ ເຈ້ົາອານຸວົງ ໄດ້ມີໂອກາດພົບກັບຄຼໍເຟີດ (ທູດອັງກິດທີ່ມາຈາກອິນເດຍ) ໃນວັນທີ່ 19 ເດືອນພຶດສະພາ ຄ ສ 1822 ການທ່ີເຈົ້າອານຸພົບ ກັບຄໍຼເຟີດເຮັດໃຫ້ພະອົງເຂົ້າໃຈນະໂຍບາຍອັງກິດທີ່ກຽມຮຸກ ຮານສະຫຍາມເຊິ່ງີ ເປນັ ໂອກາດທດີ່ ໃີ ຫ້ແກລູ່ າວລາ້ ນຊ້າງ. ຍອ້ ນຄວາມສະຫຼາດຫຼັກແຫມຼ ຂອງກອງທບັ ລາວ ໃນການແກໄ້ ຂບນັ ຫາ ໃນ ປີ ຄ.ສ 1822 ເຈົ້າຊີວິດສະຫຍາມ ໄດ້ແຕູ່ງຕັ້ົງ ໃຫ້ເຈົ້າລາຊະບຸດໂຢຸ້ເປັນເຈາົ້ ຄອງນະຄອນຈໍາປາສັກ ແລະ ຕ້ົັງເຈົ້າ ຄໍາປຸ້ອງ ເປນັ ອຸປະລາດ ພາຍຫັຼງ ເຈົ້າ ລາຊະບຸດໂຢຸ້ ໄດ້ຮັບການແຕູ່ງຕ້ັົງໃຫ້ຄອງ ເມືອງຈໍາປາສັກແລ້ວ ເຈົ້າ ອານຸວົງ ໄດ້ລົງມາໄປ ເມືອງຈໍາປາສັກ ເພື່ີອ ນາໍ ພາສ້າງເມືອງໃໝູ່ໂດຍຍ້າຍມາໃກ້ປາກນ້ໍາ ( ດຽວນົ້ີເອເ້ົີ ມືອງເກາ່ົ ຄັນກີ່ງ) ແລ້ວນໍາພາໄພູພ່ ົນສ້າງກໍາແພງເຈົ້າເມືອງ ແລະ ກໍ່ສ້າງກໍາແພງວັດຂ້ົືນ ພ້ອມທັງສ້າງຫໍພະແກ້ວຂ້ົືນໄວ້ເປັນບູ່ອນຮັບຄໍາສາບານ ຈາກເມືອງທີ່ຂືົ້ນກັບຈໍາປາສັກ ແລະ ໄດ້ປູ່ຽນແປງຄູ່າທໍານຽມເສຍສູ່ວຍ ສໍາລັບຊາຍສະກັນທ່ີມີເມຍແລ້ວເຮັດຄື ວຽງຈັນ ການທ້ອນໂຮມເອົາຈໍາປາ ສັກເຂົ້າກັບວຽງຈັນ ໄດ້ສໍາເລັດນົີ້ແມູ່ນຜົນງານອັນໃຫຍູ່ຫຼວງມັນເປັນການສະກັດກັົ້ນ ການແຜູ່ອໍານາດຂອງນະຄອນ ລາຊະສີມາ,ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງວຽງຈນັ ຈງຶ່ີ ມອີ າໍ ນາດເຂ້ົມັ ແຂງຂ້ືນົ ກວູ່າເກ່ົາ. ຈໍາປາສັກເວລານົ້ັນເກີດມີເຫດການ ເຊິ່ີງມີຂະບວນການຕໍ່ຕ້ານຂອງຊາວເມືອງຈໍາປາສັກ ນໍາພາໂດຍ ພະສາ ກຽດໂງ້ ເພີິ່ນເປັນຄົນວຽງຈັນທີ່ຖືກກວດຕ້ອນໄປຢູ່ສະລະບູລີ ແລ້ວລາວໄດ້ອອກບວດເພ່ີືອຕໍ່ຕ້ານ ໃນເວລາທີ່ພະ ສາເປັນພະ ເພີ່ິນໄດ້ພະຍາຍາມເຄ່ືີອນໄຫວປຸກລະດົມປະຊາຊົນ ແລະ ສຸດທ້າຍເພີ່ິນ ໄດ້ໄປລັກຈັດຕັ້ົງກໍາລັງຢູ່ ພູ ກຽດໂງ້ ຢູ່ຈໍາປາສັກ ໃນປີ ຄ.ສ 1817 ຢູ່ທາງຝັ່ງຕາເວັນອອກຂອງຈໍາປາສັກ ປະຊາຊົນຢູ່ທາງພາກໄຕ້ກໍໄດ້ ໃຫ້ການສະໜັບສະໜູນ ໂດຍສະເພາະແມູ່ນປະຊາຊົນຢູ່ສະລະວັນ, ຈໍາປາສັກ, ອັດຕະປື ແລະ ຄາທອງ. ກູຸ່ມຂອງພະ ສາແມນູ່ ມີການເຄີອ່ື ນໄຫວອອກເກບັ ພາສີ ແລະ ປຸ້ນສະດມົ ແລ້ວເອົາ ມາແຈກຢາຍໃຫປ້ ະຊາຊົນຜ້ທູ ຸກຍາກ. ປີ ຄ ສ 1819 ພະສາ ໄດ້ນໍາກໍາລັງບຸກໂຈມຕີຈໍາປາສັກ ຊ່ຶີງມີກໍາລັງເຖີງ 8.000 ຄົນ. ຜູ້ປົກຄອງຈາ ປາ ສັກເວລານ້ົັນແມູ່ນ ເຈົ້າໝານ້ອຍ. ເຈົ້າໝານ້ອຍ ບ່ໍສາມາດຕ້ານກໍາລັງຂອງພະສາໄດ້ ແລະ ໄດ້ລົບໜີ ກໍາລັງຂອງ ພະສາ ກໍສາມາດຍຶດເອົາຈໍາປາສັກໄດ.້ ພະຍານະຄອນລາດສະສີມາ ໄດ້ລາຍງານ ຕໍ່ບາງກອກຮູ້ ແລະ ກອກທັບຂອງ ບາງກອກກໍໄດ້ເຄືີ່ອນ ທັບມາປາບປາມຂະບວນການຕໍ່ຕ້ານຂອງພະສາສມົ ທົບກັບກໍາລັງ ຂອງເມືອງໂຂງເຮັດໃຫ້ ພະ ສາ ຖອຍໄປຢູ່ອັດຕະປື, ພວກເຂົາກໍພະຍາຍາມປາບປາມຂະບວນການດົັ່ງກູ່າວ ຢູ່ອັດຕະປື ແຕູ່ກ່ໍຖືກຕ້ານຄືນ ສະຫຍາມບສໍ່ າມາດຈັບ ພະສາ ໄດ້ ແລະ ເຈາົ້ ໝານອ້ ຍ ກໍ ຖືກຈບັ ໄປບາງກອກ ແລະ ລົງໂທດ. ມາຮອດປີ ຄ.ສ 1821 ບາງກອກໄດ້ສັົ່ງໃຫ້ກອງທັບ ລາຊະສີມາ ສົມທົບກັບກາລັງຂອງວຽງຈັນບຸກຕີ ຫືຼ ປາບປາມຂະໜາດໃຫຍູ່ຂະບວນການຕ່ໍຕ້ານຢ່ອູ ດັ ຕະປື. ຝູາ່ ຍວຽງຈັນກໍປະຕິບັດຕາມຄາໍ ສົ່ງັ ເຈົ້າ ອານຸວງົ ແລະ ເຈ້ົາລາຊະບຸດໂຢຸ້ ໄດ້ຂຸ້ນຂ້ຽວລົງມາກູ່ອນ, ພະສາໄດ້ ເຂົ້າມອບຕົວຕໍ່ ເຈ້ົາລາຊະບຸດໂຢຸ້ ຍ້ອນເຊີອ່ື ວູ່າ ເຈົ້າອານຸວງົ ຈະຊູ່ວຍພະສາໄດ້, ເຈົາ້ ອານຸວົງ ກໍ ໄດ້ນໍາເອົາ ພະສາ ໄປ ມອບຕົວທີ່ບາງກອກເພີ່ືອເອົາຜົນງນ ແລະ ເຈົ້າ ອານຸວົງ ກໍໄດ້ອາໄສຄວາມລ້ຶົງເຄີຍກັບ ເຈົ້າຊີວິດສະຫຍາມ ຊູ່ວຍພະ ສາ ໃຫ້ພົ້ນຈາກໂທດຕາຍ ແລະ ໃຫ້ຢູ່ບາງກອກນ້ັົນເລີຍ. ເຫດການຢູ່ອັດຕະປື ໃນ ປີ ຄສ 1821 ເຮັດໃຫ້ ເຈົ້າ ລາຊະບຸດໂຢຸ້ ມີຖານະ ແລະ ບົດບາດຂຶົ້ນ. ສະຫຍາມແຕູ່ງຕັົ້ງໃຫ້ ເຈ້ົາລາຊະ ບຸດໂຢຸ້ ປົກຄອງຈໍາປາສັກ ເມ່ີືອ ເຈົ້າ 47

ລາຊະບດຸ ໂຢຸ້ ຂ້ຶນົ ຄອງຈາໍ ປາສັກ ເຈົາ້ ລາຊະບຸດໂຢຸ້ ແລະ ເຈາົ້ ອານຸວົງ ກໍພອ້ ມກັນຕ້ງົັ ເມອື ງໃໝູ່ຂົ້ຶນຊ່ີືວູ່າ: ເມອື ງຄັນເກິ່ີງ ພອ້ ມນັນົ້ ກໍ່ໄດສ້ າ້ ງກາໍ ແພງ, ສ້າງວດັ , ສ້າງຫໍພະແກ້ວ ( ສະແດງວູາ່ ນະໂຍບາຍເຕົາ້ ໂຮມຈໍາປາສັກນ້ັົນສາໍ ເລັດ ) 3. ເຈົ້າອະນວຸ ົງນໍາພາປະຊາຊນົ ລາວກອບກເູ້ ອກະລາດ 3.1 ຈຸດເລີ່ມຕົ້ນຂອງແນວຄິດໃນການກອບກູເ້ ອກະລາດ ກ. ເຫດການໃນເວລາໄປປງົ ສບົ ເຈ້ົາຊີວິດລາຊະການທີ 2 ຂອງສະຫຍາມ + ການເກນພນົ ໄປຕດັ ຕນົ້ ຕານ ປີ ຄ.ສ 1824 ພະພຸດທະເລີດລ້ານະພາໄລ II ສິ້ົນພະຊົນ ສະພາບການໃນສະຫຍາມໄດ້ມີການ ປູ່ຽນ ແປງໂດຍແມູ່ນ ກົມໝ່ີືນ ເຈສະດາບໍດິນ ໄດ້ຍາດຊິງບັນລັງ (ຄວາມຈິງຜູ້ທີ່ຂົຶ້ນຄອງບັນລັງແມູ່ນເຈ້ົາຟຸ້າມົງກຸດ (ອົງມົງກຸດ) ເພີ່ິນໄດ້ໜີໄປບວດເພີ່ືອເອົາຜ້າເຫືຼອງ ຫືຼ ສາສະໜາ ເປັນເກາະປຸ້ອງກັນ) ກົມໝືີ່ນ ເຈສະດາບໍດີ ເປັນອົງ ທີ III ເມີ່ືອໄດ້ຂົຶ້ນປົກຄອງສະຫຍາມແລວ້ ລາວໄດ້ປູ່ຽນຊືີ່ເປນັ : \" ພະນ່ົັງເກ້ົາ \" ແລະ ສົ່ັງໃຫ້ເຈ້ົາອານຸວົງ ໄປຊູ່ວຍງານ ສບົ ແລະ ເຈ້ົາອານຸວງົ ກໍໄດຈ້ ດັ ແຈງເສນາອາໝາດ ແລະ ກາໍ ລັງຈາໍ ນວນໜີງຶ່ ເພ່ືອີ ຈະໄດ້ໄປຊວູ່ ຍງານສບົ . ກູ່ອນໜ້າຈະໄປຊູ່ວຍ ປີ ຄ ສ 1824 ວັດສີສະເກດກໍໄດ້ສ້າງສາເລັດ ແລະ ກໍໄດ້ມີການຈັດງານ ສະເຫຼີມສະຫູ່ຼອງຢູ່າງຍິ່ີງໃຫຍູ່ ແລະ ໄດ້ເຕົ້າໂຮໝບັນດາເຈົ້າເມືອງຕູ່າງໆ. ຮອດຕົ້ນປີ ຄສ 1825 ເຈ້ົາອານຸວົງ ໄດ້ ເຄີື່ອນທັບໄປຊູ່ວຍງານສົບ ເມ່ືີອໄປຮອດ ພະນັງເກ້ົາ ບໍ່ໃຫ້ເສນາອາມາດເຂົ້າຮູ່ວມງານສົບມີແຕູ່ ເຈ້ົາອະນຸວົງອົງ ດຽວເທົ່ານ້ັົນ, ສູ່ວນກອງທັບ ຫຼື ຂະບວນການທີ່ໄປນໍາ ເຈົ້າອານຸວົງ ນົັ້ນໄດ້ຖືກບັງຄັບໃຫ້ໄປຕັດຕົ້ນຕານຢູ່ ສຸພັນບູລີ ເຊ່ິີງນໍາໂດຍ ເຈົ້າລາດຊະວົງ ແລ້ວລູ່ອງລົງໄປຕາມແມູ່ນໍ້າເຈົ້າພະຍາລົງມາບາງກອກຈາກ ສາຍເຫດນ້ົີເຮັດ ໃຫເ້ ຈົ້າອານຸວງົ ແລະ ເຈົ້າລາດຊະວົງ ເກີດຄວາມຄຽດແຄ້ນແຮງ, ຫງັຼ ຈາກຊູ່ວຍງານສບົ ແລ້ວ ກູ່ອນຈະກັບເຈົ້າອານຸ ວງົ ໄດ້ເຂາົ້ ເຝາົ້ຶ ເຈາ້ົ ຊີວດິ ສະຫຍາມ ແລະ ໄດ້ຂໍບາງສີິງ່ ບາງຢາູ່ ງຄືນຈາກສະຫຍາມ ຄື : ຂໍ ເຈ້ົາຍິງດວງຄໍາ ລູກຂອງມະຫາອຸປະຣາດຕິດຊະ ຂໍ ພວກລະຄອນຜຍູ້ ງິ ທ່ີຢູໃ່ ນວງັ (ສະຫຍາມໄດກ້ ວດຕອ້ ນໄປໃນປີ ຄ.ສ1779) ຂໍ ຄອບຄົວຄົນລາວທີຢ່ ູ່ເມອື ງສະລະບລູ ີຄືນມາວຽງຈັນ ຂໍ ພະແກວ້ ມໍລະກດົ + ຖກື ປະຕິເສດຈາກເຈົ້າຊວີ ດິ ສະຫຍາມລາຊະການທີ 3 ສງີິ່ ທີ່ຂໍມາຂ້າງເທິງນ້ົັນເຈ້ົາແຜູ່ນສະຫຍາມບໍ່ໃຫ້ຈັກຢູ່າງ. ສະນ້ັົນ, ເຈົ້າອະນຸວົງ ຈຶີ່ງຄວາມຕໍ່າຕ້ອຍ ນ້ອຍໃຈຕັ້ົງແຕູ່ນ້ົັນມາ. ຈ່ີຶງໜ້ົັນໃຈວູ່າສາຍພົວພັນລະຫວູ່າງວຽງຈັນ ກັບສະຫຍາມຍິີ່ງຮ້າຍແຮງກວູ່າເກົ່າ. ເມື່ີອ ເຈົ້າອານຸວົງ ກັບຈາກສະຫຍາມກໍໄດ້ເຊີນພະບໍລົມສານຸວົງ ແລະ ຂ້າລັດຊະການຜູ້ໃຫຍູ່ ມາປກສາຫາລືໂດຍດູ່ວນ ໃນພະ ຣາດຊະວັງ ທີ່ວຽງຈັນ ເພ່ີືອກະກຽມທ້ອນໂຮມ ລ້ານຊ້າງໃຫ້ພົ້ນຈາກຄວາມເປັນທາດ. ໃນປີ ຄ.ສ 1825 ( ປີ ຄ.ສ 1826 ປຶ້ມມະຫາສລີ າວງົ ) ໃນການປກສາຫາລືຄ້ົງັ ນ້ໄົີ ດ້ມີ 48

ຕອນໜຶ່ີງ ເຈົ້າອະນຸວົງ ໄດ້ກູ່າວໃນກອງປະຊຸມວູ່າ : \" ......................\" (ປຶ້ມປະຫວັດສາດລາວດຶກດໍາ ບັນຫາປັດຈຸບັນ ໜ້າ 399). ໃນຄໍາເວ້ົານ້ັົນໄດ້ສະແດງໃຫ້ເຫັນວູ່າ ເຈົ້າອະນຸວົງ ໜັ້ົນໃຈວູ່າຈະຊະນະສັກດີນາ ສະຫຍາມ ເພາະວູ່າສະຫຍາມເວລານ້ັົນມີແຕູ່ຜູ້ນໍາທ່ີຍັງນ້ອຍທີ່ບ່ໍຊໍານິຊໍານານໃນການເຮັດເສິກ ແລະ ອູ່ອນແອ. ອີກ ປະການໜຶີ່ງເປັນວິທີການເພື່ີອເຮັດໃຫ້ຜູ້ທ່ີຮູ່ວມກອງປະຊຸມເກີດຄວາມໜັົ້ນໃຈວູ່າຈະສາມາດກອບກູ້ເອກະລາດໄດ້ ສດຸ ທ້າຍລ້ານຊ້າງໄດ້ຕດັ ສນິ ໃຈແຍກຕວົ ອອກຈາກສະຫຍາມ ໂດຍນາໍ ໃຊ້ດວ້ ຍ 2 ຮບູ ການຄື : ໄລກູ່ ອງທບັ ສະຫຍາມ ຫຼື ກອງສັກເລກຂອງສະຫຍາມທີຢ່ ູເ່ ຂດຕາູ່ ງໆຕາມຫົວເມືອງຝັ່ງຊາ້ ຍ-ຂວາ.  ອົບພະຍົບຄອບຄົວຄົນລາວອອກຈາກປຸ້ອມດາູ່ ນໜ້າໂດຍສະເພາະແມູ່ນເຂດເມືອງກັນຊນົ ລະຫວູ່າງລາວ ກບັ ສະຫຍາມຢູ່ຝັ່ງຊາ້ ຍແມູ່ນໍ້າຂອງ (ໃນບົດປະຖະກະຖາຂອງ ດຣ ມະຍຸລີ ແລະ ດຣ ເຜີຍພັນ ເຫງົ້າສີວດັ ໃນປຶ້ມສໍາ ມະນາປະຫວັດສາດລາວ). + ການທີ່ເຫນັ ຄອບຄົວຄົນລາວທຸກຍາກລໍາບາກທີ່ບາງກອກກຄໍ ືຢ່ສູ ະຫຍາມ ຫລງັ ຈາກປງົ ສບົ ລດັ ຊະການທີ່ສອງຮຽບຮອ້ ຍແລວ້ , ເຈົາ້ ຊວີ ດິ ສະຫຍາມຄນົ ໃຫມູ່ ໄດ້ເກນເອົາຄົນ ລາວທລີ່ ົງໄປເພ່ອືີ ໃຫ້ໄປຕດັ ຕົ້ນຕານຢູເມືອງສພຸ ັນບລຸ ີ ແລ້ວໃຫ້ແກ່ລູ ງົ ມາໄວ້ທາູ່ ນາ້ໍ ແລ້ວໃຫ້ລອງແພໄປເມືອງ ສະຫມຸດປາການ ບອນປາກແມູ່ນາໍ້ ເຈາົ້ ພະຍາ ເພືອ່ີ ນໍາໃຊ້ຂວາງຕັນປາກນ້າໍ ບໍໃ່ ຫເ້ ຮືອຣົບອັງກິດເຂົາ້ ຕບີ າງກອກ. ເພາະ ຍາມນັ້ນົ ຂາູ່ ວວູ່າ ອງັ ກດິ ຈະເຂາ້ົ ຕີບາງກອກ ຍອ້ ນສະຫຍາມສງົ່ ກອງທບັ ໄປຢດຄອງເມອື ງໄຊບລູ .ີ ວຽກງານອັນນ້ີນົ ັບ ວູາ່ ເປນັ ວຽກງານທ່ີຫນກັ ຫນວູ່ ງທ່ີສຸດ ເພາະມັນແມູ່ນການບັງຄັບຄົນລາວໂດຍກງົ , ເຊງິ່ີ ລ້ວນແຕ່ແູ ມູ່ນຕົວແທນຂອງ ບນັ ດາຫົວເມືອງຕາູ່ ງໆ ແຕເູ່ ຈ້າົ ອະນຸ ກໍ່ຈາໍ ເປນັ ຕອ້ ງຮບັ ແລະ ໄດ້ແຕູງ່ ໃຫເ້ ຈ້ົາລາຊະວງົ (ເຫງາົ້ ) ນາໍ ພາໄປຕດັ ຕນ້ົ ຕານ ຕາມສງັ . ຈົນຮອດລະດູຝນົ (ເດອື ນ 4ລາວ) ເຈົ້າອະນຸ ຈ່ຶີງພາຂະບວນກັບຄືນນະຄອນວຽງຈັນ ຍັງເຫລືອຢູ່ແຕູ່ຫມວດ ຕັດຕົ້ນຕານຂອງເຈົ້າລາຊະວົງ ຍັງບ່ໍທັນກັບ, ກອນຈະກັບຄືນວຽງຈນັ ນັ້ົນ ເຈົ້າອະນຸ ໄດ້ເຂົ້າອໍາລາເຈົາ້ ຊວີ ິດສະຫຍາມ ຄົນໃຫມ ພ້ອມດຽວກັນນົ້ີ ເຈົ້າອະນຸໄດ້ແຈ້ງຕໍ່ເຈົ້າຊີວິດສະຫຍາມວູ່າ ປະຊາຊົນລາວທີ່ຖືກກວາດຕ້ອນມາຢູ່ເລີກໃນ ດິນສະຫຍາມນ້ັນົ ໄດ້ຂໍຮອ້ ງຢາກກັບຄນື ວຽງຈນັ ແລະ ບາ້ ນເກີດເມືອງນອນຂອງຕົນຢູ່າງຫລວງຫລາຍ. ແຕຈູ່ ະຂຮໍ ັບ ເອົາພຽງຈໍານວນນ້ອຍຫນຶ່ີງຄື: ຂໍເອົາພວກລະຄອນຊາວວັງ ທີ່ແມູ່ນຄົນລາວ (ເຊີິ່ງແມູ່ນຫນວຍລະຄອນນ້ອຍໆໃນ ລັດຊະການທີສອງ). ກັບຂໍເອົາເຈົ້າຍິງດວງຄໍາ, ເຊ່ິີງແມູ່ນຫລານຂອງເຈ້ົາອະນຸເອງ ແລະ ຂໍເອົາຄອບຄົວລາວ ຊາວ ເມືອງສະລະບລຸ ີ ຈໍານວນຫນງຶ່ີ ທຖ່ີ ກື ກວາດຕ້ອນໄປແຕ່ຄູ ົັງ້ ເຈົ້າຕາກສນິ ຂ້ນຶົ ມາຕີວຽງພນຸ້ , ຍ້ອນພວກດັ່ົງກູ່າວມານ້ົີ ໄດ້ ຮ້ອງຂໍກັບວຽງຈັນນໍາ ເຈ້ົາອະນຸຫລາຍຫົນແລ້ວ. ແຕູ່ເຈົ້າຊີວິດສະຫຍາມບໍ່ໃຫ້ຈັກຢູ່າງ, ເຊິີ່ງມັນສະແດງໃຫ້ເຫັນວູ່າ ພວກເຂົາແມູ່ນບໍ່ມີ ຄວາມອີດູສົງສານປະຊາຊົນລາວແມ້ແຕູ່ນ້ອຍ, ເຈົ້າອະນຸຈີ່ຶງນໍາຂະບວນເດີນທາງກັບ ມາວຽງຈັນ ພ້ອມກບັ ຄ້ົນຄດິ ຫາຊອູ່ ງທາງຊູ່ວຍເຫລືອປະຊາຊົນລາວເຫລົ່ານີ.້ົ ໃນການເດີນທາງກັບມານະຄອນວຽງຈັນຄາວນ້ົັນ ເຈ້ົາອະນຸໄດ້ຮັບຄາໍ ຮ້ອງທຸກ ຈາກປະຊາຊົນລາວເພ່ີມຂຶ້ົນ ຢູ່າງຫ ລວງຫ ລາຍກວູ່າເກົ່າ, ພ້ອມດຽວກັນນ້ົີ ບັນດາເຈ້ົາເມືອງຕູ່າງໆຢູ່ຝັ່ງຂວາແມູ່ ນໍ້າຂອງ ກໍໄດ້ພາກັ ນ ສະຫນັບສະຫນູນໃຫ້ເຈົ້າອະນຸ ນໍາພາປະກາດເອກະລາດ, ເມີ່ືອເຫັນວູ່າສະພາບການອໍານວຍ ເຈ້ົາອະນຸ ຈຶີ່ງໄດ້ວາງ ແຜນການປະກາດເອກະລາດ, ໃນເວລານໍາຂະບວນເດນີ ທາງກບັ ນະຄອນວຽງຈນັ ນນັົ້ , ຢສູ ະລະບລຸ ີ ເຈ້ົາອະນຸໄດສ້ ົ່ັງໃຫ້ ພະຍາລະບຸລີລາວພຸງດໍາ (ພະຍາສຸລາລາຊະວົງ) ແລະ ນາຍຄົວລາວ ພຸງຂາວ ເປັນຜູ້ກະກຽມສະບຽງອາຫານໄວ້ 49

ຕ້ອນຮບັ ກອງທບັ ລາວ ທ່ີຈະຍົກມາ ໃນຕນົ້ ປີ ຫນາ້ , ຢູໂຄລາດ ເຈົ້າອະນໄຸ ດເ້ ປິກສາລບັ ກັບຊາວເມືອງ ໂຄລາດຫລາຍ ຄົນ ເຊົນັ່ ກັບພະຍາ ນະລິນ (ເຈົ້າເມືອງສີ່ມຸມ) ອ້າຍຊຽງຍັນ ອາ້ ຍຈັນທະໂຄດ... ເຊ່ງິີ ສູ່ວນຫລາຍແມູ່ນຂ້າລາຊະການ ຊັ້ົນກາງ ແລະ ຊົັ້ນຜູ້ນ້ອຍຂອງເມືອງ ໂຄລາດ ທ່ີມີຈິດຮັກຊາດລາວ, ເຈົ້າອະນຸໄດ້ສ່ົັງໃຫ້ພວກເພິ່ີນກະກຽມຊອກຫາ ຊູ່ອງທາງ ເພີື່ອສ້າງຂ້ໍສະດວກໃຫກ້ ອງທັບ ລາວ ເຂ້ົາຢດເອົາ ໂຄຣາດໄດ້ໂດຍງູ່າຍ, ຍ້ອນວູ່າ ເມືອງໂຄລາດເປັນເມອື ງ ຫນາ້ ດູ່ານ ທີ່ເຂົ້ັມແຂງທີ່ສດຸ ຂອງສະຫຍາມ ທສ່ີ ະຫຍາມໄດ້ສາ້ ງຕງ້ັົ ໄວ້ໃນດິນລາວມາດນົ ນານແລວ້ . ສະນ້ນົັ ເພອ່ືີ ເປັນ ຂໍ້ສະດວກໃນການຈະເຂ້ົາຢດເອົາ ໂຄລາດນັົ້ນ ເຈົ້າອະນຸ ໄດ້ສົັ່ງໃຫ້ພະຍາໄກຼສົງຄາມ ເຈ້ົາເມືອງຂຸຂັນ ໃຫ້ສ້າງຄວາມ ສັບສົນຂ້ຶົນຢູ່ເມືອງຂ້ົຶນ ເພີື່ອເຮັດໃຫ້ ກອງທັບ ໂຄລາດຍົກໄປຕີເມືອງຂຸຂັນ ຈະເຮັດໃຫ້ເມືອງ ໂຄລາດບ່ໍມີທະຫານ ພຽງພໍ ແລ້ວກອງທັບວຽງຈັນກໍ່ຈະເຂ້ົາຢດເອົາເມືອງ ໂຄລາດໄດ້ ໂດຍງູ່າຍ, ນອກຈາກນີ້ົ ເຈົ້າອະນຸຍັງໄດ້ສ່ົັງໃຫ້ ເຈ້ົາເມືອງຕູ່າງໆຕາມສາຍທາງ ໃຫ້ກະກຽມສະບຽງອາຫານ ໃຫ້ພຽງພໍໄວ້ຄອຍຕ້ອນຮັບກອງທັບລາວ ໃນຕົ້ນປີ 1826. 3.2 ການວາງແຜນກອບກເູ້ ອກະລາດ ພຣະເຈົ້າອານຸວົງ ເປັນນັກຮົບຜູ້ເກັົ່ງກ້າ ແລະ ເຂັົ້ມແຂງຜູ້ໜຶີ່ງທັງມີຄວາມຮັກຊາດຮັກອິດສະຫຼະພາບ ແລະ ໃນການສູ້ຮົບຄັົ້ງນ້ົີພຣະຄິດພຽງແຕູ່ຈະກູ້ອິດສະຫຼະພາບ ຟືຶ້ນຟປູ ະເທດໃຫ້ກັບຄືນເປັນເອກະລາດເທ່ົາ ນ້ົັນບໍ່ໄດ້ຄິດຈະ ຮບົ ເອາົ ປະເທດສະຫຍາມ ຫຼື ຮົບປະເທດສະຫຍາມເພ່ືີອແກແ້ ຄ້ນແທນພະບິດາ. ໃນການສູ້ຮບົ ທັບວຽງຈັນ ໄດ້ແບູງ່ ອອກເປັນ 3 ປີກໃຫຍູ່ໃນການດາເນນີ ສງົ ຄາມຄົັ້ງນັນົ້ ຄື : ກອງທັບທີ 1 ວຽງຈັນ : ເປນັ ກອງທັບຂອງມະຫາອປຸ ະຣາດຕິດຊະ ກອງທັບທີ 2 ແມູນ່ ກອງທັບຂອງ ເຈົາ້ ອານວຸ ົງ ແລະ ເຈາ້ົ ລາຊະວງົ ກອງທັບທີ 3 ແມ່ນູ ກອງທບັ ຈາກຈໍາປາສັກ ເຈາົ້ ລາຊະບດຸ ໂຢຸ້ 3.3 ການເຄີ່ອື ນທັບຂອງເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ ແຕູປ່ ີ ຄ.ສ 1825-1827 ກອງທັບຂອງ ມະຫາອຸປະຣາດຕິດຊະ: ເປັນທັບທີ່ເຄີື່ອນທັບອອກກູ່ອນໝູ່ທັບນີ້ົແມູ່ນໄປໄລູ່ກອງສັກເລກ ຂອງສະຫຍາມທີ່ຢູ່ຕາມຕົວເມືອງສຸວັນນະພູມ, ຂອນແກູ່ນ... ເວລາທີ່ເພິີ່ນໄປເຖິງ ເມືອງກາລະສິນ ໄດ້ຈັບເອົາ ເຈົ້າເມືອງກາລະສິນ (ພະຍາໄຊສູນທອນເພັງ ເຊິ່ີງແມູ່ນໄສ້ເສິກຂອງສະຫຍາມມາຢູ່ວຽງຈັນ ເມືີ່ອຄວາມລັບ ເປີດເຜີຍກໍໄດ້ລົບໜີໄປຢູ່ກາລະສິນ) ໄປປະຫານຊີວິດ ແລະ ຍັງມີເມືອງໜ່ີຶງທີ່ກອງສັກເລກບໍ່ຍອມໜີໄດ້ປະທະກັນ ກັບກອງທບັ ຂອງ ມະຫາອປຸ ະຣາດຕິດຊະ ແລ້ວກແໍ ຕກໜໄີ ປ. 50

ຮບູ : ເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ ຊງົ ຊາ້ ງບນັ ຊາການຮບົ ກອງທັບ ເຈົ້າລາຊະບຸດໂຢຸ້ ກໍໄດ້ເຄືີ່ອນທັບອອກມາໄລູ່ກອງທະຫານສັກເລກຂອງສະຫຍາມຄື ກັນ ເຊິີ່ງ ໄດ້ເຄື່ີອນທັບມາທາງຍົມມະລາດ, ສີສະເກດ, ເດດອຸດົມ, ບະໂສທອນ ເມືອງເລົ່ານີົ້ແມູ່ນຄົນສະ ຫຍາມເອງເປັນຜູ້ ປກົ ຄອງ. ທັບ ຂອງເຈົ້າອານຸວົງ ແລະ ເຈົ້າລາດຊະວົງ ແມູ່ນອອກຈາກວຽງຈັນໄປຕົ້ັງທັບຢູ່ໜອງຄາຍ ອອກໜ້າ ແມູ່ນເຈ້ົາລາດຊະວົງ (ສູ່ວນເຈົ້າອານຸວົງ ແມູ່ນຕົ້ັງທັບຖ້າຢູ່ໜອງຄາຍ) ໄດ້ເຄືີ່ອນທັບມາຮອດນະ ຄອນລາດສະສມີ າ ແຕູ່ບໍ່ມີທະຫານເພາະວູ່າໄດ້ລົງມາ ເມືອງຂຸຂັນ (ກໍາປູເຈຍ) ເຈົ້າລາດຊະວົງ ໃຊ້ເວລາ 3 ເດືອນຈີຶ່ງໄປຮອດນະຄອນ 51

ລາດສະສີມາ (ເລ່ີມເຄື່ີອນທັບແຕູ່ ເດືອນ 1 ເດືອນ 3 ຈີ່ຶງຮອດນະຄອນລາດສະສີມາ) ຫຼັງຈາກນັົ້ນໄດ້ເຄ່ືີອນທັບໄປ ສະລະບູລີ ເພີ່ືອນໍາຄອບ ຄົວຄົນລາວກັນຄືນບ້ານເກີດເມືອງນອນ ແຕູ່ໃນຕອນກັບມາກໍານົດໃຫ້ອົບພະຍົບຄອບຄົວ ຄົນລາວໃຫ້ແລ້ວ ພາຍໃນຄືນດຽວ (ບັນທຶກຂອງອັງກິດໄດ້ຂຽນວູ່າ : ກອງທະຫານອັງກິດໄດ້ຍິງປືນໃຫຍູ່ໃສູ່ ກອງທັບລາວຕາຍ ປານຫ່າູ ຝົນ). ສູ່ວນເຈົ້າອານຸວງົ ແລະ ເຈ້ົາສຸດທິສານ ເປັນກອງທັບຫຼັງພາຍຫັຼງທ່ີເຄີ່ືອນທັບມາຮອດນະຄອນລາດ ຊະສີມາ ໄດ້ຕ້ງົັ ຄ້ານຢູ່ໂຄລາດ ເພ່ີືອກຽມສະກັດ. ຮບູ : ແຜນູ່ ທກີ່ ານເຄອື່ີ ນທບັ ກອບກເູ້ ອກະລາດໃຕກ້ ານນາໍ ພາຂອງເຈາ້ົ ອະນວຸ ງົ 4. ການອບົ ພະຍບົ ຄອບຄົວຄົນລາວແຕູ່ໂຄລາດມາວຽງຈນັ ຫັຼງຈາກຕ້ົັງຄ້າຍຮຽບຮ້ອຍແລວ້ ເຈົ້າອານຸວົງໄດ້ສ່ັົງໃຫ້ພະຍາຍກົ ກະບົດເມືອງໂຄລາດໄປ. ພົບທ່ີຄ້າຍແລ້ວສົງ່ັ ວູ່າ ເຈົ້າພະຍານະຄອນລາຊະສີມາປະພຶດຊົ່ວເປັນພານສັນດານຫຼາຍ ບຽດບຽນ ໄພູ່ຕ້ານພົນລະເມືອງໃຫ້ໄດ້ຄວາມທຸກ ຮ້ອນມາດົນນານແລ້ວ, ເຮົາມາທາງນີົ້ມີຄົນເຂ້ົາມາຮ້ອງທຸກ ບໍ່ໄດ້ຂາດ ດຽວນ້ົີໃຫ້ອົບພະຍົບຄອບຄົວເມືອງນະຄອນ ລາຊະສີມາຂຶ້ົນໄປວຽງຈັນ ໃຫ້ກະກຽມພາຍ ໃນກໍານົດ 4 ວັນ ແລ້ວຂຶ້ົນໄປຢູ່າງຮີບດູ່ວນ, ພາຍຫຼັງອົບພະຍົບ 52

ຄອບຄົວນະຄອນລາຊະສີມາຫມົດ ແລ້ວ ໃນຕົ້ນເດືອນ 4 ເຈົ້າມະຫາອຸປະຣາດຕິດສະ ໄດ້ສົ່ງພວກສັກເລກຈໍານວນ ຫຼາຍ 10 ຄົນ ໃຫ້ ເຈົ້າອານຸວົງຢູ່ນະຄອນລາຊະສີມາເຈົ້າອານຸໄດ້ສົ່ັງໃຫ້ຄຸມຕົວໄວ້ທັງຫມົດໃຫ້ແຕູ່ຫົວຫນ້າຄື ພະຍາ ສຸລິຍະພັກດີເຂົ້າພົບ ແຕູ່ຍ້ອນພະຍາສຸລິຍະພັກດີ ຂໍອູ່ອນຍອມທຸກສ່ີິງທຸກຢູ່າງ ແລະ ຂໍລົງໄປບາງກອກ ເພືີ່ອເອົາ ຄອບຄົວຂຶົ້ນມາ ແລະ ຈະອົບພະຍົບໄປຢູ່ວຽງຈັນ, ພ້ອມນີົ້ພະຍາ ສຸລິຍະພັກດີ ໄດ້ມອບພະຍາອຸຊິດພິທັກ (ບົວ) ເຊິີ່ງ ເປັນນ້ອງຂອງພະຍາໄພທອນ (ນ້ອຍ) ສະມຸ ຫະນາຍົກ ແລະ ຂະນະໄວ້ເປັນຕົວປະກັນ ເຈົ້າອານຸວົງ ພິຈາລະນາເຫັນ ວູ່າ ໃນເວລານົ້ີກອງທັບສະຫຍາມຂອງກົມ ພະລາຊະວົງບໍວອນກໍຍົກຂຶ້ົນມາເຖິງສະລະບຸລີແລ້ວຈ່ີຶງປູ່ອຍໃຫ້ພະຍາ ສລຸ ິຍະພັກດີລົງໄປບາງກອກ ເພືີອ່ ຖືໂອກາດນແີ້ົ ຈງ້ ໃຫ້ບາງກອກຮູ້ວູາ່ ວຽງຈັນບ່ໍໄດ້ເປັນກະບດົ ແຕູ່ຍ້ອນຄອບຄົວເມືອງ ລາຊະສີມາ, ເມືອງສະລະບຸລີ ແລະ ເມືອງອີື່ນໆໄດ້ຮ້ອງທຸກວູ່າ ເຈົ້າເມືອງກະທໍາການກົດການກົດຂ່ີຂົມເຫັງ ຢູ່ເປັນ ປະຈໍາພວກເຂົາສະໝັກໃຈຂຶົ້ນໄປວຽງຈັນ ຈຶ່ີງຍົກກອງທັບມາຮັບ ພວກຄອບຄົວປະຊາຊົນເລົ່ານົີ້ຂົຶ້ນໄປ... ແລ້ວເຈົ້າ ອານຸວົງກຂໍ່ ຽນຫນັງສືບໍໃ່ ຫ້ກອງທັບຂອງເຈົ້າລາຊະວງົ ຈັບພະຍາສຸລິຍະພັກດີ, ພະຍາສລຸ ິຍິພັກດີລົງໄປພົບກບັ ກອງທັບ ເຈົ້າກອງທັບເຈົ້າລາຊະວົງເຊິີ່ງເປັນບູ່ອນແຄມ ແລະ ກອງທັບລາສະວົງ ພວມອົບພະຍົມຄອບຄົວເມືອງສະລະບຸລີຂຶົ້ນ ມາ ເຈ້ົາລາຊະວົງສ່ັົງໃຫ້ຈັບພະຍາສຸພາວະດີຂ້າເສຍ ແຕູ່ພະຍາຊຽງໃຕ້ ແລະ ທ້າວເພຍທັງຫຼາຍຂັດຄ້ານ ແລະ ລົງ ຄວາມເຫັນວູ່າຄວນປູ່ອຍໄປຕາມຄວາມເຫັນຂອງເຈ້ົາອານຸວົງພະຍາສຸລິຍະພັກ ດີລົງໄປຮອດສະລະບຸລີ ກໍເຂ້ົາພົບ ພະຍາລາຊະວົງບໍວອນ ເຊິີ່ງຕ້ັົງທັບພັກຜູ່ອນຢູ່ຫັ້ົນເພີື່ອລໍຖ້າກອງທັບຫົວເມືອງຕູ່າງໆຂົຶ້ນມາຕີວຽງຈັນ ຫຼັງຈາກນັ້ົນ ພະຍາສຸພາວະດີຈ່ີຶງລງົ ໄປບາງກອກ. 5. ການກະກຽມກໍາລງັ ເພືີອ່ ປາບປາມເຈົາ້ ອະນວຸ ງົ ຂອງສະຫຍາມ 5.1 ການກະກຽມທາງດ້ານກາໍ ລງັ ຄຽງຄູ່ກັບວຽກງານບູລະນະສາ້ ງສາປະເທດຊາດນ້ົັນ, ເຈ້ົາອະນຸ ໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ປັບປຸງກອງທັບໃຫ້ເຂ້ົັມແຂງຢູ່ ເປັນປະຈໍາ ເພ່ີືອກຽມພ້ອມຕໍ່ສູ້ຍາດເອົາ ເອກະລາດ, ວຽກງານດ້ານການທະຫານ ໃນສະໄຫມເຈົ້າອະນຸນົີ້ ເປັນວຽກ ງານທີ ເຂົັ້ມແຂງແຫນນ້ ຫນາ ແລະ ກ້າວຫນ້າກວູ່າວຽກງານດາ້ ນອືີ່ນໆ ຍອ້ ນວູາ່ ເຈ້ົາອະນຸ ມີບດົ ຮຽນ ແລະມີຜນົ ງານ ດ້ານນ້ົີຫລາຍ, ເຈົ້າອະນຸໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ປັບປຸງວຽກງານທະຫານ ຕ້ັົງແຕູ່ເພິີ່ນຢູ່ໃນຕໍາແຫນູ່ງເຈົ້າມະຫາອຸປະຣາດ ໃນ ສະໄຫມຂອງເຈົ້າອິນທະວົງພັນ. ໂດຍເຈ້ົາອິນທະວົງໄດ້ມອບສິດອໍານາດເກືອບທັງຫມົດ ໃຫ້ເຈົ້າອະນຸປັບປຸງນໍາພາ ກອງທບັ ລ້ານຊ້າງ. ເຈົາ້ ອະນຸໄດຖ້ ກື ສະຫຍາມສົ່ັງໃຫ້ໄປຮົບພະມ້າຫລາຍຄງ້ັົ ແຕູ່ລະຄັົ້ງ ລ້ວນແຕູ່ມີໄຊຊະນະຈົນເປັນທີ່ ເຫລົາ່ ລືວູ່າ ກອງທັບລາວລາ້ ນຊ້າງ ເປັນກອງທບັ ທີເ່ ຂົ້ມັ ແຂງທີ່ສດຸ ໃນບັນດາກອງທບັ ປະເທດສະຣາດຂອງສະຫຍາມ. ພໍມາຮອດສະໄຫມເຈ້ົາອະນຸຂ້ົຶນເປັນເຈົ້າຊີວິດ ເຖິງຈະມີວຽກງານສ້າງສາຢູ່າງຫລວງຫລາຍ ແຕູ່ເຈົ້າອະນຸກໍ່ໄດ້ ເອົາໃຈໃສູ່ປັບປຸງກອງທັບໃຫ້ເຂັ້ົມແຂງຂຶ້ົນຕ່ືີມ, ໂດຍອີງໃສູ່ ຈັດຕົ້ັງເພືີ່ອປຸ້ອງກັນຣາຊະບັນລັງ ແລະ ປະເທດຊາດ, ທັງກຽມພ້ອມຍົກທັບໄປຊູ່ວຍ ໃນເວລາສັກດິນາສະຫຍາມຕ້ອງການ. ອີງໃສູ່ເງ່ີືອນໄຂອັນນີ້ົ ເຈ້ົາອະນຸຈຶງປັບປຸງ ກອງທັບ ໃຫ້ເຂັົ້ມແຂງກວູ່າເກົ່າ ເອົາທ້ອງສະຫນາມຫລວງເປັນບູ່ອນຝກແອບທະຫານ, ໂດຍແມູ່ນ ເພຍ້ ກວາ້ ນເປັນ ແມູ່ທັບໃຫຍູ່ ເປັນຜູ້ຮັບຜິດຊອບວຽກງານການທະຫານ, ແຕູ່ຕ່ໍມາ ໃນໄລຍະໃກ້ຈະເຮັດສົງຄາມກູ້ເອກະລາດນັ້ົນ ເພ່ິີນໄດ້ຈັດຕ້ັົງກອງທັບໃຫຍູ່ຂຶ້ົນເປັນຫລາຍກອງ ເຊົ່ັນ: ກອງທັບຂອງເຈົ້າສຸດທິສານ, ກອງທັບຂອງເຈົ້າອຸປະຣາດຕິ 53

ສະ, ກອງທັບຂອງເຈົ້າ ລາຊະບຸດ, ກອງທັບຂອງເຈ້ົາຣາຊະວົງ.... ແຕູ່ທີ່ພິເສດທີ່ສຸດ ໃນສະໄຫມເຈົ້າອະນຸ ເພ່ິີນໄດ້ ແຕູ່ງຕົັ້ງ ..... ເຈົ້າ ໂປຸ້ ບຸດຄົນໃຫຍເປັນຕໍາແຫນູ່ງເຈ້ົາສຸທິສານ... ເຊິ່ີງເປັນ ຕໍາແໜູ່ງພິເສດທີ່ມີໃນສະໄຫມເຈົ້າອະນຸ ເຊິີ່ງອາດຈະແມູ່ນທ່ີມີອໍານາດສູງ ບ່ໍວູ່າທາງ ດ້ານການທະຫານກໍ່ຄືການປົກຄອງ ໂດຍສະເພາະດ້ານການທະຫານ ແມ່ນູ ເຈົ້າສຸດທິສານ ເປັນຜູ້ບນັ ຊາການໃນກອງທັບຫລວງ ຮູ່ວມກບັ ເຈົາ້ ອະນ.ຸ 5.2 ພະຍານະຄອນລາດຊະສມີ າວາງແຜນຕ່ສໍ ູ້ກບັ ກອງທບັ ເຈາົ້ ອະນຸວງົ ເມ່ືີອກໍາລັງຂອງພະຍາລາຊະສີມາ ມາຮອດເຂດເມືອງໂຄລາດ ກໍ່ເຫັນຄອບຄົວພວມຖກື ພວມຖືກອບົ ພະຍົບ ໄປວຽງຈັນເຈົ້ານະຄອນລາຊະສີມາ ຈີຶ່ງວາງແຜນໃຫ້ພະຍາປະຣັດ ນະຄອນລາຊະສີມາ ເຂ້ົາອູ່ອນນ້ອມ ເຈົ້າອານຸວົງ ແລະ ເຈ້ົາອານຸວົງ ຈຶີ່ງໄດ້ແຕູ່ງໃຫ້ພະຍາປະຣັດ ແລະ ພະຍາພົມຍົກ ກະບົດເປັນຜູ້ຄວບຄຸມຄອບຄົວຊາວເມືອງຂົ້ນຶ ມາ ວຽງຈັນ ພ້ອມທະຫານວຽງຈັນຈໍານວນຫນຶ່ີງເມ່ືີອ ຄອບຄົວ ເມືອງໂຄລາດ ເດີນທາງມາເຖິງຫົງສໍາລິດ ກໍຂໍພກັ ເຊົາຢູ່ ທ່ີນົ້ັນຊວົ່ ຄາວໂດຍອ້າງວູ່າ ມີ ຄວາມອິດເມ່ອີື ຍຫາຼ ຍ ແລ້ວ ພະຍາປະຣດັ , ພະຍາພົມກະບດົ ແລະ ພະຍາລງົ ສົມຄາມກໍ ຫາວິທີ ເພີື່ອເບີ່ືອເມົາພວກທະຫານວຽງຈັນ ພໍຮອດເວລາຕຶກສະງັດ ກອງທັບຂອງພະຍາລາຊະສີມາກໍ່ເຂົ້າ ຕທີ ະຫານ ວຽງຈັນ ແຕກ ແລະ ຢດເອົາຄອບຄົວຄົນລາວຄືນ ຈາກນ້ົັນກໍພາກັນຈັດແຈງຕົ້ັງຄ້າຍ ເພີື່ອຕໍ່ສູ້ກັບກອງທັບຂອງເຈົ້າ ອານຸວົງ, ສູ່ວນພວກທະຫານກູຸ່ມທີ່ຫນີມາໄດ້ ກໍລາຍງານຕໍ່ເຈ້ົາອານຸວົງ. ເມ່ີືອຮູ້ກອງທັບ ຕົນຖືກຫຼອກ ເຈ້ົາອານຸວົງ ກໍໄດ້ແຕູ່ງໃຫ້ເຈ້ົາສຸດທິສານ, ເຈ້ົາກໍ່ພາ ແລະ ເຈ້ົາປານຄຸມທະຫານ 3.600 ຄົນ ມາຕີກອງທັບຂອງພະຍານະຄອນ ລາຊະສີມາ, ການຕ່ໍສູ້ດໍາເນີນ ໄປຢູ່າງດຸເດືອດ, ເຈ້ົາ ສຸດທິສານເຫັນວູ່າ ກອງທັບຂອງນະຄອນລາຊະສີມາ ມີອາວຸດ ແລະ ກໍາລັງ ເຫນືອກວູ່າ. ດ່ັົງນົ້ັນ, ຈຶີ່ງຖອຍທັບກັບມາຫາເຈົ້າອານຸວົງ ລາຍງານເຫດການໃຫ້ຮູ້ທຸກຢູ່າງ, ໃນເວລາ ດຽວກັນນ້ົັນກອງທັບເຈົ້າລາຊະວົງ ກໍອົບພະຍົບທົ່ວເມືອງສະລະບຸລີມາເຖິງນະຄອນລາຊະສີມາ ໄດ້ລາຍງານໃຫ້ເຈົ້າ ອານຸວົງ ຮູ້ວູ່າ ໄດ້ອົບພະຍົບຄອບຄົວສະຫຍາມໄດ້ 110 ຄົວ, ຈີນ ໄດ້ 220 ຄົວ, ລາວໄດ້ 10.000 ຄົວ ແລະ ໄດ້ ແຈ້ງໃຫ້ເຈົ້າອານຸວົງຮູ້ວ່າູ ເວລານ້ີົກອງທັບບາງກອກພວມຍົກ ທັບຂຶ້ົນມາທຸກທາງ ແລະ ໄດ້ ໃຊຄ້ ົນຂມີ່ ້າໄປຈັບພໍ່ຄ້າ ຊາວເຮືອເຖິງບ້ານ ອາລນັ ຍິກ ໄດ້ 4 ລາໍ ໄຕູ່ ຕາມໄດຄ້ ວາມວ່າູ ນາຍຂຸນນາງເປັນແມທູ່ ບັ ມາຕົ້ັງຢູກ່ າງເກ່ົາແກູ່, ຍກົ ໄປ ບາ້ ນນະ ຄອນນາຍົກ, ທາງປາຈນີ ບູລີ ແລະ ທາງກະບິນບລຸ .ີ 6. ເຈົາ້ ອະນວຸ ົງກະກຽມກາໍ ລັງເພ່ີືອຕາ້ ນກບັ ສະຫຍາມ ເມືອີ່ ເຈົ້າອານວຸ ົງ ຮູ້ວູ່າກອງທັບບາງກອກຍົກຂື້ົນມາຫຼາຍທາງຄືແນວນັົ້ນເຈ້ົາອານຸວງົ ຈີ່ຶງປກສາກັບເຈົ້າສຸດທສິ ານ, ເຈົາ້ ລາຊະວົງ ແລະ ແສນທ້າວເພຍກວານນາຍທັບ, ນາຍກອງທັງປວງວູ່າ ເຮົາຈະຕັງ້ົ ທັບສກູ້ ັບບາງກອກຢູໂ່ ຄລາດນົັ້ນ ບໍ່ໄດ້, ຍ້ອນທາງ ເພີ່ືອສຸມຕີເອົາເມືອງໂຄລາດຄືນ ໂດຍສະເພາະພວມຕັ້ົງຢູ່ທົ່ງສໍາລິດ, ຖ້າເຮົາຢູ່ທີ່ໂຄລາດ ໄປສູ້ໃຫ້ ຫຼາຍທາງເພື່ີອໃຫ້ກອງທັບສະຫຍາມແຕູ່ຍ້ອນທັບບາງກອກພວມຍົກຂຶົ້ນມາຫຼາຍທາງ ເພືີ່ອສຸມຕີເອົາເມືອງໂຄລາດ ຄືນ ໂດຍສະເພາະເວລານີ້ົກອງທັບ ພະຍານະຄອນລາຊະສີມາ ພວມຕັົ້ງຢູ່ທົ່ງສໍາລິດ , ຖ້າເຮົາຢູ່ທີ່ໂຄລາດນ້ົີຢຸ້ານຈະ ເປັນເສິກຂະນາບຫັຼງ ຈໍາຕ້ອງແຍກໄພູ່ພົນໄປສູ້ຫຼາຍທາງເພີ່ືອໃຫ້ກອງທັບສະຫຍາມແຍກຕີໄປແຕູ່ລະບູ່ອນແລ້ວເຮົາ ຈະຕີຝາູ່ ຍສະຫຍາມໃຫ້ແຕກໂດຍງາູ່ ຍ, ສວູ່ ນກອງທບັ ຫຼວງນ້ົນັ ໃຫ້ຖອຍໄປຕ້ງັົ ຮັບກອງທັບສະຫຍາມຢູ່ຫນອງບົວລໍາ ພູ ເຫັນຈະດກີ ວາູ່ ທເ່ີ ມອື ງໂຄລາດ. 54

ຫຼັງຈາກປກສາກັນຮຽບຮ້ອຍແລ້ວ ເຈ້ົາອານຸວົງ ຈຶີ່ງໄດ້ສ່ົງໃຫ້ກອງທະຫານລາວຖອຍໄປ ຕັົ້ງຢູ່ຈຸດຍຸດທະ ສາດຕູ່າງໆ ຄື ເຈົ້າລາຊະວົງ ຍກົ ຂົນ້ຶ ໄປທາງເມືອງຫົມ່ຼ ສກັ ແລວ້ ຕັົງ້ ຄາ້ ຍໃຫຍທູ່ ີ່ ເມອື ງຫົ່ມຼ ສັກ, ໃຫເ້ ຈ້ົາສຸດທິສານ ໄປ ຕ້ົັງຫມົ້ັນຢູ່ເມືອງພູຂຽວ, ເຈົ້າເມືອງພູຂຽວ ບໍ່ຍອມອອກມາພົບ. ເຈ້ົາສຸດທິສານ ຈຶີ່ງສັ່ົງໃຫ້ນາຍທັບນາຍກອງຄຸມ ທະຫານ 1.000 ປາຍຄົນ ເຂົ້າຕີເມືອງພູຂຽວ ແລ້ວຈັບເອົາເຈົ້າເມືອງໄປຂ້າເສຍ ແລ້ວອົບພະຍົບຄົວຂຶົ້ນມາວຽງຈັນ. ກອງທັບເຈ້ົາສຸດທິສານ ໄດ້ຕ້ັົງ ຫມນ້ັົ ຢູ່ເມືອງພູຂຽວ, ເຈົ້າອານຸວົງ ໄດ້ສ່ງັົ ໃຫ້ທະຫານກຽມຍ້າຍກອງທັບໄປເມືອງບົວ ລໍາພູ ໂດຍເຫຼືອ ທະຫານໄວ້ໂຄລາດກອງຫນີ່ຶງ ເພ່ີືອໃຫ້ເຜ່ົາເລົ້າເຂົ້າ ແລະ ຄ້າຍທ່ີຕັ້ົງຂ້ົຶນນົັ້ນ. ຫຼັງຈາກສົ່ັງການແລ້ວ ຈີຶ່ງຍົກກອງທັບໃຫຍູ່ອອກຈາກໂຄລາດ ໃນເດືອນ 4 ແຮມ 4 ຄ່ໍາ ເມື່ີອມາຮອດຫນອງບົວລໍາພູແລ້ວ ເຈົ້າອານຸວົງ ໄດ້ນໍາພາຈັດຕ້ັົງຄ້າຍໃຫຍູ່ຢູ່ຫນອງບົວລໍາພູ ໃຫ້ພະຍານະລິນ ຄຸມທະຫານ 3.000 ຄົນ ຢູ່ປະຈໍາຄ້າຍນ້ົັນ, ແລ້ວເຈ້ົາ ອານຸວົງຍົກກໍາລັງໄປຕັົ້ງຢູ່ພູເຂົ້າສານບູ່ອນທາງສອງແງູ່ທ່ີເປັນເສັ້ົນທາງ ໄປວຽງຈັນ ໃຫ້ພະຍາສຸໂພ ກັບເພຍຊານົ ນ ເປັນນາຍທັບຄຸມທະຫານ 20.000 ຄົນ ປະຈໍາຢູ່ຫ້ອມ ພູເຂົ້າສານ ໃຫ້ພະຍາຊຽງສາ ເປັນແມູ່ທັບຄຸມທະຫານ 5.000 ຄົນ ໄປຕັ້ົງຄ້າຍຢູ່ບ້ານ ສະຫນົມ, ໃຫ້ພະຍາກອງຄໍາຄຸມທະຫານ 4.000 ຄົນ ໄປຕັ້ົງຄ້າຍຢູ່ຊູ່ອງງົວແຕກ ສູ່ວນກອງທັບຂອງມະຫາອຸປະຣາດຕິດສະທີ່ຕັ້ົງຢູ່ເມືອງຍະໂສທອນນົັ້ນ, ເຈົ້າອານຸວົງ ມີຫນັງສືສົ່ງໃຫ້ ເຈົ້າອຸປະຮາດ ຕິດສະຍົກ ກອງທັບໄປຕ້ັົງ ຮັກສາຕົ້ນທາງ ຢູ່ເມືອງສຸວັນນະພູມ ເປັນທາງທີ່ສັດຕູຈະມາທາງ ເມືອງກະບິນບູລີ, ໃຫ້ ພະຍາສຸຂະຄຸມທັບຊ້າງ ແລະ ຄວາຍຕູ່າງເຄ່ີືອງສົ່ງສະບຽງອາຫານ ແລະ ກະສູນດິນ ປືນໄປ ແຈກຢາຍໃຫ້ທຸກໆ ກອງທັບ, ເຈົ້າອານຸວົງ ຈັດແຈງການຕົັ້ງຄ້າຍ ແລະ ແມູ່ທັບນາຍກອງຮັກສາ ດູ່ານຢູ່າງຫມົ້ັນຄົງແລ້ວ ຈ່ຶີງໃຫ້ທະຫານ ກອງສຸດທາ້ ຍຖອຍຈາກໂຄລາດ ໂດຍໄດ້ຈັດທັບໄປເພ່ີມ ເຕີມໃຫອ້ ີກ 4.000 ຄົນ ເພອື່ີ ຍກົ ຍ້າຍເຄອື່ີ ງຂອງ ໂດຍຈັດ ແບູ່ງອອກເປັນ 3 ທັບຍົກຍ້າຍມາຕ້ັົງຢູ່ ບ້ານທົ່ງລາພົ້ີ ໃກ້ຫນອງບົວລໍາພູໃນເວລາຕັ້ົງຄ້າຍຢູ່ນົ້ັນ ກອງທັບລາຊະສີມາ ນໍາໂດຍພະນະຣງົ ສົງ ຄາມ ເຊີິ່ງຕ້ັົງຄ້າຍຢູ່ກ່ອູ ນ ໄດ້ບກຸ ໂຈມຕີທັບລາວລ້ານຊ້າງຢູາ່ ງກະທັນຫັນ ເຈົາ້ ໂອຈຶີ່ງສັົງ່ ໃຫ້ຖອຍ ທັບໄປຕ້ົັງຢູ່ບ້ານຕີນເຂົານພູ. ເມີ່ືອເຈົ້າອານຸວົງ ຮູ້ວູ່າກອງທັບລາຊະສີມາມາເພີ່ມ ແລະ ມາໃກ້ຄື ແນວນ້ີົ ຈຶ່ີງສ່ົັງ ໃຫ້ ພະຍານະລິນ ກຽມປຸ້ອງກັນຫນອງບົວລໍາພູໃຫ້ແຂງແຮງ ແລະ ໃຫ້ ທ້າວ ອິນທອນ, ທ້າວສູນທອນ ຄຸມທະຫານ 2.000 ຄົນ ໄປເພີ່ມເຕີມໃຫ້ອີກ. ພ້ອມດຽວກັນນົ້ີເຈົ້າ ອານົງ ກໍໃຫ້ຕັ້ົງຄ້າຍຂຶົ້ນອີກຢູ່ທົ່ງສົ້ມປູ່ອຍ ໃຫ້ພະຍາຊຽງ ຂວາ ເປນັ ນາຍທັບຄມຸ ທະຫານ 5.000 ຄນົ , ເມ່ອືີ ຕງັົ້ ຄາ້ ຍທີພ່ ເູ ຂ້າົ ສານສໍາເລດັ ແລ້ວຈ່ຶີງໄດ້ຮຽກເອົາເຈົາ້ ສຸດທິສານມາ ຈາກພເູ ຂາົ ຂຽວ ແລ້ວແຕງູ່ ຕ້ົັງໃຫເ້ ຈາົ້ ສຸດທິສານ ເປັນແມູ່ທັບ ໃຫຍບູ່ ັນຊາທຸກທບັ ທຸກກອງທັງ 7 ຄາ້ ຍ ແລ້ວສ່ົງັ ໃຫ້ ທາ້ ວ ໂອ ຄມທະຫານ 5.000 ໄປຕ້ງົັ ຄາ້ ຍປີດ ທາງທົ່ງຍົກຫວານຮມີ ຝັງ່ ແມນູ່ ້ໍາຂອງ ທ່າູ ຂ້າມໄປ ເມີ່ອື ວຽງຈັນ, ໃຫ້ ເຈົ້າພິມພິສານ ຄຸມທະຫານ 60 ຄົນຂົ້ຶນຂີ່ມ້າ ຖືຫນັງສືໄປໃຫ້ເຈ້ົາຫນໍ່ຄໍາ ທ່ີຖືກແຕູ່ງ ໃຫ້ຍົກທັບ ໄປຕີເມືອງນ້ອຍ ໃຫຍູ່ຝູ່າຍເຫນືອນັ້ົນ ໃຫ້ຍົກທັບມາຊູ່ວຍພະຍາຊຽງຂວາຮັກສາຄ້າຍຢູ່ທົ່ງສົ້ມປູ່ອຍ, ເຈົ້າອານຸວົງຈັດແຈງປຸ້ອງກັນ ດາູ່ ນທາງເຂດແດນເມອື ງວຽງຈນັ ນນ້ົັ ທງັ ຊນ້ົັ ນອກ ແລະ ຊັນົ້ ໃນເປັນການກວດກາຄວາມຫມັນົ້ ຄງົ . 55

7. ບນັົ້ ຮບົ ທີສ່ າໍ ຄັນ ຝ່າູ ຍພະເຈົ້າແຜູ່ນດນິ ສະຫຍາມ ຫຼງັ ຈາກເຈົ້າລາຊະວົງ ໄດ້ໄປກວາດຕ້ອນເອາົ ຄອບຄົວລາວຢູ່ ເມືອງສະລະບຸລີໄປ ຫມົດແລ້ວ ຈ່ີຶງຊາບຈາກພະຍາສຸລິຍະພັກດີ ວູ່າ “ກອງທັບລາວຈະຍົກທັບໄປຕີ ກຸງເທບ\" ພະອົງສົ່ັງໃຫ້ຈັດການປຸ້ອງ ກນັ ພະນະຄອນເປັນການໃຫຍູ່, ໃຫ້ຕົ້ງັ ຄາ້ ຍອອ້ ມພະນະຄອນ ໄວ້ ແຕູທ່ ົ່ງງົວລາໍ ພອງ (ບົວລະໂພງ) ໄປຈົນເຖິງທົ່ງຍາງ ກະປີ, ແລ້ວໃຫ້ເກນເອົາພົນເສິກຈາກເມືອງ ຝູ່າຍໃຕ້, ຝູ່າຍເຫນືອເຂົ້າມາໂຮມກັນໃນວັນທີ 3 ມີນາ 1827 , ຈາກ ນ້ົັນຈຶ່ີງໃຫ້ກົມພະລາຊະວັງບໍ ວອນສະຖານມົງຄົນ ເປັນແມູ່ທັບຂຶ້ົນມາທາງເຫນືອສະລະບຸລີ ຕ້ົັງທັບຢູ່ທູ່າເຮືອເຂົາພະ ພດຸ ທະບາດ ເພ່ອີື ຄອຍຖ້າທັບຫົວເມືອງຕາູ່ ງໆ, ເມືີ່ອທບັ ທັງຫຼາຍມາພອ້ ມກນັ ແລ້ວ, ກົມພະລາຊະວັງ ບໍວອນ ແມ່ທູ ັບ ໃຫຍູ່ ຈີຶ່ງແຕູ່ງຕົັ້ງໃຫ້ພະຍາຈູ່າແສນຍາກອນ, ພະຍາກາລະໂນຣາຊະເສນາ, ພະຍາວິໄຊ ຍະຣິນທະຣາ, ພະຍານະຣົງວິ ໄຊ ເປັນແມູ່ທັບຫນ້າທີ່ຫນຶ່ີງ, ກົມຫມືີ່ນເສນິບໍຣິຣັກ ເປັນທັບຫນ້າທີສອງ. ກົມຫມ່ືີນເສນິເທບເປັນກອງກາງ, ກອງ ຫມ່ີືນນະລານຊິດກັບຫມີ່ືນສະວັດວິໄຊເປນັ ປີກຊາ້ ຍ, ປີກຂວາກົມຫມີື່ນຣາມອິດສະເຣດ, ກົມຫມື່ີນທິເບດບໍດີ, ກົມ ຫມື່ີນເທບພົນພັກດີ, ພະນະເຣທອນຣາຊາເປັນ ແມ່ທູ ັບຍົກຂຶົນ້ ມາທາງດົງພະຍາໄຟ ເພ່ີອື ບກຸ ຕີກອງທັບຂອງເຈ້ົາອານຸ ວົງ. ໃຫ້ພະຍາມະຫາ ໂຍທາ ຄຸມກອງທບັ ມອນ ຂນ້ົຶ ມາທາງດົງພະຍາກາງ, ໃຫ້ພະຍາອຸໄພທອນ ຄມຸ ທະຫານກຸງເທບ 5.000 ຄົນຂົນຶ້ ມາຖ້າຢູ່ ເມືອງເພດັ ສະບນູ , ໃຫພ້ ະຍາເພັດວິໄຊກບັ ພະຍາໄກໂກສາຄມຸ ທະຫານຫວົ ເມອື ງ ຝູ່າຍເຫນືອ 3.000 ຄົນ ຂ້ົຶນມາທາງເມືອງພິສະນຸໂລກ ເພື່ີອບຸກຕີກັບກອງທັບຂອງເຈົ້າລາຊະວົງທີ່ ຕົັ້ງຄ້າຍຢູ່ເມືອງຫຼົ່ມສັກ, ໃຫ້ ພະຍາຣາດຊະນກິ ຸນ, ພະຍາຣາມກໍາແຫງ, ພະຍາ ຮອງເມືອງ, ພະຍາ ຈັນທະບູລີ ຍົກທບັ ເມືອງພະຕະບອງຂຶນ້ົ ມາທາງ ເມືອງສຸລນິ ແລະ ຂນ້ົຶ ມາທາງ ເມືອງປາຈີນ, ເມືອງ ປະຈັນຕະຄານ ອີກຈໍານວນ 4 ທັບ ຄື ທັບພະຍາຣາດຊະສຸພາວະ ດີ, ທັບເຈົ້າ ພະຍາພະຄັງ, ທັບ ກົມຫມ່ີືນພິຊິດພູເບນ ແລະ ທັບກົມຫມີ່ືນສຸລິນທະຣະຣັກ ເພືີ່ອເຂົ້າຕີທັບຂອງເຈົ້າອຸ ປະຣາດຕິສະ ທຕີ່ ້ງັົ ຢູ່ ເມອື ງສວຸ ັນນະພູມ. ການປະທະກັນທີ່ທງົ່ ສາໍ ລດິ : ທັດສະນະໃໝູ່ : ພະຍານະຄອນລາຊະສີມາ ພາຍຫຼັງຮູ້ການເຄີື່ອນທັບຂອງ ເຈົ້າອານຸວົງ ໄດ້ແຕູ່ງມ້າ ໄວໄປ ລາຍງານບາງກອກເພ່ີືອໃຫ້ມາຊູ່ວຍ, ພ້ອມດຽວກັນນັົ້ນ ພະຍານະຄອນລາຊະສີມາໄດ້ກະກຽມກໍາລັງ ມາປາບ ປາມ ເພາະຕອນນ້ົີພະຍານະຄອນລາດສະສີມາຢູ່ຂຸຂັນ ແຕູ່ມີເຫດການ ເກີດຂ້ຶົນຊ້ອນກັນ ຜູ້ທ່ີວາງ ແຜນໃນເວລານ້ົັນ ແມູ່ນພະຍາປະລັດ ແລະ ພະຍາພົມຍົກກະບັດ (ພະຍານະຄອນລາຊະສີມາ ບໍ່ຢູ່) ທັງສອງ ຄົນນີ້ົ ໄດ້ທໍາທູ່າມາຊູ່ວຍ ກອງທັບ ເຈ້ົາອານຸວົງ ເຄ່ີືອນຍ້າຍຄອບຄົວຄົນລາວຢູ່ ສະລະບູລີ ການເດີນທາງກັບ ຄືນແມູ່ນການແຮູ່ກວຽນ ທັງ ສອງຄົນນີ້ົໄດ້ທວງດຶງເວລາໃນການເດີນທາງ ເມືີ່ອຮອດທົ່ງສໍາລິດທັງສອງໄດ້ກັບ ຄືນມາໂຄລາດ ເພ່ືີອໃຫ້ອງທັບທີ່ ນໍາພາຄອບຄົວຄົນລາວກັບມານ້ົັນລໍຖ້າ ( ລໍຖ້າທັບຈາກຂຸຂັນ ), ກອງອາລັກ ຂາທ່ີຄວບຄຸມຄອບຄົວຄົນລາວມີພັນ ກວູ່າຄົນ ເມອີ່ື ທງັ ສອງກບັ ມາທທ່ີ ົ່ງສາໍ ລິດກໄໍ ດ້ວາງແຜນເອົາເຫ້ຼາົ ມາໃຫ້ ກນິ ເມ່ີືອທະຫານມາຮອດກຂໍ າ້ . ເຈົ້າອານວຸ ົງ ໄດ້ສົ່ງທະຫານມາ 50 ຄົນເພືີ່ອແກ້ໄຂສະຖານະການແຕູ່ກໍບໍ ສາມາດກອບກູ້ສະຖານະການໄວ້ໄດ້ ເພາະມາຮອດ 56

ກອງທັບໃຫຍູ່ຂອງສະຫຍາມກໍມາຮອດພໍດີຕ່ໍມາ ເຈ້ົາອານຸວົງ ກໍໄດ້ສົ່ງກອງທັບ ເຈ້ົາສຸດທິສານ ພ້ອມທັງກໍາລັງພົນ 3600 ຄົນ ແຕູ່ບໍ່ສາມາດກອບກູ້ສະຖານະການ ໄວ້ໄດ້ຍ້ອນວູ່າອາວຸດ ແລະ ກໍາລັງທະຫານນັົ້ນໜ້ອຍກວູ່າ. ສະນົ້ັນ, ຈຶ່ີງຈໍາຕ້ອງໄດ້ຖອຍທັບກັບຄືນ, ກອງມັບ ເຈົ້າລາດຊະວົງ ກັບທາງຫົ່ຼມສັກ, ອີກ 2 ກອງທັບ ຄື ທັບເຈົ້າອຸປະຣາດ ຕິດສະ ແລະ ເຈ້ົາລາດຊະບຸດໂຢຸ້ ບ່ໍທັນມາຮອດໂຄລາດ ກໍຖອຍກັບເພາະຕ້ອງໄປປຸ້ອງກັນບັນດາເມືອງດູ່ານທ່ີ ສາໍ ຄນັ . ຢູ່ໜອງບົວລາໍ ພູບອູ່ ນທີ່ກອງທັບຫງັຼ ທີ່ ເຈາ້ົ ອານຸວງົ ຕງ້ົັ ທັບຢ່ໄູ ດ້ໄດມ້ ີການແບູ່ງໜ້າທີ່ກນັ ຄື : - ພະຍານາລິນ ຢປູ່ ະຈໍາຄາ້ ຍ ( ເປັນແມູ່ທບັ ທີ່ເກງັ່ົ ແຕຖູ່ ກື ຈັບ ແລະ ຖຶກຂ້າຕາຍ ) - ເຈົ້າອານວຸ ງົ ແມ່ນູ ຢູຮ່ ູ່ອມເຂົາ້ ສານ - ພະຍາກອງຄໍາ ຢຊູ່ ູ່ອງງວົ ແຕກ - ມະຫາອຸປະຣາດຕດິ ສະ ໄປທາງສຸວັນນະພູມ ສະຫຍາມມສີ າມກອງທັບໃຫຍູ່ອອກຈາກບາງກອກມີ 2 ປກີ , ອອກຈາກຂຸຂັນ 1 ປີກ : - ອອກຈາກຂຸຂັນແມນູ່ ພະຍາດາໍ ລົງສງົ ຄາມ - ອອກຈາກບາງກອກທັບທໍາອິດແມູ່ນທັບກດົມພະລາຊະວົງບໍວອນ. ອີກທັບໜຶ່ີງແມູ່ນກົມໝີ່ືນສຸລິນ ທະຣາລກັ ໃນທບັ ນີ້ມົ ແີ ມູທ່ ັບທີ່ສາໍ ຄັນ ຄື ພະຍາຣາຊາສຸພາວະດີ ເປັນແມ່ທູ ັບໜາ້ . ທັງສາມກອງທັບນົີ້ເຄ່ີືອນທັງມຸ້ງໜ້າເຂົ້າລ້ານຊ້າງ, ກອງທັບຂຸຂັນ ເຄືີ່ອນທັບໄປທາງຈໍາປາສັກປະທະກັບ ກອງທບັ ເຈົ້າລາດຊະບດຸ ໂຢຸ້. - ບ້ົັນຮົບເມືອງຍະໂສທອນ : ບັ້ົນຮົບນ້ີົແມູ່ນມະຫາອຸປະຣາດຕິດສະ ເປັນຜູ້ນາ, ແຕູ່ກໍບ່ໍສາມາດ ຕ້ານໄດ້ ແລ້ວ ຖອຍ ສະຫຍາມໄດ້ຈັບເອົາຊາວ ເມືອງຍະໂສທອນ ມາມັດໄວ້ແຄມແມູ່ນໍ້າຊີຈໍານວນ 160 ຄົນ ເພ່ີືອໃຊ້ໄຟເຜົາທັງ ເປັນ. 7.1 ບນັົ້ ຮົບທີຄ່ າ້ ຍໜອງບວົ ລາພູ ພາຍຫັຼງເຈ້ົາລາຊະວົງ ຖອຍທັບມາຈາກຫ່ຼົມສັກ ກໍໄດ້ມາສົມທົບກັບທັບ ເຈົ້າອານຸວົງ ທີ່ຄ້າຍພູເຂົ້າສານ ເມືອງໜອງບົວລໍາພ.ູ ມາໃນວັນທີ 1 ເມສາ 1827 ບົ້ັນຮົບໜອງບົວລໍາພູ ກໍ ເປີດສາກຂນ້ຶົ . ກອງທັບນົ້ພີ ະຍານະລິນ (ເຈົ້າເມືອງສີມຸນຈະຕຸລດັ ໃນປະຈຸບັນ) ໄດທ້ າການຕີຕ້ານກອງທັບສະ ຫຍາມ(ພະຍາວິໄຊຍະບູຣນິ ທະຣາ), ສາມາດຂ້າ ທະຫານສະຫຍາມລມ້ົ ຕາຍຢ່າູ ງຫວຼ ງຫຼາຍ. ແຕູ່ເນີ່ອື ງຈາກ ວູ່າກອງທັບສະຫຍາມມີກໍາລັງຫຼາຍກວູ່າ ແລະ ມີກາໍ ລັງມາ ເພີ່ມຕະຫຼອດ, ນອກຈາກນີົ້ອາວຸດຂອງສະຫຍາມ ຫຼາຍ ແລະ ທັນສະໄໝກວູ່າ (ພະຍາສລິນ ມີກໍາລັງ ພົນ 3.000 ຄົນ ສູ່ວນສະຫຍາມມີ 6 ກອງທັບ, ສູ່ວນກອງ ທັບສະຫຍາມມີຫຼາຍກວູ່າ 5 ທົບ) ການສູ້ຮົບຄັົ້ງນີ້ົໃຊ້ເວລາຕ່ໍສູ້ກັນ 3 ວັນ 3 ຄືນ. ໃນທີ່ສຸດມາຮອດວັນທີ 4 ເມສາ 1827 ຄ້າຍພະຍານາລິນໄດ້ຖືກພວກສະຫຍາມຕີແຕກ, ສູ່ວນ ພະຍານາລິນ ເຖີງວູ່າຈະມີຄວາມເກົັ່ງ ກ້າອາດຫານປານໃດກໍຕາມແຕູ່ສຸດທ້າຍກໍຖືກຈັບ. ສະຫຍາມກໍພະຍາຍາມໂອ 57

ລມົ ເພືີ່ອໃຫ້ພະຍານາລິນ ເປັນ ຂ້າຮບັ ໃຊ້ສະຫຍາມ ແລ້ວຈະໃຫ້ຕໍາແໜູ່ງແມູ່ທັບ ແຕູ່ ພະຍານາລນິ ບໍ່ຍອມເອົາ ແລະ ກຖໍ ືກສະຫຍາມຈັບ ມັດສອງແຂນແລວ້ ໃຫຊ້ າ້ ງແທງຈນົ ຕາຍ. 7.2 ບັນ້ົ ຮບົ ທເີ່ ມືອງຫົມຼ່ ສກັ ເມື່ີອກອງທັບສະຫຍາມຕີຄ້ານພະຍານາລິນທ່ີ ເມືອງໜອງບົວລໍາພູແຕກກໍໄດ້ ເຄືີ່ອນທັບມາຕັ້ົງຢູ່ທົ່ງ ສົ້ມປູ່ອຍ ໄກຈາກຊູ່ອງເຂົ້າສານ 10 ກິໂລແມັດ. ກອງທັບສະຫຍາມ(ພະຍາອະໄພ ພູທອນ) ໄດ້ຍົກຂຶ້ົນມາຕີ ກອງທັບເຈົ້າລາດຊະວົງ ທີ່ເມືອງຫ່ົຼມສັກ ເຈ້ົາລາດຊະວງົ ໄດ້ນໍາພາກໍາລັງຕໍ່ສູ້ຕ້ານ ຢູ່ຫຼາຍວັນເຫັນວູ່າຈະປຸ້ອງ ກັນບ່ໍ ໄດ້ຈີຶ່ງໄດ້ຖອຍທັບລົງມາສົມທົບກັບທບັ ເຈົ້າອານຸວົງ ທຊີ່ ູ່ອງເຂົ້າສານ ເມືອງ ໜອງບົວລໍາພູ ເມີ່ືອເຈ້ົາອານຸວົງ ໄດ້ຍິນ ຂູ່າວ ວູ່າຄ້າຍພະຍານາລິນແຕກ ຈີ່ຶງໄດ້ໃຫ້ ພະຍາສຸໂພ, ພະຍາຊາ ນົນ ຢູ່ຮັກສາຄ້າຍ. ສູ່ວນພະອົງ ພ້ອມດ້ວຍເຈ້ົາ ລາດຊະວົງ ແລະ ເຈົາ້ ສດຸ ທິສານ ຟຸ້າວຖອຍທັບມາວຽງຈັນ ເພ່ອີື ກຽມປຸ້ອງກັນ. ຮບູ : ເຈາ້ົ ລາດຊະວງົ 58

7.3 ບົັ້ນຮບົ ທີ່ທ່ົງສົມ້ ປູ່ອຍ ເມີ່ືອ ພະຍາສຸໂພ, ພະຍາຊານົນ ໄດ້ຮູ້ຂູ່າວວູ່າກອງທັບສະຫຍາມ ຕີຄ້າຍ ເມືອງໜອງບົວລໍາພູ ແຕກແລ້ວກໍ ໄດ້ຍົກທັບມາຕັ້ົງທ່ີທົ່ງສົ້ມປູ່ອຍ, ແລ້ວໄດ້ຂຽນສານໄປຫາພະຍາຊຽງສາ, ພະຍາກອງຄໍາ ໃຫ້ຍົກທັບໄປຕີຄ້າຍ ສ້ົມປູ່ອຍ. ເມື່ີອນັດກັນພ້ອມແລ້ວກອງທັບລາວທັງ 3 ກອງ ກໍຍົກມາປິດ ລ້ອມກອງທັບສະຫຍາມ ທ່ີທົ່ງສົ້ມປູ່ອຍ ທັງສາມດ້ານ, ພວກສະຫຍາມໄດ້ຍົກທັບອອກມາຕໍ່ສູ້ແຕູ່ກໍຖືທະຫານ ລາວຕີແຕກຖອຍໄປໃນຄ້າຍ. ກອງທັບລາວ ໄດ້ປິດລ້ອມທັບສະຫຍາມໄວ້ເຖີງ 7 ວັນ ເຮັດໃຫ້ທະຫານສະຫຍາມອຶດຫິວ ແລະ ລົ້ມຕາຍເປັນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍ (ກອງທັບລາວໄດ້ໃຊຍຸດທະວິທີແບບບູຮານເພືີ່ອກາຈັດ ທະຫານສະຫຍາມ ໂດຍໃຊ້ ການຕີແບບກອງຫຼອນ ແລະ ຕັດເຄືອໄມ້ທີ່ມີຜິດລົງໃນນໍ້າເພ່ີືອເບີ່ືອເມົາທະຫານ ຂອງສະຫຍາມ) . ຄ້າຍທະຫານທ່ີທົ່ງສົ້ມປູ່ອຍພວມຈະແຕກຢູ່ ແລ້ວ ແຕູ່ພໍດີເວລານ້ັົນກອງທັບສະຫຍາມ ເຊິີ່ງ ບັນຊາໂດຍ ກົມເໝ່ືີອນເສນາບໍຣິຮັກ ໄດ້ຍົກທັບມາຕີກອງທັບລາວ ດາ້ ນຫຼງັ ກອງທບັ ລາວຈ່ງຶີ ໄດຫ້ ັນມາຕສ່ໍ ູ້ ກັບກອງທບັ ຂອງກມົ ເໝ່ີືອນເສນາບຣໍ ຮິ ກັ , ດັົງ່ ນນົ້ັ ພວກທະຫານທຢີ່ ູ່ໃນຄ້າຍ ຈ່ີຶງຕີແຫກວົງປິດລ້ອມອອກໄດ້, ມາຮອດວັນທີ 13 /5/1827 ກອງທັງລາວທີ່ປິດລ້ອມກອງທັບສະຫຍາມນ້ັົນກໍ ແຕກກັນໄປຄນົ ລະທາງ. 7.4 ບັົ້ນຮບົ ທີ່ຄ້າຍພເູ ຂາົ້ ສານ ພະຍາຊຽງສາ ຖອຍມາຕົັ້ງຢູ່ ຊູອ່ ງເຂ້ົາສານ ເມ່ືີອເຈົ້າອານຸວົງ ຄິດວູ່າຈະບໍ່ສາມາດຮັກສາ ຊູ່ອງເຂົ້າສານ ໄດ້ ເພີ່ິນພ້ອມດ້ວຍຄອບຄົວຄົນລາວອອກຈາກວຽງຈັນ ເຈົ້າອານຸວົງໄດ້ສ່ັົງ ໃຫ້ທະຫານປົກປຸ້ອງຊູ່ອງ ເຂົ້າສານ ໄວ້ (ມີ ຫຼາຍເອກະສານເວົ້າຕູ່າງກັນ : ດຣ ເຜີຍພັນ ເວົ້າວູ່າ : ບໍ່ໄດ້ກັບມາວຽງຈັນ ໄປທາງພາກອີ ສານ) , ສູ່ວນກອງທັບ ລ້ານຊ້າງໄດ້ຖອຍໄປຕັ້ົງທັບຢູ່ ຊູ່ອງແຄບເຂົ້າສານແຕູ່ກໍບໍ່ສາມາດຕ້ານໄດ້ ສຸດທ້າຍກໍ ເສຍທັບຊູ່ອງເຂົ້າສານກໍໄດ້ ແຕກ ນົັ້ນໝາຍຄວາມວູ່າເສຍວຽງຈັນ ໃຫ້ກັບສະຫຍາມແລ້ວ (ໃນເອກະສານ ດຣ ສຸເນດ ເວົ້າວູ່າ: ກອງທັບໃຫຍູ່ ສະຫຍາມມກີ ອງອາສາສະມກັ ອງັ ກິດ ແຕູ່ບໍ່ເຫນັ ເໜງັ ຕີງ ). ຮບູ : ແຍງູ່ ຊາ້ ງເຈາ້ົ ອະນວຸ ງົ 59

8. ເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ ຖອນທບັ ກບັ ມາວຽງຈນັ ເມືີ່ອກອງທັບສະຫຍາມຕີຄ້າຍຫນອງບົວລໍາພູແຕກແລວ້ ກອງທັບຫນ້າ 5 ທັບນັົ້ນ ກໍຍົກມາກຽມຕີຄ້າຍລາວຢູ່ ທົ່ງສ້ົມປູ່ອຍໂລດ ຈາກນ້ັົນກົມຫມ່ີືນນະເລດ ໂຍທິ, ກົມຫມືີ່ນ ເສນິບໍລິລັກ ແລະ ພະຍາສະເຫນຫາພູທອນ ຈຶີ່ງຄຸມ ພົນ 4.000 ຄົນ ເປັນກອງຫນ້າ. ເຈົ້າຂຸນເນນ ຄຸມພົນພະມ້າທະວາຍເປັນກອງຫລອນຢູ່າງເດີມ ໂດຍມີທະຫານ ເມອື ງ ນະຄອນຣາຊະສມີ າ ເຂົ້າສມົ ທບົ ນໍາເຈົ້າຂຸນເນນອກີ ລວມເປັນພັນປາຍຄນົ , ໃຫ້ຄອຍຕີ ກອງລໍາລຽງຂອງລາວ ທ່ີຈະລໍາລຽງສະບຽງອາຫານໄປສ່ົງກັນ ເມີື່ອກອງທັບຂອງ ກົມຫມືີ່ນທັງສອງຍົກມາແລ້ວ ຈ່ີຶງສ່ັົງໃຫ້ກອງທັບຫນ້າ ທງັ 5 ກອງທບັ ຍົກມາກູອ່ ນນັນ້ົ ເຂ້ົາຕງົ້ັ ຄາ້ ຍໃກກ້ ອງທບັ ລາວໄວຫ້ ລາຍດາ້ ນ. ຝູ່າຍພະຍາຊຽງຂວາ ແລະ ເຈົ້າຫນ່ໍຄໍາ ແມທັບລາວ ຄ້າຍທົງສົ້ມປອຍ ໄດ້ຈັດທັບອອກຈາກທົ່ງສົມປອຍ ໄປຕີ ກອງທັບສະຫຍາມທີ່ເຂົາ້ ມາຕັົ້ງຄາ້ ຍຢູໃກນ້ ້ົນັ . ໄດ້ສູ້ຮບົ ກນັ ສດຸ ຄວາມສາມາດ ກໍ່ຍັງຕີບໍ່ແຕກເຈົ້າຫນຄ່ໍ ໍາຈງ່ຶີ ປກສາກັບ ພະຍາຊຽງຂວາ ຈະຕ້ອງຈັດທັບໃຫຍອອກຕີກັບສະຫຍາມໃຫ້ແຕກໂດຍໄວ, ຄິດດັົ່ງນົ້ັນ ຈີ່ຶງຈັດທັບອອກເປັນ 5 ກອງຄື: ໃຫ້ກອງຄໍາເປັນແມທັບຄຸມຄົນ 4.000 ຄົນ ລວມເປັນ 8.000 ຄົນ ແລ້ວຍົກອອກ ໄປຕີຄ້າຍສະຫຍາມ, ໃຫ້ພະຍາແສນເປນັ ແມກອງຄຸມພົນ 4.000 ຄົນ, ໃຫພ້ ະຍາບານ ມືເຫລັກ ເປັນແມກອງຄມຸ ພົນ 4.000 ຄົນ ລວມ ເປັນ 8.000 ຄົນ ໃຫ້ຍົກໄປເປັນກອງກາ ສູ້ຕາຍ ດັກສະກັດຢູ່ໃນປາ 2 ຝາກທາງ ຄອຍຕີກອງສະຫຍາມບໍ່ໃຫ້ມາ ຊູ່ວຍກັນໄດ້. ໃຫພະຍາເສືອຫານເປັນແມກອງ ຊຸມພົນ 2.000 ຄົນ ຍົກໄປຮັກສາຫນອງນໍ້າຕາມທາງໄວ ບ່ໍໃຫ ກອງທັບສະຫຍາມໃຊ້ນ້ໍາ ໃນທ ກບອນ. ໃຫ້ທ້າວມະຫາວົງ ກັບທ້າວພິນ ກ. ເປັນແມກອງ ຄຸມພົນ 2.000 ຄົນ ໃຫ້ຍົກໄປຕັດຕ້ົນທາງທີ່ກອງທັບສະຫຍາມຈະຍົກມາ ເພ່ີືອໃຫ້ສະຫຍາມເດີນທາງທັບຊ້າລົງ. ທັງໃຫ້ຕັດເຄືອໄມ້ ຢາເບື່ອີ ຕູາ່ ງໆ ໄປຖີົ້ມໃສຫ້ວຍຫນອງຕາງໆ ຕາມທີ່ກອງທັບໃຫຍສະຫຍາມຈະມາຕາມຫລງັ . ທັງໃຫເ້ ກັບເອົາສບົ ຄົນ ຕາຍ. ສົບງົວຄວາຍຕາຍ... ບັນທຸກໃສກວຽນລ.້ໍ .. ໄປຖົ້ມິ ລງົ ຫ້ວຍຫນອງທກຸ ບອນ ທ່ີກອງທບັ ສະຫຍາມຈະຂ້ຶົນມາ ຫາທົ່ງສົ້ມປູ່ອຍ, ໃຫ້ພະຍາໄຊສົງຄາມ ກັບເພັດສຸວັນ ແລະ ທ້າວຫມີ ກູຸ່ມພົນທະຫານ 2.000 ຄົນ ຢູ່ຮັກສາທ່ົງ ສົ້ມປູ່ອຍ ແລ້ວເຈ້ົາຫນ່ໍຄໍາກັບພະຍາຊຽງຂວາ ກໍ່ຍົກທັບໃຫຍອອກຈາກຄ້າຍທົງສົ້ມປູ່ອຍໄປຕີສະຫຍາມ ໂດຍເຈ້ົາ ຫນ່ໍຄໍາ ຂົ້ຶນມ້າສີຂາວ ຜູກເບາະດ້ວຍເຄີ່ືອງຄໍາທັງຫມົດ ມືຖືຫອກໃຫຍູ່ ຍົກອອກຈາກຄ້າຍໃຫຍນ້ໍາຫນ້າທະຫານກົງ ໄປຕຄີ ້າຍສະຫຍາມ. ຝູ່າຍສະຫຍາມໄດ້ຍົກກອງທັບອອກຕໍ່ສູ້ ໂດຍພະຍາສະເຫນຫາພູທອນ ແລະ ພະຍາວິສູດໂກສາ ແຕຝູ່າຍ ສະຫຍາມຖືປະລາໄຊໃນການສູ້ກັນກາງເດີນ, ພວກເຂົາ ຈຶີ່ງແຕກຖອຍໄປຢູ່ໃນຄ້າຍຫມົດ ແລະ ພະຍາຍາມຮັກສາ ຄ້າຍດ້ວຍການຍິງປືນໃຫຍ ອອກໃສຝູ່າຍລາວຢູ່ບໍ່ໄດ້ຂາດ, ສູ່ວນຝູ່າຍລາວບໍ່ມີປ່ິນພຽງພໍ ຈີຶ່ງບໍ່ສາມາດຕີຄ້າຍ ໃຫ້ ແຕກໄດ້ ມີແຕູ່ຕົ້ັງຄ້າຍລ້ອມສະຫຍາມໄວ້ທັງ 4 ດ້ານ ໃນໄລຍະປືນໃຫຍຂອງ ສະຫຍາມຍິງມາບ່ໍເຖິງ ແລະ ພ້ອມ ດຽວກັນນີົ້ ກ່ໍຂຸດຂຸມຄອງເພ່ີືອບັງລູກປືນໃຫຍ. ກອງທັບລາວໄດ້ຕ້ົັງຄ້າຍລ້ອມຄ້າຍສະຫຍາມໄດ້ຫລາຍວັນ ເຊິີ່ງ ກອງທັບສະຫຍາມ ໃກ້ຈະແຕກຢູ່ແລ້ວນ້ັົນ, ກົມຫມີ່ືນນະເລດ ໂຍທີ ແລະ ກົມຫມືີ່ນເສນີບໍລິລັກແມທັບຝູ່າຍ ສະຫຍາມ ຮູ້ຂາວວາກອງທັບຝາຍຕົນຖືປດິ ລອ້ ມຢູ່ ຈີງຶ່ ຟຸ້າວຍົກທັບມາຊູ່ວຍກັນ, ພ່ໍຍກົ ມາຮອດປາດົງຕະຄຽນກໍຖ່ ືກ ກອງທັບພະຍາແສນຫານ ກັບພະຍານານ ມືເຫລັກ ເຊີິ່ງຄຸມພົນ 8.000 ຄົນ ດັກສະຫຍາມກາງປາເຖິງຂ້ັົນ ຕະລຸມບອນ ພ້ອມທັງໃຊ້ກອງທັບ ຊ້າງເຂ້ົາລ້ອມກອງທັບສະຫຍາມໄວ້ ໂດຍຮອບ ແລ້ວຂັບຊ້າງເຂົ້າຟັນແທງ 60

ທະຫານ ສະຫຍາມລົ້ມຕາຍຢູ່າງຫລວງຫລາຍ, ກອງທັບລາວ ເຖິງຈະສາມາດລ້ອມກອງທັບ ສະຫຍາມໄວ້ ແລະ ມີ ກໍາລັງພົນຫລາຍກວາກໍ່ຕາມ ແຕູ່ກໍ່ຊໍ້າພັດຂາດອາວຸດ, ເມີື່ອເຂ້ົາ ລ້ອມຄົນຄຸງຕົວຮອດກົມຫມືີ່ນທັງ 2 ຂອງແມທັບ ສະຫຍາມແລ້ວ ແຕູ່ລາວຫາກໍ່ໄດ້ຍິງປືນໄຟ ຫນ້າໄມ້ມາໃສກ່ໍບ່ໍມີຫລາຍ.” (218/251) ແຕຝາຍສະຫຍາມຊໍ້າພັດມີ ອາວຸດທັນ ສະໄຫມແບບເອີລົບ ໂດຍສະເພາະແມູ່ນແມູ່ທັບນາຍກອງ ດົັ່ງນັ້ົນ ຝູ່າຍສະຫຍາມຈ່ຶີງຍິງ ໃສູ່ຊ້າງລາວໃຫ້ ແຕກ ຕີ່ືນຖອຍອອກໄປຫູ່າງ ໃນທ່ີສຸດກໍ່ຕີຜູ່າວົງລ້ອມອອກໄປໄດ້. ກອງທັບເຈົ້າຂຸນເນນ ທີ່ເປັນນາຍທັບກອງ ຫລອນນັົ້ນ ໄດ້ຮູ້ຂູ່າວວູ່າ ເຈົ້າຫນ່ໍຄໍາ ເປັນແມູ່ທັບໃຫຍູ່ ຍົກອອກມາຈາກຄ້າຍແລ້ວ ຍັງເຫລືອແຕູ່ທ້າວເພ້ຍຄຸມ ພົນທະຫານ 1.000ຄົນ ຢູ່ຮັກສາຄ້າຍ, ຈີຶ່ງໃຊ້ກົນອຸບາຍໃຫ້ທະຫານ 6 ຄົນ ແຕູ່ງກາຍປອມເປັນລາວ ເຂົ້າຈູດເຜົາ ຄາ້ ຍລາວ ໃນຕອນຄາໍ່ ເມ່ືີອຕິດໄຟ ໄຫມລ້ ຸກ ຂຶນ້ົ ຈ່ີງຶ ເກີດຄວາມສັບສນົ ແລວ້ ກອງທັບຂອງ ເຈົ້າຂນຸ ເນນ ແລະ ພະຍາ ນະຣົງສົງຄາມ ກໍ່ບກເຂາ້ົ ຕເີ ຮດັ ໃຫຄ້ າ້ ຍລາວທົ່ງສົມ້ ປ່ອູ ຍແຕກ. ໃນເວລາພວມເກດີ ໄຟລຸກໄໝ້ຂຶົ້ນນັົ້ນ ກອງທັບເຈາ້ົ ຫນ່ໍຄໍາ ທ່ີລອ້ ມກອງທັບສະຫຍາມຢູ ກໍໄດ້ຖອນທັບມາ ຊ່ວູ ຍຄ້າຍໃຫຍູ່ ກໍຖືກກອງທັບຂອງເຈ້ົາຂຸນເນນ ທີ່ມີອາວຸດ ເຫນືອກວ່າູ ໄລຍິງຢູ່າງຫນກັ ຫນູ່ວງທະຫານລາວໄດ້ລົ້ມ ຕາຍຢູ່າງຫລວງຫລາຍ, ເຈົ້າຫນ່ໍຄໍາເຫລືອທະຫານພຽງແຕ 200 ປາຍຄົນ ແລ້ວພາໄປຄ້າຍຊອງເຂົ້າສານ. ສູ່ວນ ກອງທັບສະຫຍາມຖືກປິດລ້ອມຢູ່ນົັ້ນ ກໍຕີຜູ່າວົງລ້ອມອອກໄປໄດ້. ເມີ່ືອຢດຄ້າຍສ້ົມປູ່ອຍໄດ້ແລ້ວ ກົມພະຣາຊະວົງ ບວໍ ອນ ພ້ອມດ້ວຍແມູທ່ ັບນາຍກອງ ກໍໄດເ້ ຂາ້ົ ຕົັງ້ ຄ້າຍໃຫຍຢູທ່ ງ່ົ ສົ້ມປອູ່ ຍນົັ້ນ. ເຈ້ົາອະນຸທ່ີຕ້ັງົ ຄ້າຍຢຊູ່ ູ່ອງເຂ້າົ ສານນັ້ົນ ເມືອ່ີ ຮູ້ວາູ່ ຄ້າຍຫນອງບົວລໍາພູ ຄ້າຍທ່ງົ ສມ້ົ ປູອ່ ຍ, ຄ້າຍທງົ ລໍ່າພີ ແລະ ຄ້າຍຫລົ່ມສັກແຕກ ຍ້ອນຊ້ອາວຸດອັນທັນສະໄຫມ ຂອງສະຫຍາມບໍ່ໄດ້ຄືແນວນົ້ັນ, ຈ່ີຶງໄດ້ສ່ົັງໃຫ້ພະຍາສຸໂພກັບຊາ ນົນ ເຊ່ີິງແມູ່ນຂຸນນາງ ຜູ້ໃຫຍູ່ ໃຫ້ຮັບຫນ້າທ່ີສືບຕໍ່ນໍາພາກອງທັບເຂ້ົາໂຈມຕີກອງທັບສະຫຍາມຢູທົງສ້ົມປູ່ອຍ ໃຫ້ ແຕກ, ສູ່ວນເຈົ້າອະນຸ ກໍ່ນໍາກໍາລັງທະຫານຈໍາ ນວນຫນຶີ່ງ ກັບຄືນມານະຄອນວຽງຈັນ ເພືີ່ອກະກຽມປຸ້ອງກັນ ແລະ ກຽມຍົກຍ້າຍຊັບສົມບັດອັນມີຄູ່າຕູ່າງໆ ອອກຈາກນະຄອນ ວຽງຈັນ ໄປໄວ້ບູ່ອນປອດໄພ ແລະ ກຽມເຮັດສົງຄາມ ແບບຍາວນານຕາ້ ນພວກສະຫຍາມຕໍໄ່ ປ. ຫລັງຈາກເຈົ້າອະນຸກັບມານະຄອນວຽງຈັນແລ້ວ ພະຍາສຸໂພກັບຊານົນ ໄດ້ວາງແຜນໂຈມຕີຄ້າຍໃຫຍູ່ ສະຫຍາມທ່ີເຂົ້າຕັົ້ງຢູທົງສົ້ມປູ່ອຍຕາມຄໍາສັົ່ງຂອງເຈ້ົາອະນຸ ໂດຍມີຫນັງສືໄປເຖິງພະຍາຊຽງສາທີ່ຕົ້ັງຢູ່ບ້ານສະຫນົມ, ເຖິງພະຍາຄາໍ ທີ່ຕັົ້ງຄ້າຍຢູ່ຂອງງົວແຕກ, ເຖິງເພັຍສຸລີນ ແລະ ຜູ້ອີື່ນໆ ມາຊູ່ວຍກັນຕີຄ້າຍຫລວງຂອງສະຫຍາມ ຢູ່ທົ່ງ ສົ້ມປູ່ອຍໃຫ້ແຕກຕາມເຈົ້າອະນຸສົ່ັງໄວ.້ ພະຍາຊຽງສາ, ກອງຄໍາ, ເພັຍສລຸ ີນ ຈ່ຶີງຍົກທັບໄປລ້ອມຄ້າຍໃຫຍສະຫຍາມ, ພະຍາສຸໂພກໍ່ຍົກທັບໃຫຍູ່ໄປລ້ອມພ້ອມກັນ. ກອງທັບໃຫຍສະຫຍາມເຫັນກອງທັບໃຫຍູ່ ຂອງລາວຍົກມາຫລາຍ ຈງຶ່ີ ບໍ່ກາ້ ອອກມາສູ້ກບັ ກອງທບັ ລາວຢູ່ກາງເດີນອີກ, ພວກເຂົາຈຶ່ີງພາກັນເຂ້ົາໄປກຽມປຸ້ອງກນັ ຢແູ່ ຕໃູ່ ນຄ້າຍ, ກອງທັບ ລາວບຸກເຂົ້າຕີຄ້າຍ ແຕູ່ກໍ່ຖືກປືນສະຫຍາມ ຈີຶ່ງເຂົ້າໃກ້ຄ້າຍບໍ່ໄດ້ຍ້ອນພວກສະຫຍາມມີປືນທັນສະໄຫມກວູ່າ ກອງທັບລາວ ຈຶີ່ງໄດ້ແຕູ່ປິດລ້ອມຄ້າຍສະຫຍາມໄວ້ 7 ວັນ 7 ຄືນ ຈົນສະບຽງອາຫານຂອງພວກສະຫຍາມຫມົດ ເຊີ່ິງກອງທັບຫລວງສະຫຍາມເກືອບຈະປາລາໄຊໃຫ້ແກູ່ກອງທັບລາວຢູ່ແລ້ວ, ກໍພໍດີກອງທັບຂອງກົມຫມີື່ນນະເລດ ໂຍທີ ຂ້ຶົນມາຊູ່ວຍທັນ ໃນວັນສຸກເດືອນ 6 ແຮມ 1 ຄ່ໍາ ເຊິີ່ງມີທະຫານຕິດຕາມມາພຽງແຕູ່ 100 ປາຍທໍ່ນ້ັົນ ແຕູ່ ຍ້ອນປະກອບອາວຸດທັນສະໄຫມກວູ່າ ຈີ່ຶງສາມາດຕໍ່ສູ້ກັບກອງທັບລາວໄດ້ຫລາຍວັນ ເພີື່ອລໍຖ້າກອງຫນູນຂອງກົມ 61

ຫມີນື່ ເສນີບລໍ ິລັກຂົນຶ້ ມາຊູ່ວຍອີກ, ເມອືີ່ ກອງທັບພະຍາເສນີບລໍ ລິ ກັ ຂ້ນຶົ ມາຮອດ ໃນວັນທດິ ເດືອນ 6 ແຮມ 3 ຄໍາ່ ກໍ່ ສາມາດສົມທົບກັນຕີກອງທັບລາວໃຫ້ແຕກອອກໄປ ລວມຢູ່ຄາ້ ຍພູເຂ້ົາສານ, ສາມາດກູ້ເອົາພວກທີ່ຖືກປິດລ້ອມນ້ົັນ ໄດ້. ກົມພະຣາຊະວັງບ່ໍວອນ ແມູ່ທັບໃຫຍູ່ຂອງສະຫຍາມ ຈັດທັບເຂ້ົາຕີຄ້າຍໃຫຍູ່ ຂອງລາວຢູ່ພູເຂົ້າສານ ໂດຍ ສັງໃຫ້ພະຍາຫາ ໂຍທາຄຸມກອງທັບມອນຮັກສາຄ້າຍ ທົ່ງສ້ົມປອຍ, ໃຫ້ພະຍາພົມຍົກກະບັດ (ເມືອງໂຄຣາດ) ຄຸມ ພົ້ນ 500 ເປັນກອງລາດຕາເວນທີຫນຶ່ີງ. ໃຫ້ພະຍາປະສິດຄະສະລະ ຄຸມພົນ 500, ມີຊ້າງ 200 ເປັນກອງລາດ ຕະເວນທີສອງ, ໃຫ້ທັງສອງກອງນ້ົີໄປລາດຕະເວນຮັກສາທາງທົ່ງນາຄະຣາດບໍ່ໃຫ້ທະຫານລາວຈາກວຽງຈັນ ແລະ ທາງອື່ີນໆ ມາຊູ່ວຍກອງທັບລາວຢູ່ພູເຂົ້າສານໄດ້. ກົມຣາຊະວັງບໍວອນ ສັົ່ງໃຫ້ເຈ້ົາຂຸນເນນ ເປັນກອງຫລອນໄປດັກ ສະກັດຕນ້ົ ທາງຈາກວຽງຈນັ ມາຄ້າຍພເູ ຂົ້າສານ. ໃຫ້ກອງທັບພະຍາເສນາພເູ ບດ, ພະຍາພໄິ ຊບລຸ ທີ ະລາ, ພະຍານະຣົງວິ ໄຊແລະພະຍາວິສຸດໄກສາ ລວມ 4 ກອງ ມີພົນທະຫານກອງລະ 1.000 ຄົນ ໃຫ້ເປັນທັບຫນ້າຍົກໄປຕີຄ້າຍພູ ເຂົາ້ ສານດ້ານຕາເວັນຕກົ . ໃຫ້ພະຍາກະລາໂຫມຣາຊະເສນາ, ພະຍາແສຍາກອນ, ພະຍາວິເສດສງົ ຄາມ ເຊ່ີງິ ແມນູ່ ກອງ ທະຫານເອີລົບ ນັກຍິງປືນໃຫຍເປັນກອງພິເສດ ລວມກັນເປັນ 3 ກອງ ມີທະຫານ 3.000 ຄົນ ໃຫ້ຍົກໄປຕີຄ້າຍພູ ເຂົ້າສານດ້ານຕາເວັນອອກສຽງເຫນືອ. ໃຫ້ພະຍາສາດຕາຣິດທິຣົງ, ຫລວງດໍາເກິງລະນະມົນ, ຫລວງວຸດທະສາລະ ຊານ, ພະຍາອະໄພສອນເພິງ, ພະຍາຈນິ ດາຈັກລດັ ລວມ 5 ກອງ ຄຸມພົນລະ 500 ຄນົ ຍົກທັບເຂົ້າຕີຄາ້ ຍພເູ ຂ້ົາສານ ດ້ານໃຕ້, ໃຫ້ພະຍາສຸລີນ ທະລະນີ ຄຸມທະຫານ 600 ຄົນ ໄປຮັກສາຫວຍນໍ້າລໍາທານທຸກບອນ ບໍ່ໃຫ້ທະຫານລາວ ໄດ້ໃຊນ້ ໍ້າ. ໃຫ້ພະຍາຣາຊະ ໂຍທາ ກບັ ພະຍາມະຫາອໍານາດ ຄຸມຄນົ 1.000 ຄົນເປັນກອງຫນູນ ໃຫ້ພະຍາສະຫຍາມ ພູທອນ ຄຸມທະຫານ 1.000 ຄົນ ໃຫ້ຮັກສາຄ້າຍຫລວງທ່ົງສົ້ມປູ່ອຍຕ່ີືມອີກ. ໃຫ້ພະຍາປະສິດທິສາດຕາ ເປັນກອງ ເສືອປາຍົກໄປຊູ່ວຍທັບຫນ້າ. ໃຫ້ຫລວງລິດສໍາແດງຄຸມພົນທະຫານເອີລົບ ເຊິ່ີງແມູ່ນກອງທັບປືນໃຫຍ 300 ຄົນ ເປນັ ກອງກ້າສູຕ້ າຍໄປກັບກອງທບັ ຫລວງ. ໃຫ້ຫລວງຜູ່ານພິພົບ ຄມຸ ກອງທະຫານມ້າ 200 ຄົນ ເປັນກອງສບື ຂູ່າວ, ໃຫ້ພະຍາປະກິດນຸລົກ ຄມຸ ກອງທະຫານຊາ້ ງ 300 ໂຕ ໃຫ້ບຸກຕຄີ ້າຍພູເຂົາ້ ສານ ໃຫພ້ ອ້ ມກບັ ກອງທັບອ່ນີື ໆ. ຢູຄ່ ້າຍພູເຂົ້າສານນັົ້ນ ກອງທັບລາວໄດຈ້ ັດການຕົ້ັງຮັບຢູ່າງເຂ້ັົມແຂງ, ບັນດາຫໍຮົບຄາ້ ຍຄູຕູ່າງໆ ໄດ້ມຂີ ວາກ ຫນາມ ແລະ ທະຫານປະຈໍາຢາງຄົບຖ້ວນ. ທັງຍັງເກນເອົາກອງທັບລາວຫົວເມືອງຂ້ົຶນມາສົມທົບໄດ້ຫລາຍພັນຄົນ ແລະ ທັນເວລາ ພະຍາສຸໂພ, ຊານົນ ແລະ ແມູ່ທັບນາຍກອງທັງປວງ ໄດ້ເຫັນພ້ອມນໍາກັນວູ່າກໍາລັງຂອງຝູ່າຍ ສະຫຍາມ ທ່ີຍົກຂ້ົຶນມາຄາວນົີ້ ມີກໍາລັງຫລາຍ ແລະ ມີອາວຸດດີກວູ່າຝູ່າຍລາວ ແຕູ່ວູ່າພວກເຂົາຈະບໍ່ສູ້ຣົບໄດ້ດົນ ຍ້ອນຍົກທັບມາໄກ ແລະ ນໍາສະບຽງອາຫານບ່ໍພຽງພໍ. ຢູ່າງຫລາຍກໍກຸ້ມໄດ້ 3 ເດືອນ ພວກເຮົາມີແຕູ່ຊູ່ວຍກັນປຸ້ອງ ກັນຄາ້ ຍໄວຢ້ ່າູ ງແຂງແຮງ ແລ້ວສ່ັົງໃຫ້ກອງລາດຕະເວນຂອງພວກເຮົາອອກລັດຕີກອງລໍາລຽງຂອງສະຫຍາມ ບໍໃ່ ຫສ້ ົ່ງ ສະບຽງອາຫານໃຫ້ແກູ່ກັນໄດ້ສັກ 1 ເດືອນປາຍ ກອງທັບສະຫຍາມກໍ່ຈະຂາດສະບຽງອາຫານ ແລະ ອູ່ອນລົງ ແລ້ວ ພວກເຮົາຈ່ີງຶ ອອກໂຈມຕີກໍຈະໄດ້ໄຊຊະນະ, ກອງທັບລາວກຽມປຸ້ອງກນັ ຄາ້ ຍໄວສ້ ຸດຄວາມສາມາດ. 62

ເມືີ່ອກອງທັບສະຫຍາມ ຍົກທັບຂ້ຶົນມາລ້ອມຄ້າຍລາວ 6-7 ວັນ ແລ້ວບ່ໍເຫັນກອງທັບລາວຍົກອອກມາຕີ ຕາມທໍານຽມເສິກໃຫຍູ່ ຈຶີ່ງຄິດຢຸ້ານຕົກຖືກກົນອຸບາຍຂອງຝູ່າຍລາວ, ພວກເຂົາຈຶ່ີງສົ່ັງໃຫ້ພ້ອມກັນບຸກໂຈມຕີຄ້າຍ ລາວ ໂດຍທກຸ ດ້ານ ໂດຍສົັ່ງໃຫ້: ກອງທັບພະຍາຈູ່າແສນຍາກອນ, ພະຍາຫາອໍານາດ, ພະຍາກະລາຊະເສນາ, ພະຍາສີ ສໍລະຣາດ ເຂົາ້ ໂຈມຕີຄາ້ ຍພະຍາສໂຸ ພ. ໃຫ້ກອງທັບພະຍາລາຊະໂຍທາ. ພະຍາເສນພູເບດ, ພະຍາບໍລລິ ັກລາຊາ, ພະຍາ ອັດສະດາເຣອື ງເດດ ເຂ້ົາໂຈມຕີຄ້າຍຊານົນ, ແລະ ສ່ົັງໃຫ້ກອງທັບອີ່ືນໆ ລວມທັງກອງທັບຫົວເມືອງອ່ີືນ ເຂ້ົາໂຈມຕີ ຄ້າຍ ພະຍາໄຟ, ພະຍາເຫລັກ, ພະຍາຊຽງໃຕ້, ພະຍາຊຽງເຫນືອ ແລະ ຄ້າຍຂອງລາວ ອີື່ນໆ. ພິເສດແມູ່ນຝູ່າຍ ສະຫຍາມຍງັ ມີກອງອາສາພິເສດອີກ 8 ກອງ ເຊົນັ່ ກອງອາສາຍ່ີປູຸ່ນ, ກອງແກ້ວຈີນດາ....ເປນັ ກອງບຸກຕີຄ້າຍປີກກາ ຂອງລາວ, ໃຫ້ພະວິຊິດນະຣົງ.ໄປຕັງ້ົ ທບັ ຢູ່ບ້ານທົງ່ ຄັບແຄ ເພີ່ືອປດິ ທາງບໃ່ໍ ຫ້ກອງທັບທະຫານຢູ່ວຽງຈັນຍກົ ມາຊູ່ວຍ ໄດ.້ ເມີື່ອຈັດແບງູ່ ຫນ້າທກີ່ ັນຮຽບຮ້ອຍແລວ້ ກອງທັບສະຫຍາມຈ່ຶີງພອ້ ມກນັ ໂຈມຕີຄາ້ ຍລາວໃນທຸກບູ່ອນ. ກອງທັບລາວທຸກກອງ ໄດ້ພ້ອມພຽງກັນຕໍ່ສູ້ຢູ່າງເຂົັ້ມແຂງ ໄດ້ຍິງຫນ້າໄມ້ປືນໄຟອອກໄປໃສທະຫານ ສະຫຍາມປານຫູ່າຝົນ ເຮັດໃຫ້ພວກເຂົາລົ້ມຕາຍຢູ່າງຫລວງຫລາຍສົມຄວນ. ແຕູ່ຍ້ອນອໍານາດປືນໃຫຍູ່ປືນນ້ອຍທ່ີ ທັນສະໄຫມ ແບບນາຍທືນຕາເວັນຕົກ ໃນສະໄຫມນັົ້ນ ທ່ີພວກສະຫຍາມຊອກຊືົ້ມາໄດ້ ເຮັດໃຫ້ເຂົາໄດ້ປຽບ ກອງທັບລາວ ພວກເຂາົ ຈງີ່ຶ ຕຄີ ້າຍລາວແຕກທກຸ ຄາ້ ຍ. 9. ເຈົາ້ ອະນຸວົງໄປລໄ້ົີ ພຢູດ່ າຍຫວຽດເພ່ີືອເຮັດສົງຄາມແບບຍາວນານ ເມອີື່ ກອງທບັ ລາວທ່ີຕົ້ັງຢູ່ຊູ່ອງເຂົ້າສານແຕກແລວ້ , ກອງທັບສະຫຍາມຈ່ີຶງໄດ້ຂ້າມພລູ ົງມາກ . ສ່ວູ ນເຈາ້ົ ອານຸວົງ ເມີື່ອຊາບວູ່າ ຄ້າຍພູເຂົ້າສານແຕກແລ້ວ ກໍໄດ້ພາລາຊະໂອລົດ ພ້ອມດ້ວຍພະລາຊະວົງສານຸວົງ ໄປລ້ົີຢູ່ພາກຕາເວັນ ອອກຂອງແຂວງຄໍາມູ່ວນ (ເມືອງຍົມມະລາດເກົ່າ) ຈາກນົັ້ນຈ່ີຶງໄດ້ຂ້າມໄປເມືອງວິນ (ປະເທດຫວຽດ), (ໄດ້ມີຫຼາຍ ເອກະສານແຕກຕູ່າງກັນ ດຣ ສຸເນດ ເວົ້າວູ່າ: ໄປຢູ ເມືອງມະຫາໄຊກອງແກ້ວ ບ້ານ ປູ່າມັນ ເຂດຊາຍແດນ ແຕູ່ ອານາມບຢ່ໍ າກເປດີ ເຜີຍວ່າູ ເຈົ້າອານຸ ຢູທນ່ີ ນ້ັົ ເພາະບໍຢ່ າກປະທະກບັ ສະຫຍາມ). ພາຍຫັຼງທີ່ເສຍໄຊແລ້ວ ພະອົງພ້ອມດ້ວຍເຈ້ົາລາຊະວົງ ແລະ ທະຫານຂອງເພ່ິີນໄດ້ ຫຼົບໄພຢູ່ເຂດນ້ົາໂດນ (ເຂດ ຍົມມະລາດເກ່ົາ ແຂວງຄໍາມູ່ວນ) ເພີ່ືອເຕົ້າໂຮມກໍາລັງຄືນໃໝູ່ ແລະ ຕ່ໍມາກໍໄດ້ຂ້າມຊາຍແດນໄປອາໄສຢູ່ເມືອງວິນ (ຫວຽດນາມ). ເຈ້ົາອານຸ ໄດ້ພະຍາຍາມປັບປຸງກາລັງ ແລະ ອາໄສຂໍ ກາລັງຈາກອານາມແຕູ່ບໍ່ໄດ້ຮັບການຊູ່ວຍເຫຼືອ ເທົ່າທີ່ຄວນ ເພາະອານາມບ່ໍຢາກປະທະກັບສະຫຍາມ. ອານາມໄດ້ພະຍາຍາມຊູ່ວຍຂຽນສານ ໄດ້ຫາສະຫຍາມຫຼາຍ ເທີ່ອື ເພ່ີອື ບອກໃຫ້ສະຫຍາມສ່ງົ ຄອບຄົວຄົນລາວ ມາໄວວ້ ຽງຈນັ ຄນື ແຕ່ບູ ໍໄ່ ດ້ຜົນ. 10. ກອງທັບສະຫຍາມເຂົ້າມາທໍາລາຍ ແລະ ປນຸ້ ສະດົມເມືອງວຽງຈັນ 10.1 ການປຸນ້ ສະດມົ ແລະ ທາໍ ລາຍເມອື ງວຽງຈນັ ຂອງສະຫຍາມ ສວູ່ ນເມືອງວຽງຈັນ ພາຍຫຼງັ ທີ່ເຈົ້າອານຸວົງ ໜີໄປໄດ້ພຽງ 5 ວັນ, ກອງທັບສະຫຍາມ ກຍໍ ົກມາເຖິງ ພັນ ພ້າວ ແລະ ຂາ້ ມມາເມືອງວຽງຈັນ. ທະຫານສະຫຍາມໄດ້ທໍາການປ່ນຸູ ສະດມົ ກວດເອົາສັບສິນ ແລະ ເຄືອ່ີ ງຂອງອັນລໍ້າ ຄ່າູ ຢູ່ພະລາຊະວງັ ນບັ ທັງພະບາງ ພະແຊກຄາໍ , ພະສກຸ , ພະໃສ, ພະເສມີ ແລະ ອນ່ືີ ໆໃນ ທວົ່ ເມືອງ ວຽງຈນັ ໄປໝດົ . 63

ສະຫຍາມປຸ້ນວຽງຈັນຄ້ັົງນີົ້ແມູ່ນໃຫ້ເອົາອັນໃດທີ່ເອົາໄດ້ແມູ່ນເອົາໝົດ, ອັນທ່ີບ່ໍເປັນຕາເອົາຫືຼເອົາໄປ ບ່ໍໄດ້ ໃຫ້ຈູດຖົ້ິມໝົດ. ຈາກນັ້ົນ ສະຫຍາມກໍອອກຄໍາສັົ່ງໃຫ້ຕັດຕົ້ນໄມ້ກິນໝາກ, ທໍາລາຍກໍາແພງເມືອງ. ນອກຈາກນົີ້ກໍ ຍັງມີເງິນຄໍາຢູ່ຕາມຫໍໂຮງ ເຮືອນຊານ, ຕໍາລາອາວຸດແລ້ວ ສະຫຍາມ ຍັງໄດ້ກວດຕ້ອນ ປະຊາຊົນລາວໄປໄວ້ໜອງ ຄາຍ ແລ້ວກໍຈູດວຽງຈັນ ແລະ ສະຫຍາມ ກໍໄດ້ກໍ່ທາດອັນໜີ່ຶງທີ່ເປັນສັນຍາລັກວູ່າ ໄປປາບວຽງຈັນເອົ້ີນ: ເຈດີປາບ ວຽງ ຢູ່ທີເ່ ມືອງພນັ ພາ້ ວ ແລະ ໄດ້ຈາລຶກໄວວ້ ູ່າ: \" ເຈດີປາບວຽງ ແລະ ຄວາມຊົວ່ ຮາ້ ຍຂອງອ້າຍອານຸ \". ພາຍຫັຼງກວາດຕ້ອນເອົາປະຊາຊົນ ແລະ ຊັບສົມບັດຊາວວຽງຈນັ ລົງໄປກງຸ ເທບແລ້ວ ພະເຈ້າົ ແຜູ່ນ ດິນສະຫຍາມ ຍັງໄດ້ສົ່ງໃຫ້ແມູ່ທັບນາຍກອງມາທໍາລາຍຕົວເມືອງວຽງຈັນອີກ. ສະນັົ້ນ, ພະຍາລາຊະພາວະດີ ຈີຶ່ງໄດ້ຍົກທັບມາ ມ້າງເພທໍາລາຍຕົວເມືອງວຽງຈັນອີກ ໃນເດືອນ ກໍລະກົດ ປີ ຄ.ສ 1828. ແລ້ວແຕູ່ງຕ້ັົງໃຫ້ ພະຍາພິໄຊສົງຄາມ , ພະຍາທກຸ ຂະຣາດ... ຄຸມທະຫານ 300 ຄນົ ມາຕ້ັົງທັບຢູວ່ ດັ ກາງ. ຫຼັງຈາກແມູ່ທັບໃຫຍູ່ກັບຄືນບາງກອກແລ້ວ ພະຍາລາຊະສຸພາວະດີ ໄດ້ສືບຕໍ່ຄວານຫາພະບາງ ໄດ້ຢູ່ໃນຖໍ້າເຂົາ ແກວ້ ເຊິີ່ງປະຊາຊນົ ລາວໄດໄ້ ປຊຸກເຊີືອ່ ງໄວໄ້ ດແ້ ລ້ວກໍກວາດຕອ້ ນເອາົ ປະຊາຊົນລາວ ແລະ ມູນມໍລະດົກຕູ່າງໆ, ລວມ ທງັ ພະບາງລົງໄປບາງກອກຢ່າູ ງເປັນຂະບວນໃນຕົ້ນປີ 1828, ເມອື ລົງໄປຮອດບາງກອກແລ້ວ ເຈົາ້ ຊີວດິ ສະຫຍາມສົ່ັງ ໃຫ້ມາວຽງຈັນອີກ ເພ່ືີອຕາມຈບັ ເຈ້ົາ ອະນຸວົງ ແລະ ຄະນະໃຫໄ້ ດ້, ທັງສົັ່ງໃຫ້ທໍາລາຍນະຄອນວຽງຈນັ ຕມ່ີື ອີກ ຢູາ່ ໃຫ້ ຫຍັງເຫຼອື ໄວ້ ແລະ ໃຫ້ກວາດຕ້ອນເອາົ ປະຊາຊົນລົງໄປບາງກອກໃຫຫ້ ມດົ ກ້ຽງ ເຮັດໃຫ້ເມອື ງວຽງຈັນເປັນປູາ່ ດົງ ຢູ່າ ໃຫ້ ເປັນບ້ານເມອື ງຕໍໄ່ ປອີກ 10.2 ກອງທັບວຽງຈນັ ທີ່ຍັງເຫຼອື ເຂົ້າອູ່ອນຍອມສະຫຍາມ ບນັ ດາກອງທັບລາວຈາກຫົວເມອື ງຕາູ່ ງໆ ເຊ່ັນົ ຊຽງໃຫມູ່, ເມືອງແພູ່, ເມອື ງນາູ່ ນ, ລໍາພູນ, ລໍາປາງ ແລະ ເມືອງຫຼວງພະບາງ ທີ່ເກນມາຊູ່ວຍພະເຈົ້າອານຸວົງ ຢູ່ເຂດຊາຍແດນວຽງຈັນ ໄດ້ລໍ ຖ້າຟັງເບ່ີິງເຫດການກູ່ອນເປັນ ເວລາດົນນານເມ່ອີື ຮູ້ວູ່າສົງຄາມປະກາດເອກະລາດປະລາໄຊ, ກອງທັບສະຫຍາມຍຶດນະຄອນວຽງຈັນໄດ້, ເຈົາ້ ອານຸກໍ່ ອົບພະຍົບຫນີຄືແນວນົ້ັນ ບັນດາກອງທັບເຫ່ົຼານົີ້ຈີຶ່ງ ເຂ້ົາຍອມຕ່ໍກອງທັບໃຫຍູ່ສະຫຍາມທີ່ເມືອງພັນພ້າວ. ຝູ່າຍເຈົ້າ ອປຸ ະຣາດຕິດສະ ທີ່ຕັົ້ງທັບຢູ່ເມືອງຫນອງຫານເຫັນວູ່າ ກອງທັບຝູ່າຍຕົນປະລາໄຊ ຈ່ຶີງໄດ້ຍອມຕ່ໍແມູ່ທັບສະຫຍາມທ່ີ ເມືອງພັນພ້າວ ເພ່ືີອໃຫ້ຫຼຸດຜູ່ອນໂທດ, ສູ່ວນເຈົ້າມັນທາຕຸຣາດ ຫຼວງພະບາງເຫັນການປະລາໄຊຂອງເຈົ້າອານຸວົງ ແລະ ຫົວເມືອງຕູ່າງໆຍອມຕ່ໍສະຫຍາມແລ້ວ, ຈີິ່ງມີສຸພະອັກສອນແຈ້ງໄປບາງກອກເພືີ່ອຫັວງໃຫ້ ຜູ່ອນໂທດ ແລະ ຜົນປະໂຫຍດສວູ່ ນຕວົ 64

ບດົ ທີ 7 ຂະບວນການຕໍສ່ ຂູ້ ອງເຈາ້ົ ອະນວຸ ງົ ໃນໄລຍະທີ 2 1. ການກບັ ມາຈາກດາຍຫວຽດຂອງເຈາ້ົ ອະນວຸ ງົ ໃນປີ ຄ.ສ 1828 ເມ່ືີອເຈ້ົາອານຸວົງປະທັບຢູ່ເມືອງວິນ (ຫວຽດນາມ) ໄດ້ 1 ປີກວູ່າ ກໍກະກຽມຄືນມາວຽງຈັນ, ເວລານົັ້ນພະເຈ້ົາ ແຜູ່ນດິນອານາມໄດ້ໃຫ້ຄໍາຫມັ້ົນສັນຍາວູ່າ “ຈະສົ່ງທູດຖືລາຊະສານຂອງຕົນໄປຖວາຍ ພະເຈົ້າແຜູ່ນດິນສະຫຍາມ ເພືີ່ອຂໍອະໄພໂທດໃຫ້ເຈົ້າອານຸວົງ” ພະເຈົ້າອານຸວົງ ພ້ອມດ້ວຍລາຊະວົງໄດ້ກັບຄືນມາວຽງຈັນ ມີທະຫານລາວ 1.000 ກວູ່າຄົນ ແລະ ທະຫານຫວຽດ 80 ຄົນ, ພະອົງ ໄດ້ນໍາກໍາລັງໄປພັກຢູ່ຫໍພະແກ້ວ, ເວລານ້ົັນສະຫຍາມໄດ້ ເກັບກວາດເງິນ, ຄໍາ, ເຂົ້າຂອງຈົນຫມົດ ກ້ຽງ, ບໍ່ມີເຂ້ົາປາອາຫານໃດຫມົດ. ສະນັົ້ນ, ເຈົ້າອານຸວົງ ຈຶີ່ງແຕູ່ງໃຫ້ເຈົ້າ ລາຊະວົງ ໄປຂໍເບີກເຂົ້ານໍາທະຫານສະຫຍາມຢູ່ວັດກາງ. ແຕູ່ທະຫານສະຫຍາມໄດ້ດູຖູກຢຽບຢາມຄົນລາວທັງ ບ່ໍໃຫ້ ເຂົ້າແລະ ໄດ້ເອົາປືນຍິງທະຫານລາວຕ່ືີມອີກ ພະເຈົ້າອານຸວົງ ໄດ້ເກີດຄວາມໂກດແຄ້ນທີ່ສຸດ ຈີຶ່ງນໍາກໍາລັງປິດລ້ອມ ໂຈມຕີຢູ່າງແຂງແຮງ ເຮັດໃຫ້ສະຫຍາມ 300 ຄົນຖືກຂ້າຕາຍເກືອບຫມົດ, ລອດຕາຍ 45 ຄົນ, ໄປແຈ້ງຕໍ່ພະຍາ ສຸພາວະດີ ແມູ່ທັບໃຫຍູ່ທ່ີພວມມາຮອດເມືອງພັນພ້າວ. ພະຍາລາຊະສຸພາວະດີ ໄດ້ເຫັນທະຫານລາວໄລູ່ຟັນແທງ ທະຫານສະຫຍາມຢູ່ຫາດກາງຂອງດ້ວຍຕາຂອງ ຕົນເອງຈ່ີຶງຢຸ້ານກົວ ໂດຍສະເພາະທະຫານ ໂຄລາດ ແລະ ຫົວ ເມອື ງອນື່ີ ໆທ່ີເກນມານັນ້ົ ພາກັນ ແຕກຫນຫີ ມົດ, ເຈົາ້ ພະຍາລາຊະສຸພາວະດີເຫນັ ຈະສູ້ກອງທັບລາວບໍ່ໄດ້ ຈີຶງ່ ຖອຍຫນີ ໄປເມືອງຍະໂສທອນ. ສູ່ວນແມູ່ທັບອານາມເຫັນເຫດການແນວນັົ້ນ ກໍພາກັນກັບຄືນເມືອງງູ່ອນເພື່ີອລາຍງານ ຕ່ໍ ແມທູ່ ັບໃຫຍູ່ຂອງຕນົ ຮູ້. ໃນຕອນແລງມາ ເຈົ້າລາຊະວົງ ໄດ້ຕັດຫົວແມູ່ທັບສະຫຍາມທັງ 3 ຄົນ ທີ່ຕາຍຄາສະຫນາມ ຮົບນ້ົັນ ໄປ ລຽນໄວ້ຫາດຊາຍແຄມຂອງຫນ້າວັດກາງ. ແລ້ວຕິດຕາມທະຫານສະຫຍາມທີ່ຍັງລ້ີົຢູ່ ຕາມທ່ີຕູ່າງໆມາຈົນຫມົດ ລວມທະຫານສະຫຍາມຕາຍທັງຫມົດ 600 ປາຍຄົນ, ໄດ້ປືນນ້ອຍນົກສັບ ຄາບສີລາ 500 ກະບອກ, ໄດ້ປືນແບບ ຫາມແລູ່ນຂານົກຍາງ 20 ກະບອກ, ແລ້ວເຈົ້າລາຊະວົງ ສົ່ັງ ໃຫ້ພະຍາສຸໂພ, ພະຍາຊຽງຂວາ, ພະຍາຊຽງຊ້າຍ ໄປ ຮ້ອງປູ່າວເອົາປະຊາຊນົ ທ່ຍີ ັງລຢົີ້ ູ່ຕາມປູ່າດງົ ໃຫມ້ າລວມກັນຕີສະຫຍາມອກີ ເທືອີ່ ໃຫມູ່, ປະກົດວາູ່ ມີຜູ້ສະຫມກັ ອອກ ມາຮັບໃຊ້ຊາດອີກ ເຮີ. 10 000 ຄົນ, ຄັດເລືອກເອົາແຕູ່ຊາຍສະກັນໄດ້ 4 - 5 ພັນຄົນໃຫ້ເຂົາເປັນທະຫານ. ແລ້ວ ເຈາົ້ ລາຊະວົງ ໄດສ້ ົັ່ງໃຫ້ເພຍມະນີ ແລະ ທ້າວມະຫາໄຊ ຄຸມພົນ 300 ຄົນຂ້າມໄປບ້ານພນັ ພາ້ ວ ແລ້ວສ່ົັງໃຫ້ຮື້ົ “ເຈດີ ປາບວຽງ” (ເປັນເຈດີທ່ີສ້າງໄວ້ຢູ່ຄ້າຍຫຼວງບ້ານພັນພ້າວ ພາຍຫັຼງທັບສະຫຍາມຢືດ ວຽງຈັນໄດ້) ແລະ ນໍາພາພະພຸດ ທະຮູບທີ່ພວກສະຫຍາມລັກພາເອົາຈາກວຽງຈັນ ຄື ພະເສີມ, ພະ ແສງ, ພະສຸກ, ພະໃສ ທັງ 4 ອົງກັບຄືນມາໄວ້ ເມືອງວຽງຈັນຄືເກ່ົາ. ເຈ້ົາອານຸວົງ ຍັງສ່ົັງໃຫ້ເຈ້ົາສຸດ ທິສານ ຄຸມພົນທະຫານເກ່ົາ 2.000 ຄົນ ແລະ ໃຫມູ່ 2.000 ຄົນ, ຍົກໄປຮຽກຮ້ອງປະຊາຊົນລາວ ຕາມຫົວເມືອງຮີມຂອງ ໃຫ້ມາລວມກັນເຂົ້າເປັນກອງທັບເພືີ່ອຈະໄປຕາມຕີ 65

ສະຫຍາມ. ສູ່ວນເຈົ້າ ອານຸວົງ ນໍາພາປັບປຸງກອງທັບລາວຄືນໃຫມູ່ ແລ້ວຈັດການປຸ້ອງກັນເມືອງວຽງຈັນໄວ້ຢູ່າງ ແຂງແຮງ ໂດຍໄດ້ຕັ້ົງຄ້າຍຢູ່ນອກເມືອງ 4 ມູມ, ໄດ້ເຮັດກໍາແພງເມືອງຂຶົ້ນໃຫມູ່, ໃຫ້ມີປະຕູຫືລົບຮອບເມືອງ ໂດຍ ນໍາໄມ້ໄຜູ່ມາປັກເປັນເສົາກໍາແພງຈົນຮອບເມືອງ ເຮັດແບບຊົ່ວຄາວກູ່ອນ, ພະອົງຍັງແຕູ່ງໃຫ້ ພະຍາລືກັບເພຍມະຫາ ໄຊ ໄປຂໍກອງທັບເມືອງລົ້ື ເມືອງເຊີ່ນ ເຊ່ີິງແມູ່ນລາວ 12 ພັນນາຂຶົ້ນກັບຈີນ ໃຫ້ຍົກມາຊູ່ວຍ ແລະ ແຕູ່ງທູດລາວພາ ເຈົ້າຫຼານຍິງສາວໄປຖວາຍເຈ້ົາອັງວະ ເພື່ີອຂໍກອງທັບພະມ້າ ມາຊູ່ວຍອີກ. ຈາກນ້ົັນພະອົງຈຶ່ີງຈັດທັບໄປຂັບໄລູ່ ສະຫຍາມອອກຈາກດນິ ລາວອກີ 3 ທາງ ຄື ໃຫ້ ເຈາ້ົ ສດຸ ທິສານ ຄຸມພນົ 3.000 ຄົນ ລ້ອງລົງໄປຕາມແມູ່ນຂອງ ໄປ ຕກີ ອງທບັ ສະຫຍາມຂອງພະ ວຊິ ິດສົງຄາມ ຢູ່ນະຄອນພະນມົ ແລະ ໃຫ້ຍກົ ທບັ ໄປຕສີ ະຫຍາມຢໂູ ຄລາດ ແລະ ໃຫ້ຕັ້ົງ ດູ່ານຢູ່ຫ້ົັນ ໃຫ້ເຈົ້າລາຊະວົງເປັນແມູ່ທັບໃຫຍູ່ ມີແສນທ້າວພະຍາລາວ ນາຍທັບນາຍກອງ ເປັນປີກຂວາ ແລະ ປີກ ຊ້າຍຈໍານວນ 6.000 ຄົນ ຍົກຂ້າມຂອງໄປຕີກອງທັບພະຍາຣາຊະສຸພາວະດີ ໃຫ້ອອກຈາກດິນລາວ, ໃຫ້ເຈົ້າໜໍ່ຄໍາ ຄຸມກອງທັບຫົວເມືອງທ່ີປກຸ ລະດົມມາໄດ້ 3.000 ຄົນ ໃຫ້ຍົກໄປໄລສູ່ ະຫຍາມ ອອກຈາກເມືອງຫຼ່ົມສັກ, ເມອື ງເລີຍ ເມືອງເພັດສະບູນ... ແລ້ວໃຫຕ້ ັງົ້ ທບັ ຮກັ ສາດູ່ານແຖວນນ້ັົ ໄວ້. ເຈ້ົາລາຊະວົງ ຍົກທັບໃຫຍູ່ໄປຕາມແມູ່ນຂອງ ແລະ ຂ້ຶົນໄປໃສູ່ຍະໂສທອນ ແຕູ່ສືບຮູ້ວູ່າ ກອງທັບພະລາຊະ ສຸພາວະດີ ໄປຕັ້ົງທັບຢູ່ເມືອງສຸວັນນະພູມ ຈີ່ຶງຍົກທັບຕິດຕາມໄປຕີ, ແຕູ່ຮູ້ວູ່າສະຫຍາມຕົ້ັງຫມັົ້ນຢູ່ດູ່ານແລ້ວ,ເຈົ້າ ລາຊະວງົ ຈຶີ່ງຕງັົ້ ຄ້າຍໃຫຍູ່ 3 ຄາ້ ຍຢູ່ບາ້ ນທົ່ງປົກຫວານ. ຝູ່າຍພະຍາລາຊະສຸພາວະດີ ຢູ່ໃນຄ້າຍເມືອງສຸວັນນະພູມນົ້ັນ ໄດ້ແຕູ່ງຄົນອອກສືບຂູ່າວ ເສິກ 3 ກອງ, ໄດ້ ຄວາມຈາກກອງຂອງຫມໍໂພນໄພ ວູ່າ ກອງທັບລາວກໍາລັງເຂົ້າຕີນະຄອນພະນົມ ສຽງປືນດັ່ົງສະຫນູນ ແລະ ຢດ ນະຄອນພະນົມໄດ້ແລ້ວ, ກອງຂອງນາຍປູ່ານຟຸ້າ ກັບໄປແຈ້ງວູ່າ ເຫັນຄ້າຍລາວຕ້ັົງຢູ່ທ່ົງປົກຫວານ 3 ຄ້າຍ ມີຈໍາ ນວນພົນປະມານ 7.000 ຄົນ ແລະ ກອງຫນານເມືອງ ມາແຈ້ງວູ່າ ເຈ້າົ ສຸດທສິ ານ, ເຈົ້າລາຊະວົງ, ເຈົາ້ ໂອ ທງັ 3 ຄນົ ໄປປກຸ ລະດມົ ເອົາປະຊາຊົນເຂ້າົ ກອງທັບລາວໄດ້ ເກືອບ 10.000 ຄນົ ແລ້ວ, ດຽວນົ້ີກອງທັບລາວຢູ່ເມອື ງສີສະເກດ, ເດດອຸດົມ ເປັນ 2 ທັບໃຫຍູ່, ເມືີ່ອພະຍາລາຊະສຸພາວະດີ ຮູ້ແນວນົ້ັນແລ້ວ ກໍຍກົ ທັບໄປຕີທົ່ງປົກຫວານ ໃນ ວັນເສົາ ເດືອນ 10 ຂຶນົ້ 2 ຄ່ໍາ ແລວ້ ຕ້ົັງຄ້າຍຢູ່ບ່ອູ ນຄ້າຍລາວເຖິງ 7 ຄ້າຍ ແລ້ວໃຊກ້ ົນອຸບາຍຫຼອກ ກອງທັບລາວ ໃຫມ້ າຕິດ ກັບ. ໂດຍໃຫ້ພະຍາພິໄຊລະນະລິດ, ພະຍາວິຊິດນະລົງຄຸມທະຫານກອງລະ 500 ຄົນ ໄປດັກສະກັດຕີກອງທັບເຈ້ົາ ລາຊະວົງ ຕາມຂ້າງທາງໃຫ້ກອງທັບເຈົ້າອີນເປນັ ກອງທັບມາ້ ໄວ ມມີ ້າ 100 ໂຕ ເປນັ ກອງຫນູນ, ໃຫ້ພະຍາມະຫາສົງ ສົງຄາມ ແລະ ພະຍາພິໄຊເປັນກອງປີກ, ປິກຂວາ 600 ຄົນ ແລະ ມີກອງຂະຫນາບຂ້າງອີກ 2 ກອງ 600 ຄົນ ມີ ກອງຫຼອກອີກ 500 ຄົນ ແລະ ໃຫ້ພະຍາສົງຄາມ ນໍາກອງທະຫານມ້າໄປຕີກອງທັບເຈົ້າລາຊະວົງ, ເພີື່ອໃຫ້ກອງທັບ ເຈາ້ົ ລາ ຊະວົງໄລຕູ່ ດິ ຕາມມາຕົກເຂົາ້ ໃນວງົ ລອ້ ມດກັ ສະກດັ ຂອງສະຫຍາມ. ເມືີ່ອຈັດທັບຮຽບຮ້ອຍແລ້ວເຈົ້າພະຍາລາຊະສຸພາວະດີ ກໍຍົກທັບໄປຕີຄ້າຍທະຫານລາວ ຢູ່ທ່ົງບົກຫວານ, ທະຫານລາວ ນໍາໂດຍເຈົ້າລາຊະວົງ ໄດ້ອອກຕໍ່ສູ້ກັບກອງທັບສະຫຍາມ ແລະ ໄລູ່ ຕີກອງທັບສະຫຍາມຈົນຮອດວົງ 66

ປິດລ້ອມ ຈຶີ່ງເກີດການຕ່ໍສູ້ກັນຢູ່າງດຸເດອື ດ ເຮັດໃຫ້ຂີົ້ຝູຸ່ນຄວັນກຸ້ມ ໄປທວ່ົ ປູ່າ, ເຈົ້າລາຊະວົງ ຮູ້ວູ່າກອງທັບຕົນຕົກຢູ່ ໃນວົງປິດລອ້ ມ ກໍພະຍາຍາມສດຸ ຄວາມສາມາດ ຕີແຕກອອກ, ຝາູ່ ຍລາວເຖງິ ຈະມກີ ໍາລັງນອ້ ຍກວູ່າ ແລະ ອາວຸດດ້ອຍ ກວ່າູ ກໍຕາມ ແຕ່ກູ ໍມຈີ ິດໃຈສູ້ ສຸດຂີດ ເຮດັ ໃຫທ້ ັງສອງຝ່າູ ຍລ້ົມຕາຍຢູາ່ ງຫຼວງຫຼາຍ. ໃນເວລາທີ່ກໍາລັງຕໍ່ສູ້ກັນນ້ົັນ ເຈົ້າລາຊະວົງ ໄດ້ຫຼຽວເຫັນແມູ່ທັບໃຫຍູ່ສະຫຍາມຂ່ີມ້າຢູ່ກາງ ພົນທະຫານ, ເຈົ້າ ລາຊະວົງ ຈີຶ່ງຊັກມ້າກົງໄປຫາທັນທີ, ຕ່ໍສູ້ກັນຕົວຕ່ໍຕົວລະຫວູ່າງແມູ່ທັບກັບແມູ່ທັບ, ເຈ້ົາພະຍາລາຊະສຸພາວະດີ ເຫັນເຈົ້າລາຊະວົງ ເຂ້ົາມາໃກ້ ຈິ່ີງຊັກມ້າກຽມຖອຍຫນີ ຍ້ອນຢຸ້ານ ແມູ່ທັບລາວ, ແຕູ່ຫນີບ່ໍທັນ ຖືກເຈົ້າລາຊະວົງ ຂີ່ ມ້າຖືຫອກແທງຖືກເອິກເຊາະລົງໄປເຖິງທ້ອງນ້ອຍ ຈົນຕົກມ້ານອນລ້ົມຕາຍກາງດິນ, ເຈ້ົາລາຊະວົງໂດດລົງໄປຂ້າ ຫຼວງພິຊິດ ຜູ້ເປັນນ້ອງຊາຍເຈ້ົາພະ ຍາລາຊະສຸພາວະດີ ຖອດດາບອອກມາຊູ່ວຍປຸ້ອງກັນອ້າຍໄວ້, ເຈົ້າລາຊະວົງ ຈຶີ່ງ ຍົກດາບຟັນຫຼວງພິຊິດ ຂາດເຄ່ິີງ ພໍດີພວກສະຫຍາມຍິງປືນສຸມໃສູ່ເຈົ້າລາຊະວົງ ລູກຫນຶີ່ງຖືກກະດູກສັນຫັຼງ ອີກລູກ ຫນຶ່ີງຖືກກະໂພກ ເຮັດໃຫ້ເຈ້ົາລາຊະວົງລ້ົມລົງ, ພວກທະຫານເຂົ້າໃຈວູ່າເຈົ້າລາຊະວົງ ຕາຍກໍເຂົ້າ ຫາມເອົາ. ແຕູ່ພໍ ເຈົ້າລາຊະວົງ ໄດ້ສະຕິກໍ່ລຸກຂົຶ້ນຂີ່ມ້າພາກອງທັບລາວຕີຜູ່າວົງປິດລ້ອມອັນຫນາແຫນ້ນຂອງສະຫຍາມອອກໄປໄດ້, ສູ່ວນຄາ້ ຍໃຫຍູ່ກໍຖືກສະຫຍາມຢດໄດ້ຫມົດ ເຈາ້ົ ລາຊະວົງ ຈິີ່ງຖອຍ ຫນກີ ບັ ມາວຽງຈັນຍ້ອນມກີ າໍ ລງັ ນອ້ ຍ. ຮບູ : ເຈ້ົາລາຊະວົງ (ແມູ່ທບັ ລາວ) ແທງສຸພາວະດີ (ແມູ່ທັບສະຫຍາມ) ຕກົ ຫຼງັ ມ້າ ສົງຄາມເທ່ືີອນີົ້ ສະຫຍາມເຖິງມີກໍາລັງເຫນືອກວູ່າ ແຕູ່ກໍ່ເສຍນາຍທະຫານຫຼາຍຄົນ ຄື ຫຼວງຈະຕຸລົງໂຍທີ, ຫຼວງພິນິດໂຍທາ, ພະຍາບຸລີ, ຫຼວງພິ ແລະ ຜູ້ອ່ີືນໆອີກ ແລະ ທະຫານທງັ ສອງຝູ່າຍກໍລົ້ມຕາຍເປັນຈໍານວນຫຼວງຫາຼ ຍ ສ່ວູ ນພະຍາລາຊະສພຸ າວະດີ ຈ່ີຶງຂົຶ້ນຄານຫາມຍົກທັບຕິດຕາມເຈົ້າລາຊະວງົ ມາຮອດບ້ານພັນພ້າວ ແລະ ຈັດທັບຕີເອົາ ເມືອງ ວຽງຈັນ 67

ເຈ້ົາລາຊະວົງ ເມ່ີືອນໍາເອົາກອງທະຫານມາຮອດວຽງຈນັ ແລ້ວ ໄດ້ເຂ້ົາລາຍງານຕໍ່ເຈົ້າອານວຸ ົງ ໃຫ້ຮູ້ເຖິງການ ເຮດັ ສງົ ຄາມແບບປະເຊີນຫນ້າຕົວຕ່ໍຕົວກັບແມູ່ທັບສະຫຍາມ, ແລ້ວລາຍງານ ໃຫ້ຮູ້ວາູ່ ກອງທັບສະຫຍາມມີຈາໍ ນວນ ຫຼວງຫຼາຍທີ່ສຸດ, ທັງຈັບໄດ້ພະຍາຊຽງສາ ແລະ ພະຍາສົງ ຄາມວິໄຊ ເປັນໄສ້ເສິກຢູ່ໃນທະຫານຝູ່າຍເຮົາກໍລົ້ມຕາຍ, ຖກື ຈັບ ແລະ ແຕກຫນີຈາໍ ນວນຫຼວງຫາຼ ຍ, ຝູ່າຍສະຫຍາມມີອາວຸດເຫມືອກວູ່າ ແລະ ຕອນນີ້ພົ ວກສະຫຍາມກໍພວມ ຍົກທັບທັງຫມົດເພືີ່ອຕາມມາຕີວຽງຈັນ, ເມີ່ືອປກສາກັນແລ້ວ ກໍສົ່ັງໃຫ້ທະຫານເກັບເຄືີ່ອງຂອງທີ່ມີຄູ່າທຸກຢູ່າງໄປ ຊຸກເຊີ່ືອງ ແລະ ເກັບອາວຸດຖ້ົິມລົງນ້ໍາຂອງເທົ່າທ່ີຈະເຮັດທັນ ແລ້ວຈ່ຶີງອົບພະຍົບຫນີຈາກວຽງຈັນອີກ ໃນເດືອນ 11 ອອກໃຫມູ່ 1 1 ຄໍ່ ເວລາຂ້ອນແຈ້ງຕິດຕາມໄປນໍາມີ ເຈົ້າລາຊະວົງ, ເຈ້ົາເຫມັນ, ເຈ້ົາຂັດຕິຍະ, ເຈ້ົາ ນາງຄໍາປຸ້ອມ ມະເຫສີ, ເຈົ້າ ນາງບົວສາຍາ, ເຈົ້າ ລາຊະວົງ ແລະ ຜູ້ອືີ່ນໆອີກ, ສູ່ວນເຈ້ົາລາຊະວົງນ້ົັນ ພໍໄປຮອດທູ່າຂ້າມຊ້າງ ຈຶີ່ງ ແຍກທາງກັບເຈ້ົາອານຸວົງ ລົງເຮືອກັບສາຍາ ໄປຂ້ົຶນຢູ່ ເມືອງ ມະຫາໄຊກອງແກ້ວ ເພີື່ອໄປຫາຖານທີ່ຫມ້ົັນຢູ່ບ້ານປາ ມັນ. ໃນຮຸູ່ງເຊົ້າຂອງມົ້ືນັົ້ນເຈົ້າສຸດທິສານ ຈິີ່ງພາຄອບຄົວ ແລະ ຍາດວົງຈໍານວນຫນຶີ່ງ ອົບພະຍົບອອກຈາກວຽງຈັນ ຕາມໄປ. ພະຍາລາຊະສຸພາວະດີ ໄດ້ຍົກທັບມາຕົັ້ງຄ້າຍຢູ່ບ້ານພັນພ້າວ ແລ້ວສ່ົງພະຍານະຄອນສະຫວັນ ຍົກພົ້ນ 1,500 ຄົນ ຂ້າມມາຢດເອົາວຽງຈັນ, ໃຫ້ພະຍາລາຊະສົງຄາມ, ພະຍາພິໄຊລະນະ ລິດ, ພະຍາພິຊິດນະລົງ ຄຸມພົນ 3.000 ຄນົ ເປນັ ກອງຫມູນ, ໃຫ້ພະຍາສງົ ຄາມຍົກພົນໄປຮັກສາ ດູ່ານຕາເວັນຕົກ ແລະ ອກີ ພວກຫນຶີ່ງໄປຮັກສາທູ່າ ຂ້າມເມອື ງຫນອງຄາຍ. ທະຫານສະຫຍາມເຂົ້າຢດເອົາເມືອງວຽງຈັນໄດ້ໂດຍງູ່າຍດາຍ, ແລ້ວພວກເຂົາກໍຊອກປຸ້ນຈ້ົີເກັບກວາດເອົາ ຊບັ ສມົ ບັດຕູ່າງໆໃນຕວົ ເມືອງ ແລະ ກວາດເອົາປະຊາຊົນທີ່ຍັງເຫຼືອຢູ່ນັົ້ນໄປລວມ ກັນໄວ້ ແລ້ວຫຼວງເນີ ຄມຸ ທະຫານ 500 ຄົນ ຢູ່ຮັກສາຄອບຄົວວຽງຈັນ, ພະຍານະຄອນສະຫວັນ ກໍຍົກທັບອອກຈາກວຽງຈັນຕິດຕາມຈັບເຈົ້າອານຸວົງ, ໄປເຖິງບ້ານໄຜູ່ ໃກ້ເມືອງເພ້ນ ກໍບ່ໍພົບເຈົ້າ ອານຸວົງ, ພົບແຕູ່ຄອບຄົວເຈ້ົານາຍລາວຈໍານວນຫນີຶ່ງ, ພະຍານະຄອນ ສະຫວັນ ຈຶ່ີງຈັດການທະຫານ ເຂົ້າປິດລ້ອມໄວ້ ແລະ ຍົກປືນຍິງໄປໃສູ່, ຝູ່າຍລາວພ້ອມກັນຕໍ່ສູ້ກັບກອງທັບ ສະຫຍາມ ຢ່າູ ງແຂງ ແຮງ ໃນທີ່ ສຸດຂະບວນອົບພະຍົມກຖໍ ກື ຈບັ ໄດ້ທ່ປີ າກຫ້ວຍໄຜໃູ່ ກ້ເມືອງເພ້ນໃນເດືອນ 11 ຂົຶ້ນ 15 ຄໍ່າ ລວມມີ ເຈົ້າສຸດທິສານ, ເຈົ້າບ່ໍ, ເຈົ້າບັນ, ເຈົ້າດວງຈັນ, ເຈ້ົານາງຄວັນ (ບຸດພະເຈ້ົາອານຸວົງ) ເຈ້ົາຫຼອດ (ຫຼານ) ແລະ ເຈາ້ົ ນາງມາໄລ, ເຈົ້ານາງວອນພະຊາຍາຂອງເຈ້ົາອານຸວົງ ແລະ ເຊ້ົືອສາຍ ຂອງພະອົງ ຜູ້ອືີ່ນໆອີກ. ພວກ ສະຫຍາມຈີ່ຶງຈັບສົ່ງມາໄວ້ທີ່ເມືອງພັນພ້າວ. ພະຍາລາຊະສຸພາວະດີ ສົ່ັງໃຫ້ພະຍາຣາມກໍາແຫງ ນໍາກໍາລັງໄປສົມທົບ ພະຍານະຄອນສະຫວັນ ໃຫ້ຊູ່ວຍຕິດຕາມຈັບເຈົ້າ ອານຸວົງ ທີ່ໄປທາງເມືອງເພັນ, ໃຫ້ພະຍາອະໄພສົງຄາມ ຄຸມພົ້ນ 500 ຄົນ ໄປສົມທົບກັບພະຍາຫຼວງພັກດີສົງຄາມຕິດຕາມຈັບເຈົ້າລາຊະວົງ ທີ່ໄປທາງເມືອງມະຫາໄຊກອງແກ້ວ. ສ່ວູ ນພະຍາສຸພາວະດີ ໄດ້ຂ້າມມາທີ່ວັດຈນັ ແລະ ສັ່ົງການໃຫ້ທະຫານທໍາລາຍເຜົາຜານຕົວເມືອງວຽງຈັນຈົນໝົດສົີ້ນ 68

ແລະ ຕິດຕາມກວາດຕ້ອນຄອບຄົວໄປໄວ້ຢູ່ບ້ານພັນພ້າວ ເພ່ີືອກວາດໄປບາງກອກໃຫ້ ຫມົດສິົ້ນໃນເດືອນ 12 ປີ ຄ.ສ 1828 ເພ່ອີື ໃຫເ້ ມອື ງວຽງຈນັ ຍັງຢູ່ແຕູດ່ ນິ ເປົັາ່ ເປນັ ປູ່າດົງຕາມຄໍາສັົ່ງ ຂອງເຈົາ້ ຊວີ ິດສະຫຍາມ. 2. ເຈົາ້ ອະນຸວົງຂຽນສານຂຄໍ ວາມຊູວ່ ຍເຫືຼອຈາກອານາມໃນການເຈລະຈາ ຝາູ່ ຍເຈົ້າອານາມ ເມອ່ືີ ຮູວ້ ູ່າ ເຈ້ົາອານຸວົງ ເຂ້ົາຢດເອາົ ເມືອງວຽງຈັນຄືນ ໂດຍບ່ໍປະຕບິ ັດຕາມ ຄໍາແນະນໍາຂອງເຈົ້າ ອານາມ ແລະ ຖືກກອງທັບສະຫຍາມຕາມຈັບຢູ່. ເຈ້ົາອານຸວົງຈຶ່ີງສົ່ງລາຊະທູດອານາມມານະຄອນພະນົມ ເພ່ີືອຂໍ ເຈລະຈາກບັ ແມທູ່ ັບສະຫຍາມ ໂດຍມກີ າຍໂດຍທຸງເປນັ ຫົວຫນ້າ, ດິນຍດູ ວານຫູ ເປັນຜູແ້ ປພາສາ ແລະ ທະຫານ 50 ຄົນ, ມາຮອດນະຄອນພະນົມແລ້ວ ກໍເຂ້ົາພົບ ນາຍທັບສະຫຍາມຄື ພະວິຊິດສົງຄາມ, ຫຼວງນະລາ, ຫຼວງຈົ່ງໃຈຍຸດ ເພີ່ືອຂໍເຈລະຈາກັບແມູ່ທັບໃຫຍູ່ ທີ່ບ້ານພັນພ້າວ, ພະພິຊິດສົງຄາມ ຮູ້ຈຸດປະສົງຂອງຝູ່າຍອານາມແລ້ວ ໄດ້ຂຽນ ຫນັງສືສະບັບຫນຶ່ີງ ແລ້ວແຕູ່ງໃຫ້ຊຸມທະຫານຣິດທິຣະນະວົງ ນໍາໄປສົ່ງໃຫ້ພະຍາລາຊະສຸພາວະດີ, ພະຍາລາຊະສຸພາ ວະດີມີ ຫນັງສືຕອບວູ່າ ຄັ້ົງກູ່ອນທະຫານຕາຍເກືອບ 700 ຄົນ ຢູ່ວຽງຈັນ ຍ້ອນຫຼົງເຊ່ີືອພວກທະຫານອານາມທ່ີມາ ສົ່ງເຈົ້າອານຸວົງ, ຄ້ັົງນ້ົີພວກນ້ນົັ ມັນຈະຫຼອກຂ້າພວກເຮົາອີກ ຈ່ງົ ກາໍ ຈັດພວກອານາມນນົ້ັ ເສຍ, ເມ່ອີື ໄດ້ຮັບຄາໍ ສ່ົັງແລ້ວ ນາຍທບັ ສະຫຍາມ 3 ຄນົ ຈ່ີຶງໄດ້ວາງແຜນສັງຫານທະຫານອານາມທງັ ຫມດົ , ໂດຍຫຼອກລວງວາູ່ ຈະຈັດງານລຽ້ ງເປັນ ການຮັບຮອງສາຍສາໍ ພັນໄມຕີກັນ, ຝູ່າຍອານາມຄດິ ວູ່າຈະເປນັ ການລຽ້ ງຮັບຮອງຢາູ່ ງແທ້ ຈ່ີຶງແຕູ່ງໃຫທ້ ະຫານ 2 ຄົນ ຢູເ່ ຝາ້ຶົ ເຮອື ນ, ນອກນົ້ັນ ພາກນັ ເຂ້າົ ໄປໃນຄ້າຍສະຫຍາມທງັ ຫມດົ ແລະ ນົງັ່ ລົງໃນເຮອື ນຮບັ ຮອງພອ້ ມກນັ ແລ້ວນາຍ ທັບ ສະຫຍາມ ກໍຮ້ອງສງັົ່ ໃຫ້ພກັ ພວກທກີ່ ຽມໄວ້ພ້ອມກນັ ຂ້າທະຫານອານາມ ຕາຍເກອື ບຫມົດ. ຮບູ : ພຣະພຸດທະຮບູ ຕາມລະບຽງວດັ ສສີ ະເກດ, ວດັ ດຽວທເີ່ ຫອືຼ ລອດຈາກການຈູດເມອື ງວຽງຈນັ ຂອງສກັ ດນິ າ ສະຫຍາມ 69

3. ກອງທບັ ສະຫຍາມໄລລູ່ າູ່ ເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ ມາປີ ຄ.ສ 1827 (1828) ອານາມໄດ້ແຕູ່ງທູດຖືເອົາສານຂອງເຈົາ້ ຊີວດິ ໄປໃຫສ້ ະຫຍາມ ແລະ ແຕູ່ງ ຄະນະທດູ ພ້ອມດ້ວຍກໍາລັງໄປຂໍໂທດສະຫຍາມ ເຈ້ົາອານຸວົງ ມີທະຫານປະມານ 1000 ຄົນ ແລະ ອີກ 80 ຄົນແມູ່ນຄະນະ ທດູ ຫວຽດນາມທີ່ຖສື ານໄປສະຫຍາມ ເມື່ີອມາຮອດວຽງຈັນ ກມໍ າຕົັງ້ ທບັ ຢຫູ່ ພໍ ະແກວ້ ພໍ ເຈາ້ົ ອານຸວງົ ເຫັນວຽງຈັນ ຖືກຈູດເຜົ່າແນວນົ້ັນແລ້ວ ຍັງຮູ້ວູ່າທະຫານສະຫຍາມໄດ້ສ້າງທາດເຈດີ ເປັນສັນຍາລັກ ປາບວຽງຈັນ ແລະ ລົງ ຈາລກຶ ການກະທໍາຂອງເຈາ້ົ ອານວຸ ງົ ໃນທາດນ້ນັົ ດວ້ ຍ. ເຈົ້າອານວຸ ົງ ມຄີ ວາມຄຽດ ແຄ້ນທ່ີສຸດຈງີ່ຶ ບໍ່ມຄີ ວາມເຈລະຈາ ກນັ ອີກ. ສະນ້ັົນ ເຈົາ້ ອານວຸ ົງ ໄດສ້ ົັງ່ ໃຫທ້ ະຫານໂຈມຕີຄາ້ ຍຂອງສະຫຍາມ ມີທະຫານປະມານ 300 ຄົນຢທູ່ ີ່ວັດກາງ (ປັດຈຸບັນແມູ່ນວັດອນິ ແປງ) ແລະ ສືບຕໍ່ຂັບໄລູ່ທະຫານສະຫຍາມ ແຕກຕາຍເກືອບ ໝົດ ລອດຕາຍ 45 ຄົນ. ກອງ ທັບໃຫຍຂູ່ ອງສະຫຍາມ ແມູ່ນກອງທບັ ຂອງພະຍາລາດຊະສຸ ພາວະດີ ຕ້ງົັ ຢ່ທູ ່ີພັນພ້າວ. ເຈ້ົາອານຸວົງໄດຕ້ ັົງ້ ທັບຂຶນ້ົ ໃໝໂູ່ ດຍ: ໂດຍມີເຈົ້າສຸທສິ ານ, ເຈົາ້ ລາດຊະວົງ ແລະ ເຈ້າົ ໜ່ໍຄາໍ (ສວູ່ ນມະຫາອຸປະ ຣາດຕດິ ສະ ບໍ່ໄດປ້ ະກອບສູວ່ ນອີກ ມບີ າງເອກະສານໄດ້ກູາ່ ວວູາ່ ເພີນ່ິ ໄດຖ້ ືກຈບັ ໄປແລ້ວ ຖືກຕັດເປັນທູອ່ ນໆ ). + ເຈົ້າສທຸ ິສານ ແມູ່ນໄດ້ບກຸ ໂຈມຕີປດົ ປູ່ອຍ ນະຄອນພະນມົ . + ເຈົາ້ ລາດຊະວງົ ແມູ່ນສຶບຕໍ່ໄລູພ່ ະຍາ ລາຊະສຸພາວະດີ ທພ່ີ ັນພ້າວ. + ເຈາ້ົ ໜຄ່ໍ າໍ ໄປທາງຫົຼ່ມສັກ. ຢູ່ວຽງຈັນ ເຈ້ົາອານຸວົງ ໄດ້ນໍາພາປະຊາຊົນ ປັບປຸງບູລະນະບ້ານເມືອງຄືນໃໝູ່ເຊົັ່ນ: ປັບປຸງສ້ອມແປງ ກໍາແພງ, ພ້ອມກັນນົ້ັນກໍໄດ້ແຕູ່ງຕັົ້ງຄະນະທູດໄປຂໍຄວາມຊູ່ວຍເຫືຼອຈາກສິບສອງພັນນາ ແລະ ຈາກພະມ້າ ( ແຄ້ວນ ອງັ ວະ ) ຈນົ ເຖງິ ຂນ້ົັ ຍກົ ຫາຼ ນສາວໄປຖວາຍແຕ່ກູ ບໍ ໍ່ໄດຮ້ ັບຄວາມຮວູ່ ມມ.ື 4. ສະຫຍາມຈບັ ແລະ ທລໍ ະມານເຈາົ້ ອະນຸວງົ ພອ້ ມທງັ ເຊອ້ົື ສາຍ ໃນຄະນະທເ່ີ ຈົ້າອານວຸ ົງພອ້ ມຄອບຄວົ ພວມຫົຼບຫນີຂົຶ້ນໄປທາງເມືອງພວນຢູ່ນນົ້ັ , ແມູ່ທບັ ໃຫຍສູ່ ະຫຍາມໄດ້ແຕູ່ງ ກອງທັບອອກຕິດຕາມຈົນເຖິງເຂດແດນເມືອງພວນ, ໃນເວລານ້ັົນເມືອງ ພວນເປັນຫົວເມືອງຂຶ້ົນຂອງດາຍຫວຽດ ແລະ ກໍມີກອງທະຫານດາຍຫວຽດປະຈໍາຢູ່ ແລະ ມີກອງ ທະຫານລາດຕາເວັນໃນທຸກດ້ານ ເພີື່ອຮັກສາເຂດນໍ້າແດນ ດນິ ຂອງເມອື ງພວນຢູ່າງເຄ່ັົງຂດັ ຕາມ ຄາໍ ສ່ົັງຂອງເຈົ້າຊີວດິ ດາຍຫວຽດ ເພາະດາຍຫວຽດຢຸ້ານສູນເສຍດິນແດນເມືອງ ພວນ ແລະ ຫີຼກເວັົ້ນ ການນອງເລືອດທ່ີອາດຈະເກີດຂົ້ຶນລະຫວູ່າງດາຍຫວຽດກັບສະຫຍາມ; ດັົ່ງນົັ້ນ ດາຍຫວຽດຈີິ່ງ ປູ່ອຍ ໂອກາດໃຫ້ກອງທັບຂອງສັກດິນາສະຫຍາມເຂົ້າຕາມຈັບເຈົ້າອານຸວົງໄດ້ ໃນເຂດເມືອງພວນ, ເມີື່ອ ສັກດິນາ ສະຫຍາມໄດ້ໂອກາດທີ່ເຫມາະສົມ ພະຍາຫຼວງໄຊຍົດ ເຊ່ີິງເປັນຂ້າຫຼວງຂອງສັກດິນາສະ ຫຍາມ ຈຶີ່ງໄດ້ສ່ົັງໃຫ້ພະຍາ ລັບແລ ແລະ ທ້າວມະຫາພົມ ຈັບເອົາເຈົ້າອານຸວົງ ພ້ອມດ້ວຍວົງສານ ວົງ ຢູ່ນໍ້າໄຮູ່ ຕີນພູເຂົາໄກ (ບາງເອກະສານ ແມູ່ນຕີນພູຄັງໄຂ) ແລ້ວນໍາຕົວລົງມາວຽງຈັນ, ຜູ້ທ່ີຖືກ ຈັບຄັົ້ງນົີ້ມີ ຄື ເຈ້ົາອານຸວົງ ແລະ ຊາຍາຂອງເພີິ່ນ 6 ຄົນ ຄື ເຈ້າົ ນາງຄໍາປຸ້ອມ, ເຈົ້ານາງທອງດີ, ເຈົ້າ ນາງຄາໍ ໃສ, ເຈົ້ານາງບຸດສະບາ, ເຈົ້ານາງຄໍາເກີດ: ເຈົາ້ ນາງບຜຸ າ ລກູ ເຈົ້າອານຸ 70

ວົງ 3 ຄົນ ຄື ເຈົ້າ ນາງຄໍາແພງ, ເຈ້ົາ ນາງຫນູ,ເຈ້ົາຊາຍຫນູແດງ ແລະ ຫຼານສາວອີກ 1 ຄົນ ຄື ຄໍາພາ ລວມມີ 11 ຄົນ ແລະ ບູ່າວໄພຊູ່ າຍ - ຍງິ ອກີ 40 ຄົນ ມາຮອດວຽງຈນັ ເມີ່ືອເດອື ນອາ້ ຍຂົຶ້ນ 15 ຄາໍ່ . ຫັຼງຈາກຄຸມຕົວເຈົ້າອານຸວົງ ແລະ ຄອບຄົວລົງມາວຽງຈັນແລ້ວ ແມູ່ທັບສະຫຍາມຈ່ີຶງສົັ່ງໃຫ້ ກອງທັບອອກ ຕິດຕາມຫາຕົວເຈົ້າລາຊະວົງ ຄື ແຕູ່ງໃຫ້ພະຍານະລົງສົງຄາມ, ພະຍາພິໄຊນະຣະລິນ ຄຸມມົນໄປທາງບົກ ໃຫ້ພະຍາ ວິຊິດນະລົງ ຄຸມພົນລົງທາງເຮືອ, ໃຫ້ພະຍາສົງຄາມ, ພະຍາອິນທະ ລາດຄຸມພົນໄປທາງຂະແມ, ໃຫ້ພະຍາລືໄທ ຄຸມ ກອງທັບເຮອື ແຍກໄປທາງເມອື ງພງົ ເພ່ອີື ຕາມ ຈບັ ເຈາ້ົ ລາຊະວງົ ໃຫໄ້ ດ້, ແຕກູ່ ໍບໍພ່ ບົ ເຫັນເຈາົ້ ລາຊະວົງ. ພະຍາລາຊະສຸພາວະດີ ໄດ້ມີຄໍາສັົ່ງໃຫ້ທະຫານ 300 ຄົນ ຄຸມພະເຈົ້າອານຸວົງ ພ້ອມດ້ວຍ ຍາດຕິວົງ, ລົງໄປ ກຸງເທບ ພໍໄປເຖິງເມືອງສະລະບຸລີ ກ່ໍເຮັດກົງຂັງເຈ້ົາອານຸວົງ ໄວ້ໃນເຮືອແລ້ວ ຕ້ົັງປະຈານໄວ້ໃນກາງເຮືອ, ຈາກນ້ົັນ ພະຍາອານລຸ ັກໂຍທາກັບພະໂຍທາສົງຄາມ ໄດເ້ ອົາເຮອື ດັງ່ົ ກູ່າວປະຈານລົງຕາມທາງ ຈົນເຖິງກງຸ ເທບ, ເມອື ວັນທີ 15 ມງັ ກອນ ຄ.ສ 1829. ເຈ້ົາແຜູ່ນດິນສະຫຍາມສັ່ົງໃຫ້ເອົາເຈ້ົາອານຸວົງ ແລະ ຍາດວົງຂັງໄວ້ທັງຫມົດ ແລ້ວສັົ່ງໃຫ້ກົມ ຕໍາຫຼວດສ້າງບູ່ອນປະຈານໄວ້ຕ່ໍຫນ້າພະທີ່ນົັ່ງ ສ້າງກົງເຫຼັກໃຫຍູ່ໃສູ່ສໍາລັບເຈ້ົາອານຸວົງ ແລະ ກົງເຫຼັກນ້ອຍສໍາລັບໃສູ່ ບຸດທິດາ ແລະ ພະຊາຍາອີກ 13 ກົງ, ຕັົ້ງຮຽງຕ່ໍໆກັນເປັນແຖວ, ມີເຄີື່ອງມີສໍາລັບທໍລະມານຄື ຄົກ ສາກສະລັບຕໍາ, ເບັດສະລັບເກາະແຂນ, ຫມ້ໍຂາງໃຊ້ສໍາລັບຕົ້ມ, ຂວານສໍາລັບຜູ່າ, ເລື່ີອຍສໍາລບັ ເລືີ່ອຍແຂນຂາ, ມີຂາຢ້ັຶງສາໍ ລັບສຽບ ທັງເປັນ, ມີເຊີ່ືອມນໍ້າມັນສໍາລັບໃຊ້ກອຍນໍ້າມັນຍາງ, ເມ່ືີອຖອກໃສ່ແູ ລ້ວເອົາໄຟເຜົາ, ມີເຄີ່ືອງລົງໂທດໄວ້ທຸກຢູ່າງຕ້ົັງ ຮຽງກັນເປັນແຖວຢູ່ຕ່ໍຫນ້າພະທີ່ນ່ົັງ, ທຸກໆ ມົື້ຕອນເຊົ້າໆພວກ ສະຫຍາມໄດ້ໄຂເອົາພະເຈ້ົາອານຸວົງ ພ້ອມກັບຍາດຕິ ວົງອອກມາປະຈານແລ້ວ ເອົາຂັງໄວ້ໃນກົງເຫັຼກ ພ້ອມທັງໃສູ່ເຄ່ີືອງຈູ່ອງຈໍາຄົບຊຸດໃຫ້ເຈົ້ານາງຄໍາປຸ້ອມຖືວີກ້ານ ຫມາກ ເຂ້ົາໄປນົ່ັງວີຢູ່ໃນກົງໃຫ້ພວກຊາຍານ້ອຍທ່ີຍັງສາວແຕູ່ງຕົວນຸູ່ງສິ້ົນຮ່ົມແດງ ຖືຖ້ວຍກະເບືົ້ອງໃສູ່ເຂ້ົາປາ ອາຫານໄປກິນລ້ຽງກັນຢູ່ໃນທີ່ປະຈານ. ພວກລາຊະດອນໃນເມືອງນອກເມືອງນໍາພາກັນມາເບີ່ິງຈົນແຫນ້ນ, ໃນແຕູ່ ລະວນັ ບາງພວກກນໍ ງັ່ົ ປ້ອຸ ຍດາູ່ ສາບແຊງູ່ , ພເໍ ຖິງເວລາບູາ່ ຍກໍນໍາເອົາພວກລກູ ຫຼານ ເຈາ້ົ ອານວຸ ງົ ມາຂນຶ້ົ ງອຍເທິງຂາຢັ່ງ ໃຫ້ຮ້ອງປະຈານໂທດທຸກໆຄົນ, ເວລາຄໍ່າກໍເອົາໄປຂັງໄວ້ຄືເກົ່າ ພວກສະຫຍາມໄດ້ທໍລະມານເຈົ້າອານຸວົງ ໄດ້ 8 ວັນ ພະເຈ້ົາອານຸວົງ ທົນຕ່ໍການທໍລະມານຂອງ ພວກສະຫຍາມບໍ່ໄດ້ເກີດອາພາດລົງແດງເລືອດໄຫຼບ່ໍເຊົາໄດ້ 3 ວັນກໍສ້ິົນ ພະຊນົ , ເມີອື່ ເຈົ້າອານຸວງົ ສນິ້ົ ໃຈແລ້ວເຈາ້ົ ແຜູ່ນດນິ ສະຫຍາມໄດ້ເອົາສບົ ສຽບປະຈານທ່ສີ າໍ ເລູໃ່ ນກງຸ ເທບ. ສມົ ເດັດພະເຈ້ົາອານຸວົງ ເກີດປີ ກຸນ ຄ.ສ 1767 ສິ້ົນພະຊົນໃນເດືອນ 2 ປີ ຄ.ສ 1829 ລວມອາຍຸໄດ້ 62 ປີນັບແຕູ່ເວລານ້ົັນມາ ຊະຕາກໍາຂອງນະຄອນວຽງຈັນ. ທະບູລີ ສີສະຕະນາຄະ ຫຼຸດທີ່ຄົງຕົວມາເປັນເວລານານກໍຖືກ ພວກສັກດິນາສະຫຍາມທໍາລາຍຈູດເຜົາຈົນຫມົດກ້ຽງພ້ອມກັບ ມະຫາຊົນຊີບຂອງພະເຈ້ົາອານຸວົງ ບັນພະບຸລຸດຜູ້ ອງົ ອາດກາ້ ຫານຂອງປະຊາຊົນລາວ. ຝູ່າຍຫວຽດນາມໄດ້ກູ່າວຫາວູ່າ ເຈົ້ານ້ອຍເມືອງພວນ ເປັນຜູ້ຈັບເຈົ້າອານຸວົງ ສ່ົງໃຫ້ແກູ່ແມູ່ ທັບສະຫຍາມ ກໄໍ ດສ້ ົງ່ ທະຫານມາຄຸມຕວົ ເຈາົ້ ນ້ອຍເມືອງພວນໄປເມືອງຫວຽດນາມ ແລວ້ ກກັ ຂງັ ຈນົ ສິົນ້ ພະຊນົ . 71

ພຣະທີນ່ ງັ່ົ ສທຸ ະໄທສະຫວນັ ຍະບາສາດ ທເີ່ ປນັ ສະຖານທສີ່ ະຫວນັ ຄດົ ຂອງພຣະເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ 5. ສາເຫດຂອງການປາໄຊ ແລະ ຄວາມໝາຍປະຫວັດສາດ ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງແມູ່ນເກີດຂຶົ້ນ ແລະ ຂະຫຍາຍຕົວຈະເລີນຮູຸ່ງເຮືອງຢູ່ເທິງສອງຝັ່ງ ແມູ່ນຂອງເປັນເວລາ ດົນນານ, ປະຊາຊົນລາວແມູ່ນເປັນຜູ້ມີມູນເຊົ້ືອຮັກຊາດ, ຮັກເອກະລາດ, ຮັກອິດສະຫຼະພາບແຫູ່ງຊາດຢູ່າງດູດດືີ່ມ. ດັົ່ງນ້ົັນ, ເມີື່ອສັກດິນາສະຫຍາມຮຸກຮານ ແລະ ຍຶດຄອງ ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງແລ້ວ, ປະຊາຊົນລາວບັນດາເຜ່ົາຈ່ີຶງ ໄດ້ລຸກຂຶ້ົນຕ່ໍສູ້ສັດຕູຂອງຊາດຢູ່າງລຽນ ຕິດ, ໂດຍສະເພາະແມູ່ນຂະບວນການລຸກຮືຂົຶ້ນຕ່ໍສູ້ພາຍໃຕ້ການນໍາພາຂອງ ເຈົ້າອານຸວົງ ໃນປີ ຄ ສ 1827 - 1829, ເຊີ່ິງການຕໍ່ສູ້ເທື່ີອນົັ້ນ ແມູ່ນໄດ້ມີການກະກຽມເປັນເວລາຫຼາຍປີ. ປະຊາຊົນ ລາວບນັ ດາເຜົ່າ ແຕູ່ເຫນອື ຮອດໃຕ້ໃນທົ່ວ 2 ຟາກຝັ່ງແມູ່ນໍ້າຂອງ ໄດ້ປະກອບສວູ່ ນຢູາ່ ງເດັດດ່ຽູ ວ ຫນຽວ ແຫນ້ນ, ພິລາດອາດຫານ ແລະ ທໍລະຫົດອົດທົນທີ່ສຸດ, ຈົນພວກສັກດິນາສະຫຍາມກໍໄດ້ຮັບ ຮອງວູ່າ ສົງຄາມຄົ້ັງ ນນ້ັົ ຝູ່າຍລາວມີຄວາມເຂັົ້ມແຂງຫຼາຍ, ດ້ານວັດຖຸສ່ີິງຂອງລາວບໍມ່ ີທາງເຫນືອ ກວູ່າພວກເຂົາອັນທີ່ເຫນອື ກວູ່າພວກ ເຂາົ ກມໍ ແີ ຕູ່ດາ້ ນຈດິ ໃຈຮັກຊາດເອກະລາດເທ່າົ ນັນົ້ ; ປະຊາຊນົ ລາວທຸກທ່ົວຫນ້າຈິ່ງີ ໄດ້ພອ້ ມພາກັນລຸກຮົຂ້ື ົຶ້ນຢູ່າງເປັນ ຂະບວນໃຫຍູ່, ເພື່ີອຂັບໄລູ່ພວກ ສະຫຍາມ ອອກຈາກແຜູ່ນດິນລາວ, ແຕູ່ວູ່າຂະບວນການລຸກຮືຂຶົ້ນຕ່ໍສູ້ນໍາໂດຍເຈົ້າ ອານຸວົງ ຄ້ັົງນ້ົັນເຖິງຈະເຂັົ້ມແຂງໃນດ້ານຈິດໃຈຮັກຊາດ.ເອກະລາດພຽງໃດກໍຕາມແຕູ່ກໍປະລາໄຊໃຫ້ແກູ່ພວກ ສັກດິນາສະຫຍາມ ຍອ້ ນອາວຸດຫ້ຼາສະໄຫມກວາູ່ . 5.1 ສາເຫດຂອງການປາໄຊ ສາເຫດທີ່ພາໃຫ້ຂະບວນການລຸກຮືຂົຶ້ນຕໍ່ສູ້ຂອງປະຊາຊົນລາວ ທີ່ກວ້າງໃຫຍູ່ໄພສານປະລາໄຊນ້ົັນ ມີຫຼາຍ ສາເຫດ ຄື : ສາເຫດທ່ີສໍາຄັນອັນໜ່ີຶງ ແມູ່ນຍ້ອນຝູ່າຍສະຫຍາມມີອາວຸດທີ່ທັນສະໄໝກວູ່າຍ້ອນວູ່າ ສະຫຍາມ 72

ສາມາດຊອກຊືົ້ອາວຸດທີ່ທັນສະໄໝຈາກພວກນາຍທຶນຕາເວັນຕົກໄດ້ຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍ. ສູ່ວນດິນ ແດນລ້ານຊ້າງແມູ່ນ ຫ່າູ ງໄກຈາກທູ່າເຮືອທະເລ ຈຶີ່ງຫຍ້ງຸ ຍາກໃນການຊື້ົອາວຸດທີ່ທັນສະໄໝ ຈາກພວກນາຍທຶນຕາເວນັ ຕົກ ແລະ ປະເທດ ທ່ີຕ້ົັງໃກ້ກັບທະເລຊ້ໍາພັດຜູກຂາດການຄ້າອາວຸດ ຈ່ີຶງເຮັດໃຫ້ຝູ່າຍລາວຊອກຊົື້ ອາວຸດທັນສະໄໝບ່ໍໄດ້, ນອກຈາກມີ ອາວຸດທັນສະໄໝແລ້ວ, ສະຫຍາມຍັງຈ້າງຄົນຕູ່າງຊາດເປັນຜູ້ເຝິກແອບ ແລະ ເປັນຜູ້ບັນຊາການກອງທະຫານ ບາງກອກຂອງສະຫຍາມ ກໍລວ້ ນແຕູແ່ ມູນ່ ທະຫານຕູ່າງຊາດເຊັ່ົນ: ກອງ ທະຫານມອນທ່ີບັນຊາການໂດຍກົງຈາກຄົນ ເອີຣົບ ແລະ ກອງອ່ືີນໆ ການພວົ ພນັ ກັບພວກນາຍທຶນ ແລະ ປະເທດອ້ອມຂາ້ ງນ້ັົນ ຝາູ່ ຍລາວກໍເຮັດບ່ໍໄດ້ດີ ຍອ້ ນລາວ ຕກົ ຢໃູ່ ນຖານະເປັນເມືອງສູ່ວຍຂອງສະຫຍາມ. ບັນດາຜູ້ນໍາລາວໃນເວລານັ້ົນກໍຍັງບໍ່ທັນກໍານົດໄດ້ໝົດບັນດາຂ້ໍສະດວກ ແລະ ຂໍ້ຫຍຸ້ງຍາກຂອງສັດຕູ ແລະ ການຊັ່ົງຊາດ້ານອາວດຸ ບໍ່ຖືກຕອ້ ງ, ນອກຈາກນັ້ນົ ຍງັ ເຫັນແຕູ່ດາ້ ນອູ່ອນຂອງສັດຕູ ແລະ ເຫັນແຕູ່ດ້ານ ແຂງຂອງຕົນ ເອງຈນົ ເກນີ ໄປ. ສາເຫດຕົ້ນຕໍທີ່ສາໍ ຄັນທສ່ີ ຸດ ແລະ ແມູນ່ ຂໍ້ຕັດສິນຂອງການປະລາໄຊນ້ັນົ ແມນູ່ ຄວາມສາມັກຄີພາຍ ໃນຍັງບໍ່ ທນັ ແໜ້ນແກູ່ນເທົ່າທຄ່ີ ວນ ໂດຍສະເພາະແມູນ່ ລະຫວ່າູ ງສັກດນີ າລາວນາໍ ກັນຄື ລະຫວູ່າງສກັ ດີນາ ວຽງຈັນ, ສັກດີນາ ຫວຼ ງພະບາງ ແລະ ຈໍາປາສັກ. 5.2 ຄວາມໝາຍປະຫວັດສາດ ເຖິງແມູ່ນວູ່າຂະບວນການຕ່ໍສູ້ຂອງປະຊາຊົນລາວຕ້ານພວກສັກດີນາສະຫຍາມນໍາໂດຍ ເຈົ້າອານຸວົງ ຈະປະ ລາໄຊກໍຕາມ, ແຕູ່ມັນກໍມີຄວາມໝາຍປະຫວັດສາດ ທ່ີສໍາຄັນຕ່ໍຊາດລາວ; ມູນເຊົື້ອຕໍ່ສູ້ອັນອົງອາດກ້າ ຫານ ແລະ ວິລະກໍາອັນລໍ້າເລີດໃນຄ້ັົງນັົ້ນໄດ້ຝັງເລິກຢູ່ໃນຈິດໃຈຂອງຄົນລາວທຸກຄົນມັນໄດ້ເຮັດໃຫ້ລັດທິຮັກ ຊາດເຂັ້ົມຂຸ້ນຍີິ່ງ ຂ້ົຶນ, ປະຊາຊົນລາວຍ່ິີງຄຽດແຄ້ນຕໍ່ພວກສັກດີນາສະຫຍາມ ຜູ້ຍຶດຄອງຢູ່າງຝັງເລິກກວູ່າແຕູ່ ກູ່ອນ, ຄວາມສາມັກຄີ ຂອງປະຊາຊົນບັນດາເຜົ່າ ທີ່ຮູ່ວມກັນຕໍ່ສູ້ຕ້ານສະຫຍາມ ຢູ່າງເຂົ້ັມແຂງໄດ້ກາຍເປັນ ມູນເຊ້ົືອອັນດີງາມມາເຖິງ ປດັ ຈຸບນັ . ປະຊາຊົນລາວໄດ້ຈົດຈໍານ້ໍາໃຈຮັກຊາດໃນສະໄໝເຈົ້າອານຸວົງ ຢູ່າງບ່ໍມີວັນລືມ, ໂດຍສະເພາະ ເຈົ້າ ອານຸວົງ ໄດ້ກາຍເປັນແບບຢູ່າງແຫູ່ງນ້ໍາໃຈຮັກຊາດໃນຫຼາຍດ້ານ, ເຖີງເພ່ີນຈະຖືກໄປຢູ່ຕູ່າງປະເທດ ແຕູ່ອາຍຸ 11 ປີ, ຖືກ ອົບຮົມໃຫ້ລືມຊາດ ແຕູ່ເພີ່ນພັດກັບກາຍເປັນຜູ້ຮັກຊາດຢູ່າງດູດດີ່ືມ, ເພ່ີນໄດ້ຕໍ່ສູ້ຢູ່າງບໍ່ຮູ້ອິດບໍ່ຮູ້ ເມ່ີືອຍ ຈົນໄດ້ ກາຍເປັນເຈ້ົາຊີວິດປົກຄອງວຽງຈັນ, ເພີ່ນໄດ້ນໍາພາປຸກລະດົມນໍ້າໃຈຮັກຊາດ ໃຫ້ຟົດເດືອດໃນ ທຸກບູ່ອນ ເຮັດໃຫ້ ປະຊາຊົນລາວ ເຂົ້າຮວູ່ ມການຕ່ໍສຢູ້ ູ່າງກວ້າງຂວາງ. ນອກຈາກເຈ້ົາອານຸແລ້ວ ຍງັ ມີອກີ ຫຼາຍ ຄົນທີ່ໄດ້ສາ້ ງວລິ ະກໍາອັນ ລໍ້າເລີດໃນຄັົ້ງນົ້ັນເຊັົ່ນ : ເຈ້ົາສຸດທິສານ, ເຈົ້າຣາຊະວົງ, ເຈົ້າຣາຊະບຸດ, ພະຍານາ ລິນ, ເຈ້ົາເມືອງສີມຸນ, ພະຍາໄກ ສົງຄາມ, ເຈົ້າເມືອງຂຸຂັນ ແລະ ຜູ້ອື່ີນໆຈົນຮອດທະຫານ ປະຊາຊົນລາວ ອີກ ນັບບໍ່ໄຂູ່ວ ລ້ວນແຕູ່ໄດ້ເຂົ້າ ປະກອບສູ່ວນ ຢູ່າງອົງອາດກ້າຫານ ໂດຍສະເພາະແມູ່ນ ພະຍານາລິນ ແລະ ພະ ຍາໄກສົງຄາມ ພ້ອມດ້ວຍກອງທັບ 73

ແລະ ປະຊາຊົນທ່ີຢູ່ໃກ້ເຂດຊາຍແດນລາວ ກັບ ສະຫຍາມ ແມູ່ນໄດ້ສ້າງ ວິລະກໍາຢູ່າງອົງອາດກ້າຫານທີ່ສຸດ ໃນ ສງົ ຄາມຄງົ້ັ ນ້ົີ ມັນໄດກ້ າຍເປັນແວູ່ນແຍງອັນໃສແຈງ້ ໃຫແ້ ກູ່ລກູ ຫຼານ ລາວໃນຕ່ໍໄປ. ສງົ ຄາມຕໍ່ສເູ້ ພີື່ອເອກະລາດຄົງັ້ ນນັົ້ ເຖິງຈະປະລາໄຊໃຫ້ແກູສ່ ັດຕຜູ ້ຮູ ຸກຮານ ແລະ ຜນູ້ ໍາລາວໃນຄງົັ້ ນັົ້ນໄດຖ້ ືກ ພວກສະຫຍາມຈັບໄປລົງໂທດ, ທໍລະມານຢູ່າງໂຫດຮ້າຍປູ່າເຖີື່ອນເພືີ່ອຫວັງດັບມອດນໍ້າໃຈຕໍ່ສູ້ ຂອງປະຊາຊົນລາວ ໃຫ້ໝົດໄປ, ແຕູ່ຜູນ້ ໍາລາວຈໍານວນໜ່ຶີງ ສາມາດເອົາຕວົ ລົບໜີໄປໄດ້ ແລະ ຍັງສືບຕໍ່ ຕໍສ່ ູ້ ໄປ ເຊັົ່ນ: ເຈ້ົາຣາຊະວົງ ໄດ້ ສືບຕໍ່ເຄີື່ອນໄຫວ ຕໍ່ມາອີກຫຼາຍ ສິບ ປີ ໂດຍມີທີ່ໝັົ້ນຢູ່ເຂດຄໍາມູ່ວນ, ສະຫວັນນະເຂດ... ຂະບວນການຕໍ່ສູ້ໄດ້ຂະ ຫຍາມຕົວໃນຮູບຂອງຂະບວນການຜມູ້ ີບຸນອີກຫຼາຍໄລຍະ, ປະຊາຊົນ ລາວໄດ້ຈົດຈໍາມູນເຊົ້ືອຕໍ່ສູ້ຂອງ ເຈ້ົາອານຸວົງ, ເຈ້ົາຣາຊະວົງ... ຕະຫຼອດມາ ໂດຍຂຽນເປັນພົື້ນຣາຊະວົງ, ພ້ົືນທອງດໍາວຽງຈັນ, ເຮັດໃຫ້ມູນເຊືົ້ອຕ່ໍສູ້ຄົັ້ງນົ້ັນບ່ໍມີສ້ົິນ ສຸດ. ພາຍຫຼງັ ສົງຄາມປະລາໄຊແລ້ວ ເຈົ້າຣາຊະວງົ ຍັງ ສບື ຕ່ໍ ຕໍສ່ ູ້ຢາູ່ ງບໍ່ລດົ ລະ. ສິີງ່ ທ່ີມີຄວາມໝາຍປະຫວັດສາດອກີ ອັນໜ່ງຶີ ກໍແມູ່ນການຊູ່ວຍເຫຼືອຂອງປະຊາຊົນຫວຽດນາມ ຕ່ປໍ ະຊາຊົນ ລາວໃນສະໄໝ ເຈົ້າອານຸວົງ ແຕກໄປສ້າງຖານທີ່ໝົັ້ນຢູ່ເມືອງວິນ ໄດ້ໃຫ້ທີ່ພັກພາອາໄສ ເຄ່ີືອງຢູ່ຂອງ ກິນ ແລະ ອ່ີືນໆ ຄວາມຈິງໃຈຄົ້ັງນ້ົັນ ມີຄວາມໝາຍສໍາຄັນທີ່ສຸດຕ່ໍປະຊາຊົນລາວມັນໄດ້ກາຍເປັນຜົນສໍາເລັດ ໃນການພົວພັນ ລາວ - ຫວຽດນາມໃນປັດຈຸບັນ ແລະ ສົງຄາມສະໄໝ ເຈົ້າອານຸວົງ ແມູ່ນສົງຄາມຕໍ່ສູ້ເພ່ີືອ ເອກະລາດ ແລະ ແມູ່ນ ສົງຄາມອນັ ເປັນທໍາ. 6. ວິລະກໍາ ແລະ ຄຸນສົມບັດອັນດີງາມຂອງວິລະກະສດັ ລາວທີ່ຄວນເອົາເປັນແບບຢູ່າງຂອງຄົນລຸ້ນ ຫຼງັ ຮບູ : ຖາູ່ ຍພາບຮູບປັ້ນຶ ທາງດ້ານໜາ້ ຂອງເຈົ້າອະນຸວົງ ໃນຕອນເຊາ້ົ ຂອງວນັ ທີ 10 ພະຈິກ ຄ.ສ 2016, ຢທູ່ ີ່ສວນເຈົ້າອະນຸວງົ ແຄມຂອງ, ເຊງີ່ິ ເປັນບູ່ອນປະດດິ ສະຖານ ຮບູ ຫໍຼ່ ຂອງເຈົ້າອະນວຸ ົງ ວະລະກະສດັ ຂອງລາວ ໄດ້ມີພິທສີ ະເຫີຼມສະຫອຼ ງການປະດິດສະຖານຮູບຫ່ໍຼ ເຈົ້າອະນຸວົງ, ເຊີິ່ງ ໃນພິທີໄດ້ມີການໃສູ່ບາດ ຖວາຍອາຫານແດູ່ພະສົງ ເພືີ່ອອຸທິດແດູ່ເຈ້ົາອະນຸວົງ ດ້ວຍຄວາມສໍານຶກຮູ້ບຸນຄຸນ ທ່ີພະອົງ ໄດສ້ ້າງໄວ້ແກູ່ລກູ ຫາຼ ນລາວ. 74

ໃນພທິ ີໄດ້ມີການເຂົາ້ ຮູ່ວມຂອງ ການນາໍ ສາໍ ຄັນຂອງລາວ, ອງົ ການຈດັ ຕ້ັົງ ແລະ ພແໍ່ ມູ່ປະຊາຊົນນະຄອນຫຼວງວຽງ ຈນັ ຈໍານວນຫຼາຍເຂ້ົາຮ່ວູ ມ. ຮບູ : ພາບຖາູ່ ຍຮບູ ປນ້ຶັ ທາງດາ້ ນຂາ້ ງຂອງເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ ເຈົ້າອະນຸວົງເປັນກະສັດອົງໜີ່ຶງ ທີ່ມີຄວາມສໍາຄັນທາງດ້ານປະຫວັດສາດຂອງຊາດລາວ ພະອົງເປັນໂອລົດອົງຫ້ຼາ ຂອງສົມເດັດ ພະເຈົ້າສຸລິຍະບຸນຍະສານ. ດັ່ົງທີ່ຮູ້ຈັກກັນດີແລ້ວວູ່າ ເພີິ່ນເປັນກະສັດຜູ້ທີ່ຮັກຊາດ, ເກ່ົັງກ້າອາດຫານ, ມີນ້ໍາໃຈຕໍ່ສູ້ພິລະອາດຫານ ແລະ ບໍ່ຍອມຈໍານົນ, ເຊີິ່ງໃນລາດຊະການຂອງເຈົ້າອະນຸວົງນ້ົີ ເມ່ືີອບ້ານເມືອງສູນເສຍ ເອກະລາດ ປະຊາຊົນຕົກເປັນຂ້ອຍຂ້າມ້າໃຊຂ້ ອງຕາູ່ ງຊາດ ເຮັດໃຫ້ເຈົ້າອະນຸວງົ ເຕົ້າໂຮມກໍາລັງກູ້ຊາດຍາດແຜູ່ນດິນ ກບັ ຄືນມາ ກອູ້ ດິ ສະຫະຼ ພາບຂອງຊາວລາ້ ນຊ້າງກບັ ຄືນມາ. 75

ຮບູ : ພາບຖາູ່ ຍຮບູ ປນຶ້ັ ທາງດາ້ ນໜາ້ ຂອງເຈາ້ົ ອະນວຸ ງົ ໄລຍະຕ່ໍມາເຈົ້າອະນຸວົງ ໄດ້ໄປປົງພະສົບຂອງພະບາດສົມເດັດພະພຸດທະເລີດລ້ານະພາໄລ (ລາດຊະການທີ 2) ຂອງສະຫຍາມ. ໃນໂອກາດນເົີ້ ຈົ້າອະນຸວົງ ໄດ້ຂໍເອາົ ຄົນລາວທີ່ຖກື ກວດຕ້ອນໄປໃນເມອື່ີ ກູ່ອນກັບຄືນມາ, ຂໍເອົານາງ ສະໜົມລາວ, ຂໍເອົາເຈົ້າຍິງດວງຄໍາ ອອກຈາກວັງຄືນມາເຖິງວູ່າການຕໍ່ສູ້ກູ້ແຜູ່ນດິນຄືນຂອງເຈ້ົາອະນຸວົງບໍ່ສໍາເລັດກໍ ຕາມ ແຕູ່ກໍມີຄວາມໝາຍທາງປະຫວັດສາດອັນເລິດເຊ່ີິງ, ເຊິງີ່ ສະແດງໃຫ້ເຫັນເຖິງມູນເຊົືອ້ ຕ່ໍສູ້ອນັ ເດດັ ດູ່ຽວກ້າຫານ, ບໍ່ຍອມຈໍານົນຂອງຄົນລາວ ພາຍໃຕ້ການນໍາພາຂອງເຈົ້າອະນຸວົງ, ມູນເຊ້ົືອດ່ົັງກູ່າວຖືກຝັງເລິກຢູ່ໃນຈິດໃຈຂອງຄົນ ລາວທກຸ ຄນົ . ຮບູ : ພາບຖາູ່ ຍຮບູ ປນ້ັຶ ທາງດາ້ ນຂາ້ ງຂວາຂອງເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ ເພ່ີືອລະນຶກເຖິງຄຸນງາມຄວາມດີ ແລະ ວິລະກໍາອັນລໍ້າເລີດຂອງເຈົ້າອະນຸວົງທີ່ໄດ້ອຸທິດໃຫ້ແກູ່ປະເທດຊາດນໍາພາ ປະຊາຊົນຕ່ໍສູ້ໃນໄລຍະຜູ່ານມາ. ສະນັ້ົນ, ພັກ ແລະ ລັດຖະບານຈ່ີຶງໄດ້ມີໂຄງການປະດິດສະຖານຫຼ່ໍຮູບປ້ັຶນຂອງເພີ່ນ ຂົ້ຶນ. ໃນວັນທີ 7 ພະຈກິ ປີ 2010 ແລະ ໄດ້ມີພິທີສົມໂພດຮູບປ້ນຶັ ຫໍ່ຼຂອງເພິ່ີນຂ້ຶົນມາຢູ່າງສົມກຽດ, ເຈາົ້ ອະນຸວົງຍັງ ຝງັ ຢ່ໃູ ນດວງໃຈຂອງຄນົ ລາວ ຈາກລຸ້ນຕໍລ່ ຸ້ນຄນົ ຕະຫຼອດມາ ສົມແລ້ວທີວ່ ່າູ “ເຈ້ົາອະນວຸ ງົ ຄົງຢູ່ຄູເ່ ມືອງລາວ” 76

ຮບູ : ພາບຖາູ່ ຍຮບູ ປນຶັ້ ທາງດາ້ ນຫງັຼ ຂອງເຈາ້ົ ອະນວຸ ງົ ໃນປັດຈຸບັນນ້ົີຮູບປຶັ້ນຂອງເຈົາ້ ອະນວຸ ງົ ກໄໍ ດ້ປະດດິ ສະຖານໄວ້ຢູ່ສວນສາທາລະນະຢູ່ທີ່ແຄມຂອງເຂດເມອື ງຈນັ ທະ ບູລີ, ຮູບປ້ັຶນເພ່ີິນສູງ 17 ແມັດ ຕັົ້ງຢູ່ຢູ່າງສະຫງູ່າງາມ ແລະ ຫັນໜ້າໄປທາງແມູ່ນ້ໍາຂອງ, ຮູບປັຶ້ນດັ່ົງກູ່າວຖືກຫໍຼ່ຂົຶ້ນ ຈາກທອງແດງ ແລະ ມີນ້ໍາໜກັ ທັງໝດົ ເຖິງ 8 ໂຕນ. ນອກຈາກນັົ້ນ ສວນເຈົ້າອະນວຸ ົງ ຍັງມເີ ດ່ີນຫຍ້າອັນກວ້າງໃຫຍູ່ປົກຄຸມໄປດວ້ ຍຕົ້ນໄມ້ທ່ີຂຽວສດົ ງົດງາມ, ມີເດີ່ນ ຫ້ິຼົນສໍາລັບເດັກນ້ອຍ ພ້ອມເຄືີ່ອງຫ້ົີຼນຕູ່າງໆເໝາະແກູ່ການຍູ່າງຫຼົີ້ນ, ນົັ່ງຫ້ົຼີນ ແລະ ອອກກໍາລັງກາຍ ເພືີ່ອພັກຜູ່ອນ ຢູ່ອນໃຈກັບຄອບຄົວ ແລະ ໝູ່ເພີື່ອນຫຼັງຈາກເລີກວຽກງານໃນຍາມແລງ ບ່ໍພຽງແຕູ່ເທ່ົານົ້ັນ ສວນດົັ່ງກູ່າວຍັງມີ ອາຫານແຊບໆທ່ີບັນດາພ່ໍຄ້າ, ແມູ່ຄ້ານໍາມາຂາຍ. ນອກຈາກນົີ້ແລ້ວ ສໍາລັບທູ່ານທ່ີຢາກກາບໄຫວ້ເຈ້ົາອະນຸວົງ ກໍ ສາມາດຊົ້ດື ອກໄມ້ທູບທຽນໄດມ້ ີວາງຂາຍຢູ່ຕາມອ້ອມຂ້າງຮູບປ້ນຶັ ເຈົາ້ ອະນຸວົງ ແລະ ສິ່ີງສໍາຄັນຄືຜທູ້ ່ີຢາກເຂົາ້ ໄປກາບ ໄຫວ້ ໃຫ້ແຕູ່ງກາຍສຸພາບຮຽບຮ້ອຍ ເພ່ີືອເປັນການສະແດງເຖິງການເຄົາລົບ ແລະ ຮັກສາຮີດຄອງປະເພນີອັນດີງາມ ຂອງລາວເຮາົ . ພາບຖາູ່ ຍ: ພທິ ປີ ະດດິ ສະຖານ ແລະ ສມົ ໂພດອະນສຸ າວະລີເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ 77

ປັດຈຸບັນ ສວນສາທາລະນະ ເຈ້ົາອະນຸວົງ ໄດ້ກາຍເປັນສະຖານທີ່ ທ່ີຜູ້ຄົນໃນ ນະຄອນຫຼວງວຽງຈັນ ແລະ ນັກທູ່ອງທູ່ຽວ ມັກໄປຍູ່າງຫົິຼ້ນ ແລະ ອອກກໍາລັງກາຍ ໃນຕອນເຊົ້າ ແລະ ຄ້າຍແລງ. ແຕູ່ວູ່າ ສະເພາະ ຮູບປັຶ້ນຂອງ ເຈົ້າອະນຸວງົ ແມູ່ນມຜີ ູ້ຄນົ ໄປກາບໄຫວ້ ແລະ ບຊູ າ ທຸກໆມ້ື.ົ ຮບູ ປ້ັຶນຂອງເຈາົ້ ອະນຸວົງ ເປັນຮູບຫໍ່ຼທອງ ທີ່ມຂີ ະໜາດໃຫຍູ່ກວາູ່ ໝໃູ່ ນລາວ ໂດຍໃຊ້ທອງ ແລະ ໂລຫະຢູ່າງ ອືນ່ີ ໜັກປະມານ 13 ໂຕນ, ດ້ວຍຄູ່າສົິ້ນເປືອງທັງໝົດ 5 ຕົື້ກີບ, ຖ້ານັບແຕູ່ໜ້າດິນ ຫາ ຈອມເກດ (ຫົວ) ຂອງຮູບ ປ້ນຶັ ມີລວງສູງ 14 ແມັດ ກບັ 99 ຊງັ ຕີແມັດ. ເຈົາ້ ອະນຸວງົ , ເປັນວິລະບຸລດຸ ທສີ່ ໍາຄັນ ຜູ້ໜີຶ່ງຂອງ ລາວ, ເກີດເມີື່ອປີ 1769 (ປີກຸນ) ທພີ່ ະລາຊະວັງ ນະຄອນວຽງຈັນ ເປັນໜຶ່ີງໃນຈໍານວນລກູ 5 ຄົນ ຂອງເຈົາ້ ສລິ ິ ບຸນຍະສານ ເຊິງ່ີ ລວມມີ ເຈາ້ົ ນັນທະເສນ, ເຈາ້ົ ອິນທະວງົ , ເຈົ້າອະນຸວົງ, ເຈາົ້ ກົມມະວັງ ແລະ ນາງ ແກ້ວຍອດຟຸ້າ ກັນລະຍານີ. ເຈົ້າອະນຸວົງ ຂ້ົຶນເປັນເຈົາ້ ຊີວິດ ລ້ານຊ້າງວຽງຈັນ ໃນປີ 1804 ຫາ 1829, ລວມອາຍໄຸ ດ້ 60 ປີ. ອີງຕາມ ພງົ ສາວະດານລາວ, ເຈົາ້ ອະນວຸ ງົ ມເີ ມຍ 6 ຄນົ ແລະ ລູກ 23 ຄົນ. ພາບຖາູ່ ຍ: ປະຊາຊນົ ລາວ ພາກນັ ໄປຮວູ່ ມພທິ ສີ ະຫລອງ ສມົ ໂພດຮບູ ປນ້ັຶ ເຈາົ້ ອະນວຸ ງົ ການກໍສ່ ້າງອະນຸສາວະລີເຈ້ົາອະນຸວງົ ໄດແ້ ລວ້ ເສັດສົມບູນແລ້ວ ແລະ ທາງການລາວໄດຈ້ ັດພິທີສະຫລອງສົມ ໂພດຢູ່າງຍີິ່ງໃຫຍູ່ ໂດຍມີປະຊາຊົນລາວນັບໝືີ່ນເຂົ້າຮູ່ວມສະຫລອງ.ທູ່ານຈູມມະລີ ໄຊຍະສອນ ປະທານປະເທດ ແລະເລຂາທິ ການໃຫຍູ່ພັກປະຊາຊົນປະຕິວັດລາວ ໄດ້ເປັນປະທານໃນ ພິທີປະດິດສະຖານ ແລະ ສະຫລອງສົມໂພດ ອະນສຸ າວະລີເຈ້ົາອະນຸວງົ ຢູ່າງເປັນທາງການ ຢບູ່ ໍລິເວນສວນເຈ້ົາອະນວຸ ົງ ຊ່ີງຶ ຕັ້ົງຢູ່ແຄມນໍ້າຂອງດ້ານຫລັງຫໍຄາໍ ເມືອ່ີ ວັນ ທ່ີ 7 ເດືອນພະຈິກທີ່ຜູ່ານມານົີ້. ໂດຍໃນພິທີສະຫລອງສົມໂພດອະນຸສາວະລີເຈ້ົາອະນຸວົງໃນຄັ້ົງນ້ົີ ປະທານປະເທດ ລາວໄດ້ຈູດທຽນໄຂບູຊາ ພ້ອມລັ່ົນຄ້ອງ 9 ບາດ ແລະປູ່ອຍປູມເປ້ົຶາພ້ອມດ້ວຍການສູດໄຊຍັນໂຕຈາກພະສົງ 120 ອງົ ຈາກນົັນ້ ກມໍ ີການຮ້ອງເພງສະດດຸ ີເຈ້ົາອະນຸວົງ ໂດຍກອງສິນລະປະກອນສນູ ກາງແລະກອງທັບປະຊາຊນົ ລາວ ສວູ່ ນ ໃນຕອນກາງຄືນກໍມີການຍິງບົ້ັງໄຟດອກຢູ່ບໍລິເວນສວນອະນຸສາວະລີດົັ່ງກູ່າວ ໂດຍມີປະຊາຊົນລາວນັບໝື່ີນຄົນເຂົ້າ 78

ຮູ່ວມທູ່າມກາງບັນຍາກາດເບີກບານມູ່ວນຊີື່ນ ຕ່ໍຈາກນັົ້ນກໍເປັນພິທີການສົມໂພດພຸດທາພິເສກອະນຸສາວະລີເຈ້ົາ ອະນຸວົງຢູ່າງຕໍ່ເນຶ່ີອງກັນໄປ ກໍຄືນັບແຕູ່ 2 ໂມງຂອງວັນທ່ີ 7 ເດືອນພະຈິກ ຈົນເຖິງ 6 ໂມງ ເຄີິ່ງຂອງເຊົ້າວັນທີ່ 8 ເດອື ນພະຈິກນ.້ົີ ທັງນີ້ົໂດຍສາເຫດທີ່ທາງການລາວໄດ້ຈັດພິທີສະຫລອງສົມໂພດອະນຸສາວະລີເຈົ້າອະນຸວົງຢູ່າງຍີິ່ງໃຫຍູ່ ດັົ່ງກູ່າວນົັ້ນກໍໄດ້ຮັບການອະທິບາຍຈາກທູ່ານບົວເງິນ ຊາພູວົງ ລັດຖະມົນຕີຊູ່ວຍວູ່າການກະຊວງຖະແຫລງຂູ່າວແລະ ວັດທະນະທໍາ ຊ່ີຶງຮັບຜິດຊອບວຽກງານດ້ານວັດທະນະທໍາໃນການຈັດງານສະເຫລີມສະຫລອງການສະຖາປະນາ ນະຄອນວຽງຈັນຄົບ ຮອບ 450 ປີ ໃນລະຫວູ່າງວັນທີ່ 15-21ເດືອນພະຈິກນົີ້ ວູ່າ: “ເພາະວູ່າເຈົ້າອະນຸວົງແມູ່ນເປັນ ວີລະກະສັດຜູ້ນີຶ່ງທີ່ມີນໍ້າໃຈຮັກຊາດແພງເຊື້ົອອັນໂດດເດ່ັົນຢູ່ໃນປະວັດສາດຂອງຊາດພວກເຮົາ ຄືພວກເຮົາໄດ້ຮູ້ວູ່າ ພວກສັກດິນາຕູ່າງດ້າວຜູ້ລຸກລານຫລັງຈາກຍຶດຄອງປະເທດຊາດຂອງພວກເຮົາແລ້ວຍັງຈັບເອົາເພີ່ິນພ້ອມດ້ວຍເຊົື້ອ ພະວົງຕູ່າງໆໄປປະເທດຂອງເຂົາເຈ້ົາ ແລ້ວກະໄດ້ທຸບຕີທໍລະມານ ຫວັງຈະເຮັດໃຫ້ເພ່ີມຍອມຈໍານົນ ຫລືວູ່າທໍລະຍົດ ຈາກປະເທດຊາດປະຊາຊົນຂອງຕົນເອງ ແຕູ່ວູ່າເຈ້ົາອະນຸວົງ ເພ່ິີນເດັດຂາດ ບ່ໍຍອມຈໍານົນ ແລະ ໄດ້ຕໍ່ສູ້ຈົນເຖິງລົມ ຫາຍໃຈສດຸ ທ້າຍຂອງເພ່ິນີ ” ການກສ່ໍ າ້ ງຮບູ ຫລໍ່ຂອງເຈາ້ົ ອະນຸວງົ ຖືເປນັ 1 ໃນທງັ ໝດົ 21 ໂຄງການທີທ່ າງການລາວໄດວ້ າງໄວ້ໃນແຜນ ການສະເຫລີມສະຫລອງນະຄອນວຽງຈັນຄົບຮອບ 450 ປີ ໂດຍຮູບຫລໍ່ສູງເຖິງ 8 ແມດ ແລະຖ້າຫາກລວມແທູ່ນ ຢືນດ້ວຍກໍຖເື ປນັ ຮບູ ຫລທ່ໍ ່ີສງູ ທີ່ສຸດໃນລາວ ທ່ີຕ້ອງໃຊ້ທອງແດງສໍາລັບຫລໍ່ຮບູ ປັນຶ້ ຄິດເປັນນໍ້າໜັກລວມ ເຖິງ 8 ຕັນ ທີ່ທາງການລາວໄດ້ຮັບຄວາມຊູ່ວຍເຫລືອຈາກບໍລິສັດ MMG ຜູ້ລົງທຶນຂຸດຄົ້ນແຮູ່ຄໍາແລະທອງແດງ ຢູ່ເຊໂປນໃນ ແຂວງສະຫວັນນະເຂດນົນ້ັ ເອງ. ສູວ່ ນໂຄງການອນືີ່ ໆທີ່ເປັນສູ່ວນນີ່ຶງໃນ 21 ໂຄງການທ່ີສໍາຄັນເຊົ່ັນດຽວກັນກໍຄືການປະຕິສັງ ຂອນວັດສີສະ ເກດການຂະຫຍາຍສະໜາມພະທາດຫລວງ ການພັດທະນາຕະຫລາດເຊ້ົາ ການກໍ່ສ້າງຖະນົນວຽງຈັນ 450 ປີ ການ ກໍ່ສ້າງສໍານັກງານປົກຄອງສະພາເຂດນະຄອນວຽງຈັນ ການວາງຜັງເມືອງໃໝູ່ຂອງວຽງຈັນເພື່ີອຮອງຮັບ ການ ພັດທະນາໄປສູ່ຄວາມທັນສະໄໝ ການພັດທະນາເຂດເສດຖະກິດພິເສດຢູ່ດົງໂພສີ ແລະການສ້າງເຂ່ີືອນ ກັນຕາຝັ່ງ ເຈີອ່ຶ ນໃນແນວແມູ່ນນາ້ໍ ຂອງຈາກເກົາ້ ລ້ຽວເຖງິ ທາດຂາວເປັນຕົນ້ . 79

ບດົ ທີ 8 ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງແຕູ່ ຄ.ສ 1828-1893 1. ນະໂຍບາຍຂດູ ຮດີ ລາວຂອງສະຫຍາມ 1.1 ການຂດູ ຮດີ ທາງດາ້ ນຮາູ່ ງກາຍ ສັກດີນາສະຫຍາມຈັດການປົກຄອງຄືນໃຫມູ່ ແລະ ເພີ່ມທະວີການກົດຂ່ີຂູດຮີດປະຊາຊົນລາວຢູ່າງ ຫນັກຫນູ່ວງ. ພາຍຫັຼງຂະບວນການລຸກຮືຂ້ົຶນຕໍ່ສູ້ຂອງປະຊາຊົນລາວ ພາຍໃຕ້ການນໍາພາຂອງເຈ້ົາອະນຸວົງປະລາໄຊ, ເພືີ່ອນາບ ແລະ ດັບມອດນ້ໍາໃຈຕໍ່ສູ້ຂອງປະຊາຊົນລາວ, ພວກສັກດີນາສະຫຍາມ ໄດ້ຂຸ້ນຂ້ຽວປູ່ຽນແປງລະບົບການ ປົກຄອງລາວອີກເທ່ືີອຫນ່ຶີງ, ພວກເຮົາໄດ້ປາບປາມ, ຈັບກຸມປະຊາຊົນລາວຢູ່າງໂຫດຮ້າຍປູ່າເຖ່ືີອນ, ພ້ອມທັງ ກະກຽມກໍາລັງທະຫານ ເພ່ືີອກ່ໍສົງຄາມກັບອານາຈັກດາຍຫວຽດ, ສັກດີນາສະຫຍາມໄດ້ຈັດແບູ່ງການປົກຄອງລາວ ອອກເປນັ ແຕລູ່ ະເຂດ ຊຶີງ່ ມຂີ ້າຫວຼ ງຄົນສະຫຍາມມາປກົ ຄອງໂດຍກົງຄື: - ຫົວເມືອງລາວພາກຕາເວັນອອກສຽງເຫນືອ ມີສູນກາງຢູ່ທ່ີຫນອງຄາຍ ແລະ ປະກອບ ດ້ວຍເມືອງຕູ່າງໆ ຄື: ຊຽງຂວາງ, ບໍລິຄັນ, ໂພນພິໄສ, ນະຄອນພະນມົ , ສະກົນນະຄອນ, ຫນອງຫານ, ຄໍາເກີດ, ຄາໍ ມວູ່ ນ, ມຸກດາຫານ ຂອນແກນູ່ ແລະ ຮົ່ມສັກ. - ສູ່ວນຫົວເມືອງຂ້ຶົນພາກຕາເວັນອອກ ມີສູນກາງຢູຈໍາປາສັກ ລວມມີຊຽງແຕງ, ແສນປາງ. ສາລະວັນ, ອັດຕະປື, ກາລະສິນ, ສຸວັນນະພູມ, ຮ້ອຍເອັດ.ໂດຍສະເພາະຫົວເມືອງລາວຢູ່ພາກເຫມືອມີສູນກາງຢູ່ຫຼວງພະບາງ ແລະ ປະກອບມີສິບ ສອງປັນນາ, ສິບສອງຈຸໄທ ແລະ ຫົວພັນ, 1 ນອກນັົ້ນ ຍງັ ມີຫວົ ເມອື ງລາວກາງ ທີມ່ ີສູນກາງຢນູ ະຄອນລາຊະສີມາ ແລະ ເມອື ງຈໍານວນຫນ່ຶງີ . 1.2 ການບງັ ຄບັ ໃຫລ້ ມື ຄວາມເປນັ ຊາດ ສະຫຍາມໄດ້ນາໍ ໃຊ້ທຸກກນົ ອຸບາຍແບງູ່ ແຍກປະຊາຊນົ ລາວ ຢແູ່ ຕູລ່ ະຫົວເມືອງ, ສ້າງຄວາມລະແວງສົງໄສໃນ ຫມູ່ປະຊາຊົນຢູ່າງເລິກເຊີິ່ງ, ພວກສັກດີນາສະຫຍາມບ່ໍພຽງແຕູ່ກົດຂີ່ຂູດຮີດປະຊາຊົນລາວທາງດ້ານເສດຖະກິດ, ການເມືອງເທ່ົານົັ້ນແຕູ່ຍັງຫນີບຮັດຈິດໃຈປະຊາຊົນລາວຢູ່າງຮ້າຍແຮງ. ພວກເຂົາຢາກລົບລ້າງຄວາມເປັນຊາດຂອງ ປະຊາຊົນລາວ, ລບົ ລ້າງຮີດຄອງປະເພນີ, ວັດທະນະທໍາລາວ ໂດຍອອກຂ້ໍບັງຄບັ ບໍ່ໃຫ້ຊາວລາວຫຼິ້ົນແອູ່ວລາວແຄນ - ສຽງຂັບລໍາ, ສຽງປິ່ີແຄນໄດ້ຕິດພັນກັບຈິດໃຈຂອງຊາວລາວມາແຕູ່ບູຮານ-ການເກືອດຫ້າມຂອງສັກດີນາສະຫຍາມ ໄດ້ເຮັດໃຫ້ປະຊາຊົນລາວເພີ່ມທະວີຄວາມກຽດຊັງຕ່ໍພວກເຂົາ ປະຊາຊົນລາວໄດ້ຕໍ່ສູ້ຕ້ານພວກເຂົາຢູ່າງເປັນປະຈໍາ ເພ່ີອື ຮກັ ສາຄວາມເປນັ ເອກະລກັ ຂອງຊາດລາວ, ຮກັ ສາວດັ ທະນະທາໍ ແລະ ມູນເຊອືົ້ ອນັ ດງີ າມຂອງລາວ. ໃນທສີ່ ດຸ ສັກ ດີນາສະຫຍາມ ກໍ່ບ່ໍສາມາດລົບລ້າງຊາດລາວໄດ້, ຮີດຄອງປະເພນີອນັ ດີງາມ ແລະ ວັດທະນະທາໍ ຂອງຊາວລາວຍັງຍືນ ຍງົ ຕະຫຼອດມາຈນົ ເທ່ົາທຸກວັນນ້ີ.ົ 80

2. ສະພາບຂອງອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງທງັ ສາມອານາຈກັ ນັບແຕູ່ປີ ຄ.ສ 1779 ເປັນຕົ້ນມາອານາຈັກລ້ານຊ້າງໄດ້ຕົກຢູ່ໃຕ້ແອກປົກຄອງຂອງພວກສັກດີນາສະຫຍາມ, ພວກເຂົາໄດ້ຊອກຫາທຸກວິທີທາງ ເພີ່ືອສະກັດກັ້ົນຂະບວນການຕ່ໍສູ້ເອົາຄວາມເປັນເອກະລາດຂອງ ຄົນລາວ. ພາຍຫຼັງການປະລາໄຊສົງຄາມຂອງເຈ້ົາອານຸວົງ ພວກສັກດີນາສະຫຍາມຍງິີ່ ໄດເ້ ພມີ ທະວີປາບ ປາມຄົນລາວທີ່ຢູ່ຝັ່ງ ຂວາ ແລະ ຝັ່ງຊ້າຍແມູ່ນໍ້າຂອງ ແລະ ຍັງໄດ້ທໍາການຂູດຮີດປະຊາຊົນລາວຢູ່າງໜັກໜູ່ວງ ແລະ ແສນສາຫັດດ້ວຍ ຫຼາຍຮູບການ. 2.1 ອານາຈັກລາວລ້ານຊາ້ ງວຽງຈັນ ພາຍຫງັຼ ເຈົາ້ ອານຸວົງ ສົ້ິນພະຊນົ ແລ້ວເຊົືອ້ ແນວກະສັດ ແລະ ຊືສີ່ ຽງຮຽງນາມນະຄອນວຽງຈັນທະບູລີສສີ ັດຕະ ນະຄະນະຫຸດ ກໍສົິ້ນສຸດລົງໄປພ້ອມກັບພະຊົນຂອງເຈ້ົາອານຸວົງ. ວຽງຈັນ ກໍກາຍເປັນເມືອງຮ້າງ ຍ້ອນການທໍາລາຍ ເຜົາຜານ ຂອງພວກສັກດີສະຫຍາມທໍາລາຍທຸກຢູ່າງ ເພີ່ືອຫວັງບໍ່ໃຫ້ເກີດເປັນບ້ານ, ເປັນເມືອງອີກ. ດ້ວຍເຫດນັົ້ນ ການປົກຄອງຢ່ອູ ານາເຂດແຫງູ່ ນີົ້ ພວກສະຫຍາມພຽງແຕຕູ່ ້ົັງຂ້າຫວຼ ງ ມາປະຈາໍ ການ ຢູ່ ເຂດໜອງຄາຍເພືີ່ອດແູ ລການ ເທົ່ານ້ົັນ. ສະຫຍາມໄດ້ກວດຕ້ອນປະຊາຊົນລາວຢູ່ເຂດຕູ່າງໆໃນເມືອງວຽງ ຈັນໄປຢູ່ກຸງເທບ ແລະ ພວກເຂົາຈັດ ອານາຈັກວຽງຈນັ ຂົນຶ້ ຕໂໍ່ ດຍກົງ. ເຊ່ງິີ ເມອື ງທຂີ່ ນ້ົຶ ກບັ ມດີ ັ່ງົ ນ້ົີ : 1. ເມອື ງອຸບົນ 2. ເມອື ງຍະໂສທອນ 3. ເມືອງຮອ້ ຍເອັດ 4. ເມືອງສຸວນັ ະພມູ 5. ເມອື ງກາລະສິນ 6. ເມອື ງມະຫາສາລະຄາມ 7. ເມືອງພູແລ່ນູ ຊ້າງ(ກາລະສິນ) 8. ເມອື ງກນົ ນະລາໃສ 9. ເມອື ງສີສະເກດ 10. ເມອື ງເຂມັ ມະລາດ 11. ເມອື ງສະຫວນັ ນະເຂດ 12. ເມອື ງນອງ 13. ເມືອງໜອງຄາຍ 14. ເມືອງຊຽງຂວາງ 15. ເມອື ງບລໍ ຄິ າໍ ໄຊ 81

16. ເມືອງຄໍາເກດີ 17. ເມອື ງຄາໍ ມູວ່ ນ 18. ເມືອງມຸກດາຫານ 19. ເມືອງນະຄອນພະນມົ 20. ເມືອງທູາ່ ອເຸ ທນ 21. ເມອື ງໄຊຍະບລູ ີ 22. ເມອື ງໂພນພິໃສ 23. ເມືອງສະກນົ ນະຄອນ 24. ເມອື ງກະມທຸ າໃສ 25. ໜອງຫານໃຫຍູ່ 26. ເມືອງຂອນແກ່ນູ 27. ເມອື ງຫມົຼ່ ສັກ 28. ເມອື ງບລູ ີລາໍ 29. ເມອື ງຊນົ ນະບົດ 30. ເມອື ງພຂູ ຽວ ບັນດາເມອື ງດົ່ັງກູ່າວນົ້ີ ພວກສະຫຍາມຈັດຕ້ງັົ ຂົຶ້ນກັບສະຫຍາມໂດຍກົງ ແລະ ມອບໃຫ້ຄນົ ລາວຮັກ ສາແຕູ່ ເມືອງຮ້າງໃນເຂດວຽງຈັນ ສວູ່ ນໃນເຂດຝງັ່ ຂວາແມູ່ນໍ້າຂອງແມູ່ນໃຫຄ້ ົນສະຫຍາມ ປກົ ຄອງໂດຍກົງ. 2.2 ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງຫຼວງພະບາງ ພາຍຫັຼງການສິົ້ນສຸດຂອງອານາຈັກວຽງຈັນ ໄປແລ້ວ ອານາຈັກຫຼວງພະບາງກໍຍັງໄດ້ມີເຊົື້ອສາຍກະ ສັດ ປົກຄອງສືບຕໍ່ກັບມາຄື : ສັກດີນາສະຫຍາມໄດ້ແຕູ່ງຕ້ັົງ ເຈ້ົານັນທາຕຸຣາດ ຂ້ຶົນເປັນກະສັດປົກຄອງອານາ ຈັກຫຼວງ ພະບາງ. ສະຫຍາມໄດ້ຮັກສາຖານະເມືອງຫຼວງພະບາງ ຄືກັບປະເທດໜີື່ງ ແຕູ່ຕ້ອງຂຶົ້ນກັບສະຫຍາມ ພ້ອມນ້ັົນ ສະຫຍາມຍງັ ໄດສ້ ົງ່ ຂ້າຫຼວງໃຫຍູ່ຂຶົນ້ ມາປະຈໍາຢູ່ ຫຼວງ ພະບາງ ເພອືີ່ ຊົ້ນີ າໍ ການປົກຄອງຕູາ່ ງໆ. ພາຍຫັຼງການສິົ້ນພະຊົນຂອງເຈ້ົານັນທາຕຸຣາດ ແລ້ວ ສະຫຍາມກໍໄດ້ອະພິເສກເຈ້ົາສຸກເສີມ (ເຈົ້າສຸກ ຂະ ເສີມ)ຂຶົ້ນເປັນເຈ້ົາແຜູ່ນດິນນະຄອນຫຼວງພະບາງ. ພະອົງສະເຫວີຍລາດໄດ້ 12 ປີກໍສ້ົິນພະຊົນ ໃນປີຄ.ສ 1850, ລວມອາຍຸໄດ້ 53 ປີ. ຫັຼງຈາກນ້ັົນສັກດີນາສະຫຍາມກໍໄດ້ອະພິເສກເຈົ້າຈັນທະລາດ ຂຶົ້ນເປັນເຈ້ົາ ແຜູ່ນ ດິນຕ່ໍໃນປີ ຄ.ສ 1852 ໃນລາຊະການນໄີົ້ ດເ້ ກດີ ມເີ ຫດການວນຸ້ ວາຍ ຍ້ອນເສິກສງົ ຄາມທາງພາກ ເໜອື ຈາກພະມ້າ. ມາຮອດປີ ຄ.ສ 1866 ເຈົ້າຈນັ ທະລາດ ກໍໄດລ້ ງົ ໄປກຸງເທບຂພໍ ະບາງກັບຄືນມານະຄອນຫຼວງ ພະບາງ ແລະ ສບື ຕໍປ່ ົກຄອງລາຊະ ສົມບັດ ເຖີງປີ ຄ.ສ 1872 ກໍສ້ິົນພະຊົນ. ຫັຼງການສົິ້ນພະຊົນຂອງເຈ້ົາ ຈັນທະລາດແລ້ວ ສັກດີນາສະຫຍາມກໍໄດ້ 82

ແຕູ່ງຕ້ັງົ ເຈົ້າອູຸ່ນຄໍາ ເປັນເຈົ້າແຜູ່ນດິນແຫ່ງູ ຫຼວງພະບາງ ໃນປີ ຄ.ສ 1872 - 1895 ລວມອາຍໄຸ ດ້ 84 ພນັ ສາ (ປຶ້ມ ຊາດລາວ ຄົນລາວອາດີດ ແລະ ປະຈຸບນັ ດຣ ພທູ ອງ ແສງອາ ຄມົ ; 73-74). 2.3 ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງຈໍາປາສັກ ເມີ່ືອສັກດີນາສະຫຍາມໄດ້ປາບປາມຂະບວນການຂອງ ເຈ້ົາອານຸວົງ ແລ້ວ , ພວກເຂົາຍັງໄດ້ຮັກສາ ອານາຈັກຈໍາປາສັກໄວເປັນຫົວເມືອງຂຶົ້ນໂດຍກົງ ແຕູ່ໄດ້ທໍາການບີບບັງຄັບໃຫ້ເຈ້ົາຊີວິດເກັບກວດເອົາເງິນ - ຄໍານໍາ ຄນົ ລາວໄປຖະຫວາຍຕສ່ໍ ກັ ດີນາສະຫຍາມໃນປີໜຶີ່ງມີຄໍາ 100 ຊງັ (800 ບາດ) . ອານາຈັກຈໍາປາສັກ ໄດ້ມີກະສັດຫຼາຍພະອົງຂົ້ຶນປົກຄອງສືບຕ່ໍກັນມາໃນສະໄໜຕກົ ຢູ່ໃຕ້ອໍານາດ ຂອງສັກດີ ນາສະຫຍາມ ຄື : - ໃນປີ ຄ.ສ 1829(1830)-1841 ເຈາ້ົ ຮຸຍ (ລວມອາຍຸໄດ້ 61 ພັນສາ) - ໃນປີ ຄ.ສ 1841-1851 ເຈາົ້ ນາກ (ລວມອາຍໄຸ ດ້ 76 ພັນສາ) - ໃນປີ ຄ.ສ 1855-1859 ເຈ້ົາຍຕຸ ິທາໍ ທອນ (ຄໍາໃຫຍ)ູ່ (ລວມອາຍຸໄດ້ 27 ພັນສາ) - ໃນປີ ຄ.ສ 1862-1901 ເຈາ້ົ ຄໍາສຸກ ພາຍຫັຼງທີ່ພະອົງໄດ້ຂ້ຶົນຄອງລາດແລ້ວໄດ້ຍ້າຍ ເມືອງເກ່ົາ ຫິນຮອດ ມາຕົ້ັງເມືອງໃໝູ່ຢູ່ລະຫວູ່າງໂພນບົກ ກັບ ວັນລະຄອນ ແຄມຝັງ່ ແມູ່ນ້ໍາຂອງທາງທິດຕາ ເວັນຕົກ ເປັນນະຄອນ ຈໍາປາສັກ ມາເທົ່າທຸກມ້ືົນ້ີົ ( ປຶ້ມຊາດລາວ ຄົນລາວອາດດີ ແລະ ປະຈຸບັນ ດຣ ພູທອງ ແສງອາຄມົ ; 76). ນອກຈາກນົຍ້ີ ັງໄດຕ້ ດັ ອໍານາດສັກດນີ າລາວໃຫ້ຮດັ ແຄບກວູາ່ ເກົ່າ ຄື : - ເມອື ງໂຂງ ປ່ຽູ ນມາເປັນເມອື ງສີທນັ ດອນ - ເມອື ງຄໍາທອງໃຫຍູ່ ປຽູ່ ນມາເປນັ ເມືອງຄໍາທອງຫວຼ ງ - ເມືອງຜົັນ້ ປຽູ່ ນມາເປັນເມືອງສາລະວນັ - ເມືອງເຂມ້ົັ ມະລາດ ຮັກສາຄືເກ່ົາ ແຕູ່ແຍກເອົາຫົວເມືອງໂຂງຈຽງ ແລະ ເມອື ສະເມ້ຍຈາກ ຈາໍ ປາ ສັກຂ້ຶົນຕໍ່ສະຫຍາມ. ທງັ ສີ່ເມືອງນໃີ້ົ ຫຂ້ ົຶ້ນກບັ ກງຸ ເທບ, ສູ່ວນເມືອງອືີ່ນໆນອກຈາກນ້ົແີ ມູ່ນໃຫຄ້ ນົ ລາວປົກຄອງ. 3. ການຈດັ ຕັ້ງົ ການປົກຄອງລາວຂອງສັກດນິ າສະຫຍາມ ມາຮອດກາງສະຕະວັດທີ 19 ຈັກກະພັດຝຣົັ່ງ ນັບມົື້ນັບແຜູ່ອິດທິພົນເຂົ້າສູ່ອິນດູຈີນ ໂດຍເຂ້ົາຫວຽດນາມ ກູ່ອນໜູ່ ໃນປີ ຄ.ສ 1862 ໂດຍຮູບການເຜີຍແຜູ່ສາສະໜາ ຍຶດໄດ້ພາກໃຕ້ຫວຽດນາມຫັຼງຈາກນັົ້ນໃນປີ ຄ.ສ 1863 ຝຣົັ່ງສາມາດຍຶດກາປູເຈຍ ແລະ ໄດ້ສືບບຸກຕີພາກໄຕ້ຫວຽດນາມ ໃນປີ ຄ.ສ 1883. ເຫດການ ນ້ີົເຮັດໃຫ້ ສັກດີນາສະຫຍາມ ເກີດຄວາມຢຸ້ານຝຣັົ່ງຈ່ີຶງໄດ້ຂຸ້ນຂ້ຽວປບັ ປງຸ ການປົກຄອງ. ທໍາອິດແມນູ່ ປັບປຸງ ເມືອງຫຼວງພະບາງ ໃນປີ ຄ.ສ 1889 ແລະ ປີ ຄ.ສ 1890 ໄດ້ປບັ ປຸງອານາຈກັ ວຽງັຈນ ແລະ ຈໍາປາສັກຄືນ ໃໝູ່, ໃນການປັບປຸງແມູ່ນ 83

ໂຮມເອົາ ບັນດາເມືອງຕູ່າງໆ ເຂາົ້ ກັນ ແລະ ແບູ່ງຄນື ໃໝູ່, ໃສູ່ຊືີ່ເມືອງ ໃໝູ່, ໃສູ່ຊືີ່ ຜູປ້ ົກຄອງໃໝູ່ ແລະ ໄດ້ແບງູ່ ເປັນ 4 ກອງໃຫຍູ່ ( ຖ້າບວກ ໃສູ່ຫວຼ ງພະບາງເປັນ 5 ກອງ ) 3.1 ຫົວເມືອງລາວພາກຕາເວນັ ອອກສຽງເໜືອ ຫວົ ເມືອງລາວຝູ່າຍຕາເວັນອອກສຽງເໜືອ ມີຫົວເມືອງເອກ 12, ເມືອງໂທ, ຕີ, ຈັດຕະວາ 29 ຫົວ ເມືອງ ສູນກາງຢອູ່ ຸບນົ ລາດຊະທານີ ມີຂາ້ ຫວຼ ງສະຫຍາມປະຈາໍ ການ. + ຫົວເມືອງເອກມີ 12 ເມືອງດງ່ົ ນົີ:້ 1. ເມອື ງເອກອຸບົນມເີ ມືອງຂ້ົຶນ 7 ເມືອງຄື:  ເມອື ງເສນາງຄະນຄິ ົມ  ເມືອງພມິ ນູ ມງັ ສາຫານ  ເມືອງຕະການພດື ຜົນ  ເມອື ງມະຫາຊະນະໄຊ  ເມືອງຊານມຸ ານມົນທົນ  ເມອື ງພະນານຄິ ົມ  ເມອື ງເສມສມີ າ 2. ຫວົ ເມືອງເອກຮອ້ ຍເອດັ ມີເມອື ງຂນ້ຶົ ເມອື ງດຽວຄື  ເມືອງທວັດບູລີ 3. ຫົວເມອື ງເອກສຸວັນນະພມູ ມີເມອື ງຂ້ົນຶ 4 ເມືອງຄື  ເມືອງກະເສວໄິ ສ  ເມອື ງພະນມົ ໄພ  ເມືອງຈະຕຣຸ ະພກັ ພິມານ  ເມືອງພະຍັກຄະພມູ 4. ຫວົ ເມອື ງເອກກາລະສິນ ມເີ ມືອງຂ້ນົຶ 5 ເມືອງຄື  ເມອື ງແຊງບາດານ  ເມອື ງກຸສນິ າລາຍ  ເມືອງທາູ່ ຂອນຍາງ  ເມອື ງກນັ ທະຣະວໄິ ຊ  ເມືອງສະຫດັ ສະຂນັ 5. ຫົວເມອື ງເອກມະຫາສາຣະຄາມ ມເີ ມືອງຂຶົ້ນ 2 ເມອື ງຄື  ເມອື ງວາປິປະທຸມ  ເມືອງກຸສມຸ ພໄິ ສ 6. ຫວົ ເມອື ງເອກກມົ ມະລາໄສ ມີເມອື ງຂົຶ້ນເມອື ງດຽວຄື  ເມອື ງເສລະພມູ 84

7. ຫົວເມອື ງເອກ ເມືອງສສີ ະເກດ ມເີ ມອື ງຂົ້ຶນເມອື ງດຽວຄ  ເມອື ງເມືອງສສີ ະໄຫຼ 8. ຫົວເມືອງເອກ ເມືອງເຂມັ ມະລາດ ມເີ ມືອງຂຶ້ນົ 4 ເມືອງຄື  ເມອື ງໂຂງຈຽມ  ເມອື ງສະເມັຽະ  ເມອື ງຄາໍ ເຂີືອ່ ນແກ້ວ  ເມືອງອໍານາດຈະເລນີ 9. ຫວົ ເມອື ງເອກ ເມືອງສອງຄອນດອນດງົ ມເີ ມອື ງຂົຶ້ນ 3 ເມືອງຄື  ເມືອງພະລານ (ແຂວງສະຫວັນນະເຂດ)  ເມອື ງລາໍ ເນາົ ໜອງຜື (ແຂວງສະຫວນັ ນະເຂດ)  ເມືອງພວງ (ແຂວງສະຫວັນນະເຂດ) 10. ຫວົ ເມອື ງເອກ ເມືອງນອງ (ມີເມອື ງຂນົ້ຶ 2 ເມືອງຄື)  ເມອື ງພນີ (ແຂວງສະຫວນັ ນະເຂດ)  ເມືອງຕະໂປນ (ແຂວງສະຫວັນນະເຂດ) 11. ຫວົ ເມອື ງເອກ ເມືອງຍະໂສທອນ ບ່ໍມີເມອື ງຂຶົ້ນ 12. ຫົວເມອື ງເອກ ເມືອງພູແລນູ່ ຊາ້ ງ ບມໍ່ ີເມອື ງຂຶົ້ນ 3.2 ຫວົ ເມືອງລາວພາກຕາເວັນອອກ ຫົວເມືອງລາວຝູ່າຍຕາເວັນອອກ ສະຫຍາມໄດ້ໂຮມເອົາເມືອງເອກ 11 ເມືອງເຂົ້າເປັນຫົວເມືອງລາວຝູ່າຍ ຕາເວນັ ອອກ, ມເີ ມືອງຂ້ນົຶ 26 ຫວົ ເມອື ງ ສູນກາງແມນູ່ ຢູ່ຈໍາປາສັກ ມີຂາ້ ຫວຼ ງສະຫຍາມປະຈໍາຢູ່. 1. ຫວົ ເມອື ງເອກນະຄອນຈາໍ ປາສກັ ມເີ ມືອງຂນົຶ້ 15 ເມອື ງຄື 1. ເມອື ງຄາໍ ທອງນອ້ ຍ 2. ເມືອງເຊລໍາເພາົ 3. ເມືອງໂພນທອງ 4. ເມອື ງນະຄອນເພງັ 5. ເມືອງກຸສມຸ ານຄຣີ ີ 6.ເມືອງວາປໄີ ພບນູ 7. ເມອື ງມະທຸຣະສາຜົນ 8. ເມືອງສະພັງພູຜາ 9. ເມືອງອທຸ ຸມພອນ 10. ເມືອງໂດມປະດິດ 11. ເມືອງສດຸ ວາຣີ 12. ເມືອງສວຸ ັນຄີຣີ 85

13. ເມືອງສຸດນະຄອນ 14.ເມືອງວາຣິນຊໍາຣາບ 15. ເມືອງບວົ ບຸນທະຣິກ 2. ຫົວເມອື ງເອກ ສີທນັ ດອນ ມເີ ມືອງຂົນ້ຶ ແມນູ່ ເມືອງມນູ ລະປາໂກ 3. ຫົວເມືອງເອກ ຄາໍ ທອງໃຫຍູ່ ມເີ ມອື ງຂນຶົ້ ແມູນ່ ເມອື ງສະພາ 4. ຫົວເມອື ງເອກ ເມອື ງສຸຣິນ ມີເມືອງຂນຶົ້ 2 ເມືອງຄື 1. ເມືອງສຣຸ ະພນິ ນິຄມົ (ດຽວນຍົ້ີ ຸບແລວ້ ) 2. ເມືອງຊມຸ ພນົ ບຸຣີ 5. ຫົວເມອື ງເອກເມືອງສັງຂະ ມເີ ມືອງຂຶົ້ນ 3 ເມອື ງຄື 1. ເມອື ງພົມມະຂັນ (ດຽວນເ້ົີ ປນັ ຂອງຂະເມນ) 2. ເມືອງສຂີ ະຣະພູມ 3. ເມືອງກນັ ທະຣາຣົມ 6. ຫວົ ເມືອງເອກ ເມອື ງຂຸຂັນ ມີເມອື ງຂ້ົຶນ 4 ເມອື ງຄື 1. ເມອື ງມະໂນໄພ 2. ເມືອງກັນທະຣະລກັ 3. ເມືອງອຸທຸມພອນພໄິ ສ 4. ເມືອງພູວະດນົ ສະອາງ 3.3 ຫວົ ເມອື ງລາວທາງພາກເໜືອ ຫົວເມືອງລາວຝູ່າຍເໜືອ(ພາກເໜືອ) : ມີຫົວເມືອງເອກ 16, ຫົວເມືອງໂທ, ຕີ ,ຈັດຕະວາ 39 ຫົວ ເມືອງ. ສູນ ກາງຢູ່ໜອງຄາຍ. 1. ເມືອງເອກໜອງຄາຍ ມເີ ມືອງຂ້ນຶົ 6 ເມອື ງຄື 1. ວຽງຈນັ (ເປນັ ເມືອງຮາ້ ງຊນົັ້ ຈດັ ຕະວາ) 2. ເມອື ງພານພາ້ ວ 3. ເມອື ງຊຽງຄານ 4. ເມອື ງກມຸ ພະວາປິ 5. ເມອື ງຣຕັ ນະວາປິ 6. ເມອື ງທຸຣະຄມົ ຫງົ ສະຖດິ 2. ເມອື ງເອກຊຽງຂວາງ ມເີ ມອື ງຂນ້ົຶ 5 ເມືອງຄື 1. ເມືອງແສນ 2. ເມອື ງງານ 3. ເມອື ງສຸ້ຍ 4. ເມືອງຈີມ 5. ເມືອງພານ 86

3. ເມອື ງເອກ ບຣໍ ິຄັນຫະນິຄົມມເີ ມອື ງຂຶນ້ົ ຄື 1. ເມອື ງປະຊຸມ (ເວລານີົເ້ ປັນບ້ານຢໃູ່ ຕປ້ າກຊນັ ) 4. ເມືອງເອກຄໍາມວູ່ ນ ມເີ ມອື ງຂນົ້ຶ 4 ເມືອງຄື 1. ເມືອງມະຫາໄຊກອງແກວ້ 2. ເມອື ງຊຸມພອນ (ແກງ້ ກອກ) 3. ເມືອງວັງມນົ 4. ເມືອງທາງ (ຢູ່ເໜືອເມືອງປາກເຊບງັ້ົ ໄຟ) 5. ເມືອງເອກ ມຸກດາຫານ ມເີ ມອື ງຂນົຶ້ 2 ເມອື ງຄື 1. ເມອື ງພາລກຸ າກອນ 2. ເມອື ງໜອງສູງ 6. ເມືອງເອກນະຄອນພະນົມ ມີເມອື ງຂນ້ົຶ 5 ເມືອງຄື 1. ເມອື ງວງັ 2. ເມືອງເຣນນູ ະຄອນ 3. ເມືອງຣາມຣາດ 4. ເມອື ງອາດສາມາດ 5. ເມືອງອາກາດອໍານວຍ 7. ເມືອງເອກ ສະກນົ ນະຄອນ ມີເມືອງຂ້ົຶນ 4 ເມອື ງຄື 1. ເມືອງກສຸ ມຸ ານມົນທົນ 2. ເມອື ງພດັ ທະນານິຄົມ 3. ເມອື ງວາຣິຊພມູ 4. ເມອື ງໂພທໄິ ພສານ 8. ເມອື ງເອກ ເມອື ງຂອນແກນູ່ ມີເມືອງຂນຶົ້ 4 ເມອື ງຄື 1. ເມອື ງພົນ 2. ເມອື ງພວູ ຽງ 3. ເມອື ງມັນຈາຄຣີ ີ 4. ເມອື ງຄໍາທອງນອ້ ຍ 9. ເມອື ງເອກ ເມອື ງຫ່ົຼມສັກ ມເີ ມອື ງຂຶົນ້ ເມືອງດຽວຄື ເມືອງເລີຍ 10. ເມອື ງເອກ ເມອື ງບຸຣິຣມັ ມີເມອື ງຂຶົ້ນເມືອງດຽວຄື ເມອື ງນາງລອງ 11. ເມອື ງເອກ ເມືອງຄໍາເກີດ (ບໍ່ມີເມອື ງຂ້ນົຶ ) 12. ເມືອງເອກ ເມືອງທາູ່ ອເຸ ທນ (ບໍ່ມີເມືອງຂ້ຶນົ ) 13. ເມືອງເອກ ເມອື ງໄຊຍະບຣູ ີ (ບມ່ໍ ີເມືອງຂຶົ້ນ) 14. ເມອື ງເອກ ເມືອງໂພນພິໄສ (ບ່ໍມີເມືອງຂົ້ນຶ ) 15.ເມືອງເອກ ເມືອງກະມດຸ ທາໄສ (ບໍ່ມີເມືອງຂນ້ົຶ ) 87

16. ເມອື ງເອກ ເມອື ງໜອງຫານໃຫຍູ່ (ບ່ໍມເີ ມືອງຂນ້ົຶ ) 6 ເມືອງນົີ້ບ່ໍມີເມືອງຂຶົ້ນ ແລະ ຫົວເມືອງເອກທັງ 16 ຫົກເມອື ງນົີ້ກໍຂົຶ້ນຕ່ໍກງົ ເທບໂດຍກົງ ສະຫຍາມໄດສ້ ່ົງຂ້າ ຫວຼ ງຂຶນ້ົ ມາປົກຄອງ ຕັ້ົງສາໍ ນັກງານຢູ່ເມອື ງໜອງຄາຍ. ຂ້າຫວຼ ງຄົນທໍາອດິ ແມ່ນູ ພຣະຍາສຣຸ ເິ ດດວເິ ສດຣິດ. + ຫົວເມືອງລາວຝູ່າຍກາງ(ພາກາງ): ມີຫົວເມືອງເອກ 3 ຫົວເມືອງ, ຫົວເມືອງໂທ, ຕີ, ຈັດຕະວາ 12 ຫົວ ເມອື ງຄື 1. ເມືອງເອກ ນະຄອນຣາຊສີມາ ເມອື ງນມີ້ົ ີເມືອງຂຶົນ້ ຢູ່ 8 ເມືອງຄື 1. ເມອື ງພມິ າຍ 2. ເມືອງຣັຕນະບຸຣີ 3. ເມອື ງນະຄອນຈັນທຶກ 4. ເມອື ງປັກທງຸ ໄຊ 5. ເມອື ງພຸດໄທສງົ 6. ເມອື ງຕະລຸງ 7. ເມືອງສງູ ເນີນ 8. ເມືອງກະໂທກ 2. ເມອື ງເອກ ເມືອງຊນົ ນະບົດ ມເີ ມືອງຂົຶ້ນ 4 ເມອື ງຄື 1. ເມືອງໄຊຊະພູມ 2. ເມອື ງໂນນລາວ 3. ເມືອງກະເສດສົມບູນ 4. ເມອື ງຈະຕຣຸ ດັ 3. ເມືອງເອກ ເມອື ງພຂູ ຽວ (ບ່ປໍ ະກົດມີເມືອງຂ້ົຶນ) ຫວົ ເມອື ງລາວຝູ່າຍກາງ ຫືຼ ພາກກາງນົີ້ ມຂີ າ້ ຫຼວງສະຫຍາມຂຶ້ົນມາປົກຄອງເອນີົ້ ວາູ່ ຂາ້ ຫຼວງປະຈາໍ ຫວົ ເມືອງ ລາວຝ່າູ ຍກາງ. ຕງ້ັົ ສາໍ ນກັ ງານຢູ່ເມອື ງນະຄອນລາດຊະສີມາ ຄນົ ທໍາອິດຊ່ີືວູ່າ ພຣະພິເຣນທຣະເທພ. ໃນການປັບປຸງຄງ້ົັ ນົີສ້ ະຫຍາມໄດ້ຄວາມເຂັມົ້ ງວດພສໍ ົມຄວນແຕ່ສູ ະພາບການກ່ໍຍງັ ບໍ່ດຂີ ນ້ຶົ ຝຣັ່ງົ ຍງັ ສືບຕ່ບໍ ຸກ ເຂົ້າ, ສູ່ວນຂະບວນການຕໍ່ຕ້ານຂອງຄົນລາວກ່ໍຍັງສືບຕ່ໍ. ດງັົ່ ນົັ້ນ, ມາໃນປີ ຄ.ສ 1891 ສະຫຍາມໄດ້ ມີການປັບປຸງ ການປົກຄອງຄນື ໃໝູ່ ໂດຍແບູງ່ ເປັນ 4 ຫົວເມອື ງໃຫຍູ່ ( ບາງເອກະສານມີ 5 ) ຄື : ຫວົ ເມືອງລາວພວນ : ມີ 36 ເມືອງເອກ ແລະ ມີ 36 ຫົວເມືອງໃຫຍູ່ ສູນກາງຢູ່ໜອງຄາຍ. ຫວົ ເມືອງລາວກາວ : ມີ 23 ຫົວເມອື ງເອກ ແລະ 55 ຫົວເມືອງຍູ່ອຍ ສນູ ກາງຢູອ່ ບຸ ນັ . ຫົວເມືອງລາວກາງ : ມີ 3 ຫົວເມືອງເອກ ແລະ ຫົວເມືອງໂທ, ຕີ, ຈັດຕະວາ12 ຫົວເມືອງສູນກາງ ຢູຸີ່ ນະຄອນລາຊະສມີ າ 88

ຫົວເມືອງລາວພຸງຂາວ: ແມູ່ນອານາຈັກເກົ່າ ສູນກາງຢູ່ຫຼວງພະບາງ (ແມູ່ນອານາເຂດອານາຈັກ ຫຼວງພະ ບາງ ຮວມທັງ12 ພັນນາລືົ້ 12 ຈຸໄທ, ຫົວພັນທັງຫ້າທັງຫົກ(ຊໍາເໜືອ))(ປະຫວັດສາດລາວແຕູ່ບູຮານ ເຖີງ 1946;146-153). ພິເສດຫວົ ເມອື ງລາວພຸງດາໍ : ສູນກາງຢູ່ລາ້ ນນາ + ການເພມີ່ ທະວນີ ະໂຍບາຍກດົ ຂຂ່ີ ດູ ຮີດຂອງສັກດນີ າສະຫຍາມຕໍ່ປະຊາຊນົ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງ ໃນແຕູ່ລະຫົວເມືອງສັກດີນາສະຫຍາມໄດ້ປັບປຸງ ແລະ ແຕູ່ງຕົ້ັງອໍານາດການປົກຄອງ ຢູ່າງເຂ້ົັມງວດ ພ້ອມທັງ ຈົດສໍາມະ ໂນຄວົ , ຕົ້ັງກອງສັກເລກ ເພີືອ່ ສະດວກໃນການເກັບສ່ວູ ຍ ອາກອນໃຫແ້ ກູພ່ ວກເຂົາ. ຊາຍສະກັນລາວທຸກ ຄົນຕ້ອງໄດ້ເສຍສູ່ວຍປີລະ 4 ບາດ 1 ສະຫຼຶງ. ໂຫດຫ້ຽມໄປກວູ່ານ້ົັນ ແມູ່ນພວກເຂົາເກັບສູ່ວຍທັງຜູ້ເຖ້ົາ ແລະ ຄົນ ພິການຜູ້ລະ 2 ບາດ 1 ສະຫຼຶງ. ຖ້າພົນລະເມືອງລາວຜູ້ໃດຢາກຫຼຸດພົ້ນຈາກການໄປອອກແຮງງານຮັບໃຊ້ພວກ ອາດຍາ ເຈ້ົານາຍກໍ່ຕ້ອງໄດ້ເສຍຕ່ືີມຜູ້ລະ 4 ບາດ. ສະພາບເສດຖະກິດຂອງປະຊາຊົນລາວໃນໄລຍະ ນ້ີົຕົກຕໍ່າທີ່ສຸດ, ພວກສກັ ດນີ າສະຫຍາມໄດເ້ ພີ່ມທະວີການເກັບເກນປະຊາຊົນລາວໄປເປນັ ຂ້ອຍຂ້າຮບັ ໃຊເ້ ຂາົ , ຊໍ້າບໍ່ຫນໍ່າຍງັ ປາບປາມ ຜູ້ທີຂ່ ນື ຄໍາສງົ່ັ ຂອງພວກເຂົາຢາງ ໂຫດຮ້າຍສາມານ. ທໍາມະຊາດອັນອຸດົມສົມບູນຖກື ທໍາລາຍຢູາ່ ງຫນກັ ຫນ່ວູ ງ, ວດັ ຖຸ ດິບອັນມີຄູ່າເປັນຕົ້ນແມູ່ນໄມ້ຖືກພວກສະຫຍາມກອບໂກຍເອົາໄປປະເທດເຂົາເປັນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍ. ປະຊາຊົນ ລາວຕກົ ຢໃູ່ ນສະພາບທຸກທລໍ ະມານທີສ່ ຸດ. ຫຼັງຈາກສັກດີນາສະຫຍາມ ຈັດຕັົ້ງວຽກງານການປົກຄອງຮຽບຮ້ອຍແລ້ວ ພວກເຂົາກໍໄດ້ມີການຈັດ ຕົ້ັງ ການສາໍ ຫຼວດພນົ ລະເມອື ງ, ໃນການສໍາຫວຼ ດນ້ພີົ ວກເຂາົ ແມນູ່ ແນູໃ່ ສຈູ່ ຸດປະສງົ ຄື : 1. ດ້ານການທະຫານ ສະຫຍາມບ່ໍໃຫ້ເຈ້າົ ລາວທັງສາມອານາຈກັ ມສີ ດິ ຈັດຕັງ້ົ ກອງທບັ ເປັນຂອງຕນົ ເອງເລີຍ. ທງັ ບມ່ໍ ີສິດ ເກນພົນ ເພື່ອີ ເຮັດວຽກການຫວຼ ງ ຫືຼ ເພ່ອືີ ເປັນກໍາລງັ ຮົບແຕູປ່ ະການໃດເລຍີ , ການເກນພນົ ຂອງກອງທັບ ຫືຼ ເກນພນົ ໄປເປັນ ທາດຮັບໃຊ້ແຮງງານ ສ້າງບ້ານເມືອງ ຫຼື ວູ່າເຮັດສໍາມະໂນຄົວຊາຍສະກັນເພີື່ອເສຍຊູ່ວຍ ລ້ວນ ແລ້ວແຕູ່ຝູ່າຍ ສະຫຍາມເທົ່ານົ້ັນ ໂດຍ ແມູ່ນຂ້າຫຼວງໃຫຍູ່ທີ່ໄດ້ຮັບການແຕູ່ງຕັ້ົງຈາກສັກດີນາສະຫຍາມເທ່ົາ ນັ້ົນມີສິດກໍານົດ ຈໍານວນພົນທະຫານໄດ້. ພວກເຂົາໄດ້ທໍາການ ສັກເລກ ເອົາຊາຍສະກັນໄປໃຊ້ແຮງງານ ແລະ ຮັບໃຊ້ກອງທັບ. ການສກັ ເລກແມນູ່ ຖືວູ່າເປນັ ການລບື ຫຼູຽ່ ມກຽດ ແລະ ສກັ ສຂີ ອງຄນົ ລາວ. 2. ດາ້ ນເສດຖະກິດ ໃນການສໍາຫຼວດພົນລະເມືອງຄ້ັົງນ້ົີ ສັກດີນາສະຫຍາມກໍາໄດ້ແນູ່ໃສູ່ທາງດ້ານເສດຖະກິດເປັນຫຼັກ ໂດຍ ສະເພາະແມູ່ນການເກັບພາສີ. ຕົວເລກທີ່ເກັບພາສີສູ່ວນໃຫຍູ່ແມູ່ນຢູ່ຈໍາປາສັກ ຕ້ອງໄດ້ເສຍຊູ່ວຍເປັນ ຄໍາ 100 ຊັງ/ປີ, ຊາຍຊະກັນຜູ້ໜ່ີຶງ 4 ບາດ 1 ສະຫຼຶງ / ປີ , ຜູ້ເຖົ້າ 2 ບາດ 1 ສະຫຼຶງ / ປີ . ເກັບເຄື່ີອງບັນນາການ ຈາປາສັກ 3 ປີ ຕໍ່ຂ້ົັນເກັບເປັນຕົ້ນ ໄມ້ເງິນ, ຕ້ົນໄມ້ຄໍາ ຕົ້ນລະ 10 ບາດ, ງາຊ້າງໜັກ 2 ຫາບ, ໝາກ ແໜູ່ງ 4 ຫາບ. (ນ້ີົບໍ່ 89

ແມູ່ນຕົວເລກຈິງເປັນຕອນທ້າຍແລ້ວທີ່ຈະຮອດກຸງເທບ). ສິນຄ້າທີ່ໄທສົ່ງອອກຕູ່າງປະເທດສູ່ວນ ໜີຶ່ງແມູ່ນ ກອບໂກຍເອາົ ຈາກລາວ. ນອກຈາກເກັບພາສີແລ້ວພວກເຂົາຍງັ ໄດຜ້ ູກຂາດສິນລາວທຸກປະເພດທີ່ ມີລາຄາແພງເຊັ່ົນ : ງາຊ້າງ, ໜັງສັດ, ໜັງງົວ, ໜັງຄວາຍ, ໜັງແຮດ, ເຂົາສັດປະເພດດໍາ-ຂາວ, ໜແຮດ, ເຂົາກວາງ, ນ້ໍາມັນ ຊ້າງ, ຫາງນກົ ຍງຸ , ຄັງ, ໜງັ ເສືອ, ໄໝ . 3. ດາ້ ນສັງຄມົ -ວັດທະນະທໍາ ນອກຈາກດ້ານການທະຫານ. ດ້ານເສດຖະກິດແລ້ວ ພວກເຂົາຍັງໄດ້ຂົ່ນເຫັງທາງດ້ານວັດທະນະທໍາ ໂດຍ ບງັ ຄັບໃຫ້ປະຊາຊົນລາວປະຮີດຄອງປະເພນີ ອັນທ່ີສະແດງອອກແຈ້ງ : ພວກເຂົາບໍ່ໃຫ້ຄົນລາວກິນເຂົ້າ ໜຽວ ຕ້ອງ ບງັ ຄັບໃຫກ້ ິນເຂົ້າຈ້າວຄືເຂົາ, ບໍ່ໃຫ້ເວ້ົາພາສາລາວ ໃຫ້ເວ້າົ ແຕູ່ພາສາທີ່ເປັນສໍານຽງຄືສະຫຍາມ (ກງຸ ເທບ) ຄວາມໃດ ສັບໃດທີ່ເປັນມຸງຄຸນລາວ ໃຫ້ຖືວູ່າເປັນສັບທ່ີຂົ້ີດຽດຈັງໄຮຂອງພວກເຂົາ ບໍ່ໃຫ້ແມູ່ຍິງ ລາວນູຸ່ງສ້ິົນ... ອັນທີ່ ໂຫດຮ້າຍປູ່າເຖອີ່ື ນກວາູ່ ໜູ່ໝົດແມູ່ນ ແມນູ່ ການບັງຄັບໃຫ້ຄົນລາວຖິົ້ມປະວັດທະນະທໍາ ເດີມອັນດີງາມ ຄື ຫ້າມໃຫ້ ຄົນລາວເປັ່ົາແຄນ (ຫ້າມແອູ່ວແຄນສາວລາວ) \" ຈນົ ໄດມ້ ີຄໍາປະກາດເປັນກົດ ໝາຍອອກໃຊ້ ໃນວັນສຸກ ເດືອນ 10 ແຮມ 14 ຄີ່າ ປີສະລຸ (ປີຄ.ສ 1865) ເຊິີ່ງມີຂໍ້ຄວາມດັົ່ງນີ : ... ລາວ ເປັນຂ້າສະຫຍາມ ສະຫຍາມບໍ່ເຄີຍເປັນຂ້າ ລາວ ຈະເອົາຢູ່າງລາວມາເປັນພົ້ືນສະຫຍາມບໍ່ຄວນ... (ສາ ຍັນດົງແດງ ຄອງແສນແສບຢູ່າຊ້ໍາຮອຍ 2000- 2001;29). 4. ຂະບວນການຕໍສ່ ້ຂູ ອງປະຊາຊົນລາວ ຈາກການຖືກບັງຄັບ ແນວນັ້ົນປະຊາຊົນລາວກໍອົດບໍ່ໄດ້ຈຶີ່ງໄດ້ຕ່ໍຕ້ານສັກດີນາສະຫຍາມເປັນໄລຍະ ແຕູ່ຮູບການ ຕໍຕ່ ້ານບ່ໄໍ ດມ້ ກີ ານຍກົ ທັບຄເື ມ່ອີື ກູ່ອນ ແຕແູ່ ມນູ່ ການຕໍຕ່ ້ານແບບບ່ໍເສຍພາສີ, ບຸກຕແີ ບບກອງຫອຼ ນ ຂະບວນການຕສ່ໍ ູ້ຂອງປະຊາຊົນລາວໃນຊູ່ວງນົ້ີແມູ່ນມີລກັ ນະຍາວນານ, ມີການຕ່ສໍ ູ້ດວ້ ຍຫຼາຍຮູບການ ເຊ່ັົນ ຕ້ານກັບການເກັບເກນ, ຕ້ານກັບການເສຍຊູ່ວຍ, ຕ້ານການເກັບກວດຈາກທ້ອງຖ່ີິນ... ຮູບການຕໍ່ ສູ້ແມູ່ນຕ່ໍສູ້ດ້ວຍ ອາວຸດ ແມູ່ນການບຸກຕີແບບກອງ ແລະ ວັນນະຄະດີ ເຊົັ່ນ : ກາບກອນ, ບົດກາວີ, ສຽງແຄນ, ສຽງລໍາ, ເນົື້ອໃນໄປ ແນວ ທາງ ສາບແຊ່ງູ , ຮ້າຍດ່າູ ສະຫຍາມ... . 4.1 ຂະບວນການຕ່ໍສູຂ້ ອງປະຊາຊນົ ລາວຢູ່ເຊບັົງ້ ຫຽງ-ເຊບັ້ງົ ໄຟ ໃນລະຫວູ່າງທາ້ ຍຊຸມປີ 30-40 ຂອງສະຕະວັດທີ 19 ໄດ້ມີສົງຄາມຍາດແຍງູ່ ດິນແດນລະຫວູ່າງ ສະຫຍາມ ກັບ ຫວຽດນາມ ຍາດດິນແດນຂະແມ. ອັນເປັນສາເຫດເຮັດໃຫ້ປະຊາຊົນລາວຖືກຂູດຮີດຢູ່າງໜັກ ໜູ່ວງ. ສະນັົ້ນ, ຂະບວນການຕໍ່ຕ້ານ ຫຼືການຕໍ່ສູ້ຂອງຄົນລາວຍີ່ິງໄດ້ດຸເດືອດຂຶ້ົນ ໂດຍສະເພາະແມູ່ນເຂດລາວພວນ ແລະ ລາວກາວ ແລະ ສູນກາງການຕໍ່ສູ້ ແມູ່ນຢູ່ເຂດເຊບ້ົັງຫຽງ ແລະ ເຊບ້ັົງໄຟ ເຂດນີ້ົເປັນເຂດໃຈກາງ ການຕ່ໍສູ້ຈົນສະຫຍາມ ບໍ່ກ້າ ເຂົ້າໄປເກັບພາສີ, ສູ່ວນວິທີການປາບປາມສະຫຍາມ ໄດ້ເກນເອົາຄົນລາວມາ ປາບກັນເອງ ແລະ ໄດ້ບັງຄບັ ເຊອ້ົື ສາຍ ເຈົ້າອານຸວງົ ເປັນຜູ້ບນັ ຊາ ແຕູ່ຫົວໜ້າໃຫຍູ່ຍັງ ແມູ່ນສະຫຍາມ (ບັງ ຄັບເອົາເຊືົ້ອສາຍກະສັດເກົ່າເຂົ້າຮູ່ວມກອງທັບ) 90

ກອງທັບດ່ັົງກູ່າວໄດ້ບຸກຕີເຂົ້າເມືອງວັງ, ເມືອງນອງ, ເມືອງ ຊຽງຮ່ົມ, ເມືອງຜາບັງ. ຂະບວນການຕໍ່ຕ້ານຂອງຄົນ ລາວບ່ໍສາມາດຕສໍ່ ູ້ໄດ້ຈ່ີງຶ ຫຼບົ ໜີເຂ້ົາປູ່າເພອ່ີື ຮັກສາກໍາ ລັງໄວ້ຕໍສ່ ຍູ້ າວນານ. ຫງັຼ ຈາກນົ້ັນສະຫຍາມໄດ້ຕັງົ້ ດ່າູ ນກວດ 7 ດາູ່ ນ: ສູນກາງແມູ່ນຢູ່ນະຄອນພະນົມ ໃນການຈັດຕ້ົັງດູ່ານ ກວດ ຂອງສະຫຍາມເຮັດໃຫ້ການຈັດຕົງັ້ ຂະບວນການຕໍ່ສູ້ນັ້ົນຍາກຂນ້ົຶ ເລົອ້ື ຍໆ ການຕ່ໍສູ້ກໍ່ຄູ່ອຍໆງຽບລົງ ບາງ ສູ່ວນກ່ໍຫົຼບ ໜີເຂົ້າໄປລີ້ົຢູໃ່ ນປູ່າ, ບາງສູວ່ ນກໍ່ໜີໄປປະເທດໃກ້ຄຽງ. ເຖິງຢູ່າງໃດກໍຕາມຄົນລາວຍັງໄດ້ມີການ ເຄ່ີືອນ ໄຫວແບບ ອື່ີນ ເຖິງວູ່າຈະບ່ໍໄດ້ໃຊ້ອາວຸດກໍຕາມ ຄົນລາວຍັງໃຊ້ວິທີປຸກປຶ້ັນນ້ໍາໃຈຮັກຊາດຄື : \" ສານ ລຶບພະສູນ \" ວິທີຂຽນ ສານລຶບພະສູນແມູ່ນຂຽນເປັນກາບກອນ, ກາບເມືອງພວນ, ພົ້ືນວຽງຈັນ, ພື້ົນລາດຊະວົງ, ບັົ້ງຈຸ້ມ (ເປັນໜັງສືປຸກ ປນ້ຶັ ນ້ໍາໃຈຮກັ ຊາດ) ຈາກຂະບວນການປກຸ ປ້ນຶັ ນໍາ້ ໃຈຮກັ ຊາດຫຼາຍຮບູ ແບບເຮດັ ໃຫຄ້ ົນລາວນັົນ້ ນີຄວາມຫວັງຈ່ີງຶ ໄດມ້ ີ ການເປ່ົາັ ແຄນ (ໃນການເປັົ່າແຄນນັ້ົນຄວາມໝາຍວູ່າຄນົ ລາວຍັງບ່ໍທັນຕາຍ). ໃນຂະບວນການລຸກຮືຂ້ຶົນຕໍ່ສູ້ເຮັດໃຫ້ ມກີ ານໂຕນໜີ ແລະ ສ່ວູ ນໃຫຍູ່ກໍຖືກຂ້າຕາຍ. ນອກຈາກນັົ້ນຍັງມີຂະບວນການຂອງຊາວໜູຸ່ມເຄ່ີືອນໄຫວໃນຮູບການຕູ່າງໆເຊ່ັົນ: ຂະບວນການ ຜູ້ມີບຸນ, ໜໍ້ຢາໃຫຍູ່ ( ການຕົ້ັງຂະບວນການນີົ້ເພີ່ືອງູ່າຍໃນການເຄ່ີືອນໄຫວການຕໍ່ສູ້ ) ແຕູ່ພວກນົ້ີມີນະໂຍບາຍ ຕ້ານທັງສອງ ທາງຄື : ຕ້ານສັກດີນາສະຫຍາມ ແລະ ຝຣັົ່ງ, ພາຍຫຼັງແບູ່ງດິນແດນແລ້ວພວກຝຣ່ົັງໃຫ້ຄົນລາວ ຢູ່ຝັ່ງຂວາແມູ່ນໍ້າ ຂອງເປັນຄົນໄທ ພ້ອມທັງໃຫ້ຕັດສັນຊາດເປັນຄົນໄທໝົດ ແລະ ເວົ້າໃຫ້ຂະບວນການຜູ້ມີບຸນວູ່າ : ຜີບ້າຜີບຸນ ຫຼື ຜີ ບາບຜບີ ຸນ. 5. ການຕໍ່ສທູ້ າງດາ້ ນຈດິ ຕະສາດຂອງຄນົ ລາວ 5.1 ການບໍ່ປະຕິບດັ ຄໍາສງັົ່ ຂອງສັກດນິ າສະຫຍາມ ເຖິງວູ່າຂະບວນການຕ່ໍສູຂ້ ອງປະຊາຊົນລາວ ນໍາໂດຍເຈາ້ົ ອະນຸ ປະລາໄຊແລ້ວ ກໍ່ຕາມ, ແຕູ່ວ່າູ ນາ້ໍ ໃຈຮກັ ຊາດ ແລະ ຈິດໃຈຕ່ສໍ ູ້ຂອງປະຊາຊົນລາວ ຍັງສືບຕໍ່ລກູ ເປັນ ແປວໄຟຢູຄ່ ເື ກາົ່ , ປະຊາຊົນລາວຫລາຍບູ່ອນຍັງສບື ຕໍ່ ຕສ່ໍ ູ້ໂດຍ ບໍ່ຍອມຈໍານົນ, ບາງບູ່ອນ ກ່ໍໄດ້ຮັບຄວາມຊູ່ວຍເຫລືອຈາກສັກດີນາອານາມ ເຮັດໃຫ້ພວກສັກດິນາສະຫຍາມໄດ້ຮັບ ຄວາມຫຍຸ້ງຍາກໃນການປົກຄອງ ແລະ ເກັບເກນການກົດຂີ່ຂູດຮີດ, ດົັ່ງນ້ັົນ ພວກເຂົາ ຈີຶ່ງໄດ້ປາບປາມປະຊາຊົນ ລາວ ແລະ ຂັບໄລູ່ທະຫານອານາມອອກຈາກລາວ ເຮັດໃຫ້ ສັກດິນາອານາມເສຍຜົນປະ ໂຫຍດຈາກແຜູ່ນດິນລາວ ຄວາມຫວັງຂອງພວກອານາມຢາກໃຫ້ລາວເປັນປະເທດກັນຊົນ ລະຫວູ່າງອານາມກັບສະຫຍາມກ່ໍໝົດໄປ, ສູ່ວຍສາ ອາກອນ ແລະ ເຄອ່ືີ ງບັນນາການທ່ີລາວເຄີຍເສຍໃຫ້ທັງສອງ ກ່ໍຈະປູ່ຽນເປັນເສຍໃຫ້ແຕູ່ສະຫຍາມ ບໍ່ເສຍໃຫ້ອານາມ ອີກຕ່ໍໄປ ແລະ ທະຫານສະຫຍາມກໍ່ໄດ້ເຂົ້າມາກໍ່ກວນ ຕາມເຂດຊາຍແດນເປັນປະຈໍາ ເຮັດໃຫ້ສັກດິນາອານາມມີ ສັດຕູຫລາຍດ້ານ ຄື: ພວກລູ່າ ເມືອງຂ້ຶົນຝຣົັ່ງ ກ່ໍເຂົ້າມາແຊກແຊງ. ສັດຕູພາຍໃນກ່ໍມີ, ຊ້ໍາພັດມີສັດຕູທີມາຈາກ ທິດຕາເວັນຕົກ ອັນເປັນເຂດຊາຍແດນທີ່ຍາວທີ່ສຸດຂອງອານາມ, ດ່ົັງນັົ້ນ ພວກເຂົາຈີຶ່ງ ກະວົນກະວາຍໃຈທີ່ສຸດ, ເຮັດໃຫ້ປະຫວັດສາດລາວຕອນນົ້ີພົວພັນເຖິງສະຫຍາມ ແລະ ອານາມຫລາຍສົມຄວນ, ພວກອານາມໄດ້ສະເຫນີຕ່ໍ ສະຫຍາມ ເພີື່ອໃຫ້ເຈົ້າປກົ ຄອງ ຢ່ວູ ຽງຈນັ ທີສະຫຍາມລືບລ້າງໄປແລວ້ ເພອື່ີ ໃຫ້ມີສະພາບຄແື ຕູ່ກູ່ອນ ຄໃື ຫ້ລາວ ສົ່ງ ບນັ ນາການໃຫ້ທງັ ສອງເມອື ງ (ສະຫຍາມ ແລະ ອານາມ) ເພອ່ີື ເຮັດໃຫ້ມີສະພາບການປົກກະຕຄິ ືຜາູ່ ນມາ, ກູ່ອນທີ່ຈະ 91

ແຕູ່ງທູດນໍາສານໄປບາງກອກນ້ັົນ, ພວກອານາມ ໄດ້ພິຈາລະນາ ໂທດເຈ້ົານ້ອຍເມືອງພວນ ຍ້ອນເຈ້ົານ້ອຍໄດ້ແຕູ່ງ ທູດໄປແຈ້ງ ແລະ ຂໍອູ່ອນ ຍ້ອນກັບເຈົ້າພະຍາຣາຊະສຸພາວະດີ ແລະ ເອົາແຜູ່ນດິນຊຽງຂວາງ ທີ່ຂ້ຶົນກັບອານາມ ໄປ ຂ້ົຶນຕໍ່ສະຫຍາມ ທງັ ມີສູ່ວນພົວພນັ ໃນການຈັບເຈົ້າອະນຸ, ເຈາົ້ ຊີວດິ ອານາມໄດ້ມຄີ ໍາສງົ່ັ ໃຫ້ອງົ ທົງເຈ ມາເອົາເຈົ້ານອ້ ຍ ໄປພິຈາລະນາ ໂທດຢູ່ເມືອງເວ້ ແລະ ໄດຕ້ ັດສິນໃຈປະຫານ ເຈົາ້ ນ້ອຍເມືອງພວນ. ເພື່ີອບ່ໍໃຫ້ເຈົາ້ ເມືອງລາວອືີ່ນໆ ທ່ີ ຂຶ້ົນກັບອານາມເອົາເປັນແບບຢູ່າງ ຫລັງຈາກນັ້ົນ ພວກອານາມຈ່ີຶງໄດ້ສ່ົງບັນຂຸນວຽນ ເປັນຫົວຫນ້າຣາຊະທູດ ນໍາ ສານ ໄປຮອດບາງກອກ ໃນເດືອນ 4 ຂຶ້ົນ 10 ຄໍາ (1829) ເນ້ືົອໃນຂອງສານແມູ່ນ “ ...ປະທ້ວງ ຕ່ໍສະຫຍາມ ທີ່ ຝາຍສະຫຍາມໄດ້ຂ້າຣາຊະທູດອານາມ ແລະ ທະຫານອານາມຕາຍ 50 ຄົນ ຢູ່ນະຄອນພະນົມ ແລະ ປະທ້ວງ ກອງທັບສະຫຍາມ ນໍາໂດຍ ຊິດຊຸມກິມຫລວງນະລາ ທີ່ຍົກກອງທັບລູ່ວງເກິນເຂ້ົາໄປເກັບສວຍໃນເມືອງງູຕີ ເຂດ ແດນອານາມ; ຂໍໃຫ້ສະຫຍາມ ສົ່ງຕົວ ທຸງວິໄຊ, ຊິດຊຸມກິມ, ຫລວງນະລາ, ໄປສອບສວນຢູ່ອານາມ ໂດຍສະເພາະ ໃນສານນ້ັົນ ຝູ່າຍອານາມໄດກ້ ູ່າວວູ່າ ເມືອງວຽງຈັນຂົຶນ້ ຕໍ່ສອງຝູ່າຍ ບໍ່ຄວນຈະໃຫ້ ສາບສູນໄປ ຂໍໃຫ້ແຕູ່ງເມືອງວຽງ ຈນັ ໄວ້ຄືເກົ່າ..ພະເຈ້ົາອານາມມີຄວາມເສຍດາຍ ເມືອງວຽງຈັນເປນັ ຢູ່າງຍິ່ີງ ເພາະເປັນເມອື ງສືບເຊ້ອົື ສາຍ ກະສັດລາວ ກວູ່າສອງ ພັນປກີ ູ່ອນ ເມອື ງສະຫຍາມ ແລະ ເມືອງອານາມ ບດັ ນ້ົີຂໍໃຫກ້ ຸງສີອາຍດຸ ທະຍາ ຕັົ້ງເມືອງ ວຽງຈັນຂົ້ຶນຄແື ຕູ່ ເກາ່ົ ... \" 5.2 ການຕສ່ໍ ໂູ້ ດຍອາໄສບດົ ວນັ ນະກໍາ ປະຊາຊົນລາວກໍ່ໄດ້ສືບຕ່ໍຮັກສາຮດີ ຄອງປະເພນີລາວ ຢູ່າງຄົບຖ້ວນຕາມທີ່ເຄີຍນບັ ຖືມາ ໂດຍສະເພາະແມູ່ນ ການນັບຖືພຸດທະສາສະຫນາ ແລະ ແດນປະຕິບັດຕາມຮີດ 12 ຄອງ 14, ປະຊາຊົນແມູ່ນອາໄສວັດເປັນບູ່ອນສຶກສາ ຮໍ່າຮຽນ, ເປັນບູ່ອນອົບຮົມສົ່ັງສອນທຸກສິີ່ງທຸກຢູ່າງ. ບັນດາສິລະປະວັນນະຄະດີ ວັດທະນະທໍາຕູ່າງໆ ລ້ວນແຕູ່ອອກ ມາຈາກວັດ, ອັນພິເສດກວູ່າຫມູ່ ໃນສະໄຫມເຈ້ົາອະນຸ ແມູ່ນປາກົດມີ ວັນນະຄະດີທີ່ມີລັກສະນະຕໍ່ສູ້ຕ້ານພວກ ສະຫຍາມ ເຊັ່ົນ ມີຄໍາຜະຫຍາ, ມີເລືີ່ອງຊຽງຫມ້ຽງ ແລະ ມີສານລືບພະສູນ, ໂດຍສະເພາະ ສານລືບພະສູນນັົ້ນ ແມູ່ນ ແພູ່ຫລາຍ ໃນສະໄຫມເຈ້ົາອະນຸ ຈີຶ່ງເຊີື່ອວູ່າ ແມູ່ນເຈົ້າອະນຸ ເຈົ້າຣາຊະວົງ... ເປັນຜູ້ນໍາໃຊ້ເຂ້ົາໃນການປຸກລະດົມ ປະຊາຊົນລາວ ໃຫ້ຄຽດແຄ້ນຕໍ່ສະຫຍາມຜູ້ຮຸກຮານ ແລະ ຢດຄອງລາວ ແລະ ໃຫ້ພ້ອມພຽງກັນລຸກຮົ້ືຂົຶ້ນຍາດເອົາ ເອກະລາດ. ວັນນະກໍາເລືີອ່ ງສານລືບພະສູນ ແບງູ່ ອອກເປັນ 3 ບົັນ້ ຄື: ບົ້ັນບັງລະຫັດ, ບົນ້ັ ສົມ ທ່ີຄດິ , ບັ້ົນສຸດທີ່ອູ່າວ ເຊ່ີິງເນືົ້ອໃນຂອງສານນ້ົີ ແມູ່ນສູ່ອງແສງໃຫ້ເຫັນເຖິງຮູບພາບ ຂອງດວງຈັນ ຖືກຣາຫູເຂ້ົາບົດບັງ ຄືເມືອງວຽງຈັນ ນະຄອນຫລວງຂອງລາວຖືກຕູ່າງຊາດ ເຂົ້າຢດຄອງ, ນາກຖກື ຄຸດເປັງລດັ ສະຫມີເຂົາ້ ກວມ ນາກຄືປະຊາຊົນລາວ ຖືກ ຄດຸ ຄືພວກສັກດິນາສະຫຍາມເຂົາ້ ມາຮກຸ ຮານ ແລະ ຢດຄອງລາວ ປະຊາຊນົ ໄດ້ລ້ົມຕາຍຫາຍຈາກ ທກຸ ຍາກຂາດເຂີນ ເວົ້າລວມແລ້ວ ແມນູ່ ສູ່ອງແສງໃຫ້ເຫັນວູາ່ ປະເທດຊາດ ໄດ້ສູນເສຍເອກະລາດ ແລະອິດສະລະພາບ ຢາກກອບກູ້ເອົາ ເອກະລາດ ແລະ ອິດສະລະພາບ ຄືນມາໄດ້ນົ້ັນ ມີແຕູ່ເສັົ້ນທາງດຽວ ຄືໃຫ້ພ້ອມພາກັນຕັດສິນໃຈຢູ່າງເດັດດຽວ ລຸກຂົຶ້ນຕໍ່ສູ້ ກູຊາດດ້ວຍກໍາລັງອາວຸດ ເຊີິ່ງຄໍາຮຽກຮ້ອງອັນນີົ້ເຊື່ີອວູ່າແມູ່ນເປັນຂອງເຈ້ົາອະນຸ ທີ່ເພິີ່ນ ຮູ້ບົດຮຽນຈາກ ເຈົ້ານັນທະເສນ ແລະເຈ້ົາອິນທະວົງ, ວັນນະກໍາເລີ່ືອງນ້ົີ ແມູ່ນວັນນະກໍາຊັົ້ນຢຽມເລືີ່ອງຫນີຶ່ງ ໃນຈໍານວນວັນນະກໍາ ສະໄຫມສັກດິນາລາວເສີ່ືອມອໍານາດ. ປະຊາຊົນ ໄດ້ນິຍົມອູ່ານຢູ່າງແພູ່ຫລາຍ ໂດຍສະເພາະໃນປາງບຸນປະເພນີ ແລະ ບຸນງັນເຮອື ນດີ ເປນັ ຕົ້ນ. 92