ປະຫວັດສາດລາວບູຮານ-ສະໄໝ

ສາໍ ນຽງການປາກເວົາ້ ຂອງຄົນລາວພາກໃຕ້ ຕົວຢາູ່ ງ ແລະ ພາກເໜອ ລາວພາກໃຕ້ ລາວພາກເໜອ ລາວພາກໃຕ້ ລາວພາກເໜອ ພ່,ໍ ພັນນາ ປໍ່, ປັນນາ ອອກສຽງ ພ ອອກສຽງ ປ ແທໆ້ , ທງຸ ແຕໆ້ , ຕຸງ ຄນົ , ເຄມັ ກົ໊ນ, ເກົັ໊ມ ອອກສຽງ ທ ອອກສຽງ ຕ ອອກສຽງ ຄ ອອກສຽງ ກ ອີງຕາມຫຼັກຖານການອອກສຽງປາກເວ້ົາຂອງຄົນລາວບັນດາເຜ່ົາທີ່ໄດ້ຍົກມາໃຫ້ເຫັນນີົ້ ເປັນການຢັ້ຶງຢືນໃຫ້ ເຫັນໄດ້ຢູ່າງສັດຈະວິພາກກູ່ຽວກັບຖີິ່ນກໍາເນີດ ແລະ ການຕົັ້ງຖີ່ິນຖານຂອງຊົດຊາດລາວເຜົ່າຕູ່າງໆ ທ່ີກະຈາຍໄປຕັົ້ງ ຖ່ີິນຖານຢູ່ພາກຕູ່າງໆ ໃນດິນແດນແຫຼມສຸວັນນະພູມ ແລະ ເຂດທາງພາກເໜອ ຂອງແຫຼມສຸວັນນະພູມນີົ້ ເມີ່ອ ປະມານ 5000 ປີ ກູ່ອນພຸ້ນ ການເວລາຜູ່ານກາຍມາເຖິງຄຣດິ ສະຕະວັດທີ 1 ໄດມ້ ີຊົດຊາດລາວທາງເຂດພາກເໜອ ຂອງປະ ເທດໄທໃນປະຈຸບັນ (ອານາຈັກໂຍນົກ). ນັບແຕູ່ນັົ້ນມາເຖິງດຽວນົີ້ ກໍຜູ່ານກາຍມາ 2000 ປີ ແລ້ວ, ພວກ ເຂົາເຈົ້າຍັງອອກສຽງສໍານຽງສຽງເວົ້າແບບລາວພາກເໜອຢູ່, ສໍາລັບຄົນລາວເຜົ່າໄທດໍາ, ໄທແດງ, ຜູ້ໄທ ໄດ້ອົບ ພະຍົບຈາກພາກເໜອມາສູ່ພາກໃຕ້ ເມີ່ອປະມານ 1000 ປີ ມານົີ້ ພວກເຂົາເຈ້ົາກໍຍັງເວົ້າແບບຄົນລາວພາກເໜອ (ເຜ່ົາຈ້ວງ) ຢູ່. ສູວ່ ນຄນົ ລາວທຕ່ີ ັົ້ງຖິີ່ນຖານຢູ່ໃນເຂດອູາ່ ງແມູ່ນາໍ້ ເຈົ້າພະຍາ ພັດບໄໍ່ ດເ້ ວົາ້ ສາໍ ນຽງແບບລາວພາກເໜອ. ດ້ວຍເຫດນົີ້ ຈງ່ີຶ ເຫນັ ວາູ່ ທິດສະດທີ ່ີວູ່າຊນົ ຊາດລາວ-ໄທ ໄດອ້ ົບພະຍົບມາຈາກພາກເໜອ (ເຂດພູອນັ ໄຕ) ເຂາົ້ ມາຕັົ້ງ ຖ່ິນີ ຖານຢແູ່ ຫຼມສຸ ວນັ ນະພມູ ເມີ່ອປະມານ ພນັ ກວ່າູ ປມີ ານ້ີົ ບສ່ໍ ອດຄ່ອູ ງກັບຄວາມເປນັ ຈງິ . ນອກຈາກນັ້ົນ, ກໍຍງັ ມີວນັ ນະຄະດີລາວທີ່ມີສີສັນ ແລະ ສູອ່ ງແສງເຖງິ ນິໄສໃຈຄຂໍ ອງຄນົ ລາວ ແລະ ຊີວດິ ສງັ ຄົມ ລາວ. ຍອ້ ນແນວນນ້ັົ ຈຶ່ງີ ເຮດັ ໃຫຜ້ ນແຜູ່ນນິທານຕາູ່ ງໆລວ້ ນແລວ້ ແຕສູ່ ່ອູ ງແສງເຖງິ ການພົວພນັ , ການດາໍ ລງົ ຊີວິດຂອງ ຊາວບຮູ ານ, ການອອກແຮງງານທີຕ່ ິດພນັ ກັບທໍາມະຊາດຂອງຄນົ ບູຮານໃນໄລຍະກູອ່ ນ. 43

ພາກທີ 2 ປະຫວດັ ສາດລາວສະໄໝກາງ ບດົ ທີ 4 ການທອ້ ນໂຮມອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊ້າງ I. ສະພາບການກູ່ອນການທອ້ ນໂຮມອານາຈກັ ລາວລ້ານຊ້າງ 1. ສະພາບຂອງອານາຈັກອອ້ ມຂ້າງ 1.1 ອານາຈັກຈີນ (CHINA) ລາຊະວົງທາອິດຂອງຈີນ ມີຊ່ີວູ່າ: ລາຊະວົງເຮຍ (Hsia) ສ້າງຂ້ົຶນເມີ່ອປະມານ 2100 ປີ ກູ່ອນ ຄ.ສ ແລະ ຄົງຕົວມາຮອດສະຕະວັດທີ XVII ກູ່ອນ ຄ.ສ ອານາຈັກຈີນ ຈ່ິີງໄດ້ຮັບການທ້ອນໂຮມເປັນຄ້ົັງທໍາອິດເມີ່ອປີ 246 ກູ່ອນ ຄ.ສ ໂດຍ ຊິນຊີຮວາງຕີ (Tsin chi huang ti) ແລະ ໄດ້ສ້າງລາຊະວົງຊິນ ຂົ້ຶນໃນປີ 221 ກູ່ອນ ຄ.ສ ຈົນມາຮອດສະໄໝລາຊະວົງຫານ ອານາຈັກຈີນຖກແຍກເປັນ 3 ກົກ ຄ: ກົກໂຈໂສ, ກົກຊນກວນ ແລະ ກົກເລົາ່ ປີ. ສະໄໝລາຊະວົງສູຍ ປີ ຄ.ສ 581 ຈີິ່ງສາມາດທ້ອນໂຮມແຜູ່ນດິນຈີນ ໄດ້ເປັນເອກະພາບ; ມາໃນປີ ຄ.ສ 1269 ຊາວຮັນແຫູ່ງມົງໂກນໄດ້ເຂ້ົາຍຶດຄອງອານາຈັກຈີນ, ປະຊາຊົນຈີນ ພະຍາຍາມຕໍ່ຕ້ານຕະຫຼອດມາແຕູ່ບ່ໍປະສົບ ຜົນສໍາເລັດ. ມາຮອດ ປີ ຄ.ສ 1368 ພາຍໃຕ້ການນໍາພາຂອງລາຊະວົງມິງຂອງຈີນ ຈິີ່ງສາມາດຂັບໄລູ່ມົງໂກນອອກ ຈາກດນິ ແດນຂອງຕນົ ໄດຢ້ າູ່ ງສົມບູນ. 1.2 ອານາຈກັ ສຸໂຂໄທ (Soukhothai) ໃນປີ ຄ.ສ 1237 ກຸູ່ມຄົນໄທສະຫຍາມ ໄດ້ຫຼດພົ້ນອອກຈາກການປົກຄອງຂອງພວກມອນ- ຂະແມ ແລະ ໄດ້ສ້າງຕົ້ັງອານາຈັກຕົນເອງຂົ້ຶນເອ້ີົນວູ່າ: \" ອານາຈັກສຸໂຂໄທ \" ໂດຍຂຸນສີອິນທະລາທິດ. ອານາຈັກນີ້ົຂະ ຫຍາຍຕົວທີ່ສຸດໃນສະໄໝຂອງ ຂຸນລາມຄໍາແຫງ (ປີ ຄ.ສ 1279-1298) ໄດ້ດໍາເນນີ ການຂະຫຍາຍອານາເຂດຢູ່າງ ກ້ວາງຂວາງ. ມາຮອດທ້າຍສະຕະວັດທີ XIII ອານາຈັກສຸໂຂໄທ ກໍເລີ່ມຊດໂຊມ (ໂດຍສະເພາະພາຍຫຼັງການຕາຍ ຂອງ ຂຸນລາມຄໍາແຫງ) ຍ້ອນກຸູ່ມສັກດີນາຍາດແຍູ່ງກັນຂ້ົຶນຄອງລາຊະບັນລັງ. ເມ່ີອເປັນແນວນົ້ນັ , ພະຍາອູ່ທອງ ຈິ່ີງ ສວຍໂອກາດຍົກກໍາ ລັງມາຕີເອົາດິນແດນບາງສູ່ວນຂອງ ອານາຈັກສຸໂຂໄທ ແລະ ສ້າງເປັນອານາຈັກເອກະລາດ , ເອົາອະຍຸດທະຍາ ເປັນນະຄອນຫຼວງໃນປີ ຄ.ສ 1350. ຈາກນັົ້ນ, ກເໍ ຄ່ີອນກໍາລັງລົງໄປທາງໃຕ້ບຸກຍດຶ ເອົາດິນແດນ ຂະແມ, ເຮັດໃຫ້ເກດີ ສງົ ຄາມລະຫວູາ່ ງອະຍຸດທະຍາ-ຂະແມ (ປີ ຄ.ສ 1394). 44

1.3 ອານາຈັກອັງກໍ (Angkor) ອານາຈັກອັງກໍ ໄດ້ຮັບການສ້າງຕ້ັົງຂ້ຶົນໃນປີ ຄ.ສ 802 ໂດຍພະເຈົ້າໄຊຍະວໍຣະມັນທີ II ພະອົງໄດ້ ປັບປຸງອານາຈັກໃຫ້ເຂົ້ັມແຂງຮອບດ້ານ, ໃນສະຕະວັດ XII ອານາຈັກດັ່ົງກູ່າວມີຄວາມເຂັົ້ມແຂງທີ່ສຸດພາຍໃຕ້ການ ປົກຄອງຂອງ ເຈົ້າໄຊຍະວໍລະມັນທີ 7 (ປີ ຄ.ສ.1181 - 1219) ພາຍຫັຼງການເສຍຊີວິດຂອງ ເຈ້ົາໄຊຍະວໍລະມັນທີ 7 ອານາຈັກນີົ້ກໍເລີ່ມອູ່ອນແອ. ໂດຍສະເພາະແມູ່ນ ສະໄໝ ພະເຈ້ົາໄຊຍະວໍຣະມັນປະຣະເມສວນ ບັນດາຫົວເມອງທ່ີ ຂົຶ້ນກັບອັງກໍ ກໍປະກາດແຍກຕົວເປັນເອກະລາດ ແລະ ຖກຮຸກຮານຈາກອະຍຸດທະຍາໄດ້ແກູ່ຍາວມາຮອດປີ ຄ.ສ 1394 ພວກອະຍດຸ ທະຍາ ໄດ້ທາການປຸ້ນສະດົມອງັ ກໍ, ກວດຕອ້ ນເອົາຊັບສົມບັດ ແລະ ປະຊາຊົນໄປຢູ່ອະຍດຸ ທະຍາ, ສູ່ວນອານາຈກັ ອອ້ ມຂ້າງທເ່ີ ຄີຍຕກົ ຢູໃ່ ຕກ້ ານປກົ ຄອງຂອງອງັ ກໍ ໄດ້ສວຍໂອກາດແຍກຕົວ. 1.4 ອານາຈກັ ປາການ (Pagan) ອານາຈັກປາການ ສ້າງຕັົ້ງຂ້ົຶນເມ່ີອປີ ຄ.ສ.849, ເປັນອານາຈັກທໍາອິດຂອງຄົນມຽນມ້າ ແລະ ຂະຫຍາຍຕົວທີ່ສຸດໃນສະໄໝ ພະເຈົ້າອາໂນຣັດທະ (ປີ ຄ.ສ 1044). ແຕູ່ພາຍຫຼັງການສ້ົິນ ພະຊົນຂອງ ພະເຈົ້າອາ ໂນຣັດທະ ອານາຈັກປາການ ກໍມຄີ ວາມອູອ່ ນແອ ຄ: ໃນສະຕະວັດທີ VIII ເກດີ ມີຄວາມຂັດແຍູ່ງພາຍໃນ ແລະ ຖກ ຮຸກຮານຈາກພາຍນອກໂດຍສະເພາະໃນປີ ຄ.ສ 1283 ຈັກກະພັດມົງໂກນ ໄດ້ເຂົ້າມາຮຸກຮານອານາຈັກປາການ ແລະ ສາມາດຍຶດໄດ້ສໍາເລັດໃນປີ ຄ.ສ 1287. ເວລານີ້ົອານາຈັກປາການ ຖກແບູ່ງເປັນຫຼາຍແຄວ້ນ ເຊ່ົັນ: ອັງວະ (Awa), ຕອງອູ (Tong oo) ແລະ ເປກູ (Pegu). ມາໃນປີ ຄ.ສ.1325 ກູຸ່ມຄົນຊານ ໄດ້ເຂົ້າຍຶດເອົາດິນແດນ ປາການ ຈາກພວກມົງໂກນ ແກູ່ຍາວເປັນເວລາ 230 ປີກໍບໍ່ສາມາດທ້ອນໂຮມດິນແດນໃຫ້ເປັນເອກະພາບໄດ້ເພາະ ພາຍໃນຍັງສບຕໍ່ຂັດແຍູ່ງ. ຈົນເຖິງສະຕະວັດທີ XVI ບູເລັງນອງ ຈ່ິີງສາມາດທ້ອນໂຮມເປັນເອກະພາບໄດໃ້ ນປີ ຄ.ສ 1555. 1.5 ອານາຈັກດາຍຫວຽດ-ຈາມປາ ອານາຈັກຈາມປາ ໄດ້ຮັບການສ້າງຕ້ົັງຂ້ຶົນໃນປີ ຄ.ສ 192 ໂດຍ ເຈ້ົາສຣິຣາມາ ມີສູນກາງຢູ່ທາງພາກ ໃຕ້ຂອງຫວຽດນາມ (ເມອງເຫວ້ໃນປັດຈຸບັນ) ແລະ ອີກອານາຈັກໜຶີ່ງກໍຄ ອານາຈັກດາຍຫວຽດ (Daiviet kingdom) ມີສູນກາງຢູ່ພາກເໜອ. ທັງສອງອານາຈັກລ້ວນແຕຕູ່ ົກຢູ່ໃຕ້ອິດທິພົນຂອງສັກດີນາຈີນ (ຕນ້ົ ສະຕະວັດທີ I ຫາ ຕົ້ນສະຕະວັດທີ IX) ພາຍຫັຼງທີ່ຫຼດພົ້ນອອກຈາກອິດທິພົນຂອງສັກດີນາຈີນ ໃນປີ ຄ.ສ 939 ໃຕ້ການນໍາພາ ຂອງ ນາຍພນົ ໂຫງກວຽນ ແຫູ່ງດາຍຫວຽດ. ດາຍຫວຽດ ແລະ ຈາມປາ ກໍເກີດມີຂໍຂ້ ັດແຍູງ່ ກນັ , ຊ້ໍາບ່ໍໜໍາໃນປີ ຄ.ສ 1287 ພັດຖກຮຸກຮານຈາກພວກສັກດີນາມົງໂກນ. ດັ່ົງນ້ັົນ, ດາຍຫວຽດ ແລະ ຈາມປາ ຈີ່ິງຫັນມາຮູ່ວມມກັນເພ່ີອ ຂບັ ໄລູ່ມົງໂກນ ອອກຈາກດິນແດນຂອງຕົນ. ມາໃນປີ ຄ.ສ.1293 ໃຕ້ການນາພາຂອງ ເຈິນເຍິນຕົນ (Tran nhan ton) ແຫູ່ງດາຍຫວຽດ ຈິ່ີງສາມາດຂັບໄລູ່ສັກດນີ າມົງໂກນ ອອກຈາກດິນແດນໄດ້ຢູ່າງສິ້ົນເຊີງ. ແຕູ່ພໍມາເຖິງປີ ຄ.ສ 45

1319 ຂໍ້ຂັດແຍູ່ງ ລະຫວູ່າງ 2 ອານາຈັກນ້ົີກໍເກີດຂົຶ້ນ ແລະ ກ້າວຂຶ້ົນສູ່ລະດັບສູງໃນສະໄໝ ນາຍພົນເຈບົງງາ ຂອງ ຈາມປາ ຄ: ໃນປີ ຄ.ສ 1371 ພວກຈາມ ໄດ້ບຸກຕີດາຍຫວຽດ ເຮັດໃຫ້ຂ້ໍຂັດແຍູ່ງລະຫວູ່າງ 2 ອານາຈັກຍ່ິີງເພ່ີມ ທະວຂີ ນົຶ້ . 1.6 ອານາຈກັ ລາ້ ນນາ (Lanna) ອານາຈັກລ້ານນາ ສ້າງຕົ້ັງຂົ້ຶນໃນປີ ຄ.ສ.1281 ໂດຍຂຸນມັງລາຍ (ຂຸນເມັງລາຍ), ມາໃນປີ ຄ.ສ 1296 ໄດ້ສ້າງຕັົ້ງນະຄອນຫຼວງຊີ່ວູ່າ: \" ນົບພະບູລີນະຄອນພິງ \" (ຊຽງໃໝູ່) . ອານາຈັກນ້ີົມີ ຄວາມຈະເລີນສຸດໃນ ສະໄໝ ພະຍາຂຸນມັງລາຍ. ແຕພູ່ າຍຫຼັງການຕາຍຂອງ ພະຍາຂຸນມັງລາຍ ໃນປີ ຄ.ສ 1317 ສະພາບການບ້ານເມອງ ກໍມີຄວາມສັບສົນວຸ້ນວາຍ ຍ້ອນຜູ້ປົກຄອງເມອງຕູ່າງໆ ມີຂຂໍ້ ັດແຍູ່ງກັນແກູ່ຍາວເປັນເວລາຫຼາຍທົດສະວດັ . ມາຮອດ ປີ ຄ.ສ 1338 ເຈົ້າຄໍາພູ ຈີ່ິງດາເນີນ ການທ້ອນໂຮມເອົາບັນດາຫົວເມອງຢູ່ທ້ອງຖ່ິີນ ໃຫ້ຢູ່ໃຕ້ອິດທິພົນຂອງຕົນໄດ້ ສໍາເລັດສົມບູນ ໃນປີ ຄ.ສ 1340. ມາຮອດປີ ຄ.ສ 1345 ພາຍຫຼັງການເສຍຊີວິດຂອງ ເຈົ້າຄໍາພູ ເສນາອາມາດກໍ ເຊນີ ເອົາລກູ ຊາຍຂອງ ເຈາົ້ ຄໍາພູ ຂ້ຶົນຄອງລາດແທນ ແຕ່ເູ ນີອ່ ງຈາກພະອົງເປັນກະສດັ ທີ່ມັກສະຫງົບ, ມກັ ໄຝໃູ່ ນສາສະ ໜາ ຈີິ່ງບໍ່ໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ໃນການບໍລິຫານບ້ານເມອງ ເຮັດໃຫ້ອານາຈັກຂາດຄວາມເຂ້ົັມແຂງ ແລະ ໃນທ່ີສຸດກໍຍອມ ເປັນເມອງສູ່ວຍຂອງລ້ານຊ້າງ ໃນປີ ຄ.ສ 1356. ເປັນເອກະລາດ ແລະ ຖກຮຸກຮານຈາກອະຍຸດທະຍາ ແກູ່ຍາວມາ ຮອດປີ ຄ.ສ 1394 ພວກອະຍດຸ ທະຍາ ໄດ້ທໍາການປ້ນຸ ສະດມົ ອັງກໍ, ກວດຕ້ອນເອົາຊັບສົມບດັ ແລະ ປະຊາຊົນໄປຢູ່ ອະຍດຸ ທະຍາ, ສູ່ວນອານາຈັກອອ້ ມຂ້າງທີເ່ ຄີຍຕົກຢູໃ່ ຕກ້ ານປກົ ຄອງຂອງອັງກໍ ໄດສ້ ວຍໂອກາດແຍກຕົວ. 2. ສະພາບການຂອງບັນດາເມອງລາວບູຮານ ນັບແຕູສ່ ະຕະວັດທີ VIII ເປັນຕົ້ນມາບັນດາໜໍ່ແໜງຂອງລະບອບສກັ ດີນາໄດກ້ ໍາເນີດຢູດ່ ິນແດນລາວເຊົ່ັນ: ເມອງສິງ, ເມອງໄຊ, ເມອງແຖນ, ເມອງວຽງຄໍາ, ເມອງຮ້ອຍເອັດ, ເມອງວຽງ ຈັນ, ເມອງພວນ, ເມອງຊວາ... ໃນ ຕົ້ນສະຕະວັດທີ XI ພວກຂອມພວມມີອໍານາດໄດ້ຂະຫຍາຍ ອານາເຂດກວມເອົາເມອງລາວບູຮານນັບແຕູ່ວຽງຈັນ ລົງຮອດໃຕ້ສຸດ (ສ່ິີງທີ່ເປັນຫັຼກຖານໃຫ້ເຫັນໃນປັດຈຸບັນແມູ່ນຜາສາດຫີນວັດພູຈໍາປາສັກ, ຮູບແບບສິລະປະ ແລະ ສະຖາປັດຕະຍະກໍາຕູ່າງໆ) .ຮອດກາງສະຕະວັດທີ XIII ອານາຈັກອັງກໍ ເລ່ີມມີຄວາມອູ່ອນແອ, ບັນດາເມອງລາວ ບູຮານ ຈ່ີິງ ສວຍໂອກາດປະກາດເອກະລາດ; ໃນນ້ົັນເມອງຊວາ ເປັນເມອງທີ່ເຂ້ົັມແຂງກວູ່າໝູ່. ເຖິງວູ່າເມອງຊວາ ຈະມີຄວາມເຂັົ້ມແຂງກໍຕາມ, ແຕູ່ຢູ່ພາຍໃນກໍເກີດມີຄວາມຂັດແຍູ່ງກັນເລົ້ອຍໆ ເຊ່ິີງຈະເຫັນໄດ້ໃນທ້າຍສະຕະວດັ ທີ XIII ຕ້ົນສະຕະວັດທີ XIV ພະຍາລັງທິລາດ ໄດ້ຂ້ຶົນປົກຄອງເມອງຊວາ ມາໄດ້ໄລຍະໜ່ີຶງກໍຖກ ເຈ້ົາຟ້າຄໍາຜົງ (ຟ້າ ໂງູ່ມ) ຍຶດອໍານາດ, ຈັບເອົາພະຍາລັງ ໄປຂັງທີ່ສົບອູ ແລ້ວສະຖາປະນາຕົນເອງເປັນເຈົ້າປົກຄອງເມອງຊວາ (ປີ ຄ.ສ 1271-1816). ມາໃນສະໄໝຂຸນຜີຟ້າ (ປີ ຄ.ສ.1344-1351) ມີຄວາມວຸ້ນວາຍເປັນເງ່ີອນໄຂໃຫ້ແກູ່ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ດໍາເນນີ ການທອ້ ນໂຮມແຜູ່ນດນິ ລາວບູຮານເຂາ້ົ ເປັນອານາຈັກລາວລາ້ ນຊ້າງ. 46

ກ. ສະພາບຂອງນະຄອນຊຽງທອງ ອີງຕາມຕໍານານຂອງຂຸນບູຣົມ ໄດ້ກູ່າວໄວ້ໃນພົງສາວະດານລ້ານຊ້າງວູ່າ ຄວາມຂັດແຍ້ງພາຍໃນກຸູ່ມ ສັກດິນາລາວ ໃນລະຫວູ່າງທ້າຍສະຕະຫວັດທີ XIII ແລະ ຕ້ົນສະຕະຫວັດທີ XIV, ພະຍາລັງ ເປັນກະສັດອົງທີ XX ໃນປີ 1271-1316 ແຫູ່ງລາດສະວົງຂຸນລໍ, ເຊ້ົອສາຍໄທ-ລາວ ໄດ້ຂ້ຶົນຄອງຄວາມເປັນໃຫຍູ່ຢູ່ເມອງຊວາ ກາຍເປັນ ກະສັດຂອງຊົນເຜົ່າອ້າຍລາວອົງທໍາອິດຂອງ ນະຄອນຊຽງທອງ. ພາຍຫຼັງຂົຶ້ນຄອງລາດແລ້ວໄດ້ຂະໜານນາມຕົນວູ່າ ຂນຸ ຊວາ ຕາມຕໍານານເດມີ ຂອງເມອງຊວາໃນສະໄໝຂອມປກົ ຄອງ. ພາຍຫຼັງຂຸນຊວາ ຂ້ົນຶ ປົກຄອງເມອງຊຽງທອງແລ້ວ ບັນດາຊົນເຜົ່າອ້າຍລາວໄດ້ຫັົ່ຼງໄຫຼມາຈາກພາກເໜ ອ (ອານາຈກັ ໜອງແສ) ລົງມາຕັົ້ງຖ່ິີນຖານຢູ່ທາງໃຕ້ (ທາງພາກເໜອຂອງປະເທດລາວປັດຈຸບັນ). ນັບມນົ້ ບັ ຫາຼ ຍຂຶົ້ນ , ຈາກນັົ້ນມາກະສັດລາວກໍໄດສ້ ບຕໍປ່ ກົ ຄອງຕາມໆກັນຈົນເຖງິ 22 ອງົ ຈງີຶ່ ເຖີິ່ງລາຊາການຂອງເຈາ້ົ ຟ້າງູ່ມຄ: 1. ຂນຸ ຊວາ (ຂນຸ ລ)ໍ 12. ຂຸນມີ 2. ຂນຸ ຊວບ 13. ຂຸນຄາ 3. ຂຸນສງູ 14. ຂນຸ ຮຸູ່ງ 4. ຂນຸ ເຄດັ 15. ທາ້ ວ ແທູນ່ 5. ຂຸນຄຸ້ມ 16. ທາ້ ວ ເຢກິ 6. ຂນຸ ຄີມ 17. ທ້າວ ພນີ 7. ຂນຸ ຄົວ 18. ທ້າວ ພາດ 8. ຂນຸ ຄາງ 19. ທາ້ ວ ຫວ່າູ ງ 9. ຂນຸ ເຄັມ 20. ພະຍາລງັ 10. ຂຸນແມງ 21. ພະຍາຄາຜງົ 11. ຂນຸ ເມງິ 22. ເຈົ້າຟາ້ ງຽວ້ ໃນຕະຫອຼ ດໄລຍະການຄອງລາດຂອງກະສັດອົງທີ 21 (ເຈົາ້ ຄາໍ ຜົງ) ນົນ້ັ ແຕູ່ປີ ຄ.ສ 1289 ອານາຈກັ ເມອງ ຊວາມີຄວາມເຂັ້ົມແຂງ ສາມາດຍົກພົນບຸກຍຶດເອົນແຄ້ວນຕູ່າງໆໄດ້ສໍາເລັດ, ເຖິງຈະມີຄວາມເຂ້ົັມແຂງກໍຕາມ ແຕູ່ ຄວາມຂັດແຍ້ງພາຍໃນກຸ່ມູ ສັກດນິ າ ຍັງມີອັນເງີ່ອນງໍາກນັ ຢູ່ຢາູ່ ງຫຼວງຫາຼ ຍ. ພະຍາສຸວັນນະຄາໍ ຜົງ, ພະອງົ ມີໂອລດົ ຢູ່ 2 ອງົ ຄ ເຈົ້າຟ້າງຽ້ວ (ຂຸນຜຟີ ້າ) ແລະ ເຈ້ົາຄໍາຮຽວ (ເຈົາ້ ຟ້າຄໍາຮຽວ). ເມີ່ອພະຍາສວຸ ັນນະຄໍາຜົງສົນ້ິ ພະຊົນແລ້ວ ເຈ້ົາຟ້າ ງຽ້ວຈຶີ່ງໄດ້ຂົຶ້ນຄອງບັນລັງແທນ. ພະອົງມີບຸດ 4 ອົງ ເຊີ່ິງເປັນບຸດຊາຍ 2 ອົງ ຄ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ, ເຈົ້າຟ້າຄໍາງຽ້ວ ແລະ ລາຊາທິດາ 2 ອົງ ຄ ເຈົ້າຟ້າພະຍານ ແລະ ເຈ້ົາຄອນຄໍາ. ໃນບຸດທັງ 4 ອົງນ້ົີ ຜູ້ທີສະຫຼຽວສະຫຼາດກວູ່າໝູ່ໝົດແມູ່ນ ເຈົາ້ ຟາ້ ງມູ່ ເຊີິງ່ ກາຍເປັນຜູ້ທີມີຄວາມປີຊາສາມາດ ແລະ ກາຍເປນັ ມະຫາລາດຂອງອານາຈກັ ລາວລ້ານຊ້າງໃນໄລຍະຕໍ່ ມາ. ຂ. ປະຫວັດຫຍຂໍ້ ອງເຈາົ້ ຟ້າງູມ່ ເຈ້ົາຟ້າງມູ່ ເກີດເມີ່ອປີ ຄ.ສ 1361 ປີມະໂລງ ຈຸລະສັງກາດ 678 ເປັນລູກຊາຍຄົນທີ 1 ຂອງຂຸນຜີຟ້າ ຫຼ ເຈົ້າຟ້າງຽ້ວ ເປັນຜູ້ໄດ້ຮັບການສຶກສາອົບຮົບຈາກອ້າຍວຽງຜາ ຜູ້ເປັນປູ່ລຽ້ງ, ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ເກີດໃນທາມກາງ ສະຖານະການບ້ານເມອງ ເກີດຄວາມປ່ັນປວນວຸ້ນວາຍຂັດແຍ້ງກັນຢູ່າງຮຸນແຮງລະຫວູ່າງສັກດິນາພາຍໃນດ້ວຍກັນ 47

ທີສ່ ບເນອີ່ ງກັນມາເປັນເວລາຍາວນານ. ເມ່ອີ ພາຍຫງຼັ ທີ່ ເຈ້ົາຟ້າງຽ້ວ ຫຼ ຂນຸ ຜີຟ້າ ໄດຂ້ ນ້ຶົ ກາໍ ອໍານາດນົນັ້ ກຸມູ່ ຂອງ ເຈົ້າ ຄໍາຮຽວ ໄດຫ້ າທຸກວິທີທາງພະຍາຍາມທໍາການໂຄ້ນລົມ້ ທນັ ທ.ີ ສູ່ວນເຈ້ົາ ຂຸນຜີຟ້າ ຫຼ ເຈົ້າຟ້າງຽ້ວ ເຫັນເປັນເຊັ່ົນນ້ັົນ ໄດ້ຫາທິດທາງທໍາການກອບກູ້ບ້ານເມອງໃຫ້ເຂ້ົາສູ່ ລະບຽບຕາມລາຊາປະເພນີຕາມຂັົ້ນຕອນນົ້ັນ ກໍໄດ້ຈັົ້ດຂະບວນສ່ົງເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ຜູ້ເປັນລູກຊາຍ ອອກຈາກເມອງເພີ່ອ ຊອກຫາຮຽນຄວາມຮູ້ທີ່ຈະນໍາມາກອບກູ້ ແລະ ທ້ອນໂຮມບັນດາຫົວເມອງລາວບູຮານທີ່ຍັງກະແຈກກະຈາຍໃຫ້ ເຂົ້າກັນເປັນເອກະພາບເປັນອັນໜຶ່ີງອັນດຽວກັນພາຍໃຕ້ອໍານາດສັກດິນາລວມສູນໃນຂັ້ົນຕໍ່ໄປ. ເຈົ້າຟ້າງຽ້ວ ຜູ້ເປັນ ບິດາຈີຶ່ງໄດ້ທໍາກົນອຸບາຍວູ່າ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ເປັນຄົນເຂັດຂວາງແພ້ບ້ານ, ແພ້ເມອງຕ້ອງເອົາໃສູ່ແພໄຫຼນໍ້າເສຍ... ເພາະ ເກີດມາມີແຂວ້ 33 ເຫັຼມ້ົ . ເຈົ້າຟ້າງມູ່ ເດີນທາງອອກຈາກເມອງຊວາ ພອ້ ມດວ້ ຍພັກພວກ 33 ຄົນ ໃນນັ້ົນມີປູ່ລຽ້ ງ, ຕາລຽ້ ງ, ນ້າລຽ້ ງ, ອ້າຍລ້ຽງ ແລະ ພີ່ນ້ອງພ້ອມດ້ວຍທະຫານເອກ 6 ຄົນ ຄ ບາໂບ, ບາຄຸ້ມ, ບາສຽມ, ບາຈີ່ແຂ້, ບາຈິມ ແລະ ບາລູ. ພ້ອມທັງບໍລິວານອີກຈໍານວນໜຶີ່ງ ໃຊ້ເວລາເດີນທາງ 1 ປີ ຈ່ີຶງຮອດ ລີ່ຜີ (ບໍລິເວນບ້ານຄອນເຂດເມອງໂຂງ ແຂວງ ຈາໍ ປາສກັ ). ແຕ່ໃູ ນໄລຍະນ້ນັົ ດນິ ແດນແຫູ່ງນ້ີົ ຍງັ ຢູ່ໃຕອ້ ດິ ທພິ ົນຂອງພວກຂະເໝນຢູ່. ໃນໄລຍະຕົ້ນ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ແລະ ພັກພວກເມ່ີອໄປເຖີິ່ງລີ່ຜີນັ້ົນແລ້ວກໍໄດ້ສະແຫວູ່ງຫາສຶກສາຮໍ່າຮຽນວິຊາ ອາຄົມຕູ່າງໆ ຢູ່ກັບສໍານັກວັດພະມະຫາປາສະມັນ (ຄ.ສ 1341-1343). ເຈົ້າທີ່ຖົ້າຫົວຫາດລີ່ຜີ ແລະ ຫັຼງຈາກນັ້ົນ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ພ້ອມພັກພວກຍັງໄດ້ທູ່ອງທູ່ຽວຊອກຫາຮ່ໍາຮຽນວິຊາສາດຕະສິນຕູ່າງໆ ຈົນຮອດນະຄອນຂະເໝນ (ອັງກໍ ທົມ). ພ້ອມທັງໄດຜ້ ູກສາຍສໍາພັນອັນດີງາມກບັ ເຈາົ້ ຊີວິດຂະເໝນ ຄ.ສ 1332 ຊີ່ເຈົ້າໄຊຍະວໍລະມັນ ປະລະເມສວນ ເຊິ່ງີ ກັບໄລຍະທີອ່ ານາຈັກຂະເໝນພວມອອູ່ ນແອລົງ. ເມີ່ອນົນັ້ ເຈາົ້ ໄຊຍະວໍລະມນັ ປະລະເມສວນ ເຫັນວູ່າເປັນຄວາມ ໝາຍອັນດີເລີດ ໃນການສ້າງຜູກສາຍສໍາພັນອັນໜັກແໜ້ນກັບອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງໄວ້ ເພ່ີອຄວາມໜົັ້ນຄົງຂອງ ຕົນເອງ, ເພີ່ອເພີ່ິງພາໃນຂາ້ ງໜ້າ. ດ່ັົງນ້ົັນ, ຈ່ີຶງຕົກລງົ ຍກົ ລກູ ສາວຂອງຕົນຊ່ີ ນາງ ລັດຕະນະກັນຍາ ເຊິ່ີງປະຊາຊົນທົ່ວ ໄປເອນົີ້ ກັນວູາ່ ນາງແກວ້ ເກງຍາ ໃຫ້ເປນັ ມະເຫສີແກູ່ເຈົ້າຟ້າງມູ່ . ເບ່ີິງລວມແລ້ວ ສະພາບການຂອງຫົວເມອງລາວບູຮານກູ່ອນການທ້ອນໂຮມນັົ້ນ ແມູ່ນບ່ໍມີຄວາມສະຫງົບ, ກູ່ອນໜ້ານ້ັົນ ຄນັບມາແຕູ່ສະຕະວັດທີ VIII, ປະມານ ຄ.ສ 757 ເຊິີ່ງເວົ້າວູ່າ ນະຄອນຊຽງທອງ (ເມອງຊວາ) ກາຍເປັນເມອງລາຊາທານີຂອງຊົນເຜ່ົາອ້າຍລາວໂດຍເລີ່ມຈາກ ຂຸນຊວາ (ຂຸນລໍ) ຜູ້ເປັນຕົ້ນກະສດັ ຂອງຊົນເຜ່ົາອ້າຍ ລາວ ໄປເຖິງກະສັດລາວອົງທີ 20 ພະຍາລັງ. ໄລຍະຜູ່ານມານັ້ົນ ສະພາບການບາ້ ນເມອງມີຄວາມສະຫງົບປະຊາຊົນຢູ່ ເຢັນເປັນສກຸ , ແຕູ່ເຖິງກະສັດອົງທີ 21 ຕໍໆ່ ມາ ເຫດການບ້ານເມອງເຕັມໄປດ້ວຍຂຂໍ້ ັດແຍງ້ ພາຍໃນກຸູ່ມສກັ ດິນາລາວ ດວ້ ຍກັນ. 3. ການກະກຽມກໍາລງັ ກູ່ອນການທອ້ ນໂຮມ ເມ່ີອສະພາບການພາຍໃນ ແລະ ນອກພວມພົບກັບຄວາມຫຍຸ້ງຍາກ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ຈິ່ີງຕັດສິນໃຈທາການ ການເຄ່ີອນໄຫວທ້ອນໂຮມແຜູ່ນດິນລາວບູຮານເຂ້ົາເປັນເອກະພາບ, ໂດຍໄປກະກຽມ ກໍາລັງຢູ່ທາງພາກໃຕ້, ໃນ ຂະນະທ່ີເດີນທາງພະອົງໄດ້ຊັກຊວນບັນດາເຈົ້າເມອງຕ່າູ ງໆໃຫ້ເຂົ້າຮູ່ວມ ອຸດົມການເຊັົ່ນ: ພະຍາເພົາ ແຫູ່ງເມອງວຽງ ຄໍາ, ພະຍາສາມຄ້ອນ ແຫູ່ງເມອງກະບອງ. ແຕູ່ກໍຖກ ປະຕິເສດເຖິງຢູ່າງໃດກໍຕາມ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ກໍຍັງໄດ້ຮັບການສະໜັ ບສະໜູນຈາກປະຊາຊົນຕາມທ້ອງ ຖີິ່ນຕູ່າງໆທາງພາກໃຕ້. ກໍາລັງຂອງ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ໄດ້ເຄອ່ີ ນລົງໄປຮອດເມອງຈໍາປາ 48

ນະຄອນ ແລະ ຕ້ົັງທັບຢູ່ບໍລິເວນຫີຼ່ຜີເພີ່ອເຕ້ົາໂຮມກໍາລັງ, ສູ່ວນເຈ້ົາຟ້າງມູ່ ກໍເດີນທາງໄປສຶກສາຫາຄວາມຮູ້ຢູ່ ແດນ ຂະເໝນ, ເຈ້ົາຊວີ ິດແຫູ່ງຂະເໝນໄດມ້ ອບທະຫານຈາໍ ນວນໜຶີ່ງແກູ່ ເຈົ້າຟາ້ ງມູ່ ເພອ່ີ ໄປທອ້ ນໂຮມແຜ່ນູ ດິນ, ກອູ່ ນຈະ ທ້ອນໂຮມແຜູ່ນດິນ ເຈ້ົາຟ້າງມູ່ ໄດ້ວາງແຜນການຢູ່າງລະອຽດຄ: ເຕ້ົາ ໂຮມກໍາລັງພົນ, ທໍາການຊົ່ັງຊາກໍາລັງ, ບຸກຕີ ຫົວເມອງນ້ອຍກູ່ອນ ເພ່ີອສະສົມກໍາລັງແລ້ວຈິ່ີງບຸກຕີ ເອົາເມອງໃຫຍູ່. ເມີ່ອກະກຽມເປັນທີ່ຮຽບຮ້ອຍແລ້ວ ເຈົ້າຟ້າ ງມູ່ ກໍນໍາພາກອງທັບຈໍານວນ 10.000 ຄນົ ເຄອີ່ ນທບັ ອອກຈາກພາກໃຕ້ມງຸ້ ໜ້າສູແ່ ຄວ້ນພມົ ມະທັດ. ບັນດາທັດສະນະກູ່ຽວກັບການລົງໄປພາກໃຕ້ ເພີ່ອກະກຽມແຜນການທ້ອນໂຮມອານາຈັກ ລາວລ້ານຊ້າງ ຂອງ ເຈົ້າຟາ້ ງູ່ມ. ກູ່ຽວກບັ ການລງົ ໄປພາກໃຕ້ຂອງ ເຈາົ້ ຟາ້ ງູມ່ ນັກປະຫວັດສາດໄດ້ໃຫເ້ ຫດຜົນທແ່ີ ຕກຕູ່າງກນັ ຄ: # ຕາໍ ນານຂຸນບຣູ ມົ ໄດໃ້ ຫ້ຄາໍ ເຫນັ ຢູ່ 2 ປະເພດຄ: ປະເພດທີ 1 ຕານານຂຸນບູຣົມສະບັບທີ 1, 2 ແລະ ທີ 3 ກູ່າວວູ່າ: ຍ້ອນ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ເກີດມາມີແຂ້ວ 33 ເຫັຼົ້ມ ຈິ່ີງຖກຂັບໄລູ່ອອກຈາກເມອງຊວາ ແຕູ່ພະບິດາບໍ່ໄດ້ໄປນໍາມີພຽງເສນາອາມາດຜູ້ໃກ້ຊິດເທ່ົານ້ັົນທ່ີລູ່ອງແພໄປ ນາໍ . ປະເພດທີ 2 ຕານານຂຸນບູຣົມສະບັບທີ 4 ແລະ ທີ 5 ກູ່າວວູ່າ: ຍ້ອນພໍ່ຂອງເຈົ້າຟ້າງູ່ມ (ຂຸນຜີຟ້າ) ໄປທາ ມດິ ສາຈານກັບນາງສະໜມົ ຂອງພໍ່. ດົງັ່ ນ້ັົນ, ຂຸນຜຟີ ້າ ຈີ່ິງຖກລອຍແພ ແລະ ໄດ້ນາໍ ເອົາເຈ້ົາຟ້າງູ່ມໄປພ້ອມ. # ພົງສະວະດານລາວຂຽນວູ່າ : ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ໄດ້ກໍາເນີດໃນປີ ຄ.ສ 1316 ພ້ອມທັງມີແຂ້ວ 33 ເຫຼັົ້ມ ເສນາອາມາດຢ້ານວູ່າຈະເປັນຄົນເຂັດ ຂວາງຈິີ່ງກາບທູນຕ່ໍ ຂຸນຜີຟາ້ ແລະ ໄດ້ຕົກລົງກັນໃຫ້ເອົາ ເຈ້ົາຟ້າງູມ່ ໄປລອຍແພຕາມລໍານ້າໍ ຂອງພອ້ ມດ້ວຍບໍລິວານ ອີກ 33 ຄົນ. ຈາກນ້ົັນຂະບວນຂອງ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ໄດ້ໄປຢຸດຢູ່ຫົວຫາດຫີຼ່ຜີໃນສານັກຂອງ ພະມະຫາປາສະມັນ ແລະ ໄດ້ຮຽນວິຊາອາຄມົ , ຕາໍ ລາໄສຍະສາດ ແລະ ຍຸດທະສາດຕາູ່ ງໆ. ເມີ່ອເຕບີ ໃຫຍູ່ຂົນ້ຶ ມາ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ກໄໍ ປອາໄສຢູ່ແດນ ຂະແມ ເພ່ີອໄປສກຶ ສາຮ່ໍາຮຽນ. ເມ່ີອສໍາເລດັ ການສກຶ ສາເຈົ້າຊວີ ດິ ແຫ່ງູ ອັງກໍ ໄດມ້ ອບລາຊະທດິ າຊວ່ີ າູ່ : ນາງ ແກວ້ ເກງ ຍາ ໃຫ້ເປັນມະເຫສີຂອງ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ, ພິທີອະພິເສກສົມຣົດຈັດຂົຶ້ນໃນປີ ຄ.ສ 1349. ນອກຈາກນີ້ົ, ເຈ້ົາຊີວິດແຫູ່ງ ຂະແມ ຍັງມອບກອງທະຫານໃຫ້ແກູ່ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ເພ່ີອກະກຽມກໍາລັງທ້ອນໂຮມດິນແດນລ້ານຊ້າງ (ພົງສາວະດານ ລາວ: ມະຫາສີລາ ວຣິ ະວງົ ) # ປະຫວດັ ສາດລາວດກຶ ດາໍ ບນັ ຫາປດັ ຈບຸ ນັ ຂຽນວ່າູ : ຍ້ອນເກີດຄວາມຂັດແຍູ່ງພາຍໃນນະຄອນຊຽງທອງ ດັ່ົງນ້ົັນ ມາໃນປີ ຄ.ສ.1339 ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ພ້ອມດ້ວຍ ບລໍ ິວານ 33 ຄນົ ຄ: ປູ່ລຽ້ ງ, ນ້າລ້ຽງ, ອາວລ້ຽງ, ທະຫານເອກອີກ 6 ຄນົ (ບາໂບ, ບາຄຸມ, ບາສຽມ, ບາຈີ່ແຂ້, ບາ ຈິມ ແລະ ບາລູ) ໄດ້ພາກັນລົງໄປພາກໃຕ້ເພີ່ອເກັບກໍາຂໍ້ມູນ, ສະສົມກໍາລັງ ແລະ ຊັກຊວນບັນດາເຈົ້າເມອງຕູ່າງໆ ຕາມລໍານໍ້າຂອງຮູ່ວມກັນທ້ອນໂຮມແຜນດິນໃຫ້ເປັນເອກະພາບ ແຕູ່ກໍຖກປະຕິເສດ. ດົ່ັງນັົ້ນ, ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ຈີ່ິງເຄີ່ອນ 49

ທັບລົງໄປໃຕ້ເລ້ົອຍໆ, ພ້ອມທັງ ຈັດຕັ້ົງກໍາລັງຢູ່ຫີ່ຼຜີ ແລະ ໄດ້ສຶກສາວິຊາຕູ່າງໆນໍານັກບວດຊາວຂະເໝນ. ເມ່ີອຈົບ ການສຶກສາກໍເດີນທາງໄປນະຄອນທົມ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ໄດ້ພົວພັນຢູ່າງສະໜິດແໜ້ນກັບອານາຈັກອັງກໍ. (ດຣ ສຸເນດ ໂພທິ ສານ) II. ການທ້ອນໂຮມອານາຈກັ ລາວລ້ານຊາ້ ງໃນສະຕະວດັ ທີ IV 1. ການດາເນີນການທ້ອນໂຮມອານາຈັກລາວລາ້ ນຊ້າງຄ້ງົັ ທີ I (ປີ ຄ.ສ.1349-1353 ) ພາຍຫັຼງກະກຽມກາລັງເປັນທີ່ຮຽບຮ້ອຍແລ້ວ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ໄດ້ເຄ່ີອນທັບຈາກພາກເໜອຂອງອັງກໍ ໃນປີ ຄ.ສ.1349 ບຸກເຂາົ້ ບນັ ດາເມອງລາວຢູທ່ າງທດິ ໃຕ້ ຫາ ທິດເໜອ ແລະ ພາກຕາເວນັ ອອກ ຄ: ກ. ການບຸກຕແີ ຄວ້ນພົມມະທັດ ເຄ່ີອນທັບເຂ້ົາແຄວ້ນພົມມະທັດ: ແຄວ້ນພົມມະທັດ ເປັນແຄວ້ນໜ່ຶີງຕັົ້ງຢູ່ບໍລິເວນແມູ່ນົ້າຊີຕ່ໍໃສູ່ແມູ່ນ້ົາ ມນູ , ເຊງິີ່ ປົກຄອງໂດຍ ພະຍາພົມມະທດັ ແຄວ້ນດ່ົັງກູ່າວປະກອບມຫີ ຼາຍຫົວເມອງເຊົັ່ນ: ເມອງປາກກບົ , ເມອງດອນ ແດງ, ເມອງກຸນຊວນ... ເມ່ີອເຄ່ີອນທັບມາຮອດຊາຍແດນເມອງດັົ່ງກູ່າວ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ໄດ້ຂຽນສານຂໍອະນຸຍາດຜູ່ານ ດິນແດນແຕູ່ກໍຖກປະຕິເສດ, ພະຍາພົມມະທັດ ໄດ້ຍົກພົນອອກມາຕີກັບ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ແຕູ່ວູ່າ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ສາມາດຕີ ຕ້ານ ແລະ ຂ້າພະຍາພົມມະທັດ ຕາຍເທິງຫັຼງຊ້າງ; ຈາກນັ້ົນພະອົງກໍຈັດການປົກຄອງໂດຍເອົາຫຼານຊາຍຂອງ ພະຍາ ພມົ ມະທັດ ຂຶ້ົນປົກຄອງແທນ. ຮບູ ແຜນທ່ກີ ານເຄອີ່ ນທບັ ທອ້ ນໂຮມອານາຈັກລາວລາ້ ນຊາ້ ງ 50

ຂ. ການບກຸ ຕີແຄວ້ນກະບອງ ເຄອີ່ ນທັບເຂົ້າແຄວ້ນກະບອງ: ເມີ່ອສາເລັດການຈັດຕົ້ັງການປົກຄອງຢ່ແູ ຄວ້ນພມົ ມະທັດ ເຈ້ົາຟ້າງ່ມູ ກໍຍົກ ພນົ ໂຍທາເຂາ້ົ ຍຶດແຄວ້ນກະບອງ ເຊິງີ່ ປົກຄອງໂດຍ ພະຍາແປດບໍ່ (ພະຍາສາມລ້ານ). ໃນເບ້ອົ ງຕ້ົນ ພະຍາແປດບໍ່ ໄດ້ ກະກຽມກາໍ ລງັ ເພ່ີອຕາ້ ນ ເຈ້ົາຟາ້ ງູ່ມ, ແຕູ່ເມອີ່ ເຫັນກໍາລັງຂອງ ເຈົ້າຟ້າງມູ່ ຈ່ີິງເກດີ ມຄີ ວາມຢາ້ ນກົວແລ້ວພາກັນຫົບຼ ໜີ , ກາໍ ລງັ ຂອງ ເຈ້ົາຟາ້ ງມູ່ ໄດ້ໄລຕູ່ ິດຕາມ ແລະ ຈັບເອາົ ພະຍາແປດບໍ່ ມາປະຫານຊີວິດ. ຫຼັງຈາກນ້ັົນພະອົງໄດ້ແຕູ່ງຕັ້ົງ ນອ້ ງຊາຍຂອງ ພະຍາແປດບໍ່ຂົນຶ້ ປົກຄອງແທນ. ຄ. ການບກຸ ຕແີ ຄວ້ນຈາໍ ປາສັກ ເຄ່ີອນກໍາລັງເຂ້ົາເມອງຈໍາປານະຄອນ (ນະຄອນຄໍາປາສັກ) ເມອງຈາໍ ປານະຄອນປະກອບດ້ວຍຫາຼ ຍຫວົ ເມອງ ເຊ່ັົນ: ເມອງຈມ, ເມອງຈາມ, ເມອງໂສກ... ແຕູ່ອໍານາດທັງໝົດຂ້ົຶນກັບພະຍາຈໍາປາທິຣາດ, ເຊ່ິີງໄດ້ກະກຽມກໍາລັງ ອອກຕໍ່ສູ້ກັບກໍາລັງຂອງ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ແລະ ໄດ້ເສຍຊີວິດຢູ່ສະໜາມຮົບ, ຈາກນົ້ັນບັນດາຫົວເມອງຕູ່າງໆກໍອອກມາ ອູ່ອນຍອມຕ່ໍ ເຈ້ົາຟ້າງມູ່ . ເມີ່ອເປັນແນວນັົ້ນ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ຈ່ີິງຈັດລະບຽບການປົກຄອງຄນໃໝູ່ຢູ່ແຄວ້ນຈໍາປານະຄອນ ໂດຍໃຫ້ພະຍາເມອງ ຕູ່າງໆຂ້ຶົນປົກຄອງຄເກົ່າ. ພ້ອມດຽວກັນນັົ້ນກໍເກັບເກນກໍາລັງ ເພ່ີອມາປະກອບຢູ່ກອງທັບໃນ ການບຸກຕແີ ຄວນ້ ເຈັດວຽງ. ງ. ການບກຸ ຕແີ ຄວ້ນເຈດັ ວຽງ ບຸກຕີແຄວ້ນເຈັດວຽງ: ແຄວ້ນເຈັດວຽງ ເປັນແຄວ້ນໜ່ຶີງທີ່ຕັົ້ງຢູ່ທາງພາກຕາເວັນອອກຂອງແຄ້ວນກະບອງ (ບໍລິເວນເມອງທູ່າແຂກ) ເປັນແຄວ້ນທ່ີປະກອບມີຫຼາຍວຽງ (ເມອງ) ເຊົ່ັນ: ວຽງເຈັດຈີ່ວ, ວຽງກວ້າງສຽມ, ວຽງ ກວ້າງທົ່ງ, ວຽງມູ່ວນ, ວຽງວັງ, ວຽງກະຕາກ. ດ່ົັງນັົ້ນ, ເພ່ີິນຈ່ີິງເອ້ີົນແຄວ້ນນີົ້ວູ່າ:\"ແຄວ້ນເຈັດວຽງ.\" ສູນກາງການ ປົກຄອງຂອງແຄວ້ນເຈັດວຽງແມູ່ນ ເມອງເຈັດຈີ່ວ, ເຊິ່ີງແຕູ່ກູ່ອນແຄວ້ນນ້ີົເປັນສູ່ວນໜ່ີຶງຂອງອານາຈັກສີໂຄດ ຕະບອງ. ເຈ້ົາປົກຄອງວຽງເຈັດຈີ່ວ ແມູ່ນ ພະຍາເຈັດຈີ່ວ ໃນຂະນະທ່ີ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ເຄ່ີອນກໍາລງັ ເຂົ້າມາ ພະຍາເຈັດຈ່ີວ ກໍໄດ້ນໍາກໍາລັງມາຕີຕ້ານ ແຕູ່ບ່ໍສາມາດເອົາຊະນະກໍາລັງຂອງ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ໄດ້ຈ່ິີງຖກຂ້າຕາຍໃນສະໜາມຮົບ. ສະນົັ້ນ, ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ຈີ່ິງແຕູ່ງຕັົ້ງນ້ອງຊາຍຂອງ ພະຍາເຈັດຈີ່ວ ຂົ້ຶນປົກຄອງແຄວ້ນເຈັດວຽງ ສບຕ່ໍໄປ ແລະ ໃຫ້ເມອງຕ່າູ ງໆສົ່ງ ສູ່ວຍໃຫ້ຕນົ . ຈ. ການບກຸ ຕີເຂົາ້ ວຽງພະນາໍ້ ຮຸູງ່ -ຊຽງສາ ບຸກຕີເຂົ້າແຄວ້ນພະນ້ໍາຮຸູ່ງ-ຊຽງສາ: ເມ່ີອສໍາເລັດໃນການຈັດແຈງບ້ານເມອງຢູ່ແຄວ້ນເຈັດວຽງ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ພ້ອມດວ້ ຍພັກພວກໄດ້ຍກົ ພົນຂຶົ້ນມາແຄວ້ນວຽງພະນາໍ້ ຮງູຸ່ - ຊຽງສາ ເຈ້ົາປົກຄອງເມອງນ້ົີແມູ່ນ ພະຍາສາມຄອ້ ນ ໄດ້ ນໍາພາກໍາລັງອອກຕໍ່ສູ້ສຸດຄວາມສາມາດ ສູ່ວນ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ກໍແຕູ່ງຕ້ົັງ ບາຈ່ີແຂ້ ເປັນແມູ່ທັບ. ໃນການສູ້ຮົບຄ້ົັງນ້ົີໄດ້ ເຮດັ ໃຫ້ ພະຍາສາມຄອ້ ນ ເສຍຊີວິດຈາກນັົນ້ ພະຍາເມອງຕູາ່ ງໆກໍອອກມາອູ່ອນຍອມ. 1.1 ການບຸກຕີຫວົ ເມອງລາວຕາເວນັ ອອກ ກ. ການບຸກຕີເຂ້ົາເມອງພວນ ເຄ່ີອນທັບເຂົ້າເມອງພວນຊຽງຂວາງ: ໃນເວລານົັ້ນ ພະຍາທຽນຄາຍໍ ເຊີິ່ງເປັນເຊ້ົອສາຍເຈ້ົາປົກຄອງ ເມອງພວນ ທ່ີໄປລີ້ໄົ ພຢູເ່ ມອງວຽງຄໍາ ພຮໍ ູຂ້ ູ່າວວາູ່ ເຈາົ້ ຟາ້ ງມູ່ ເຄ່ີອນທບັ ມາຍດຶ ເມອງພວນ ຈງິ່ີ ຂຮໍ ູວ່ ມຕໍ່ສນູ້ ໍາ. ດັງ່ົ ນົ້ັນ 51

ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ຈີ່ິງເອົາ ພະຍາທຽນຄໍາຍໍ ເຂົ້າຮູ່ວມຕ່ໍສູ້ຕ້ານກັບ ພະຍາເລ່ົັງ (ຜູ້ປົກຄອງເມອງພວນເວລານັົ້ນ) ໂດຍໃຫ້ ກໍາລັງຂອງ ທາ້ ວທຽນຄາໍ ຍໍ ເປນັ ທບັ ນໍາໜາ້ ເມອ່ີ ເຄ່ອີ ນທັບມາຮອດເມອງພວນ ພະຍາເລົັ່ງ ກໍໄດ້ຫົບຼ ໜີເພາະຢ້ານກົວ ຕກໍ່ ໍາລັງຂອງ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ແຕູ່ກໍຖກຈັບໄດ້. ຈາກນັ້ົນ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ກແໍ ຕງູ່ ຕ້ງັົ ທ້າວທຽນຄາໍ ຍໍ ຂົຶນ້ ເປນັ ເຈາົ້ ປົກຄອງເມອງ ພວນ ຂ. ການແບູ່ງປນັ ເຂດແດນກບັ ດາຍຫວຽດ ຄ.ສ 1351 ພາຍຫຼັງບຸກເຂົ້າເມອງພວນແແລ້ວ ຈີິ່ງຍົກທັບໄປຕີເມອງຕູ່າງໆຕາມຊາຍແດນດາຍຫວຽດ ເວລານ້ົັນ ດາຍຫວຽດ ໄດ້ສ່ົງທູດມາເຈລະຈາພ້ອມດ້ວຍເຄ່ີອງບັນນາການ ແລະ ຕົກລົງແບູ່ງດິນແດນກັບອານາຈັກລາວລ້ານ ຊ້າງ ໃນປີ ຄ.ສ. 1351 ໂດຍການດົ ເຂດແດນ ຄ: 1. ພນົ ລະເມອງເຮອນມຮີ າ້ ນກວາ້ ນມເີ ສາົ ໃຫ້ເປັນພົນລະເມອງລາວ. 2. ເຂດແດນຂອງລາວໃຫນ້ ບັ ເອົາແຕຕູ່ ົ້ນສ້ານສາມງູາ່ ນ້ໍາມາສາມແຄວ. 3. ຫຼັກການແບູ່ງປັນໃຫ້ຖເອົາສັນພູແບູ່ງນ້ໍາຄ: ຝົນຕົກນໍ້າໄຫຼມາສູ່ແດນລາວບູ່ອນໃດ ໃຫ້ຖເອົາບູ່ອນນ້ັົນ ເປັນເຂດແດນຂອງລາວ ແລະ ນ້ໍາໄຫຼມາຮອດແດນແກວບູ່ອນໃດ ໃຫ້ຖບູ່ອນນ້ັົນເປັນເຂດແດນຂອງດາຍຫວຽດ (ປະຫວດັ ສາດລາວ, ມະຫາສລີ າ ວຣິ ະວົງ: ໜາ້ 34). 1.2 ການບກຸ ຕີເຂາົ້ ເມອງລາວພາກເໜອ # ບຸກແຄວ້ນສິບສອງຈຸໄທ: ປະຊາຊົນຢູ່ແຄວ້ນນ້ີົສູ່ວນໃຫຍູ່ເປັນເຜ່ົາໄທດໍາ ແລະ ມີຫຼາຍຫົວເມອງເຊ່ົັນ: ເມອງແຂງ, ເມອງໄຊ, ເມອງກ້ວງ, ເມອງໄລູ່, ເມອງໂຮມ...ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ໄດ້ໃຊ້ກໍາລັງບັງຄັບເມອງເຫຼົ່ານໃ້ີົ ຫ້ເສຍສ່ວູ ຍ ເຊງ່ີິ ປະກອບມີ: ເຄອ່ີ ງເຫັຼກ ແລະ ເຄ່ີອງເສິກ. ຈາກນ້ົັນ ເຈ້ົາຟ້າງມູ່ ກເໍ ຄອ່ີ ນກາໍ ລັງຕໍໄ່ ປ. # ບຸກແຄວ້ນສບິ ສອງພັນນາ: ໃນການບຸກແຄວ້ນນ້ົີ ເຈາ້ົ ຟ້າງູ່ມ ໄດ້ບງັ ຄັບ ພະຍາບຸນເໜອ-ບຸນໃຕ້ ໃຫ້ຍອມ ຈາໍ ນົນ ສນູ ກາງການປົກຄອງຂອງແຄວ້ນສິບສອງພັນນາແມູ່ນຢູ່ຊຽງຮູຸ່ງ ເມີ່ອຍຶດ 2 ເມອງນໄີົ້ ດ້ແລ້ວກໍສ່ົງສານໄປຫາ ພະຍາຊຽງຮູຸ່ງ ແລະ ພະຍາຊຽງຮູຸ່ງ. ພະຍາທັງສອງກໍຂຽນສານ ມາຂໍອູ່ອນຍອມ, ເນ້ົອໃນຂອງສານກູ່າວວູ່າ: \" ເຮົາ ເປັນເຊ້ົອສາຍກັນແລ ເຮົາບໍ່ຮົບເລວ ກັບພະຍາຟ້າແລໃຫ້ພະຍາເອົາເຂດແດນແຕູ່ປ່ົັງຫຼວງຂວາງເທົ່າບຸນເໜອ-ບຸນໃຕ້ ພຸ້ນເທົນີ້ ເຮົາກໍຈະໃຫ້ບົວໃຫ້ ນາງແກພູ່ ະຍາຟາ້ ບັດນົີ້ລູກເຮົາຍງັ ນ້ອຍພາຍໜ້າຈະເອົາເມອປັດເສ່ອີ ປູໝອນແກ່ພູ ະຍາຟ້າ ເທົີ້ນ \" 1.3 ການບຸກຕີເຂົາ້ ນະຄອນຊຽງທອງ ບຸກຢດເອົານະຄອນຊຽງທອງ: ພາຍຫຼັງຍຶດແຄວ້ນສິບສອງພັນນາ ສາເລັດ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ກໍເຄີ່ອນທັບ ເຂ້ົາສູ່ນະຄອນຊຽງທອງ, ກູ່ອນຈະຮອດນະຄອນຊຽງທອງ ບັນດາເມອງນ້ອຍຕູ່າງໆກໍຂໍອູ່ອນຍອມ, ຈາກນ້ົັນ ເຈົ້າຟ້າ ງູ່ມ ຈິ່ີງໄປຕັົ້ງທັບຢູ່ປາກອູ່ (ຖ້ໍາຕີ່ິງ) ເພ່ີອຊ່ົັງຊາກໍາລັງ ແລະ ຕິດຕາມເບີ່ິງສະພາບການຂອງນະຄອນຊຽງທອງ ເຊິ່ີງ ປົກຄອງໂດຍ ເຈົ້າຟ້າຄໍາຮຽວ, ເຮັດໃຫ້ ພະຍາຄໍາຮຽວ ເກີດຄວາມຢ້ານກົວຈີິ່ງໄດ້ສ່ົງກອງທັບມາບຸກຕີກໍາລັງຂອງ ເຈົ້າຟ້າງມູ່ ເຖິງ 3 ຄັ້ົງ ແຕູ່ກໍຕ້ອງປະລາໄຊເຖິງ 3 ຄັ້ົງ ເມ່ີອເປັນແນວນັົ້ນເສນາອາມາດພ້ອມທັງທະຫານກໍບໍ່ກ້າທ່ີຈະ 52

ມາຕີທັບຂອງ ເຈົ້າຟ້າ ງູ່ມ ແຕູ່ກົງກັນຂ້າມເມີ່ອເຫັນຄວາມເກ່ົັງກ້າຂອງ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ຈ່ິີງເກີດມີແນວຄິດຢາກເຊີນເອົາ ເຈ້ົາ ຟາ້ ງູ່ມ ມາປົກຄອງນະຄອນຊຽງທອງ ອັນເຮັດໃຫ້ ເຈົ້າຟາ້ ຄໍາຮຽວ ເກດີ ມີຄວາມຢ້ານກວົ ຈງ່ິີ ກິນສານງ້ວນຂ້າຕົວ ຕາຍພອ້ ມດວ້ ຍມະເຫສີ ພາຍຫງັຼ ເຈົ້າຟ້າຄໍາຮຽວ ສ້ົິນພະຊນົ ເສນາອາມາດຈ່ີິງໄປເຊີນເອາົ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ມາປົກຄອງຊຽງ ທອງ. ຈາກນັົນ້ ກໍສະຖາປະນາອານາຈກັ ລາວລ້ານຊາ້ ງ ຂນົຶ້ ໃນປີ ຄ.ສ.1353 (ລວມອາຍໄຸ ດ້ 37 ປ)ີ ພາຍຫຼັງຂ້ົຶນຄອງ ລາດ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ກໍໄດ້ປູ່ຽນຊີ່ເປັນ \" ພະຍາຟ້າຫ້ຼາທໍລະນີສີສັດຕະນາຄະນະຫຸ ດ \" (ປັດຈຸບັນແມູ່ນ ພະເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ມະຫາລາດ). ຫຼງັ ຈາກນນ້ົັ ກໍ ປັບປງຸ ອາໍ ນາດການປົກຄອງຂ້ນັົ ສູນກາງ, ເລີ່ອນຕາໍ ແໜ່ງູ ຜທູ້ ່ມີ ີຜົນງານເຊ່ັນົ : ແຕູງ່ ຕງ້ົັ ປລູ່ ້ຽງ ເປນັ ແສນຫຼວງ (ມະຫາອຸປະຣາດ) ແຕູ່ງຕງ້ົັ ຕາລຽ້ ງ ເປນັ ໝີນ່ ຫຼວງ ແຕູ່ງຕງ້ົັ ອາວລ້ຽງ ເປນັ ເຈົ້າພູມເໜອ ແຕງູ່ ຕ້ົັງ ນ້າລ້ຽງ ເປັນເຈົ້າພູມໃຕ້ ແຕ່ງູ ຕັົ້ງ ພີລ່ ຽ້ ງ ເປັນເຈ້ົາກາຊກັ (ຄຸ້ມຄອງເຜົາ່ ລາວເທິງ) ນອກຈາກນົ້ັນກໍໄດ້ມີການປັບປຸງກອງທັບໂດຍເກັບເກນກໍາລັງພົນ ແລະ ເຝິກຊ້ອມເປັນເວ ລາ 1ປີເພ່ີອສບຕໍ່ ທອ້ ນໂຮມເມອງລາວບູຮານຕໍໄ່ ປ. ຮບູ ທີ 1 ເຈາ້ົ ຟາ້ ງມູ່ ນາພາປະຊາຊນົ ທອ້ ນໂຮມອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງ 2. ການດາໍ ເນີນການທ້ອນໂຮມອານາຈກັ ລາວລ້ານຊ້າງຄັົ້ງທີ II ( ປີ ຄ.ສ.1354 - 1357 ) ພາຍຫັຼງຈັດຕົ້ັງອໍານາດການປົກຄອງ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ກໍໄດ້ກະກຽມກໍາລັງເພີ່ອສບຕໍ່ທ້ອນໂຮມເອົາບັນດາເມອງ ລາວຕາູ່ ງໆທີ່ຢູ່ທາງພາກຕາເວນັ ຕົກສູ່ຽງໃຕ້ ແລະ ຕາເວນັ ຕກົ ສ່ຽູ ງເໜອ. 53

1. ການບຸກຕີເຂົາ້ ເມອງຊຽງແສນ ແລະ ແບູ່ງປນັ ກັບເຂດແດນກັນລ້ານນາ # ເຄີ່ອນທັບບຸກຕີເອົາລ້ານນາ: ອານາຈັກລ້ານນາ ມີສູນກາງຢູ່ຊຽງແສນ ເຊິ່ີງປົກຄອງໂດຍ ພະຍາສາມ ຜະຫຍາ (ທ້າວຜາຍູ) ໃນການຍຶດເອົາລ້ານນາ ຄົ້ງັ ນີົ້ແມູ່ນບໍ່ງູ່າຍເລຍີ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ນໍາທັບບຸກຕີຊຽງແສນ ໃຊ້ເວລາເຖິງ 2 ປີ ສຸດທ້າຍເມອງຊຽງແສນ ກໍຍອມຈານົນ ເພາະບໍ່ສາມາດຕ້ານກັບທັບຂອງ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ຫຼັງຈາກນົັ້ນຈິ່ີງຍອມສ່ົງ ສູ່ວຍໃຫ້ນະຄອນຊຽງທອງ ເຊັ່ົນ: ເຂົ້າປີລະ 1000 ຫາບ (60 ກິໂລ/ຫາບ) ນອກຈາກເຂົ້າເປືອກຍັງມີຄາ 2 ໝີ່ນ, ເງນິ 2 ແສນ ແລະ ເຄອ່ີ ງບັນາການອ່ີນໆ. ນອກນົີ້ ທາ້ ວຜາຍູ ຍັງຂຽນສານມາຫາ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ທ່ີມີເນົອ້ ໃນວູ່າ: \" ເມີ່ອໃດລູກສາວຜູຂ້ ້າ ນາງນ້ອຍອູ່ອນ ສໍໃຫຍູ່ຂຶ້ົນມາໄດ້ 16 ປີ ຈະໃຫ້ໄປປັດເສີ່ອໝູນໝອນແດູ່ເຈົ້າຟ້າແລ ບັດນ້ົີຍັງນ້ອຍຂໍໃຫ້ແຕູ່ເຈົ້າຟ້າເອົາແດນແຕູ່ຜາ ໄດຜາດາູ່ ງໄປໃຫ້ເປັນບາ້ ນເປັນເມອງຂອງເຈົ້າຟາ້ ເສຍທອ້ ນ\" (ກະຊວງຖະແຫງຼ ຂາູ່ ວ ແລະ ວດັ ທະນະທໍາ ສ.ປ.ປ ລາວ; ໜາ້ 77 - 78) 2. ການບກຸ ຕເີ ຂາ້ົ ເມອງວຽງຈນັ -ວຽງຄໍາ ເຄີ່ອນທັບເຂ້ົາເມອງວຽງຈັນ - ວຽງຄໍາ: ຫຼັງຈາກສາເລັດໃນການບຸກຍຶດລ້ານນາ ໃນປີ ຄ.ສ.1356 ແລ້ວ ກອງທັບຂອງ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ໄດ້ມຸ້ງໜ້າລົງມາວຽງຈັນ (ປົກຄອງໂດຍ ພະຍາຊຽງມຸງ) ແຕູ່ກູ່ອນຈະຍຶດວຽງຈັນ ນ້ົັນ ກອງທັບ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ໄດ້ຍຶດເອົາເມອງດູ່ານຊ້າຍ (ຊຽງຄານ) ຕ່ໍມາຈ່ິີງບຸກເຂົ້າທາງທິດເໜອຂອງວຽງຈັນ ໃນຂະນະທີ່ ທັບຊຽງທອງບຸກຍຶດ ເມອງວຽງຈັນ ນັ້ົນກອງທັບ ພະຍາເພົາ ແຫູ່ງເມອງວຽງຄໍາ ກໍມາຊູ່ວຍເຫຼອທັບວຽງຈັນ ສຸດ ທ້າຍ ພະຍາຊຽງມຸງ ກໍຖກຂ້າຕາຍໃນສະໜາມຮົບ. ສູ່ວນພະຍາເພົາ ໄດ້ຫຼົບໜີກັບຄນເມອງວຽງຄໍາ, ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ສັົ່ງ ໃຫ້ກອງທັບໄລູ່ຕິດຕາມຮອດວຽງຄໍາ ແຕູ່ບໍ່ສາມາດເຂ້າົ ເມອງວຽງຄໍາ ໄດເ້ ພາະຕາມຕາໍ ນານເວາ້ົ ວູ່າ: ເມອງວຽງຄໍາໄດ້ ປູກຕົ້ນໄຜູ່ອອ້ ມຕົວເມອງ ດັົ່ງນ້ນັົ , ເຈ້ົາຟາ້ ງູມ່ ຈງ່ີິ ຕັົ້ງຍຸດໂທບາຍ (ກນົ ເສິກ) ໂດຍເອົາແຜນູ່ ເງິນ, ແຜູ່ນຄາມາເຮດັ ເປັນ ຫາງທະນູແລ້ວຍິງໃສູ່ກໄໍ ຜູ່. ຫງັຼ ຈາກນັ້ົນກອງທັບ ເຈົ້າຟ້າງ່ມູ ກເໍ ຄ່ີອນທັບກັບຄນວຽງຈັນ ແລະ ຂ້າມນໍ້າຂອງຍຶດເອົາ ເມອງແກູ່ນທ້າວ, ນະຄອນໄທ ແລ້ວຈີ່ງິ ກັບຄນມາຕີເອົາເມອງວຽງຄາໍ ອກີ ຄົ້ັງ, ພ້ອມກັນນັ້ົນ ກໍຕິດຕາມສະພາບການ ຢູ່ເມອງວຽງຄໍາ ເຫັນຊາວບ້ານມາລັກຖາງເອົາເງິນ, ຄໍາຕາມລູກທະນູ. ສະນົັ້ນ, ກອງທັບລ້ານຊ້າງ ຈ່ີິງໄປຈູດກໍໄຜູ່ທີ່ ຖກຕດັ ນ້ັົນ ແລະ ຍກົ ພົນບຸກຕີເຂ້ົາວຽງຄາໍ . ໃນການຕໍ່ສູ້ຄົ້ງັ ນ້ີົ ພະຍາເພົາ ມີຄວາມເກງ່ັົ ກາ້ ສາມາດຕສີ ະເໝີກບັ ເຈົ້າຟ້າ ງມູ່ . ດັົ່ງນົັ້ນ, ເຈົ້າຟ້າງ່ມູ ຈງິີ່ ແຕູ່ງຕ້ັົງພະຍາເພົາ ປົກຄອງເມອງວຽງຄໍາ ເໝອນເດມີ ແຕ່ພູ ະຍາເພົາ ບໍຍ່ ອມເສຍປຽບຈ່ິີງ ຂໍຂ້າຕົວຕາຍດີກວາູ່ (ກະຊວງວັດທະນາທໍາ; ໜາ້ ທີ 80 - 82) 54

ຮູບທີ 2 ແຜນທອ່ີ ານາຈກັ ລາວລ້ານຊ້າງສະໄໝເຈາ້ົ ຟາ້ ງ່ມູ 3. ການບຸກຕີຫົວເມອງລາວທາງຝງ່ັ ຂວາແມູນ່ ໍ້າຂອງ ເຄີ່ອນທັບບຸກຕີແຄວ້ນຮ້ອຍເອັດ: ຫຼັງຈາກບຸກຍຶດວຽງຈັນ-ວຽງຄໍາ ສໍາເລັດແລ້ວ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ກໍບຸກຕີເອົາ ບັນດາຫົວເມອງຢູ່ຕາເວັນຕົກສູ່ຽງໃຕ້ເຊ່ົັນ: ເມອງຮ້ອຍເອັດ, ໂຄລາດ, ລ້ານເພຍ (ອະຍຸດທະຍາ) ແລະ ດໍາເນີນການ ກໍານົດເຂດແດນກັບ ພະຍາອູ່ທອງ ແຫູ່ງອະຍຸດທະຍາ ໂດຍກໍານົດແຕູ່ດົງພະຍາໄຟ ຫາ ເມອງນະຄອນໄທ ເປັນອັນ ວູ່າການທ້ອນໂຮມບັນດາຫົວເມອງລາວຂອງເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ສໍາເລັດລົງໃນປີ ຄ.ສ 1357 ແລ້ວພະອົງກໍກັບຄນມາສະ ຫຼອງໄຊຢູ່ວຽງຈັນ. 4. ການສະຫຼອງໄຊໃຫຍ່ທູ ່ີວຽງຈນັ ປີ ຄ.ສ 1357 ກ. ພິທສີ ະເຫຼມີ ສະຫອຼ ງໄຊ ການສະຫຼອງໄຊຊະນະຢູ່ນະຄອນວຽງຈັນ: ພາຍຫງຼັ ທ່ີສາເລດັ ການທ້ອນໂຮມບັນດາເມອງລາວບູຮານ ເຈົ້າຟ້າ ງູ່ມ ກໍຈັດຕ້ງົັ ການສະເຫຼີມສະຫຼອງໄຊຊະນະຄ້ົັງຍິີ່ງໃຫຍູ່ຂຶ້ົນ ເຊ່ີິງງານດ່ົັງກ່າູ ວໄດ້ຈັດຂຶ້ົນໃນມ້ົອອກໃໝູ່ 3 ຄີ່າເດອນຍີ່ ປີ ຄ.ສ 1357 ບໍລິເວນປາກປູ່າສັກ ຄົບງັນເປັນເວລາ 7 ມ້ົ 7 ຄນ ມີສະບຽງອາຫານເປັນຈານວນຫຼວງຫຼາຍເຊັ່ົນ: 55

ຊ້າງ 10 ໂຕ, ງົວ 1.000 ໂຕ, ຄວາຍ 2000 ໂຕ ແລະ ຊົ້ີນປາອາຫານອີກຈານວນໜ່ຶີງເພ່ີອເອົາໄວ້ລ້ຽງໄພູ່ຟ້າ ປະຊາຊນົ . ໃນງານມີການບາສີສຂູ່ ວັນ, ຫົດສງົ ໃຫ້ ເຈົາ້ ຟ້າງູ່ມ. ຂ. ຄໍາໂອວ້ າດຂອງເຈົ້າຟາ້ ງ່ມູ ພະອົງໄດ້ໃຫ້ຄໍາໂອວາດເຊງີິ່ ມີເນົ້ອໃນດງ່ົັ ນົ:້ີ 1. ເຈ້ົາທັງຫາຼ ຍຮັກສາບ້ານເມອງຢ່າູ ໃຫ້ມຂີ າ້ ລັກຄນົ ໂຈນ ອັນໜ່ຶີງຢາູ່ ໄດຂ້ ້າຟັນກັນແມູ່ນວູ່າຂອ້ ຍຕົນຜິດກໍດີ ເມຍຕົນຜິດກໍດີ ເສນາ ແລະ ລູກຄ້າມາຜິດກໍດີ ຕົນຢູ່າຫຼອນຂ້າຟັນເສຍ ໃຫ້ຜູ້ອີ່ນພິຈາລະນາດູກູ່ອນເປັນໂທດອັນໜັ ກແທ້ຈີ່ິງທໍາຕາມເຫດນັົ້ນ ໂທດບໍ່ໜັກຢູ່າໄດ້ຂ້າທໍ່ວູ່າໃຫ້ໃສູ່ຄອກຂັງໄວ້ສົມໂທດແລ້ວໃຫ້ປູ່ອຍຫາວຽກຫາງານ. ສົມບັດອັນຈະເກີດໃນແຜູ່ນດິນນີ້ົ ສົມບັດກໍຈ່ິີງມີ ຄັນບໍ່ມີຄົນ ສົມບັດເຂ້ົາຂອງກໍຫາບ່ໍໄດ້ແລ ເຮົາບໍ່ໃຫ້ຂ້າຄົນ ເພ່ີອ ດງັົ່ ນນ້ົັ ແລ. 2. ອັນໜ່ີຶງ ເຈ້ົາທັງຫຼາຍກໍຢູ່າຜດິ ຢູ່າຂ້າກັນໃຫ້ພອ້ ມກັນດູແລຂອບບ້ານຂອບເມອງ ຕ່າູ ງບ້ານຕູ່າງເມອງເຂົາ ຈະທໍາການບຽດບຽນບ້ານເມອງເຮົາ ສິີ່ງໃດກໃໍ ຫເ້ ຫນັ ແຈງ້ . 3. ອັນໜຶ່ງີ ສອງເດອນໃດໃຫໃ້ ຊຄ້ ນົ ໄປສາຫາເຮົາສ່ບູ ້ານສເູ່ ມອງໃຫເ້ ຮົາຮູອ້ ນັ ຮ້າຍອັນດີ ສາມປີ ຈ່ີິງໃຫ້ຕົວ ເຈ້ົາທັງຫຼາຍຂຶົ້ນເມອໄຫວ້ເຮົາ ເມອຮອດຊຽງດົງຊຽງທອງພຸ້ນແລ້ວ ເຮົາຈັກບູຊາຟ້າແຖນຟ້າຄ່ີນ ທັງແຖນຄົມ ແຖນ ແຕູ່ງ ແຖນເຖອກ ທັງເຖົ້າເຢີ ເຖົ້າໄລູ່ ແມູ່ຍູ່າງູ່າມ ແມູ່ມົດ ທັງເທວະດາ ອັນຮັກສາຜາຕີ່ິງ ແລະ ຍອດອູ ທັງຫັຼກໝັົ້ນ ທ້າຍຂັນ ທງັ ນາໄຮ່ດູ ຽວ ພູເຂົາກາ້ ອ້າຍມ້າ ທາ້ ວຄອູ່ ງ... 4. ອັນໜຶ່ີງ ຢູ່າເອົາໄພູ່ມາເປັນຂ້ອຍຂ້າ, ໄພູ່ຜິດກັນເປັນອັນໜັກເປັນຕ້ົນວູ່າມີຊ້ສູ່ເມຍທູ່ານໃຫ້ໄໝເອົາແຕູ່ ຫ້າບາດ ເຂາົ ຫາກຂາ້ ກນັ ຕາຍເອົາຕວົ ມນັ ແທນຜູ້ຕາຍ. 5. ອັນໜີ່ຶງ ໄປເສິກຢູ່າເອົາຄູ່າຫົວໄພູ່ແຕູ່ບາດໜ່ີຶງເຖິງສອງຕໍ່ເທ້ົາເຖິງໜ້ອຍ ວູ່າເປັນຄູ່າຫົວແລະ ເຈົ້າຂຸນຢູ່າ ໄໝໄພູກ່ າຍຮອ້ ຍຂ້ຶນົ ໄປເຖິງຜູ້ໃດໄໝຈກັ ເສຍໜາ້ ຕວົ ມັນຈກັ ເອາົ ໃຊຕ້ າງໄພ.ູ່ III. ການປບັ ປງຸ ອານາຈັກຂອງເຈົ້າຟ້າງູ່ມ 1. ການປັບປງຸ ອາໍ ນາດການປົກຄອງ 1.1 ການຈັດຕົ້ງັ ການປກົ ຄອງ ເມ່ີອສໍາເລັດການທ້ອນໂຮມເມອງລາວບູຮານເປັນເອກະພາບໃນ ປີ ຄ.ສ 1357, ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ກໍດໍາເນີນ ການຈັດຕ້ົັງການປົກຄອງ ໂດຍຮັກສາຮູບແບບການປົກຄອງເດີມໄວ້ ພຽງແຕູ່ປູ່ຽນຜູ້ປົກຄອງເທົ່ານົ້ັນ. ໂດຍສະເພາະ ແມູ່ນການປັບປຸງອານາຈັກຄນໃໝູ່ເຊົັ່ນ: ທໍາການເລີ່ອນຕໍາແໜູ່ງຜູ້ທີ່ມີຜົນງານ, ແບູ່ງເຂດການປົກຄອງ ແລະ ແຕູງ່ ຕົ້ງັ ຜູ້ມີຜົນງານໄປປກົ ຄອງເມອຶ ງຕູ່າງໆ. 1.2 ເລອ່ີ ນຍົດຕາໍ ແໜ່ງູ ຜູ້ທີມ່ ີຜົນງານ - ແຕູ່ງຕັົ້ງ ປູ່ລ້ຽງ (ແສນເມອງ ຫຼ ອ້າຍວຽງຜາ) ເປັນເສນາທິການທະຫານສູງສຸດ (ແມູ່ທັບໃຫຍູ່) ຮບັ ຜດິ ຊອບແຜນູ່ ດນິ ລາ້ ນຊາ້ ງ ແລະ ເປັນຮອງເຈ້ົາຊວີ ິດ. 56

- ແຕູງ່ ຕງ້ົັ ໝີ່ນກະບອງ (ບາສຽມ) ເປນັ ຮອງແມູ່ທັບຮັບຜິດຊອບດິນແດນທວົ່ ອານາຈກັ . - ແຕູ່ງຕົ້ັງໃຫ້ ໝີ່ນຫຼວງ (ປູ່ລ້ຽງອີກຜູ້ໜ່ີຶງ) ຮັບຜິດຊອບເມອງຊວາ, ພະຍາເມອງຂວາ ຫຼ ບາຈິມ ຮັບຜິດ ຊອບຫົວເມອງລາວຝູ່າຍຂວາ, ພະຍາເມອງຊ້າຍ (ບາໂບ) ຮັບຜິດຊອບຫົວເມອງລາວຝູ່າຍຊ້າຍ, ເຈ້ົາພູມເໜອ (ນ້າ ລຽ້ ງ) ຮບັ ຜດິ ຊອບຫວົ ເມອງລາວຝາູ່ ຍເໜອ, ສູ່ວນນ້າລຽ້ ງ ອກີ ຄົນໃຫ້ເປນັ ເຈ້ົາພູມໃຕ້ (5 ຕໍາແໜູ່ງນ້ົີເປັນຕາແໜູ່ງຜູ້ ປກົ ຄອງປະຈາໍ ພາກ). - ແຕູ່ງຕົ້ງັ ພະຍາໝ່ີນໜ້າ ເປັນ ເຈົາ້ ຫແໍ ທູ່ນ (ເຈາ້ົ ພມູ ໜາ້ ຫຼ ວັງໜ້າ) ແລະ ໝີນ່ ແພນ ເປັນຮອງ. - ແຕູ່ງຕ້ງັົ ໝ່ີນນາເໜອ ເປນັ ເຈ້ົາຫຫໍ ງຼັ (ເຈ້ົາວັງຫຼັງ) ແລະ ໝີນ່ ນາໃຕເ້ ປນັ ຮອງ. - ແຕູ່ງຕົັ້ງ ນາຍຫຼວງເໜອ ເປັນ ຂຸນພົນທະຫານເອກມີໜ້າທີ່ຮັກສານະຄອນຫຼວງ ແລະ ເຈ້ົານາຍຫຼວງໃຕ້ ເປນັ ຜູ້ຄມຸ ໃນກາໍ້ ຫງຼັ (ຝ່າູ ຍນາງສະໜົມ) (ສຸເນດ ໂພທິສານ; ປະຫວັດສາດດກຶ ດໍາບນັ ຫາປດັ ຈຸບັນ ໜາ້ 104) 1.3 ການແຕ່ງູ ຕງ້ົັ ຜູ້ທ່ີມຜີ ນົ ງານໄປປົກຄອງເມອງສາໍ ຄນັ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ແບູ່ງເຂດການປົກຄອງອອກເປັນສອງສູ່ວນ ຄ: ເຂດນະຄອນຫຼວງ ແລະ ເຂດຫົວເມອງ (ຂ້ົັນ ທ້ອງຖ່ິີນ). # ເມອງຫຼວງ: ເປັນສູນກາງທາງດ້ານການເມອງ, ການປົກຄອງ, ເສດຖະກິດ, ວັດທະນະທໍາ-ສັງຄົມ. ທັງ ເປນັ ບອູ່ ນຢູ່ຂອງເຈ້ົາຊີວິດ ແລະ ເຊ້ົອສາຍກະສດັ . # ຂນ້ົັ ທ້ອງຖີ່ິນ: ແບງູ່ ເປັນ 3 ລກັ ສະນະ ຄ: ຂັນົ້ ເຂີ່ອນເມອງ: ເປັນເມອງທີ່ມີຄວາມສໍາຄັນຮອງລົງມາຈາກເມອງຫຼວງ, ເປັນເມອງຍດຸ ທະສາດ, ມີຄວາມ ເຂັ້ົມແຂງຮອບດ້ານ. ຜູ້ປົກຄອງເມອງນີ້ົຕ້ອງແມູ່ນນາຍທະຫານຂ້ົັນຂຸນພົນເອີົ້ນວູ່າ: \"ຂຸນໃຫຍູ່ເຂີ່ອນເມອງ\" ມີ 6 ເມອງ ຄ: - ວຽງແກ - ວຽງຈັນ - ວຽງຄາໍ - ວຽງພະນາົ້ ຮຸູ່ງ - ວຽງປາກຫ້ວຍຫວຼ ງ - ວຽງຊຽງສາ (ສເຸ ນດ ໂພທສິ ານ; ປະຫວັດສາດລາວດກຶ ດໍາບນັ ຫາປດັ ຈຸບັນ) ຂົ້ັນແຂງເມອງ: ເປັນເມອງທີ່ມີຄວາມສໍາຄັນຮອງລົງມາຈາກຂ້ົັນເຂີ່ອນເມອງຜູ້ປົກຄອງ ສູ່ວນໃຫຍູ່ແມູ່ນ ເຈ້ົາສັກດິນາ ຫຼ ເຊົ້ອສາຍເຈົ້າສັກດີນາທ້ອງຖີິ່ນ (ແຕູ່ບໍ່ປະກົດມີເມອງໃດທ່ີເປັນຂ້ົັນແຂງເມອງໃນຕໍານານລາວ ບູຮານ). ຂ້ົັນຂອບເມອງ ຫຼ ເມອງຂອບດູ່ານ: ເປັນເມອງຍຸດທະສາດທາງການທະຫານ, ຕ້ັົງຢູ່ຊາຍແດນລະຫວູ່ງ ອານາຈັກຜູົ້ປົກຄອງເມອງນແົີ້ ມູ່ນ ນາຍທະຫານ ຫຼ ແມູ່ທັບຜູ້ທ່ີມີຄວາມເກ່ົັງກ້າສາມາດ ແລະ ຈົ່ງຮັກພັກດີຕໍ່ ເຈົ້າຟ້າ ງູ່ມ ເຊ່ນັົ : ເມອງແກູ່ນທ້າວ, ເມອງໜອງບວົ , ເມອງສາມໝນີ່ , ເມອງຊ້າຍ, ເມອງປ່າູ ກວາງ. 57

ແຕູ່ງຕງ້ົັ ຜູ້ທມີ່ ຜີ ນົ ງານປກົ ຄອງເມອງຕາູ່ ງໆ: - ແຕູ່ງຕງ້ັົ ໝ່ີນຈັນ (ບາຄມຸ ) ໄປປກົ ຄອງ ເມອງວຽງຈັນ. - ແຕູ່ງຕັົ້ງ ພະຍາເພົາ (ຄົນໃໝ່)ູ ໄປປກົ ຄອງ ເມອງວຽງຄໍາ. - ແຕູ່ງຕັົ້ງ ໝີ່ນແກ (ບາຈ່ີແຂ)້ ໄປປົກຄອງ ເມອງວຽງແກ. - ແຕູ່ງຕງົັ້ ໝນ່ີ ພະນ້າໍ ຮ່ງູຸ ໄປປົກຄອງ ເມອງພະນ້ໍາຮຸູ່ງ. - ແຕງູ່ ຕ້ງັົ ພະຍາຊຽງສາ ໄປປກົ ຄອງ ເມອງຊຽງສາ. # ກົດໝາຍ: ເວລານົ້ີ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ໄດ້ວາງຂ້ໍກໍານົດເພີ່ອຄຸ້ມຄອງສັງຄົມ ໂດຍຍຶດຖເອົາຂະນົບທໍານຽມ ແລະ ຮີດຄອງປະເພນີ ໃຊ້ໃນການປົກຄອງຊ່ີຶງລວມມີສອງປະເພດຄ: ທໍານຽມ (ກົດ ໜາຍ) ສໍາລັບຜູ້ຖກປົກຄອງຄ: ປະຊາຊນົ ທົວ່ ໄປ ແລະ ທໍານຽມ (ກົດໜາຍ) ສາໍ ລບັ ຜປູ້ ກົ ຄອງຄ: ເຈ້ົາຊີວິດ, ຂນຸ ນາງ ແລະ ເຈາ້ົ ທາດ. 2. ການປບັ ປງຸ ທາງດາ້ ນວດັ ທະນະທາໍ -ສັງຄົມ 2.1 ການນໍາເອົາສາສະໜາພດຸ ເຂົາ້ ມາລາວໃນປີ ຄ.ສ 1359 ຄຽງຄູ່ກັບວຽກງານປ້ອງກັນອານາຈັກ, ຍັງໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ປັບປຸງທາງດ້ານວຽກງານສິລະປະ ແລະ ວັດທະນະ ທໍາ ເຊ່ີິງສາມາດເວົາ້ ໄດ້ວູາ່ ເປນັ ຍຸກແຫູງ່ ການເລ່ີມຕນົ້ ໃນການນໍາໃຊ້ອັກສອນລາວ ແຕ່ບູ ສໍ່ າມາດຄົ້ນພົບຫກັຼ ຖານທີພ່ ໍ ຈະຢັ້ຶງຢືນໄດ້, ມີແຕູ່ອີງໃສູ່ຫຼັກຖານທາງສາສະໜາເທົ່ານົັ້ນເພາະວູ່າສັງຄົມລ້ານຊ້າງ ໃນໄລຍະປີ ຄ.ສ 1373-1456 ຕິດພັນກັບພຸດທະສາສະໜາ, ສາສະໜາໄດ້ສ້າງເງ່ີອນໄຂໃຫ້ແກູ່ການຂະຫຍາຍຕົວທາງດ້ານວັດທະນະທໍາ. ວັດໄດ້ ກາຍເປັນສູນກາງທາງດ້ານການສຶກສາ, ເປັນສະໂມສອນ, ເປັນໂຮງໝ ແລະ ເປັນບູ່ອນຕັດສິນຄະດີ. ດ່ົັງນັົ້ນ, ຈິ່ີງມີ ການສ້າງວັດວາອາຮາມຫຼາຍແຫູ່ງຂ້ຶົນເຊັ່ົນ: ວັດແກ້ວ (ຢູຫ່ ຼວງພະບາງ), ວັດສວນແຖນ (ຫຼວງພະບາງ), ວັດໄຕໃຫຍູ່ (ວຽງຈັນ) ແລະ ວດັ ປາູ່ ສກັ (ວຽງຈນັ ). ເວລານັ້ົນພະສົງມບີ ດົ ບາດໃນສງັ ຄົມ, ເປັນຜູ້ແກໄ້ ຂບັນຫາ, ເປັນທີ່ປກສາໃຫ້ ແກກູ່ ະສັດ, ກ່ມູຸ ຄນົ ນຈ້ີົ ັດຢູໃ່ ນກຸມູ່ ຄົນພິເສດບ່ໍໄດທ້ າໍ ການຜະລິດຮບັ ໃຊ້ສັງຄົມ. ເຈົ້າຟາ້ ງູ່ມ ໄດ້ນໍາເອົາສາສະໜາພຸດເຂົ້າມາເຜີຍແຜູ່ ແທນຄວາມເຊອີ່ ແບບດົັ້ງເດມີ (ຜີ) ເນ່ີອງຈາກຊາວລ້ານ ຊ້າງ (ຊົນເຜ່ົາດັົ້ງເດີມ) ແລະ ເຈົ້າຂຸນມຸນນາຍມີການເຊີ່ອຖງົມງວາຍ, ຂ້າສັດສາວາສີ່ິງເປັນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍ ເພ່ີອ ບູຊາຜີ. ດ່ົັງນ້ົັນ, ເຈົ້າຟາ້ ງູມ່ ຈ່ີິງສົ່ງຄະນະທູດລົງໄປທາງພາກໃຕ້ ເພ່ີອໄປນໍາເອາົ ພະພດຸ ທະສາສະໜາຈາກອານາຈກັ ອັງ ກໍ ຂ້ົຶນມາເຜຍີ ແຜູ່ຢູນ່ ະຄອນຊຽງທອງ. ຕາມພົງສາວະດານລາວ ແລະ ຕາໍ ນານພະບາງໄດ້ເວົ້າວູ່າ: ສາສະໜາພຸດ (ນິກາຍຫິນະຍານ) ແມູ່ນພະເຈາ້ົ ຟ້າ ງູ່ມ ເປັນຜູ້ນໍາມາແຕູ່ນະຄອນທົມແຫູ່ງອັງກໍ ໂດຍປະກອບມີ: ຄະນະທູດສາສະໜາ, ພະສົງ, ນັກປາດວິຊາການຂະ ແໜງການຕ່າູ ງໆ ແລະ ເຄີອ່ ງສັກສດິ ອ່ີນໆອີກ. ຄະນະທູດສາສະໜາມີ 4 ທູ່ານຄ: 1. ພະມະຫາປະສະມນັ ຕະເຖຣະ 58

2. ພະມະຫາເທບລັງກາເຖຣະ 3. ພະມະຫາພະລະລງັ ກາເຖຣະ 4. ພະມະຫາມານະປນັ ຍາເຖຣະ ພະພິກຂຸສງົ 20 ອົງ ນກັ ປາດວຊິ າການຂະແໜງຕູ່າງໆເຊ່ັົນ: ຂະແໜງໂຫລາສາດ, ຢາພົ້ນເມອງ, ຊູ່າງແຕ້ມ, ຊູ່າງຄວັດ, ພາສາ ແລະ ອັກສອນສາດ ບັນດານັກປາດດ່ັງົ ກູາ່ ວນີົ້ມເີ ຖງິ 11 ທ່າູ ນ ຜູ້ທ່ີມີບົດບາດໃນໄລຍະຕ່ໍມາແມູ່ນ: ນໍຣະສິງ, ນໍຣະເດດ, ນໍຣະສາດ ທັງສາມຄົນນົ້ີໄດ້ສໍາເລັດການສຶກສາຄໍາພີພະໄຕປີດົກ. ສ່ີິງສັກສິດຕູ່າງໆມີ: ພະປາງ (ພະບາງ), ຄໍາພີພະໄຕປີດົກ, ຕໍາລາຢາພົ້ນເມອງ, ຕ້ົນໂພລັງການ້ອຍ, ເຄ່ີອງດົນຕີສໍາລັບເສບໃນງານມະໂຫລະສົບ. ຂະບວນດ່ັົງກູ່າວມາຮອດນະຄອນຫຼວງຊຽງທອງໃນປີ ຄ.ສ 1359 (ສູ່ວນພະບາງແມູ່ນປະດິດສະຖານຢູ່ເມອງວຽງ ຄໍາ). ຮບູ ພະບາງ 59

2.2 ການປບັ ປຸງທາງດາ້ ນສັງຄມົ ສັງຄົມລ້ານຊາ້ ງ ໃນເວລານມົີ້ ີການແບ່ງູ ຖານະທາງສງັ ຄົມອອກເປັນ 2 ຊນົ ຊ້ົັນ ຄ: - ຊົນຊນົັ້ ຜູ້ປົກຄອງ (ເຈາ້ົ ຊີວິດ, ຂຸນນາງ) ຜທູ້ ່ີມອີ າໍ ນາດສູງສດຸ ແມນູ່ ກະສັດ ແລະ ຮອງລົງມາແມູ່ນເຊ້ອົ ສາຍ ຂອງເຈ້ົາຊວີ ດິ . - ຊົນຊົ້ັນຜູ້ຖກປົກຄອງ (ປະຊາຊົນທ່ົວໄປ) ໃນຊົນຊົັ້ນນົີ້ກໍມີການແບູ່ງຖານະຄ: ຜູ້ມີຜົນງານ, ຜູ້ຮົັ່ງມີ ແລະ ຜູທ້ ກຸ ຍາກ. ສໍາລບັ ຜ້ທູ ີມ່ ຜີ ົນງານຈະໄດ້ເລອີ່ ນຂົ້ຶນເປນັ ຜູ້ມີຖານະສງູ ໃນສັງຄົມ. ດາ້ ນການສຶກສາ: ສາໍ ລບັ ການສຶກສາໃນເວລານ້ນົັ ລວມມີ 2 ຂະແໜງການໃຫຍູ່ ຄ: - ວຊິ າການຮຽນທາງທາ: ຮຽນຫກຼັ ຄາສອນທາງສາສະໜາ, ຄາໍ ພີຕູາ່ ງໆ (ຮຽນສູດ, ເທດ) - ວິຊາການຮຽນທາງໂລກ: ພາສາສາດ, ຊາູ່ ງແຕ້ມ, ຊາູ່ ງຄວັດ, ແກະສະລັກລວດລາຍ, ຊູ່າງຕີເງິນ, ຊາູ່ ງຕຄີ ໍາ ຊູ່າງຫໍຼ.່ ..(ເດຊານຸລາດ ແສນດວງເດດ; ພາກວິຊາປະຫວດັ ສາດ ຄ ວ ຄ). IV. ສາເຫດແຫງູ່ ໄຊຊະນະ ແລະ ຄວາມໝາຍປະຫວັດສາດ 1. ສາເຫດແຫູງ່ ໄຊຊະນະ - ຍ້ອນມີການຈັດຕັ້ົງນໍາພາ: ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ສາມາດຕີລາຄາສະພາບການພາຍໃນ ແລະ ພາຍນອກໄດ້ຢູ່າງ ຖກຕອ້ ງ, ມີການວາງແຜນ, ມີຍຸດທະວທິ ີສຮູ້ ົບດີ, ກະກຽມກາໍ ລັງຢູ່າງລະອຽດ ແລະ ເປນັ ກະສັດທ່ີມຄີ ວາມເກັົ່ງກາ້ . - ຍ້ອນປະຊາຊົນສາມັກຄີກັນເປັນປກແຜູ່ນແໜ້ນໜາ, ໃຫ້ການຊູ່ວຍເຫຼອ ແລະ ສະໜັບສະໜູນແກູ່ເຈົ້າຟ້າ ງູ່ມ - ສະພາບພາຍໃນ ແລະ ພາຍນອກເອ້ົອອໍານວຍ ເພາະວູ່າອານາຈັກອ້ອມຂ້າງພວມເກີດຄວາມວຸ້ນວາຍ, ມີ ຄວາມຂດັ ແຍູ່ງທາງດາ້ ນການເມອງ-ສັງຄົມ ໂດຍສະເພາະແມນູ່ ຄວາມຂັດແຍ່ງູ ພາຍໃນ. 2. ຄວາມໝາຍປະຫວດັ ສາດ ຮບູ : ເຈາົ້ ຟາ້ ງມູ່ 60

- ການທ້ອນໂຮມແຜູ່ນດິນລ້ານຊ້າງຂອງເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ ໄດ້ກາຍເປັນບາດລ້ຽວທາງປະຫວັດສາດເພາະເປັນຄົັ້ງ ທໍາອິດທສ່ີ າມາດທ້ອນໂຮມແຜູ່ນດນິ ໃຫ້ເປັນເອກະພາບ, ເປນັ ປກແຜນູ່ ແໜ້ນໜາ. - ເປັນການກໍ່ສ້າງການປົກຄອງແບບສັກດີນາລວມສູນ ທີ່ມີອໍານາດການປົກຄອງ , ມີເສດຖະກິດ, ວັດທະນະທາໍ -ສງັ ຄມົ ເປນັ ເອກກະລກັ ແລະ ຂະຫຍາຍຕວົ ທ່ສີ ຸດໃນສະຕະວດັ ທີ XVII. - ເຮັດໃຫ້ຊາວໂລກຮັບຮູ້ວູ່າ: ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ ເປັນອານາຈັກໜຶີ່ງທ່ີມີຄວາມເຂັົ້ມແຂງ, ມີອະທິປະ ໄຕ ແລະ ມີເອກະລາດເປນັ ຂອງຕນົ ເອງຢູໃ່ ນເຂດອາຊອີ າຄະເນ. - ເປັນການປະກອບສູ່ວນໃນຂະບວນວິວັດແຫູ່ງການສ້າງຕ້ັົງລັດສັກດິນາລວມສູນໃນຂົງເຂດອາຊີອາຄະເນ ມາແຕດູ່ ົນນານແລ້ວ. ຮບູ ພຣະນາງ ແກວ້ ເກງັ ຍາ ມະເຫສີ ພຣະເຈາ້ົ ຟາ້ ງມູ່ , ສນ້ົິ ພະຊນົ ໃນປີ ຄ.ສ 1368 61

ຮບູ ຖາູ່ ຍ: ຂະບວນແຫູພ່ ຣະບາງ ໃນການສະເຫມຼີ ສະຫອຼ ງອານາຈກັ ລາວລ້ານຊ້າງ ຄບົ ຮອບ 650 ປີ ທນ່ີ ະຄອນຫວຼ ງ ວຽງຈັນ ໃນປີ ຄ.ສ 2003 ຮບູ ຖາູ່ ຍ: ຂະບວນແຫູ່ໄປຍງັ ອະນຸສາວະລີພຣະເຈົ້າຟາ້ ງູ່ມ ໃນການສະເຫຼີມສະຫອຼ ງອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊ້າງ ຄບົ ຮອບ 650 ປີ ທນ່ີ ະຄອນຫວຼ ງວຽງຈນັ ໃນປີ ຄ.ສ 2003 62

ຮບູ ຖາູ່ ຍ: ຂະບວນແຫູ່ໃນການສະເຫມຼີ ສະຫຼອງອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊ້າງ ຄົບຮອບ 650 ປີ ທີນ່ ະຄອນຫວຼ ງວຽງຈັນ ໃນປີ ຄ.ສ 2003 ຄົນລາວຖວູ່າຄວາຍ ແມູ່ນສັດທ່ີມີບຸນຄຸນ ຊູ່ວຍແກູ່ຄາດແກູ່ໄຖ ໃນການຜະລິດກະສິກໍາ ເພີ່ອມີສະບຽງອາຫານ ລ້ຽງພນົ ລະເມອງ. ດງົັ່ ນັົ້ນ, ຈີຶ່ງໄດເ້ ອົາຄວາຍມາຮູ່ວມໃນຂະບວນແຫູນ່ ້ດົີ ້ວຍ ເພີອ່ ໃຫ້ກຽດແກູສ່ ດັ ລຽ້ ງທ່ີມບີ ຸນຄນຸ 63

ບດົ ທີ 5 ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊາ້ ງໃນລາຊະການຂອງເຈາົ້ ຊວີ ດິ ອງົ ຕາູ່ ງໆ ນບັ ແຕສູ່ ະຕະວດັ ທີ XIV-XVI I. ອານາຈກັ ລາວລາ້ ນຊ້າງໃນລາຊະການຂອງພະຍາສາມແສນໄທ 1375-1417 ຮບູ : ພຣະຍາສາມແສນໄທ ໄຕພວູ ະນາດ 1. ດ້ານການປົກຄອງ ເມອີ່ ເຈົາ້ ຟ້າງູ່ມ ສ້ົິນພະຊົນ (ປີ ຄ.ສ.1373) ທາ້ ວອູຸ່ນເຮອນ (ອູຸ່ນເມອງ) ກໄໍ ດ້ຂຶົ້ນປົກຄອງຊຽງທອງແທນພະ ບິດາ ໃນປີ ຄ.ສ 1374 ແລະ ໄດ້ປູ່ຽນພະນາມມາເປັນ \"ພະຍາສາມແສນໄທໄຕພູວະນາຖາທິປັດ ສີສັດຕະນາຄະ ນະຫຸດ\" ພະອົງໄດດ້ າໍ ເນີນການປບັ ປຸງລະບຽບການປົກຄອງຄນໃໝູ່. 2. ການສາໍ ຫວຼ ດພນົ ເສິກ ແລະ ການຈດັ ຕັງົ້ ກອງທບັ ເມ່ີອ ເຈົ້າອຸູ່ນເຮອນ ຂົຶ້ນຄອງລາຊະບັນລັງພະອົງໄດ້ສບຕໍ່ພາລະກິດຂອງພະບິດາ ໂດຍສະເພາະໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ ສາ້ ງກອງກາໍ ລງັ ປ້ອງກັນອານາຈັກ, ເຊີ່ິງຖເອົາວຽກງານສໍາຫຼວດພນົ ເສກິ ເປນັ ວຽກງານທໍາອິດ, ຈາກການສໍາຫວຼ ດພນົ ເສິກທ່ົວອານາຈັກຄັົ້ງນົ້ີສາມາດຮູ້ວູ່າ: ທົ່ວອານາຈັກມີພົນລະເມອງທີ່ເປັນຊາຍສະກັນເຖິງ 700.000 ຄົນ ໃນນ້ົັນມີ 64

ລາວເທິງ 400.000 ຄົນ ແລະ ພົນລະເມອງທີ່ເປັນຊາວໄຕ (ກູຸ່ມຄົນໄທ) 300.000 ຄົນ. ດ່ັົງນ້ັົນ, ປະຊາຊົນຈິ່ີງ ເອີ້ນົ ເຈ້ົາອຸູນ່ ເຮອນວ່າູ : ເຈາ້ົ ສາມແສນໄທ. ການຈັດຕງັົ້ ກາໍ ລັງພົນໂດຍໄດແ້ ບງູ່ ອອກເປັນ 2 ກອງທັບ ຄ: ກອງທັບຫຼວງ ແລະ ກອງທບັ ທອ້ ງຖິ່ນີ . - ກອງທບັ ຫວຼ ງມີ 5 ຫົວເສິກ ເຊງິ່ີ ມີຈານວນພົນທັງໝດົ 300.000 ຄົນ (ຫົວເສກິ ໜີ່ງຶ ມີ 6 ໝ່ນີ ຄນົ ) ແຕູ່ ລະຫວົ ເສກິ ຈະແບູ່ງເປນັ 3 ພນົ ເສກິ ອີກເຊັົ່ນ: . ພນົ ເສກິ ສູ້ຮບົ (ພົນລໍາຫອກຫວົ ເສິກ) ມີ 3 ໝີ່ນຄົນ . ພົນເສກິ ລໍາລຽງ (ພນົ ຫາບເຂົ້າໄຖ່ເູ ຂົ້າຖົງ) ມີ 2 ໝນ່ີ ຄົນ. . ພົນເສກິ ແນວຫັງຼ (ພນົ ເຝົ້າຶ ວຽງ) ມີ 1 ໝ່ີນຄົນ. - ກອງທັບທ້ອງຖິີ່ນ: ເຮັດໜ້າທ່ີເປັນກອງໜູນໃຫ້ແກູ່ກອງທັບຫຼວງ, ກອງທັບນົີ້ແມູ່ນຮັບຄໍາ ສ່ັົງໂດຍກົງ ຈາກກອງທັບຫຼວງຊຶີ່ງມີຫົວເມອງຕູ່າງໆເຊັົ່ນ: ຫົວເສິກວຽງຈັນ, ຫົວເສິກວຽງແກ, ຫົວເສິກວຽງກະບອງ, ຫົວເສິກ ເມອງພວນ... 3. ການສໍາພັນໄມຕກີ ບັ ອານາຈກັ ອ້ອມຂ້າງ ຍ້ອນອານາຈັກລ້ານຊ້າງ ຢູ່ໃນຄວາມສະຫງົບ, ມີຄວາມເຂົ້ັມແຂງ, ມີກໍາລັງປ້ອງກັນແໜ້ນແກູ່ນ, ທັງເປັນ ເຂດອຸດົມຮັົ່ງມີໄປດ້ວຍຊັບພະຍາກອນທໍາມະຊາດ. ຖ້າທຽບໃສູ່ອານາຈັກອ່ີນໆເຫັນວູ່າ ລ້ານຊ້າງ ມີທູ່າອູ່ຽງທ່ີດີ ກວູ່າ. ດົັ່ງນ້ນົັ , ການພົວພັນກັບອານາຈັກອນ່ີ ລາ້ ນຊ້າງຈ່ງີິ ຢູ່ໃນຖານະສງູ ກວູາ່ ແຕເູ່ ປນັ ການພວົ ພັນແບບບ້ານໃກ້ເຮອນ ຄຽງທດີ່ ີຕ່ໍກນັ .. ກ. ອານາຈກັ ລ້ານນາ ຕະຫຼອດໄລຍະແຫູ່ງການພົວພັນລະຫວູ່າງອານາຈັກລ້ານຊ້າງ ແລະ ອານາຈັກລ້ານນາ ແມູ່ນມີຄວາມສໍາພັນ ອັນດີນັບຕັົ້ງແຕູ່ສະໄໝ ເຈົ້າຟ້າງູ່ມ ແຫູ່ງລ້ານຊ້າງ ກັບ ທ້າວຜາຍູ ແຫູ່ງລ້ານນາ ແບູ່ງເຂດແດນກັນ. ປະຊາຊົນທັງ 2 ອານາຈັກກໍຍອມຮັບຮູ້ເຂດນໍ້າແດນດິນເຊິີ່ງກັນແລະກັນ ເຈົາ້ ແຜູ່ນດິນແຫູ່ງລາ້ ນນາ ຍງັ ຄງົ ຮັກສາ ແລະ ປະຕບິ ັດຕາມ ຄໍາໝ້ົັນສັນຍາທ່ີມີມາແຕູ່ກູ່ອນຊ່ຶີງຈະເຫັນໃນຊູ່ວງການປົກຄອງຂອງ ພະຍາສາມແສນໄທ (ປີ ຄ.ສ 373 - 1416) ເຈົ້າຊີວິດແຫູ່ງລ້ານນາໄດ້ສ່ົງເຄີ່ອງບັນນາການ ແລະ ທໍາການຜູກສໍາພັນທາງສາຍເລອດໂດຍການສ່ົງ ນາງ ນ້ອຍອູ່ອນສໍ ມາເປັນມະເຫສຂີ ອງ ພະຍາສາມແສນໄທ. ຂ. ອາານຈກັ ອະຍດຸ ທະຍາ ເວລານົີ້ອະຍຸດທະຍາ ບ່ໍມີຄວາມເປັນເອກະພາບເພາະຕົກຢູ່ໃຕ້ 2 ອໍານາດ ຄ: ສຸໂຂໄທ ແລະ ອະຍຸດທະຍາ. ແຕູ່ອານາຈັກອາຍຸດທະຍາ ກໍຍັງປະຕິບັດຕາມຄໍາໝົ້ັນສັນຍາທ່ີມີມາຕົັ້ງແຕູ່ ສະໄໝ ເຈ້ົາຟ້າງູ່ມ. ລ້ານຊ້າງ-ອະຍຸດທະ ຍາ ພົວພັນກນັ ແບບບ້ານພເ່ີ ມອງນອ້ ງ ຊີ່ງຶ ຈະເຫັນໄດ້ໃນສະໄໝການປົກຄອງຂອງ ພະຍາສາມແສນໄທ ອານາຈັກອະ ຍຸດທະຍາ ໄດ້ຈັດສົ່ງບັນນາການພ້ອມດ້ວຍ ນາງ ແກ້ວຍອດຟ້າ ກັນລະຍານີ ມາເປັນມະເຫສີຂອງ ພະຍາສາມແສນ ໄທ. 65

ຄ. ອານາຈັກດາຍຫວຽດ ອານາຈັກລ້ານຊ້າງ ກັບ ດາຍຫວຽດ ມີຊາຍແດນຮູ່ວມກັນ, ພົວພັນກັນແບບພີ່ນ້ອງ, ຊູ່ວຍເຫຼອເຊີ່ິງກັນ ແລະ ກັນຕະຫຼອດມາເຊ່ັົນ: ລ້ານຊ້າງຊູ່ວຍເຫຼອດາຍຫວຽດ ດ້ານສະບຽງອາຫານ ແລະ ອາວຸດໃນການເຮັດສົງຄາມ ຕູາ່ ງໆ. ໃນລາຊະການ ພະຍາລ້ານຄໍາແດງ ການພວົ ພນັ ຍັງສບ ຕໍ່ມີໄມຕີຈດິ ທດີ່ ີຕໍກ່ ນັ . ຕົກມາໃນປີ ຄ.ສ 1421 ເຈົ້າ ຊີວິດເລເລີຍ ໄດ້ຂໍຄວາມຊູ່ວຍເຫຼອຈາກລ້ານຊ້າງ ເພາະຖກຮຸກຮານຈາກຈີນ (ລາຊະວົງມິງ). ພະຍາລ້ານຄໍາແດງ ກໍ ສງ່ົ ກາໍ ລງັ 30.000 ຄນົ , ຊ້າງເສກິ 100 ໂຕ ເຂ້າົ ໄປຊວູ່ ຍ ແຕູໃ່ ນຂະນະທກີ່ ໍາລງັ ລາ້ ນຊ້າງ ເດີນທາງໄປນ້ັົນກຸມູ່ ກະບດົ ຂອງ ດາຍຫວຽດໄດ້ລດັ ເອົາທະຫານລ້ານຊ້າງ ແລະ ບກຸ ຕີເຈົ້າຊວີ ິດ ເລເລຍີ . ໃນທສ່ີ ຸດສົງຄາມຄ້ົັງນ້ີົເຈົາ້ ຊີວດິ ເລເລີຍ ກໍໄດຮ້ ັບໄຊຊະນະ. ດງັົ່ ນັນ້ົ , ລາ້ ນຊ້າງ ຈີ່ງິ ຖກກູ່າວຫາວູ່າເປັນຜູຮ້ ູວ່ ມມກັບກະບົດບຸກຕດີ າຍຫວຽດ. ສົງຄາມຄັົ້ງນີົ້ເຮັດໃຫ້ລ້ານຊ້າງ ຖກກູ່າວປະນາມວູ່າ: ເປັນເພີ່ອນທໍລະຍົດ ແຕູ່ຜູ່ານການ ສບສວນຄວາມຈິງ ແມນູ່ ລ້ານຊາ້ ງ ບໄໍ່ ດ້ເຈຕະນາ. ເຖິງຈະບໍ່ເຮດັ ໃຫ້ສາຍພວົ ພນັ ລະຫວູາ່ ງລ້ານຊາ້ ງ ກບັ ດາຍຫວຽດ ແຕກຫກັ ກໍຕາມ ແຕູ່ ກເໍ ປນັ ຈຸດເລ່ມີ ຕ້ນົ ຂອງຄວາມຊດໂຊມທາງດ້ານສາຍສໍາພນັ ຂອງ 2 ອານາຈກັ . II. ອານາຈກັ ລ້ານຊ້າງໃນລາຊະການຂອງພະຍາລ້ານຄາໍ ແດງ 1. ການຂຶົ້ນຄອງລາດຂອງພະຍາລ້ານຄໍາແດງ ຄ.ສ 1417-1428 ເມີ່ອພະເຈ້ົາສາມແສນໄທ ສະຫວັນນະຄົດແລ້ວ, ເສນາອາມາດຈ່ີຶງອະພິເສກ ທ້າວ ລ້ານຄໍາແດງ ຂົຶ້ນຄອງ ລາຊະບັນລັງ (ເປັນຣາຊະໂອຣົດອົງກົກ ຂອງພະເຈົ້າອູຸ່ນເມອງ ຫຼ ສາມແສນໄທ)ໃນປີ ຄ.ສ 1417 ຊົງພະນາມວູ່າ: ພະເຈ້ົາລ້ານຄໍາແດງ: ເຊ່ິີງພະອົງເປັນເຈົ້າຊີວິດປົກຄອງອານາຈັກໃນອາຍຸໄດ້ 30 ປີ, ຫັຼງຈາກຂ້ຶົນຄອງລາດຊະບັນລັງ ແລ້ວ ພະອົງກໍສບຕໍ່ຂະຫຍາຍອໍານາດການປົກຄອງໃຫ້ມີຄວາມເຂ້ັົມແຂງຮອບດ້ານ ໂດຍສະເພາະແມູ່ນເອົາໃຈໃສູ່ ເສມີ ຂະຫຍາຍສາສະໜາພດຸ , ເຊງ່ິີ ຖວູ່າເປັນບູອ່ ນເຜຍີ ແຜູ່ວດັ ທະນະທາໍ ພ້ອມນ້ັົນພະອງົ ໄດສ້ າ້ ງວດັ ຕູ່າງໆ. ພໍຮອດປີ ຄ.ສ 1427 ພະເຈົ້າລ້ານຄໍາແດງ ກໍສິ້ົນພະຊົນ, ເສນາອາມາດ ແລະ ປະຊາຊົນຈຶີ່ງໄດ້ສ້າງວັດແຫູ່ງ ໜຶີ່ງຂ້ຶົນມີຊວ່ີ ູ່າ ວັດມະໂນລມົ ເພ່ີອເກັບກະດກູ ຂອງພະອົງໄວ.້ ຕໍ່ຈາກນົ້ັນມາອານາຈັກລ້ານຊາ້ ງກເໍ ກີດຄວາມວຸ້ນວາຍ ເນີ່ອງຈາກວູ່າ ນາງມະຫາເທວີ ນ້ອງສາວຂອງພະເຈົ້າສາມແສນໄທ ຕ້ອງການຢາກໃຫ້ສາມີຕົນເອງເປັນຜູ້ມີອໍານາດ ແລະ ເປນັ ເຈາົ້ ແຜູນ່ ດິນໃນນະຄອນຊຽງທອງ. ພະອງົ ປົກຄອງເມອງຢູ່ 11 ປີ ກສໍ ້ນົິ ພະຊົນໃນປີ ຄ.ສ 1428. 2. ເຫດການຄວາມວຸ້ນວາຍໃນນະຄອນຊຽງທອງ ຄ.ສ 1428-1438 ພາຍຫັຼງການສ້ົິນພະຊົນຂອງ ພະຍາລ້ານຄໍາແດງ ໃນ ປີ ຄ.ສ 1428 ພາຍໃນລາຊະສໍານັກ (ລາຊະວັງ) ກໍ ເກີດຄວາມວຸ້ນວາຍເນີ່ອງມາຈາກຄວາມມັກໃຫູ່ຍໄຝູ່ສູງຂອງບັນດາຂຸນນາງໃນລາຊະສໍານັກນ້ົັນເອງ ຕາມພົງສາວະ ດານລາວ ແລະ ນັກປະຫວັດສາດລາວຫຼາຍທູ່ານຢ້ຶັງຢືນວູ່າ: ຂຸນນາງທີ່ມີອິດທິພົນຢູ່ເບົ້ອງຫັຼງຂອງເຫດການນ້ີົແມູ່ນ ນາງ ມະຫາເທວີ (ຜູ້ອາວໂຸ ສ ແລະ ມອີ ໍານາດສູງສດຸ ໃນລາຊະສໍານັກ) ກັບ ອາ້ ຍວຽງຜາ ໄດ້ຮູວ່ ມມກັນທໍາການກະບົດ ສັງຫານບັນດາກະສັດຫາຼ ຍລາຊະການ ຄ: ທ້າວພົມມະທັດ: ໂອຣົດຂອງ ພະຍາລ້ານຄໍາແດງ ປົກຄອງໄດ້ພຽງ 10 ເດອນ (ປີ ຄ.ສ 1428-1429) ກໍ ຖກ ນາງ ມະຫາເທວີ ພ້ອມດ້ວຍພກັ ພວກຮວູ່ ມກນັ ສງັ ຫານ ເຈາົ້ ພົມມະທັດ ຢູ່ຄກົ ທອນ, ເມອງປາກອູ. 66

ທ້າວຍຸຄອນ: ໂອຣົດຂອງ ພະຍາລ້ານຄໍາແດງ ປົກຄອງໄດ້ 8 ເດອນ ເມີ່ອຮູ້ຕົວວູ່າຖກ ປອງຮ້າຍກໍຫົຼບໜີ ແຕກູ່ ຖໍ ກໄລູ່ຕດິ ຕາມ ແລະ ຈັບໄປປະຫານຊີວິດຢ່ຜູ າດາວ. ເຈົາ້ ກ້ອນຄໍາ: ນ້ອງຊາຍຂອງ ພະຍາລ້ານຄາໍ ແດງ ທປ່ີ ົກຄອງເມອງຜານໍ້າຮຸງູ່ -ຊຽງສາປກົ ຄອງໄດ້ 6 ເດອນ ກໍ ຖກກນົ ອບຸ າຍ ແລະ ຖກນາໍ ໄປປະຫານຊວີ ິດຢູ່ຄກົ ເຮອ (ຊຽງແທນ). ເຈ້ົາຄໍາເຕັມຊ້າ: ໂອຣົດຂອງ ພະຍາສາມແສນໄທ ທີ່ປົກຄອງເມອງປາກຫ້ວຍຫຼວງ ກໍຖກເຊີນຂົຶ້ນມາ ປກົ ຄອງຊຽງທອງ ປົກຄອງໄດ້ 5 ເດອນ ກໍຮູ້ວາູ່ ຕົກຢກູ່ ົນອຸບາຍຂອງກະບົດ ຈ່ິີງກັບເມອປາກຫ້ວຍຫຼວງ ຢູ່ໄດ້ໜີ່ຶງປີ ກໍເສຍຊີວິດ. ທ້າວລໄຊ: ໂອຣົດຂອງ ພະຍາສາມແສນໄທ ທ່ີປົກຄອງຢູ່ເມອງກະບອງ ຂ້ົຶນມາຄອງບັນລັງຢູ່ຊຽງທອງໄດ້ 6 ເດອນກຜໍ ກູ ຄໍຕາຍຢ່ສູ ວນອຸດທິຍານຫຼັງໂຮງຊຽງທອງ ຍອ້ ນຮວູ້ ່າູ ຕົນຕົກຢູ່ ໃນອບຸ າຍຂອງກະບົດ. ເຈົ້າໄຄູ່ບົວບານ (ຫຼານພະຍາສາມແສນໄທ): ປົກຄອງໄດ້ 3 ປີກໍຖກປະຫານຊີວິດທ່ີສົບຄານຫັຼງຈາກ ປະຫານຊີວິດເຈ້ົາໄຄູ່ບົວບານ ແລ້ວເປຶ້ົາໝາຍແຫູ່ງການສັງຫານຕໍ່ໄປຂອງນາງ ມະຫາເທວີ ແມູ່ນ ເຈົ້າວັງບູລີ ຈິ່ີງໄດ້ ໄປເຊີນເອາົ ພະອງົ ຂຶນົ້ ມາປກົ ຄອງແຕູ່ກຖໍ ກປະຕິເສດ. ພະຍາຄໍາເກີດ (ລູກໝູ່ອມມົນກັບສາວສະໜົມຂອງພະຍາສາມແສນໄທ) ປົກຄອງໄດ້ສອງປີກໍເສຍຊີວິດ. ນອກຈາກເຈ້ົາຊີວິດ 7 ອົງນົ້ີແລ້ວກູຸ່ມກະບົດແຜູ່ນດິນຍັງໄດ້ກາຈັດເສນາມຸນຕີ, ພະສົງອົງຄະເຈົ້າ ຕະຫຼອດຮອດ ສາມັນຊົນຕູ່າງໆທ່ີຂັດຂວາງແຜນການຂອງຕນົ , ການກະທໍາດັົ່ງກູ່າວນີ້ົໄດ້ ເປັນຜົນສະທ້ອນຮ້າຍແຮງເຮັດໃຫ້ບັນດາ ເສນາມນຸ ຕີ ແລະ ຂນຸ ນາງແຕກແຍກເປັນກມູຸ່ ກອ້ ນ, ປະຊາຊົນແຕກຕີ່ນອບົ ພະຍົບຫຼົບໜີ... 3. ການກໍາຈັດຄວາມວນຸ້ ວາຍໃນລາຊະບນັ ລງັ ຊຽງທອງ ເຫດການປ່ັນປູ່ວນຂອງກູຸ່ມກະບົດໄດ້ແກູ່ຍາວເປັນເວລາປະມານ 10 ປີ (ປີຄ.ສ 1428 ຫາ 1438) ແຕູ່ ບັນດາຂຸນນາງ ແລະ ເສນາອາມາດຫາຼ ຍຄົນກໍບໍ່ກ້າທີ່ຈະຕ່ຕໍ ້ານອິດທພິ ົນດງ່ັົ ກູ່າວ ເຖິງຢູ່າງໃດກຕໍ າມຍັງມີກຸມູ່ ນັກປາດ ທັງ 4 ຄ: ນໍຣະສິງ, ນໍຣະເດດ, ນໍຣະຮາດ, ນໍຣະຣາຍ. ໄດ້ຂົນຂວາຍມະຫາຊົນ ແລະ ເສນາມຸນຕີຜູ້ກ້າວໜ້າ, ຜູ້ທີ່ ຕໍ່ຕາ້ ນການກະທາໍ ຂອງກຸ່ມູ ນາງ ມະຫາເທວີ, ໂດຍໄດ້ຮັບການປກສາຈາກພະສົງ. ກູຸ່ມນັກປາດ ໄດ້ນໍາພາປະຊາຊົນບຸກເຂົ້າພະລາຊະວັງຈັບເອົາ ນາງມະຫາເທວີ, ອ້າຍວຽງຜາ ແລະ ພັກພວກ ໄປລງົ ໂທດສະເພາະ ນາງມະຫາເທວີ ແລະ ອ້າຍວຽງຜາ ໄດ້ຖກຈັບມັດທໍລະມານດ້ວຍການບງັ ຄັບ ໃຫ້ນອນຫົວໝູນ ຫີນຕນີ ຈ່ມຸູ ນາໍ້ ຈົນຂາດໃຈຕາຍຢູ່ກາງນ້ໍາຂອງ ຕໍໜ່ າ້ ທູາ່ ວດັ ຊຽງທອງ. III. ອານາຈັກລາວລ້ານຊາ້ ງໃນລາຊະການຂອງເຈ້ົາ ໄຊຍະຈັກກະພັດແຜ່ນູ ແພວ້ 1441-1478 1. ການຂ້ົຶນຄອງລາຊະບັນລງັ ຂອງເຈ້າົ ໄຊຍະຈັກກະພດັ ແຜນູ່ ແຜວ້ ພະເຈ້ົາຈັກກະພັດແຜູ່ນແຜ້ວ ເປັນໂອລົດຂອງພະເຈ້ົາ ສາມແສນໄທ ທ່ີມີກັບມະເຫສີນາງແກ້ວຍອດຟ້າ (ລາຊະທດິ າແຫູ່ງກຸງສີອາຍທຸ ະຍາ) ພະອງົ ປະສູດໃນປີມະແມ ຈຸນລະສກັ ກະລາດ 777 (ຄ.ສ 1415) ໄດ້ຂຶນົ້ ປົກຄອງ 67

ເມອງໃນປີ ຄ.ສ 1441 ແລ້ວຊົງພະນາມວູ່າ ສົມເດັດພະເຈ້ົາໄຊຍະຈັກກະພັດແຜ່ນູ ແຜວ້ . ເມ່ີອຂົ້ນຶ ຄອງລາຊະບັນລັງ ແລ້ວ ພະອົງສະຖາປະນາພະລາຊະຄູມະຫາສະໝຸດທະໂຄດຂ້ົຶນເປັນພະທໍາມະເສນາສະຖິດຢູ່ວັດມະໂນລົມ, ໃຫ້ພະ ມະຫາຍາຍຄາໍ ພີ ເປນັ ພະສງົ ຄະເສນາສະຖດິ ຢູວ່ ັດໂບດກາງເມອງ. ສມົ ເດດັ ພະເຈ້ົາໄຊຍະຈັກກະພັດແຜູ່ນແຜ້ວ ມີລາຊະໂອລົດ 6 ພະອົງ ແຕູ່ພະອົງກໍໄດແ້ ຕູ່ງຕົ້ັງປົກຄອງຢູ່ຕາມ ຫົວເມອງຕາູ່ ງໆດົັ່ງນີົ:້ 1. ທ້າວ ກອ້ ນແກວ້ ແຕູ່ງຕ້ົັງເປັນແສນຫວຼ ງຊຽງລໍ, ຕໍາແໜງູ່ ມະຫາອປຸ ະລາດ 2. ທາ້ ວ ແທູນ່ ຄາໍ ແຕງູ່ ຕົ້ັງໃຫ້ໄປປົກຄອງເມອງດູ່ານຊ້າຍ 3. ທ້າວ ໝ່ນີ ຫວຼ ງ ແຕູງ່ ຕົັງ້ ໃຫໄ້ ປປກົ ຄອງເມອງກະບອງ 4. ທ້າວ ຫຼ້າແສນໄຕ ແຕງູ່ ຕັ້ົງໃຫໄ້ ປປກົ ຄອງເມອງວຽງຄາໍ 5. ທ້າວ ວິຊນນະລາດ ແຕູ່ງຕ້ງົັ ໃຫ້ໄປປົກຄອງວຽງແກ 6. ທາ້ ວ ເທພາ ແຕູງ່ ຕັ້ົງໃຫໄ້ ປປກົ ຄອງເມອງຂວາ ຮບູ ພຣະເຈາົ້ ໄຊຍະຈກັ ກະພັດ ແຜນູ່ ແຜວ້ 2. ສງົ ຄາມລາ້ ນຊາ້ ງດາຍຫວຽດ ກ. ສາເຫດຂອງສົງຄາມ - ສາເຫດພ້ົນຖານ: ແມູ່ນເຫດການປະຫວັດສາດທີ່ເກີດຂ້ົຶນ ເມ່ີອປະມານ 50 ກວູ່າປີ ກູ່ອນ ເນ່ີອງມາ ຈາກດາຍຫວຽດ ຖກຮຸກຮານຈາກສັກດິນາຈີນ. (ລາຊະວົງມິງ), ດາຍຫວຽດກໍໄດ້ດໍາເນີນການຕໍ່ສູ້ຄນພາຍໃຕ້ການ 68

ນໍາພາຂອງພະເຈົ້າເລເລີຍ ແລະ ໄດ້ຂໍຄວາມຊູ່ວຍເຫຼອຈາກລ້ານຊ້າງ. ໃນປີ ຄ.ສ.1421 ພະຍາລ້ານຄໍາແດງ ສົັ່ງໃຫ້ ຍົກກໍາລັງພົນທັງໝົດ 30.000 ຄົນ, ຊ້າງ 100 ໂຕ. ໄປຊູ່ວຍດາຍຫວຽດ ຕີຕ້ານກັບສັກດິນາຈີນ; ໃນໄລຍະ ເດີນທາງໃກ້ຈະຮອດສະໜາມຮບົ ມີທະຫານຫວຽດ ທີ່ເປັນກະບົດດາຍຫວຽດ ຜູ້ໜ່ຶີງຊີ່ວູ່າ: \"ລໍວັນລວດ\" ມາລັດເອົາ ກາໍ ລັງທະຫານຂອງລ້ານຊ້າງທັງໝົດບຸກຕີເຂົ້າແນວຫັຼງຂອງດາຍຫວຽດ. ຈາກເຫດການດ່ັົງກູ່າວນ້ົີເຮັດໃຫ້ຄວາມສໍາ ພັນລະຫວູ່າງລາ້ ນຊ້າງ-ດາຍຫວຽດເຊ່ອີ ມໂຊມລງົ . - ສາເຫດຕົ້ນຕໍ: ເນີ່ອງຈາກວູ່າ ເຈ້ົາໄຊຍະຈັກກະພັດແຜູ່ນແຜ້ວ ປະຕິເສດຕໍ່ການຮ້ອງຂໍກໍາລັງຂອງ ເລແທັງຕົງ ໃນການປາບປາມ ແລະ ບຽດຍຶດເອາົ ອານາຈັກຈາມປາ ທຕີ່ ົັ້ງຢູ່ທາງພາກໃຕ້ຂອງຫວຽດນາມ; ເຫດການ ນີ້ເົ ກດີ ຂຶນ້ົ ໃນປີ ຄ.ສ.1460 ເລແທັງຕົງ ກະສັດແຫູ່ງດາຍຫວຽດ ໄດດ້ ໍາເນີນສົງຄາມເພ່ີອປາບປາມ ແລະ ຂ້າລ້າງເຜ່ົາ ພັນຊາວຈາມ ບໍ່ໃຫ້ມີໂອກາດຕົັ້ງຕົນເປັນເອກະລາດ ເລແທັງຕົງ ຈີຶ່ງມາຂໍກໍາລັງຈາກລ້ານຊ້າງ ແຕູ່ຖກປະຕິເສດ ເພາະວູ່າ ເຈົ້າໄຊຍະຈັກກະພັດແຜູ່ນແຜ້ວ ຄິດວູ່າການຂໍກໍາລັງຄ້ົັງນີ້ົບໍ່ແມູ່ນເພ່ີອປ້ອງກັນອານາຈັກ ແຕູ່ເປັນການຮຸກ ຮານອານາຈກັ ອນີ່ ຈ່ີຶງປະຕິເສດດາຍຫວຽດ. ອກີ ຢູ່າງໜ່ງີຶ ກໍ ຍ້ອນການໃຫ້ຄວາມຊວູ່ ຍເຫຼອແກູ່ຊາວຈາມ ທີເ່ ຂາົ້ ມາລ້ີົໄພຢູໃ່ ນອານາຈັກລ້ານຊາ້ ງ ສງົ ຄາມ ລະຫວູ່າງອານາຈັກດາຍຫວຽດ-ອານາຈັກຈາມປາ ເກີດຂ້ຶົນໃນລະຫວູ່າງປີ ຄ.ສ 1460-1471 ໄຊຊະນະເປັນຂອງ ດາຍຫວຽດ. ດັ່ົງນັ້ົນ, ຊາວຈາມຈໍານວນໜຶີ່ງໄດ້ເຂົ້າມາລົ້ີໄພຢູ່ເຂດເມອງຄໍາເກີດ, ຄໍາມູ່ວນຂອງອານາຈັກລ້ານຊ້າງ ທະຫານດາຍຫວຽດ ໄດ້ໄລູ່ຕິດຕາມຂ້າມ ຊາຍແດນມາຮອດເມອງຄໍາເກີດ ແລະ ຄໍາມູ່ວນ ແຕູ່ກໍຖກທະຫານລ້ານ ຊ້າງ ຂັບໄລູ່ອອກຈາກຊາຍແດນ. ເຫດການນ້ົີເຮັດໃຫ້ ເລແທັງຕົງ ບໍ່ພໍໃຈທ່ີລ້ານຊ້າງ ໃຫ້ການຊູ່ວຍເຫຼອແກູ່ສັດຕູ ຂອງຕົນ. - ສາເຫດໂດຍກົງ: ຍ້ອນຄວາມຕ້ອງການຂະຫຍາຍອານາເຂດຮຸກຮານເອົາຊາດອີ່ນຂອງສັກດິນາດາຍ ຫວຽດຄ: ໃນລາຊະການຂອງ ເລແທັງຕົງ, ອານາຈັກດາຍຫວຽດ ມີຄວາມເຂ້ົັມແຂງຮອບດ້ານ. ສະນັົ້ນ, ຈີິ່ງຕ້ອງ ການຂະຫຍາຍອານາເຂດໃຫ້ກວ້າງອອກເພີ່ອເກັບພາສີ, ເກບັ ບັນນາການ, ເກນກໍາລັງພົນເປັນກໍາລງັ ໜູນ. ເປຶາ້ົ ໝາຍ ທາໍ ອິດແມນູ່ ບນັ ດາລດັ ທ່ີຢູ່ໃກ້ຄຽງເຊນົ່ັ : ຈາມປາ, ລາ້ ນຊາ້ ງ... ຂ. ຂໍ້ອ້າງໃນການເຮດັ ສົງຄາມຂອງດາຍຫວຽດ ບັນຫາຂົ້ີຊ້າງ: ໃນຊມປີ ຄ.ສ 1476 ເຈົ້າເມອງແກູ່ນທ້າວ ໄດ້ນາຊ້າງເຜອກສູງ 7 ສອກມາຖະຫວາຍແກູ່ ພະເຈົ້າໄຊຍະຈັກກະພັດແຜູ່ນແຜ້ວ. ດາຍຫວຽດ ຈ່ິີງຖໂອກາດເກາະຜິດລ້ານຊ້າງ ໂດຍໄດ້ແຕງູ່ ໃຫ້ຄະນະທູດໄປຂໍຂົນ ຊາ້ ງມາເບງິ່ີ ແຕກູ່ ໍຖກປະຕເິ ສດ ເພາະວູ່າຊ້າງຕົວນີ້ົຍັງນ້ອຍບໍ່ສາມາດເອົາຂົນໄດ້. ດ່ັົງນົັນ້ , ດາຍຫວຽດ ຈິ່ີງເສກສັນປັຶ້ນ ແຕູ່ງເລ່ີອງຂ້ຶົນມາວູ່າ ກະສັດລ້ານຊ້າງເອົາຂົີ້ຊ້າງໃສູ່ບງ້ັົ ສານແລ້ວສົ່ງມາໃຫ້ດາຍຫວຽດ ຊ່ຶີງເປັນການດູໜ່ີິນສັກສີຂອງ ຕົນ ຈິງີ່ ຍົກພົນໂຍທາມາ ຕລີ າ້ ນຊາ້ ງ (ປີ ຄ.ສ 1479) ໂດຍສະເພາະແມູ່ນແນໃສູ່ນະຄອນຫວຼ ງຊຽງທອງ. 69

ຄ. ການກະກຽມກໍາລັງຂອງລ້ານຊ້າງ ຝູ່າຍເຈົ້າໄຊຍະຈັກກະພັດແຜູ່ນແຜ້ວ ຮູ້ຂູ່າວວູ່າ ທະຫານດາຍຫວຽດ ຈະບຸກຕີລ້ານຊ້າງ ກໍຮຽກເສນາ ອາມາດ ແລະ ຜປູ້ ກົ ຄອງຫວົ ເມອງຕາູ່ ງໆ ມາປກສາຫາລ ເພອີ່ ກະກຽມກໍາລັງປອ້ ງກັນອານາຈັກ. ໂດຍມອບໜາ້ ທີໃ່ ຫ້ ແສນຫຼວງຊຽງລໍ ເປນັ ຜູ້ນໍາທບັ ແສນຫວຼ ງຊຽງລໍ ໄດ້ແບງູ່ ກາໍ ລັງອອກເປັນ 2 ທບັ ຄ: ກອງທັບທອ້ ງຖນ່ິີ : ມອບໃຫບ້ ັນດາເຈ້າົ ເມອງຕູ່າງໆເປນັ ຜູ້ຮບັ ຜິດຊອບດັງ່ົ ນ:ີ້ົ - ເມອງຂວາ ມອບໃຫ້ ພະຍາຂວາເທພາ ນາໍ ກາໍ ລງັ 15.000 ຄົນ ສະກັດກ້ົັນການຮກຸ ຮານຂອງສດັ ຕ.ູ - ເມອງວຽງຈັນ-ວຽງຄໍາ ມອບໃຫ້ ທ້າວພເູ ພ ເຈົ້າເມອງວຽງຄາໍ ແລະ ພະຍາຈັນງອກ ເຈົ້າເມອງວຽງຈນັ ນໍາ ກໍາລງັ 30.000 ຄນົ ສະກດັ ກ້ັົນການບກຸ ໂຈມຕີຂອງສດັ ຕ.ູ - ເມອງວຽງຜານ້ໍາຮຸູ່ງ-ຊຽງສາ ມອບໃຫ້ ທ້າວຫຼ້າແສນໄຕ, ພະຍານໍ້າຮຸູ່ງ ແລະ ພະຍາຊຽງສານໍາກໍາລັງ 20.000 ຄນົ ສະກດັ ກັນ້ົ ສັດຕູໄວ.້ - ເມອງຊາ້ ຍຊຽງຄານ ແລະ ເມອງຊອງ ມອບໃຫ້ ເຈ້ົາແທນູ່ ຄໍາ ແລະ ທາ້ ວຊຽງ (ທອງ) ນໍາກາໍ ລັງ 10.000 ຄນົ ສະກດັ ກນັ້ົ ສັດຕູໄວ້ແຕູ່ ປາກນ້າໍ ພນູ ລົງໄປຮອດຊຽງຄານ. ກອງທັບຫຼວງ: ມີໜ້າທີ່ຮັກສານະຄອນຫຼວງ, ບັນຊາໂດຍແສນຫຼວງຊຽງລໍ ມີຈໍານວນພົນທັງໝົ ດ 250.000 ຄນົ ແບູ່ງແນວປ້ອງກນັ ອອກເປນັ 3 ດ້ານ ຄ: - ແສນຫວຼ ງຊຽງລໍ ຄມຸ ພນົ ຈໍານວນ 50.000 ຄນົ ຕັົ້ງສະກັດຢທູ່ ົງ່ ນາເຂ້າົ ຈ້າວ. - ໝີ່ນຫຼວງ ຄຸມພົນ 70.000 ຄົນ, ໝີ່ນບຸນຄຸມພົນ 80.000 ຄົນ ຕັົ້ງສະກັດຢູ່ນາມຸງຄຸນໃຫຍູ່, ມຸງຄຸນ ນອ້ ຍ. - ໝີ່ນຫ້ຼາ ຄຸມພົນຈໍານວນ 50.000 ຄົນ ໃນນ້ັົນມີ 4 ທະຫານເອກ ຄ: ນໍລະສິງ, ນໍລະລາດ ນໍລະເດດ, ນໍລະນາລາຍ ຕ້ງົັ ສະກດັ ຢູພ່ ມູ ງຸ . ຍຸດທະວິທີໃນການຕ່ໍສູ້ຂອງລ້ານຊ້າງແມູ່ນ ເຮັດໃຫ້ນະຄອນຊຽງທອງ ເປັນບ້ານຮ້າງເຮອນເປັ່ົາ ໂດຍຍົກ ຍາ້ ຍຄອບຄົວຂນຸ ນາງ ແລະ ເຊົ້ອສາຍກະສັດພອ້ ມດ້ວຍປະຊາຊົນຈາໍ ນວນໜ່ີຶງໄປໄວ້ ທ່ີເມອງຊາ້ ຍຊຽງຄານ ແລະ ໄດ້ ຈດັ ຕັ້ົງໜູ່ວຍກອງຫອຼ ນ ເພ່ີອຫອຼ ນຕສີ ັດຕູຊ່ງຶີ ນໍາໂດຍ ເຈາົ້ ແທນູ່ ຄໍາ. ງ. ບ້ົັນຮົບທີ່ສາໍ ຄນັ ການສຮູ້ ົບຄັົງ້ ນີົ້ໄດດ້ າໍ ເນນີ ໄປຢາູ່ ງດຸເດອດ ເມ່ອີ ກອງທັບຫວຼ ງຂອງທະຫານດາຍຫວຽດນໍາໂດຍ ຍອດຂຸນພົນ ໄຕນິງ (ເລໂຖຈຸກ) ບຸກຍຶດໄດ້ເມອງພວນແລ້ວກໍເຄ່ີອນທັບບຸກຕີເຂົ້າຊຽງທອງ ສະເພາະການບຸກເຂົ້າຊຽງທອງມີ 3 ສະໜາມຮບົ ໃຫຍູ່ ຄ: # ສະໜາມຮົບທີ 1: ແມູ່ນສະໜາມຮົບຕີນພູມຸງທະຫານດາຍຫວຽດ ໄດ້ປະທະກັບກໍາລັງຂອງ ໝ່ີນຫ້ຼາ ທີ່ ມີ 4 ທະຫານເອກເປັນກອງນາໜ້າ, ການສູ້ຮົບຢູ່ທ່ີນີົ້ແກູ່ຍາວເວລາ 3 ມົ້ 3 ຄນ ກໍາລັງແຕູ່ລະຝູ່າຍຖກຂ້າຕາຍເປັນ 70

ຈາໍ ນວນຫຼວງຫຼາຍແຕວູ່ ູ່າດາຍຫວຽດກນໍ ໍາກໍາລງັ ມາໜູນຫຼັງເລອົ້ ຍໆ. ດົັ່ງນ້ົັນ, 4 ທະຫານເອກພອ້ ມດ້ວຍໝີ່ນຫຼ້າ ຈິີ່ງ ໄດ້ຖອຍກາໍ ລງັ ມາຢູ່ທົ່ງນາເຂ້ົາຈ້າວ (ບໍລິເວນວດັ ວິຊນໃນປັດຈຸບນັ ). # ສະໜາມຮົບທີ 2: ເມ່ີອທະຫານລ້ານຊ້າງ ຖອຍທັບລົງມາທ່ົງນາເຂ້ົາຈ້າວ, ໃນວັນຕໍ່ມາ ກອງທັບລ້ານ ຊາ້ ງ ກໍແບູ່ງກໍາລັງອອກໄປຕັົ້ງສະກັດສັດຕູເປັນ 3 ດາ້ ນ ຄ: ຮູ່ອມພຜູ າເຜິ້ົງ, ທົງ່ ນາມງຸ ຄຸນ ແລະ ນາໄຮູ່ດຽວ ການຕໍ່ສູ້ ດໍາເນີນໄປຢາູ່ ງດເຸ ດອດເຖິງວູ່າທະຫານດາຍຫວຽດ ຖກຂ້າເປັນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍ ແຕ່ກູ ໍຍັງເຄີ່ອນກໍາລັງເຂົ້າມາບ່ໍໄດ້ ຂາດ ການສູຮ້ ົບຄົັງ້ ນີົ້ເຮັດໃຫ້ແຜນູ່ ດິນເຕມັ ໄປດ້ວຍເລອດ ສູ່ວນລາ້ ນຊາ້ ງ ກສໍ ູນເສຍກໍາລງັ ພົນຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍຈງ່ີິ ຖອຍ ມາຢູທ່ ົ່ງນາເຂົາ້ ຈ້າວ. # ສະໜາມຮົບທີ 3: ເກີດຂ້ົຶນທີ່ທງ່ົ ນາເຂົ້າຈ້າວ; ແສນຫຼວງຊຽງລໍ (ຈອມທັບ), ໝ່ີນບຸນ, ໝ່ີນຫຼວງ ພ້ອມ ດ້ວຍຂນຸ ພົນທະຫານເອກທັງ 4: ນໍຣະສິງ, ນໍຣະເດດ, ນໍຣະຣາດ ແລະ ນໍຣະນາ ຣາຍ ໄດ້ນໍາພາທະຫານ ຂອງຕົນຕໍ່ສູ້ ກັບສັດຕູຢ່າູ ງພລິ ະອາດຫານ ແສນຫວຼ ງຊຽງລໍ ສາມາດຂ້າ ຍອດຂຸນພນົ ໄຕນິງ ໄດ.້ ສູ່ວນໝ່ນີ ບນຸ ແລະ ໝ່ີນຫຼວງ ກໍ ສາມາດສັງຫານຂຸນພົນດາຍຫວຽດໄດ້ ຫຼາຍຄົນ, ແຕູ່ຕໍ່ມາພວກເຂົາກໍຖກຂ້າຕາຍ. ສໍາລັບທະຫານເອກທັງ 4 ໄດ້ ນໍາພາທະຫານບຸກຕີສັດຕູຢູ່າງອາດຫານເຮັດໃຫ້ທະຫານສັດຕູລົ້ມຕາຍເປັນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍ. ຝູ່າຍດາຍຫວຽດ ກໍ ນາໍ ເອົາກາໍ ລັງມາໜນູ ຫຼັງເລົອ້ ຍໆ. ສະນົັນ້ , ກາໍ ລັງຂອງລ້ານຊ້າງ ຈງ່ິີ ຖອຍທບັ ມາທາງພະລາຊະວັງຊຽງທອງ ແລະ ຂາ້ ມ ນໍ້າຂອງໄປຫາ ເຈົ້າແທູ່ນຄໍາ ຢູ່ເມອງດູ່ານຊ້າຍ-ຊຽງຄານ. ໃນຂະນະທີ່ກອງທະຫານລ້ານຊ້າງ ພວມຖອນອອກຈາກ ນະຄອນຊຽງທອງນ້ົັນ ຂຸນພົນທະຫານເອກທັງ 4 ກໍໄດເ້ ສຍສະຫະຼ ຊີວດິ ຢູ່າງອາດຫານ, ທູ່າມກາງການປິດລ້ອມຂອງ ສັດຕ.ູ ສູ່ວນ ແສນຫຼວງຊຽງລໍ ກໍເສຍຊີວດິ ຢູ່ທີທ່ ູ່າເຮອທີ່ນະຄອນຊຽງທອງ. ເມ່ີອກອງທັບລາວລ້ານຊ້າງ ຖອນອອກ ຈາກນະຄອນຊຽງທອງ ເມີ່ອກອງທັບດາຍຫວຽດຍຶດເອົານະຄອນຊຽງທອງໄດ້ແລ້ວກໍທໍາການ ປຸ້ນສະດົມຢູ່າງປູ່າ ເຖອ່ີ ນ ຈາກນ້ັນົ ກອງທັບດາຍຫວຽດ ກໍໄລຕູ່ າມກອງທະຫານລ້ານຊ້າງ ທີ່ຂ້າມຂອງ ແລະ ເຄ່ອີ ນລງົ ທາງພາກໃຕດ້ ້ວຍ ຄວາມປະໜາດ, ອິດເມ່ີອຍ ແລະ ເຫີຼງໃຈກອງທະຫານດາຍຫວຽດ ຈ່ິີງໄດ້ຖກກອງທັບຂອງລ້ານຊ້າງ ນໍາໂດຍ ເຈ້ົາ ແທູ່ນຄໍາ ທີ່ດັກຊ້ມຢູ່ປາກນ້ໍາພູນ ລັດຕີຈົນແຕກກະຈັດກະຈາຍ, ກອງທະຫານລາວໄດ້ສບຕ່ໍບຸກຕີ ເພ່ີອຂັບໄລູ່ກອງ ທະຫານດາຍຫວຽດ ອອກຈາກນະຄອນຊຽງທອງ ກຄໍ ເຂດແດນລາວລາ້ ນຊາ້ ງ. ສງົ ຄາມຄັົ້ງນ້ເີົ ຮັດໃຫ້ກອງທັບດາຍຫວຽດ ເສຍຫາຍໜັກໜູ່ວງ, ກໍາລັງພນົ ທັງໝົດປະມານ 650.000 ຄົນ ເຫຼອພຽງ 20.000 ຄົນ, ຂຸນພົນ 4.000 ຄົນ ເຫຼອພຽງ 600 ຄົນ. ສູ່ວນຝູ່າຍອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ ກໍໄດ້ຮັບ ຄວາມເສຍຫາຍໜັກໜູ່ວງເຊ່ັົນ ກັນແມູ່ທັບຂຸນພົນຫຼາຍຄົນໄດ້ເສຍສະຫຼະຊີວິດ ເພີ່ອຮັກສາປິຕຸພູມຮູ່ວມທັງແສນ ຫວຼ ງຊຽງລໍ. 3. ຂະບວນການຕໍ່ສ້ຕູ ້ານກັບດາຍຫວຽດນາໍ ພາໂດຍເຈົາ້ ແທ່ນູ ຄາໍ ເຈົ້າແທູ່ນຄາໍ ເຈົາ້ ເມອງດາູ່ ນຊາ້ ຍ, ເຊິີ່ງຢູເ່ ຂດແນວຫັຼງ ໄດ້ຈັດກອງທບັ ມພີ ນົ ເສິກຫາຼ ຍໝີນ່ ໄດເ້ ຄ່ີອນທບັ ມາ ຊວູ່ ຍປ້ອງກັນເມອງຊຽງທອງ ໄດແ້ ບງູ່ ກອງທັບອອກເປັນ 2 ປກີ ຄ ປກີ ຂວານໍາພາໂດຍ ເຈ້ົາແທູ່ນຄາໍ , ແລະ ປກີ ຊາ້ ຍ ນາໍ ພາໂດຍພົນຊຽງ ກອງທັງທັງ 2 ປີກໄດ້ເຄ່ີອນກໍາລັງມາຕາມສອງຝ່ັງແມູ່ນ້ໍາຂອງ, ປີກຂວາມາທາງເມອງຊຽງເງິນ, ປີກຊ້າຍມາທັງປາກພູນ, ເມ່ີອປີກຊ້າຍເຄ່ີອນກໍາລັງມາເຖິງປາກພູນກໍປະທະກັບກອງກໍາລັງຂອງດາຍຫວຽດ, ເຊິີ່ງ ຕິດຕາມນໍາຕີກອງກໍາລັງຂອງຝູ່າຍລາວທີ່ຖອຍໄປຍັງປາກພູນ, ກອງກໍາລັງຝູ່າຍລາວທີ່ເຄີ່ອນທັບມາຈາກເມອງດູ່ານ ຊ້າຍ ແລະ ກອງກໍາລັງຂອງເມອງຊຽງທອງທ່ີຖອຍທັບໄປເຖິງປາກພູນກໍໄດ້ສົມທົບກັນບຸກໂຈມຕີກອງກໍາລັງຂອງ ດາຍຫວຽດຢ່າູ ງພິລະອາດຫານ. ດວ້ ຍການບັນຊາການທີ່ເດັດດ່ຽູ ວ ແລະ ມທີ ູ່າໄດ້ປຽບທາງດ້ານກໍາລັງວັງຊາ ແລະ ມີ ຄວາມຊິນເຄີຍກັບພູມປະເທດໄດ້ດີກວູ່າ. ກອງທັບລາວຈ່ີຶງສາມາດດັບສູນກອງກໍາລັງຂອງດາຍຫວຽດໄດ້ຈໍານວນ ຫຼາຍ. ກອງທັບດາຍຫວຽດໄດ້ແຕກຖອຍກັບຄນໄປເມອງຊຽງທອງຢູ່າງເສຍຂວັນ. ຖກກອງທັບລາວນັບຕີຢູ່າງ 71

ໃກ້ຊິດ, ກອງກໍາລັງດາຍຫວຽດພາກັນໂຕນນໍ້າຂອງໜີຕາຍລອຍນ້ໍາກັບຄນໄປເມອງຊຽງທອງ ແລະ ຖກກອງກໍາລັງ ຝູ່າຍລາວຂີ່ເຮອນໍາຂ້າຕາຍເປັນຈໍານວນຫຼາຍ ພວກທີ່ຈ່ົມນໍ້າຕາຍໄປເອງ ກໍມີຈໍານວນບໍ່ໜ້ອຍ. ກອງກໍາລັງຂອງເຈ້ົາ ແທູນ່ ຄາໍ IV. ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງໃນລາຊະການຂອງເຈາົ້ ສຸວັນນະບັນລງັ ຄ.ສ 1497-1486 1. ດ້ານການປົກຄອງ ພາຍຫຼັງສົງຄາມລາ້ ນຊ້າງ-ດາຍຫວຽດ ສິນ້ົ ສຸດລົງໃນ ປີ ຄ.ສ 1480 ເຈົາ້ ສຸວັນນະບັນລງັ ລາຊາທລິ າດ (ເຈົ້າ ແທູ່ນຄໍາ) ໄດ້ທໍາການປັບປຸງ ແລະ ຟ້ນຶື ຟູອານາຈກັ ກບັ ຄນສສູ່ ະພາບປົກກະຕິ ພອ້ ມທງັ ປັບປຸງອໍານາດການປົກຄອງ 1.1 ຮກັ ສາຮູບການຈັດຕງັ້ົ ກອງທັບເປັນ 5 ຫວົ ເສກິ ຄ: - ກອງທບັ ໜ້າ ບນັ ຊາໂດຍ ແສນຫວຼ ງ - ກອງທັບຂວາ ບນັ ຊາໂດຍ ພະຍາເມອງຂວາ - ກອງທັບຊ້າຍ ບນັ ຊາໂດຍ ພະຍາເມອງຊາ້ ຍ - ກອງທບັ ກາງ ຫຼ ກອງທບັ ຫວຼ ງ ບນັ ຊາໂດຍ ເຈົາ້ ຊວີ ິດ - ກອງທັບຫຼັງປະກອບມີ: ກອງລະວງັ ຫງັຼ ແລະ ກອງລາໍ ລຽງ 1.2 ຮັກສາຮູບການປກົ ຄອງແບບເດມີ ມກີ ານສັບປູ່ຽນຕໍາແໜູ່ງງານຂອງຂ້າລາຊະການໃຫ້ເໝາະສົມເຊ່ົັນ: ແຕ່ງູ ຕັົ້ງທ້າວຊຽງ ຜູ້ປົກຄອງເມອງຊອງ ມາປົກຄອງເມອງຊຽງຄານ ແລະ ເປັນຜູ້ຄຸມຫົວເສິກເຂດເມອງຊ້າຍອີກດ້ວຍ. ພາຍຫຼັງ ເຈົ້າສຸວັນນະບັນລັງລາຊາ ທິຣາດ ສະຫວນັ ນະຄດົ (ປີ ຄ.ສ 1487) ບັນດາກະສດັ ກໍໄດ້ ສບທອດລາຊະບັນລັງ ຄ: - ເຈ້ົາຫ້ຼາແສນໄຕ ໂອຣົດຜທູ້ ີ 3 ຂອງ ເຈ້ົາວັງບູລີ ປກົ ຄອງ (ປີ ຄ.ສ 1487-1497) - ເຈາົ້ ຊມົ ພູ ໂອຣົດຂອງ ເຈົາ້ ຫ້າຼ ແສນໄຕ ປກົ ຄອງ (ປີ ຄ.ສ 1497-1500) - ເຈາົ້ ວຊິ ນຣະລາດ ປກົ ຄອງ (ປີ ຄ.ສ 1500 - 1520) - ພະໂພທສິ າລະລາດ ໂອຣດົ ຂອງ ເຈົ້າວິຊນຣະລາດ ປກົ ຄອງ (ປີ ຄ.ສ 1520-1550) + ດ້ານເສດຖະກິດ ພົ້ນຖານເສດຖະກິດແມູ່ນກະສິກໍາປູກຝັງ ແລະ ລ້ຽງສັດລາຍໄດ້ສູ່ວນໃຫຍູ່ຂອງອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ ໄດ້ ມາຈາກ: ການຜະລິດກະສິກໍາ ແລະ ຫັດຖະກໍາການເກັບສູ່ວຍ: ລາຍໄດ້ທ່ີໄດ້ຈາກການເກັບສູ່ວຍແບູ່ງອອກເປັນ 2 ພາກສູ່ວນຄ: ພາກສູ່ວນຈາກປະຊາຊົນ, ພໍ່ຄ້າ. ທີ່ມີທັງເງີນຄໍາ ແລະ ວັດຖທີ່ມີຄູ່າຕູ່າງໆ ແລະ ອີກພາກສູ່ວນໜີຶ່ງໄດ້ ມາຈາກການສົງ່ ເຄີອ່ ງບັນນາການຈາກຫົວເມອງຕູ່າງໆ ໂດຍກາໍ ນົດເອາົ ປລີ ະໜຶງ່ີ ຄງັົ້ ຫຼ ປີລະສາມຄ້ັົງ. ການຄ້າຂາຍແລກປູ່ຽນ: ປະຊາຊົນລ້ານຊ້າງ ກໍມີການຕິດຕ່ໍພົວພັນກັບປະຊາຊົນຢູ່ອານາຈັກຕູ່າງໆ, ມີການ ແລກປູ່ຽນສິນຄ້າ ຫຼ ວັດຖຕໍ່ວັດຖນໍາກັນເລ້ົອຍໆ. ສູ່ວນຫຼາຍແມູ່ນຜົນຜະລິດຈາກການກະສິກໍາ ແລະ ຫັດຖະກໍາ, ສນິ ຄ້າພ້ົຶນຖານແມນູ່ : ເຂົ້າ, ສາລີ, ສດັ ປີກ, ເນົ້ອສັດ, ໜັງ ສດັ , ຝາ້ ຍ, ແຜນູ່ ແພ... ນິຍົມແລກປູ່ຽນເປນັ ລາຍບຸກຄົນ ຖາ້ ເປັນເມອງດາູ່ ນສາໍ ຄນັ ກໍຈະມກີ ານຈັດ ດາູ່ ນເກັບພາສີ, ຮັບເຂົ້າຄງັ ຫວຼ ງ. ການຄ້າຂາຍສິນຄ້າໃນຄັງຫຼວງ: ສິນຄ້າຄັງຫຼວງສູ່ວນໃຫູ່ຍໄດ້ຈາກເຄອ່ີ ງບັນນາການຂອງບັນດາເມອງສູ່ວຍ ແລະ ອານາຈັກອ້ອມຂາ້ ງ. ສນິ ຄາ້ ຄງັ ຫວຼ ງເປນັ ສິນຄ້າທີ່ມີລາຄາແພງເຊນົັ່ : ງາຊ້າງ, ເຂົາກວາງ, ຄ່ງັົ , ຍານ, ຂີ້ຊົ ີ, ໝາກ ແໜ່ງູ , ໜັງສັດ ແລະ ອ່ີນໆ. ສນິ ຄ້າປະເພດນີແ້ົ ມ່ນູ ເຈ້ົາ ຊີວິດມີສດິ ຄາ້ ຂາຍ ສູ່ວນປະຊາຊນົ ແມນູ່ ບ່ໍມິສິດຊ້ົ-ຂາຍ ໂດຍ ກົງກບັ ຕ່າູ ງຊາດ. 72

2. ດ້ານສາສະໜາ ໃນຊູ່ວງປີ ຄ.ສ.1480-1550 ເປັນເວລາທີ່ບັນດາກະສັດຂອງອານາຈັກລ້ານຊ້າງ ໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ຂະຫຍາຍ ວັດທະນະທໍາ ແລະ ການສຶກສາ. ວັດໄດ້ກາຍເປັນສູນກາງທາງດ້ານວັດທະນະທໍາ ແລະ ການສຶກສາ. ເວລານົີ້ເກີດມີ ນັກປາດ, ອາຈານ, ນັກພາສາສາດທີ່ມີຄວາມຊໍານານໃນພາສາບາລີ-ສັນສະກິດ (ພະສົງ, ສາມັນຊົນ) ພິເສດແມູ່ນຄູ ສອນກໍມເີ ງນິ ເດອນໃຫ.້ + ຜົນງານທາງດ້ານການຂຽນ - ໜັງສຕໍານານຂຸນບູຣົມ ຫຼ ພົງສາວະດານລ້ານຊ້າງ ສະບັບທໍາອິດແຕູ່ງໂດຍ ພະມະຫາເທບຫຼວງ ພ້ອມ ດວ້ ຍຄະນະຂຽນຂນ້ຶົ ໃນສະໄໝ ເຈົາ້ ວິຊນຣະລາດ. - ໜັງສຄໍາພີປັນຈະຕັນຕະລະ ໄດ້ຮັບການແປຈາກພາສາບາລີ-ສັນສະກິດ ມາເປັນພາສາລາວ, ແປໂດຍ ສັງຄະລາຊາວິຊນລະມະຫາວຫິ ານ. ໃນຊູ່ວງສະຕະວັດທີ XVI ຢູ່ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ ມີການປັບປຸງສາສະໜາ, ສ້າງວັດວາອາຮາມ ແລະ ປູ ສະນິຍະສະຖານເຊັົນ່ : ສາ້ ງວດັ ວຊິ ນ ໃນປີ ຄ.ສ.1503-1504 ເດົ່ັນທສ່ີ ດຸ ກໍຄ ການລົບລາ້ ງການເຊີ່ອຖຜີ (ໃນສະໄໝ ຂອງເຈ້ົາໂພທິສາລະລາດ) ໂດຍການສ່ົັງມ້າງຫໍບູຊາຜີ ແລະ ສ້າງວັດຂຶ້ົນແທນ ພ້ອມທັງແຕູ່ງຄະນະທູດໄປແລກປູ່ຽນ ຄວາມຮູໃ້ ນວຊິ າຕ່າູ ງໆຢູ່ລາ້ ນນາ. V. ອານາຈັກລາວລາ້ ນຊາ້ ງໃນລາຊະການຂອງເຈ້ົາຫາ້ຼ ແສນໄຕ ຄ.ສ 1486-1495 ຮບູ : ພຣະຍາ ຫາຼ້ ແສນໄຕ ພວູ ະນາດ 1. ການຂນ້ົຶ ຄອງລາດຂອງເຈາ້ົ ຫຼາ້ ແສນໄຕ ເມີ່ອເຈ້ົາສຸລິຍະບັນລັງສະຫວັນນະຄົດແລ້ວ ພວກເສນາອາມາດທັງຫຼາຍ ຈ່ຶີງໄດ້ພ້ອມກັນອະພິເສກເຈ້ົາຫຼ້າ ແສນໄຕ (ໂອລົດອົງທີ 3 ຂອງເຈົ້າໄຊຍະຈັກກະພັດແຜູ່ນແຜ້ວ) ເຊ່ີິງເວລານັນເປັນເຈົ້າຄອງນະຄອນວຽງແກ. ຂົ້ຶນ 73

ຄອງບັນລງັ ໃນປສີ ະລູ່ ເດອນ 5 ອອກໃໝູ່ 13 ຄ່າໍ ວັນຈັນ ປີ ຄ.ສ 1986 ແລ້ວຖວາຍພະນາມວູາ່ : ພະເຈາ້ົ ຫ້ຼາແສນ ໄຕພວູ ະນາດ, ພະອົງປກົ ຄອງມາຮອດປີ ຄ.ສ 1495 ກສໍ ນົິ້ ພະຊົນ. 2. ການສາ້ ງວດັ ວາອາຮາມ ພະອົງເປັນກະສັດທີ່ມີຄວາມເຫ້ົຼອມໃສຕໍ່ພຸດທະສາສະໜາ, ພະອົງໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ປັບປຸງ ແລະ ສ່ົງເສີມຈົນມີ ນັກບວດອານາຈັກສະຫຍາມ, ຂະແມ ແລະ ລ້ານນາ ມາສຶກສາຮໍ່າຮຽນພະທໍາ, ພາສາບາລີ ແລະ ພາສາສັນສະກິດຢູ່ ນະຄອນຊຽງທອງເປັນປະຈໍາ. ໃນການຕາູ່ ງປະເທດພະອົງໄດ້ຜກູ ສໍາພັນໄມຕີກບັ ພະເຈາົ້ ແຜູນ່ ດນິ ກງຸ ສີອາຍຸດທະຍາ ໄວຢ້ ່າູ ງແໜນ້ ໜາ ແລະ ທງັ ໄດ້ກໍານດົ ເຂດແດນ. VI. ອານາຈກັ ລາວລ້ານຊ້າງໃນລາຊະການຂອງເຈາົ້ ວິຊນນະລາດ ຄ.ສ 1500-1520 ຮບູ : ສມົ ເດດັ ພຣະເຈາ້ົ ວຊິ ນນະລາດ 1. ການປັບປງຸ ທາງດ້ານສາສະໜາ ພະອົງໄດ້ເອົາໃຈໃສ່ປູ ບັ ປຸງບລູ ະນະພດຸ ທະສາສະໜາເຊ່ົນັ : - ສ້າງວັດວາອາຮາມ ສະຖານທີ່ຕູ່າງໆທາງສາສະໜາຄ ສ້າງວິຫານແສນເຈດີ (ວັດວິຊນ) ໃນປີ ຄ.ສ 1503 (ສໍາເລັດໃນປີ ຄ.ສ 1504) ມີທາດໃຫຍູ່ຊີ່ວູ່າ ເຈດີປະທຸມ ຫຼ ທາດດອກບົວໃຫຍູ່ ແຕູ່ຄົນທັງຫຼາຍເອ້ົີນວູ່າ ທາດໝ າກໂມ. ພອ້ ມກໍເຊີນພະບາງມາສະຖິດຢູວ່ ັດວຊິ ນ. 74

2. ການຈດັ ຕ້ງົັ ວຽກງານບໍລຫິ ານຝູ່າຍສງົ ພະອົງໄດ້ວາງໂຄງຮູ່າງການຈັດຕ້ົັງຂອງສົງ ກູ່ຽວກັບການບໍລິຫານພະສົງໃນທ່ົວອານາຈັກກໍຄກໍານົດ ໃຫ້ ພະສົງໃນທົ່ວອານາຈັກຕ້ອງຢູ່ໃຕ້ການປົກຄອງຂອງພະລາຊະຄະນະສົງທັງ 3 ໄດ້ແກູ່ ພະສັງຄະລາດ, ເຈົ້າຄະນະສົງ ໃຫຍູ່ຝູ່າຍຂວາ ແລະ ເຈ້ົາຄະນະສງົ ໃຫຍຝູ່ ່າູ ຍຊ້າຍ. 3. ດ້ານພາສາສາດ ຍັງໄດ້ກໍານົດເອົາພາສາບາລີ ແລະ ສັນສະກິດເປັນພາສາທ່ີສັກສິດ, ກໍານົດເອົາອັກສອນທໍາເປັນອັກສອນ ຂຽນທ່ົວໄປ ແຕູ່ຕ້ອງອີງໃສູ່ພາສາບາລີເປັນຫັຼກ. ດ່ົັງນົ້ັນ, ໃນລາຊະການນົີ້ ຈີ່ຶງເກີດມີນັກປາດອາຈານທີ່ມີຄວາມຮູ້ ເປັນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍ, ບັນດາຄໍາພີທ່ີສໍາຄັນໄດ້ມີການແປອອກມາເປັນພາສາລາວ, ວິທີແຕູ່ງກາບກອນແບບວິຊນ ມາລີ ຫຼ ໂຄງຊີສຸພາບ, ເຊິ່ີງມີການແຜູ່ຂະຫຍາຍຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍ ແລະ ໜັງສຂຸນບູລົມສະບັບທໍາອິດກໍໄດ້ຂຽນຂ້ຶົນໃນ ຍຸກນີົ.້ VII. ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງໃນລາຊະການຂອງເຈົ້າໂພທສິ າລະລາດ ຄ.ສ 1520-1550 ຮບູ : ພຣະເຈາົ້ ໂພທິສາລະລາດ 1. ນະໂຍບາຍທາງດ້ານວດັ ທະນະທາໍ ຂອງເຈ້ົາໂພທິສາລະລາດ ໃນປີມະແມ ຈຸລະສັກກະລາດ 885 (ຄ.ສ 1523) ພະອົງໄດ້ແຕູ່ງລາຊະທູດໄປຂໍເອົາພະໄຕປິດົກ ແລະ ພະສົງຄະເຈົາ້ ມາຈາກນະຄອນຊຽງໃໝູ,່ ພະເມອງແກວ້ ເຈົ້າແຜ່ນູ ດນິ ແຫູ່ງນະຄອນຊຽງໃໝູ່ ຈ່ຶີງໄດ້ແຕງູ່ ໃຫພ້ ະເທບມົງ 75

ຄົນເຖຣະກບັ ພະສົງບໍລິວານ ເຊີນຄໍາພພີ ະໄຕປີດົກ 60 ຄາໍ ພມີ າຍງັ ນະຄອນສີສັດຕະນາຄະນະຫຸດ, ດ້ວຍຄວາມເຫອຼ້ົ ມ ໃສພະພຸດທະສາສະໜາຂອງພະເຈ້ົາໂພທິສາຣະລາດ ກໍໄດ້ສະເດັດອອດບວດເປັນພິຂຸປະທັບຢູ່ວັດວິຊນມະຫາວິຫານ ເປັນເວລາ 1 ພນັ ສາ, ປີ ຄ.ສ 1527 ພະອົງໄດ້ພະລາຊະອາຍາປະກາດໃຫ້ບູ່າວໄພູ່ລາຊະດອນເລກີ ນັບຖຜີຟ້າຜີແຖນ ອນັ ເຄີຍເຊີ່ອຖມາແຕູ່ບູຮານນະການນົ້ັນໃຫໝ້ ົດໄປ, ບັນດາຫໍໂຮງກວ້ານສານ ອັນເປັນບູ່ອນຂ້ົຶນຟ້າແຖນຂອງພະເຈົ້າ ແຜູ່ນດິນໃນເມີ່ອກູ່ອນນົັ້ນ ພະອົງໃຫ້ຮ້ົຖອນອອກຖິົ້ມ ແລະ ສ້າງອາຮາມຂ້ຶົນແທູ່ນບູ່ອນຫໍຜີນົ້ັນຊ່ີວູ່າ ວັດສວຸ ັນນະຄະ ໂລກ ຫຼ ວັດສັງຄະໂລກໃນປັດຈບຸ ັນ. ນັບແຕູ່ນັ້ົນມາ ປະຊາຊົນຈໍານຫຼວງຫາຼ ຍກໍໄດ້ເສີ່ອມສດັ ທາໃນຫານເຊີ່ອຖຜີຟ້າ ຜີແຖນ... ແລະ ຫັນມາສດັ ທາໃນພຸດທະສາສະໜາຫຼາຍຂ້ຶນົ . 2. ສງົ ຄາມລ້ານຊ້າງອາຍຸດທະຍາ ຄ.ສ 1533 ກ. ສາເຫດຂອງສງົ ຄາມ: ພາຍຫັຼງການເສຍຊີວິດຂອງພະລາມາທິບໍດີ II ແຫູ່ງກຸງສີອະຍຸດທະຍາ ໃນປີ ຄ.ສ 1529 ສັກດິນາ ພາຍໃນກໍຍາດແຍູ່ງກັນຂຶົ້ນປົກຄອງຈົນແບູ່ງເປັນ 2 ກຸູ່ມປໍລະປກັ ກັນ ຄ: ກຸູ່ມທີ່ສະໜັບສະໜູນໃຫ້ ເຈົ້າອະທິດຕະຍະ ວົງ ມີຕໍາແໜູ່ງເປັນມະຫາອຸປະລາດທີ່ມີອໍານາດທາງການທະຫານຂ້ຶົນເປັນເຈົ້າແຜູ່ນດິນ ແລະ ອີກກຸູ່ມໜຶ່ີງແມູ່ນກຸູ່ມ ເຈ້ົາໄຊຍະລາຊາ ມີຕໍາແໜູ່ງເປັນລາຊະວົງ. 2 ກູຸ່ມນີ້ົເກີດມີຂໍ້ຂັດແຍູ່ງໃນລາຊະບັນລັງ ໄຊຊະນະກໍເປັນຂອງເຈ້ົາ ອະທດິ ຕະຍະວົງ. ເມ່ີອເຈາົ້ ອະທິດຕະຍະວງົ ຂ້ນຶົ ເປນັ ເຈາົ້ ແຜູນ່ ດິນແລວ້ ກໃໍ ຊຄ້ ວາມພະຍາຍາມທຸກວທິ ທີ າງ ເພອ່ີ ກໍາຈດັ ເຈ້ົາໄຊຍະລາຊາ ແລະ ພັກພວກ. ດ່ົັງນົັ້ນ, ເຈ້ົາໄຊຍະລາຊາ ພ້ອມດ້ວຍພັກພວກຈ່ີິງຫົຼບໜີມາລ້ົີໄພຢູ່ອານາຈັກລ້ານ ຊ້າງ ເພີ່ອມາເພ່ິີງພະບໍລົມທິສົມພານຂອງ ພະໂພທິສາລະລາດ ຢູ່ເມອງວຽງຈັນ ໃນປີ ຄ.ສ 1533 ພະອົງໃຫ້ພຽງ ບູ່ອນຢູ່ອາໄສ ແລະ ສະບຽງອາຫານເທົ່ານົ້ັນ ແຕູ່ຈະບໍ່ຍອມຊູ່ວຍເຫຼອທາງດ້ານກໍາລັງເມ່ີອ ເຈ້ົາອະທິດຕະຍະວົງ ຊາບ ຂູ່າວຈິ່ີງຂຽນສານມາຫາ ເຈົ້າໂພທິສາລະລາດ ໃຫ້ສ່ົງ ເຈົ້າໄຊຍະລາຊາ ຄນໃຫ້ອະຍຸດທະຍາ ແຕູ່ພະເຈ້ົາໂພທິສາລະ ລາດປະຕິເສດ, ເພາະຄິດວູ່າເປັນເລີ່ອງ ຂອງພາຍໃນອະຍຸດທະຍາ ອັນເປັນສາເຫດເຮັດໃຫ້ລ້ານຊ້າງກັບອະຍຸດທະຍາ ມີສາຍພົວພັນເລມີ່ ບແໍ່ ຈູມ່ ໃສ. - ເພີ່ອຕ້ອງການຂະຫຍາຍອະນາເຂດຮຸກຮານຊາດອີ່ນ: ເຈ້ົາອະທິດຕະຍະວົງ ອ້າງວູ່າຈະເຂົ້າມາຈັບເອົາ ເຈົ້າ ໄຊຍະລາຊາ ໄປລົງໂທດ. ຂ. ການດໍາເນນີ ສົງຄາມ ໃນທ້າຍປີ ຄ.ສ 1533 ເຈ້ົາອະທິດຕະຍະວົງ ນໍາກອງທບັ ຫວຼ ງຂອງອະຍດຸ ທະຍາ ບຸກເຂົ້າມາຕົ້ັງຖານທັບ ຢູ່ວຽງຄຸກ (ໜອງຄາຍ) ຈຸດປະສົງເພ່ີອໂຈມຕີວຽງຈັນ. ເມ່ີອຍຶດເອົາວຽງຄຸກ ສໍາເລັດກໍຂ້າມມາຕົັ້ງທັບຢູ່ສາລາຄໍາ. ສູ່ວນຝູ່າຍ ເຈົ້າໂພທິສາລະລາດ ໄດ້ແຕູ່ງໃຫ້ເຈົ້າເມອງກະບອງ ແລະ ເຈົ້າເມອງພວນ (ຊຽງຂວາງ) ນໍາກໍາລັງມາຕ່ໍ ສູ້ ຕ້ານການຮຸກຮານຂອງອະຍຸດທະຍາ ສາມາດຂັບໄລສູ່ ັດຕູອອກຈາກທົ່ງສາລາຄາໍ ແລະ ວຽງຄກຸ . ເຈົ້າອະທິດຕະຍະວົງ ໄດ້ນໍາເອົາກໍາລັງຄຸ້ມກັນຕົນເອງ ແລະ ຫົຼບໜີໄປກູ່ອນ. ດ່ັົງນົັ້ນ, ມາໃນປີ ຄ.ສ 1534 ເຈົ້າໂພທິສາລະລາດ ໄດ້ເກນ ພົນບຸກຕີເຂ້ົາບັນດາຫົວເມອງຕູ່າງໆ ຢູພ່ າກເໜອຂອງອະຍດຸ ທະຍາຈົນໄປຮອດວຽງພະງາມ ແລະ ຕ້ັົງທບັ ຢູທ່ ີ່ນົັ້ນເປັນ ເວລາ 10 ມົ້ ກບໍ ່ໍມີໃຜອອກມາຈີ່ຶງຖອຍທັບກບັ ຄນວຽງຈັນ. 76

VIII. ອານາຈກັ ລາວລ້ານຊາ້ ງໃນລາຊະການຂອງເຈົ້າໄຊເສດຖາທິລາດ 1. ປະຫວັດຫຍຂໍ້ ອງເຈາົ້ ໄຊເສດຖາທິລາດ ສົມເດດັ ພະໄຊຍະເສດຖາທິລາດເຈົ້າມີຊີເ່ ດີມວາູ່ ເຈີ້ົ່າເສດຖະວງັ ໂສ ເປນັ ພະລາຊະໂອລົດອົງທາໍ ອດິ ຂອງພະ ເຈາົ້ ໂພທສິ າລະລາດ, ພະອົງປະສດູ ໃນປມີ ະແມ ເດອນອາ້ ຍ ແຮມ 9 ຄ່ໍາ ເວລາທູ່ຽງ ໃນປີ ຄ.ສ 1550 ພາຍຫງຼັ ການ ສ້ິົນພະຊ້ົນຂອງພະເຈົ້າໂພທິສາລະລາດ ຜູ້ເປັນບິດາ. ສະພາບພາຍໃນເສນາມົນຕີເວລານ້ົັນໄດ້ເກີດມີຄວາມສັບສົນ ແລະ ແບູ່ງອອກເປັນ 2 ກູຸ່ມ, ເຊ່ີິງແຕູ່ລະກຸູ່ມມີຈຸດປະສົງສະໜັບສະໜູນເຊ້ົອສາຍກະສັດ ເພ່ີອຂຶົ້ນປົກຄອງແຜູ່ນດິນ ລາວລ້ານຊ້າງທີ່ແຕກຕູ່າງກັນ. ເມີ່ອເຫັນສະພາບຄແນວນັົ້ນພວກເສນາອາມາດທ່ີມີຄວາມຈົງຮັກພັກດີຕໍ່ອານາຈັກ ລາວລ້ານຊ້າງ ບໍ່ຢາກເຫັນຄວາມວຸ້ນວາຍທ່ີຈະກໍ່ໃຫ້ເກີດຄວາມແຕກແຍກໃນແຜູ່ນດີນລາວລ້ານຊ້າງ ຈີ່ຶງໄດ້ມີການ ປກສາຫາລກັນ ແລະ ແຕູ່ງໃຫ້ພະສັງຄະລາດເຈົ້າ, ພະຍາຍົດລກຽດ, ພະຍາສີສັດທໍາມະໄຕໂລກ ພ້ອມດ້ວຍປະຊາ ລາຊະດອນໄປເຊີນເອົາເຈ້ົາເສດຖາວັງໂສ ໂອລົດຂອງພະເຈົ້າໂພທິສາລະລາດ ທີ່ເປັນກະສດັ ປົກຄອງຢູ່ນະຄອນຊຽງ ໃ ໝູ່ໃຫ້ກັບຄນມາເປັນເຈ້ົາຊີວິດແຫູ່ງອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງແທນພະບິດາ. ເຈ້ົາເສດຖາວັງໂສ ຂົ້ຶນມາເປັນເຈ້ົາຊີວິດ ອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງໃນປີ ຄ.ສ 1550 ແລະ ຖວາຍພະນາມວູ່າ ພະອຸໄທພູທອນບໍວອນໄຊເສດຖາພູວະນາຖາທິ ປດັ ສສີ ດັ ຕະນາຄະນະຫຸດ ຫຼ ເຈົາ້ ໄຊຍະເສດຖາທລິ າດ. ຮບູ : ສມົ ເດດັ ພຣະເຈາົ້ ໄຊຍະເສດຖາທລິ າດ 2. ການຂົນຶ້ ຄອງລາດທີນ່ ະຄອນລາ້ ນນາ (ຊຽງໃໝູ່) ປີ ຄ.ສ 1538 ເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທິລາດ ເປັນໂອລົດອົງໃຫູ່ຍຂອງ ພະໂພທິສາລະລາດ ກັບ ເຈ້ົາຍິງ ຍອດຄໍາທິບ ແຫູ່ງລ້ານ ນາ (ຊຽງໃໜູ່). ເກີດເມອ່ີ ແຮມ 9 ຄໍ່າ ເດອນອ້າຍ ປີ ຄ.ສ 1534 ໃນເວລາດຽວກັນນົີ້ຢູ່ລ້ານນາ ກມໍ ີການຍາດແຍູ່ງ 77

ລາຊະບັນລັງລະຫວູ່າງພໍ່ ກບັ ລູກ ຄ: ທ້າວ ຊາຍຄໍາ (ລູກ) ກັບ ພະຍາເກດເກົ້າ ໃນທີ່ສຸດ ທາ້ ວຊາຍຄໍາ ກໍໄດ້ຂົ້ຶນຄອງ ລ້ານນາ ແຕູ່ບໍ່ໄດ້ເອົາໃຈໃສູ່ໃນການປົກຄອງ ເຮັດໃຫ້ໄພູ່ຟ້າປະຊາຊົນບ່ໍພໍໃຈຈິ່ີງໄດ້ທໍາການໂຄູ່ນລົ້ມ ແລະ ຈັບເອົາ ທາ້ ວຊາຍຄໍາ ໄປປະຫານຊວີ ິດໃນປີ ຄ.ສ 1543 (ນົັ່ງບນັ ລັງໄດ້ 6 ປີ). ຈາກນັົ້ນເສນາອາມາດຈງິີ່ ໄດ້ເຊນີ ພະເກດເກ້ົາ ກັບມາຄອງລາດຢູ່ລ້ານນາ ອີກຄົ້ັງ 1 ປີຕ່ໍມາກໍຖກພວກແສນດາວແຫູ່ງຊຽງຕຸງຂ້າຕາຍເຮັດໃຫ້ລ້ານນາຂາດກະສັດ ປົກຄອງ, ບ້ານເມອງມຄີ ວາມວຸ້ນວາຍ ຈ່ີິງໄປຂໍຄວາມຊູ່ວຍເຫຼອຈາກນະຄອນຊຽງທອງ; ເພ່ີອແກ້ໄຂບັນຫາຄວາມບ່ໍ ສະຫງົບຢູ່ລ້ານນາ ເຈ້ົາໂພທິສາລະລາດ ຈີິ່ງສົ່ງກໍາລັງໄປປາບເພ່ີອຢຸດຕິຄວາມວຸ້ນວາຍຢູ່ລ້ານນາ ແລະ ສ້າງຄວາມ ສະຫງົບສກຸ ໃຫ້ແກູ່ລາ້ ນນາອີກຄ້ັົງ. ພາຍຫັຼງທີ່ບ້ານເມອງກັບສູ່ສະພາບປົກກະຕິ ເສນາອາມາດພ້ອມດ້ວຍປະຊາຊົນ ຈິີ່ງໄດ້ໄປເຊີນເອົາ ເຈົ້າ ເຊດຖະວັງໂສ (ໄຊຍະເຊດຖາທິລາດ) ມາປົກຄອງລ້ານນາ ແຕູ່ ເຈາົ້ ໂພທິສາລະລາດ ເຫັນວູ່າ: ໂອລດົ ຂອງຕົນຍັງເຍົາ ໄວ (ອາຍຸ 12 ປ)ີ . ດ່ັົງນົັ້ນ, ຈີ່ງິ ມອບໃຫ້ ເຈົ້າຍງິ ຈລິ ະປະພາ ຜ້ເູ ປັນມະເຫສຂີ ອງ ພະເກດເກົ້າຮັກສາການແທນ. ຮອດ ປີ ຄ.ສ.1548 ເຈ້ົາຍິງຈິລະປະພາ ບໍ່ສາມາດບໍລິຫານວຽກງານຈ່ີິງແຕູ່ງຕົັ້ງເສນາອາມາດໄປເຊີນເອົາ ເຈົ້າໄຊຍະເຊດ ຖາທິລາດ ຂົ້ຶນເມອປົກຄອງລ້ານນາ (ຊຽງໃໝູ່) ພິທີສະເຫວີຍລາດຈັດຂຶົ້ນໃນມົ້ອອກໃໝູ່ 4 ຄີ່າເດອນ 11 ກົງກັບ ວນັ ພດຸ ປີ ຄ.ສ 1548 (ມີອາຍຸ 14 ປ)ີ . ຮບູ : ຂະບວນແຫູ່ ພຣະເຈາົ້ ໄຊຍະເສດຖາທລິ າດ ຂນົຶ້ ເປນັ ເຈາົ້ ແຜນູ່ ດນິ ນະຄອນຊຽງໃໝູ່ 3. ການຂນ້ົຶ ຄອງລາດທີ່ນະຄອນຊຽງທອງປີ ຄ.ສ 1550 ເມີ່ອ ພະເຈົ້າໂພທິສາລະລາດ ສະຫວັນນະຄົດ (ປີ ຄ.ສ 1550) ສະພາບການພາຍໃນອານາຈັກມີຄວາມ ວນຸ້ ວາຍ ຄ: ພະລ້ານຊ້າງ (ລກູ ເຈົາ້ ຍິງແຫູ່ງອະຍຸດທະຍາ) ແລະ ເຈົ້າວໍລະວັງໂສ (ແມເູ່ ປັນຄົນນະຄອນຊຽງທອງ) ຍາດ 78

ບັນລງັ ກນັ ; ແມູ່ຂອງພະລ້ານຊ້າງ ພ້ອມດ້ວຍເສນາມຸນຕຈີ ໍານວນໜ່ຶີງມີແຜນການຢາກເອົາ ພະລ້ານຊ້າງ ຂນ້ົຶ ເປັນເຈ້ົາ ຊີວິດ. ແຕູ່ກໍຖກຂັດຂວາງຈາກກູຸ່ມ ພະວໍລະວັງໂສ ສໍາລັບກູຸ່ມຂອງ ເຈົ້າວໍລະວັງໂສ ພັດຕ້ອງການແບູ່ງດິນລ້ານຊ້າງ ອອກເປັນ 2 ສູ່ວນ ຄ: ສູ່ວນໜີ່ຶງ ພະລ້ານຊ້າງປົກຄອງ ແລະ ອີກສູ່ວນໜ່ີຶງແມູ່ນໃຫ້ຕົນເອງປົກຄອງ. ນອກນ້ີົຍັງມີ ກຸູ່ມເສນາອາມາດຜູ້ທີ່ຈົງຮັກພັກດີ ແລະ ບໍ່ຕ້ອງການໃຫ້ມີການແບູ່ງປັນດິນແດນ, ຈ່ີິງປກສາຫາລກັນເພ່ີອຕ້ານກັບ ແຜນການຂອງ 2 ກຸູ່ມ ໂດຍໄປເຊີນເອົາ ເຈົ້າໄຊຍະເສດຖາທິລາດ ຈາກລ້ານນາມາແກ້ໄຂບັນຫາຄວາມບ່ໍສະຫງົບ ແຫູ່ງນະຄອນຊຽງທອງ. ຫັຼງຈາກນັົ້ນ ເສນາອາມາດຈີິ່ງສະຖາປະນາ ເຈ້ົາໄຊຍະເຊດຖາທິລາດ ຂຶ້ົນຄອງບັນລັງຢູ່ລ້ານ ຊ້າງ ໃນປີ ຄ.ສ.1550 ແລະ ໄດ້ຮັບນາມໃໝູ່ວູ່າ: \" ສົມເດັດພະອຸໄທພູທອນບໍວອນໄຊຍະເຊດຖາ ພູວະນາຖາທິ ປັດສີສດັ ຕະນາຄະນະຫຸດ \" ຮບູ : ວດັ ຊຽງທອງ ກ. ດາ້ ນການເມອງການປກົ ຄອງ ໂດຍສະເພາະດ້ານການບໍລິຫານອານາຈັກພະອົງໄດ້ຈັດແບູ່ງຄວາມຮັບຜິດຊອບອອກເປັນ 2 ຝູ່າຍຄ ຝູ່າຍລາຊະຕະກນຸ ແລະ ຝູາ່ ຍເສນາ, ໃນນັ້ນົ ຝູ່າຍລາຊະຕະກຸນມີ 3 ຂົັນ້ ຄ: - ພະເຈ້ົາແຜູ່ນດິນເປນັ ຜູ້ກໍາອາໍ ນາດສງູ ສດຸ ແລະ ດາໍ ລງົ ຕາໍ ແໜູ່ງເປນັ ຈອມທັບ - ມະຫາອຸປະຣາດມີໜາ້ ທເ່ີ ປັນທປີ່ ກສາ ແລະ ດາໍ ເນີນເປນັ ພາລະກິດຕາງໜາ້ ເຈົ້າຊວີ ດິ - ພະອປຸ ະໂຍວະຣາດ ຫຼ ອປຸ ະຍວຸ ະຣາດ ສູ່ວນຝູ່າຍເສນາອາມາດນັົ້ນປະກອບມີ 2 ພາກສູ່ວນຄ ພາກສູ່ວນທະຫານ ແລະ ພາກສູ່ວນປົກຄອງ, ສອງ ພາກສູ່ວນນົີ້ເປັນຜູ້ກໍາອໍານາດສູງສຸດຂອງຝູ່າຍເສນາອານມາດ ແລະ ມີຕໍາແໜູ່ງເປັນນັກຄະເສນາບໍດີ ຝູ່າຍພົນລະ ເຮອນເວລານົ້ັນແມູ່ນ ພະຍາແສນສຸລິນຄວງຟ້າ. ນອກຈາກນົ້ີ, ພະອົງຍັງໄດ້ມີການແຕູ່ງຕັົ້ງເຈົ້າປົກຄອງເມອງຕູ່າງໆ ພາຍໃນອານາຈກັ ອີກ. 79

ຂ. ການປ້ອງກັນອານາຈກັ ແລະ ການຍາ້ ຍນະຄອນຫຼວງ ຄ.ສ 1560 ພະອົງໄດ້ມີການຈັດກໍາລັງພົນຊາຍສະກັນເຂົ້າສັງກັດໃນກອງທັບ ເພ່ີອເປັນກໍາລັງປ້ອງກັນອານາຈັກ ເພີ່ອ ປ້ອງກັນຄວາມເຂົ້ັມແຂງໄວ້ 380.000 ຄົນ, ຊ້າງເສິກ 5.000 ໂຕ ແລະ ມ້າເສິກອີກເປັນຈໍານວນຫຼວງຫຼາຍ. ນອກຈາກນ້ົີ, ຍງັ ມີການເຝກິ ແອບຍຸດທະວິທສີ ູ້ຮົບຕູ່າງໆໃຫ້ແກູ່ກອງທັບ ເພີ່ອໃຫ້ມີຄວາມຊໍານຊິ ໍານານໃນການສຮູ້ ົບ ພເິ ສດໃນສະໄໝນຍີົ້ ງັ ໄດ້ມີການຈດັ ຊົັນ້ ຕາໍ ແໜງູ່ ທາງການທະຫານຄນໃໝໃູ່ ຫເ້ ປັນລະບບົ ສະເພາະຂອງກອງທບັ ຄ - ພະຍາ ມີຕໍາແໜງູ່ ເປນັ ຜູບ້ ັນຊາການທະຫານສງູ ສດຸ - ແສນມີຕໍາແໜງູ່ ເປັນຜຮູ້ ອງຜູບ້ ນັ ຊາການທະຫານສູງສຸດ ແລະ ເປັນແມູທ່ ັບ - ໝນ່ີ ມີຕໍາແໜ່ງູ ເປນັ ນາຍທະຫານ ຮບູ ພະເຈາ້ົ ໄຊຍະເສດຖາທລິ າດ ນາໍ ພາປະຊາຊນົ ສາ້ ງາດຫວຼ ງວຽງຈນັ ປີ ຄ.ສ 1565 ໃນລະຫວູ່າງສະຕະວັດທີ XVI - XVII ເປັນຊູ່ວງໄລຍະທ່ີອານາຈັກລ້ານຊ້າງ ມີຄວາມເຂົັ້ມແຂງ ທາງດ້ານການເມອງ, ການທະຫານ, ເສດຖະກິດ, ວັດທະນະທໍາ-ສັງຄົມ ແລະ ໃນຊູ່ວງໄລຍະດຽວກັນນົີ້ຢູ່ທາງພາກ ຕາເວັນຕົກສັກດີນາພະມ້າ ພວມມີບົດບາດ ແລະ ກ້າວຂົຶ້ນມາເປັນຄູ່ແຂູ່ງຂອງອານາຈັກລ້ານຊ້າງ. ພາຍຫຼັງການ ທ້ອນໂຮມອານາຈັກພະມ້າ ໃນປີ ຄ.ສ 1555 ໃຕ້ການນໍາພາຂອງ ບູເລັງນອງ ຈາກນົ້ັນກເໍ ລີມ່ ດໍາເນີນນະໂຍບາຍຮຸກ ຮານອານາຈັກຕູ່າງໆທ່ີຢູ່ອ້ອມຂ້າງ ໃນເບ້ົອງຕົ້ນ ພວກເຂົາໄດ້ທໍາການຍຸແຍູ່ໃຫ້ສັກດິນາພາຍໃນລ້ານນາ ປະກາດ ແຍກຕົວອອກຈາກລ້ານຊ້າງ, ອີກດ້ານໜ່ຶີງກໍໃຊ້ກໍາລັງນາບຂູ່ບັນດາຫົວເມອງຕູ່າງໆຢູ່ລ້ານນາ ໃຫ້ມາຂ້ຶົນກັບຕົນ. ເມີ່ອສໍາເລັດການຍຶດຄອງລ້ານນາ ແລ້ວເປົຶ້າໝາຍຕໍ່ໄປແມູ່ນບຸກຕີເອົາອານາຈັກອະຍຸດທະຍາ ທັງນົ້ີກໍເພີ່ອຕັດແຍກ ເສ້ົັນທາງການຕິດຕໍ່ທາງທະເລຂອງລ້ານຊ້າງ. ພວກເຂົາພະຍາຍາມເຮັດໃຫ້ລ້ານຊ້າງຢູ່ຢູ່າງໂດດດູ່ຽວ. ຈາກນັົ້ນກໍຈະ ຈດັ ເກນກໍາລັງທງັ ໝົດບກຸ ຍຶດເອົາອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງ. 80

ເມ່ີອເຫັນເລູ່ກົນອັນຊົ່ວຮ້າຍຂອງພະມ້າ ມາໃນປີ ຄ.ສ 1556 ພະເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທິລາດ ໄດ້ຮຽກເສນາ ມຸນຕີເປີດກອງປະຊມ, ເພ່ີອປກສາຫາລ ແລະ ວາງແຜນປ້ອງກັນອານາຈັກກອງປະຊມເປັນເອກະສັນກັນວູ່າ: \" ນະຄອນຊຽງທອງບໍ່ເໝາະທີ່ຈະເປັນນະຄອນຫຼວງອີກຕ່ໍໄປ \". ເພາະຢູ່ໃກ້ເຂດອິດທິພົນຂອງພະມ້າ ທີ່ກໍາລັງບຸກຍຶດ ເອາົ ລາ້ ນນາ ແລະ ລ້ານຊາ້ ງ ອາດຈະເປນັ ເປຶ້າົ ໝາຍຕ່ໄໍ ປ. ການຍ້າຍນະຄອນຫຼວງຈາກຊຽງທອງ ມາຢູ່ວຽງຈັນ ໃນປີ ຄ.ສ 1560 ຂອງ ພະເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທິລາດ ແມູ່ນແນໃສູ່ 3 ຈດຸ ປະສົງໃຫຍູ່ ຄ: - ດາ້ ນເສດຖະກດິ - ດ້ານການປກົ ຄອງ - ດ້ານການປ້ອງກັນອານາຈັກ ຄ. ການສາ້ ງສີ່ິງກໍສ່ ້າງຕູາ່ ງໆຂອງເຈາົ້ ໄຊຍະເສດຖາທລິ າດ ພາຍຫັຼງ ພະເຈົ້າໄຊຍະເສດຖາທິລາດ ຍ້າຍນະຄອນຫຼວງມາຢູ່ວຽງຈັນ ໃນ ປີ ຄ.ສ 1560 ພະອົງກໍໄດ້ ນາໍ ພາໄພູ່ຟ້າປະຊາຊົນສ້າງສາ, ພັດທະນານະຄອນຫຼວງວຽງຈນັ ໃຫເ້ ປນັ ສູນກາງທາງດ້ານວັດທະນະທາໍ , ເສດຖະ ກິດ- ສັງຄມົ ແລະ ເປນັ ສູນກາງການປກົ ຄອງ. ໄດສ້ າ້ ງລະບບົ ການປ້ອງກັນນະຄອນຫວຼ ງຢ່າູ ງແໜນ້ ໜາຄ: ສາ້ ງກາໍ ແພງປອ້ ງ ກັນມີເຖງິ 3 ຊັົ້ນດ້ານການປົກຄອງພະ ເຈ້ົາໄຊຍະເຊດຖາທິລາດ ໄດ້ນໍາໃຊ້ລະບບົ ອາດຍາສດິ ທງັ 4 ມີ: - ເຈົ້າແຜູນ່ ດິນ - ເຈາ້ົ ມະຫາອຸປຣາດ - ເຈາ້ົ ລາດສະວົງ - ເຈົ້າລາດສະບຸດ ດໍາເນນີ ການສ້າງສາພັດທະນານະຄອນຫວຼ ງແຫູ່ງໃໝູ່ ຄ: ສ້າງລະບົບຖະໜນົ ຫົນທາງ ສ້າງພະລາຊະວງັ , ຫໂໍ ຮງ ສ້າງວັດວາອາຮາມເຊັ່ົນ: ຫໍພະແກ້ວ (ປີ ຄ.ສ 1565), ພະທາດຫຼວງ (ປີ ຄ.ສ 1566) ວັດອົງຕົ້ (ປີ ຄ.ສ.1566), ວັດອິນແປງ, ວັດສີເມອງ, ວັດສີສັງວອນ. ນອກຈາກນົ້ີ, ຍັງມີການຫໍຼ່ພະພຸດທະຮູບຫຼາຍອົງເຊ່ັົນ: ພະສຸກ (ຈົມນໍ້າຢູ່ທູ່າບ້ານເວີນສຸກ), ພະໃສ (ຢູ່ວັດໂພນພິໄຊ ໜອງຄາຍ) ພະເສີມ (ຢູ່ວັດປະທຸມວະນາລາມ) ແລະ ພະອງົ ຕົ້ (ຈາໍ ປາ ແກ້ວມະນີ ເຫ້ຼົມັ 5; ປີ ຄ.ສ.1980 ໜາ້ 25) 81

ຮບູ ຖາູ່ ຍ: ຫໍພະແກ້ວ ຮູບຖາູ່ ຍ: ວັດອົງຕ້ົ 82

ຮບູ ຖາູ່ ຍ: ອິນແປງ ຮບູ ຖາູ່ ຍ: ວດັ ສເີ ມອງ 83

ຮບູ ຖາູ່ ຍ: ວດັ ສີສງັ ວອນ ຮບູ : ພຣະສຸກ 84

ຮບູ : ພຣະໃສ ຮບູ : ພຣະເສມີ 85

ຮບູ : ພຣະອົງຕ້ົ ງ. ດ້ານການຕູ່າງປະເທດ ດາເນນີ ການຜກູ ສາພນັ ທະໄມຕີກັບອາຍຸດທະຍາ ສ້າງພະທາດສີສອງຮັກຢູ່ເມອງດູ່ານຊ້າຍ (ປີ ຄ.ສ 1560-1563) ປັດຈຸບັນຢູ່ອໍາເພີດູ່ານຊ້າຍ ຈງັ ຫວັດເລຍີ . (ຈໍາປາ ແກວ້ ມະນີ ເຫ້ົຼັມ 5, ປີ ຄ.ສ.1980; ໜ້າ 64) ດໍາເນີນການຜູກສໍາພັນ ກັບ ອາຍຸດທະຍາ ດ້ວຍການແຕູ່ງດອງ (ຈໍາປາ ແກ້ວມະນີ ເຫ້ົັຼມ 5 ປີ ຄ.ສ 1980 ໜາ້ 65-66 ) IX. ສງົ ຄາມລ້ານຊ້າງ-ພະມາ້ 1. ສາເຫດຂອງສົງຄາມ. ການປາບກຸູ່ມກະບົດຊຽງໃໝູ່ (1551 ແລະ 1555 ) ປີ 1551: ໃນປີ 1551 ພະຍາສຸທັດສະນະ ເຈົ້າຄອງນະຄອນຊຽງແສນໄດ້ທາການຍຶດອານາດຈາກ ພະຍາ ກງົ ກາງຣາດ; ສະນົ້ນັ , ເຈາົ້ ໄຊຍະເສດຖາທິຣາດ ໄດ້ສ່ງົ ກາໍ ລັງໄປປາບປາມ ແລະ ຈດັ ຕັົງ້ ການປກົ ຄອງຄນໃໝູ່. ປີ 1555: ໃນປີ ຄສ 1553 ທີ່ນະຄອນຊຽງໃໝູ່ ກຸູ່ມກະບົດ ໄດ້ທາການຍຶດອານາດອີກແລ້ວແຕູ່ງຕົ້ັງພະ ເມກຸຕິ ຂົຶ້ນເປັນເຈົ້າແຜູ່ນດິນ: ສະນ້ັົນໃນປີ ຄສ 1555 ເຈົ້າໄຊຍະເສດຖາທິຣາດ ໄດ້ແຕູ່ງຕ້ົັງກໍາລັງຂ້ົຶນໄປປາບປາມ ອກີ ; ສວູ່ ນຝູ່າຍ ພະເມກຕຸ ິ ເກດີ ຢ້ານກົວຈຶ່ງີ ໄດແ້ ຕູ່ງທດູ ນາໍ ເອາົ ເຄີ່ອງບນັ ນາການໄປຖວາຍ ບູເຣງັ ນອງ ແຫູ່ງຫົງສາວະ ດີ (ພະມ້າ) ເພີ່ອທູດຂໍກໍາລັງລົງມາອາລັກຂາ. ພະມ້າຈຶ່ີງສວຍໂອກາດຖເອົາເຫດການນົ້ີ ເປັນຕົ້ນເຫດຂອງຄວາມຂັດ ແຍູ່ງລະຫວູາ່ ງ ພະມ້າ-ລ້ານຊາ້ ງ ເພີອ່ ເຮດັ ສງົ ຄາມກບັ ລ້ານຊ້າງ. 86

ຄວາມຕ້ອງການຂະຫຍາຍອິດທິພົນ, ຂະຫຍາຍອານາເຂດຂອງສກັ ດນີ າພະມາ້ : - ແຕູ່ກູ່ອນພະມາ້ ແຕກແຍກກນັ ມີຫຼາຍກ່ມູຸ : ເຜ່ົາໄຕໂມ ພະມາ້ ແຫງູ່ ກງຸ ອັງວະ ມອນ ແຫງູ່ ກງຸ ຫົງສາວະດີ ພະມາ້ ຕອງອູ່ - ຕະເບັງຊະເວຕີ ແຫູ່ງແຄວ້ນຕອງອູ່ ໄດ້ທໍາການທ້ອນໂຮມດິນແດນ ພະມ້າເກອບຈະສໍາເລັດມາຮອດ ປີ ຄສ 1550 ໄດເ້ ສຍຊີວດິ ຈາກນັນ້ົ ບເູ ຣງັ ນອງ ໄດສ້ ຶບຕ່ໍການທອ້ ນໂຮມດິນ ແດນຈນົ ສໍາເລດັ ໃນປີ ຄ.ສ 1555. - ເມີ່ອຊະນະສົງຄາມການທ້ອນໂຮມດິນແດນ ເຊິີ່ງເປັນສົງຄາມຍຶດເຍີ່ອຍາວນານ ບູເຣັງນອງ ຜູ້ມີສາຍາ ນາມວູ່າ: \"ເຈົ້າແຫູ່ງສິບທິດ\" ຈຶ່ີງມີຄວາມຕ້ອງການຂະຫຍາຍອໍານາດຂະຫຍາຍອິດທິພົນໃນຂົງເຂດອາຊີຕາເວັນ ອອກສຽງໃຕ້ ໂດຍມເີ ປ້ຶາົ ໝາຍແນໃສູ່ລາ້ ນນາ, ອາຍຸດທະຍາ ແລະ ລ້ານຊ້າງ. 2. ແຜນການປ້ອງກນັ ອານາຈກັ ຂອງລ້ານຊາ້ ງ - ດາເນນີ ການຍກົ ຍ້າຍນະຄອນຫຼວງ ຈາກຊຽງທອງລົງມາຕງົັ້ ຢູ່ ວຽງຈນັ (1560) - ສາ້ ງກາແພງອ້ອມນະຄອນຫວຼ ງວຽງຈນັ - ດາເນີນການປັງປຸງເມອງດູ່ານ ເຊັົ່ນ: ວຽງຄຸກ, ວຽງງົວ, ວຽງພັນພ້າວ, ວຽງປາກຫ້ວຍຫຼວງ (ຂຶົ້ນກັບ ໜອງຄາຍໃນປັດຈຸບັນ), ວຽງປາກງ່ີມ, ວຽງໜອງຫານນ້ອຍ, ວຽງໜອງຫານຫວຼ ງ, ວຽງແກ້ວ, ວຽງຄໍາ ແລະ ຊາຍ ຟອງ. - ປັບປງຸ ກາລງັ ກອງທັບ, ເຝກແອບທະຫານ, ເຝກແອບຊາ້ ງເສກິ ແລະ ມາ້ ເສິກ. - ປບັ ປຸງລະບົບບລໍ ຫິ ານ. - ສ້າງສາຍສາພັນພເິ ສດກັບອາຍຸດທະຍາ (ສະໄໝລາດຊະການພະມະຫາຈກັ ກະພດັ ). 3. ການດໍາເນນີ ສງົ ຄາມ ກ. ການດາໍ ເນນີ ສົງຄາມໄລຍະທີ 1 ປີ ຄ.ສ 1563 - ໃນປີ ຄ.ສ 1563 ເຈ້າົ ໄຊຍະເສດຖາທຣິ າດ ໄດ້ລົງໄປປະຕບິ ດັ ລາຊະກດິ (ກວດກາ) ຢ່ທູ າງໃຕ້: - ທ່ວີ ຽງໜອງຫານ ໂດຍໄດ້ສ້າງປອ້ ມປາການຂ້ຶນົ ເລ່ີມແຕປູ່ ີ 1562. - ທວີ່ ຽງສຸຣິນ (ປາກນ້ົາຫນີ ບູນ) 1563. - ທເ່ີ ມອງໂສກ (ສາລະວັນ) 87

- ທ່ີເມອງຊງ (ອັດຕະປື) ເພີ່ນໄດ້ສ້າງສະຖານທີ່ເຝກຊ້າງ ແລະ ທາການເຝກຊ້າງປູ່າໃຫ້ ເປັນຊ້າງເສິກ ຢູ່ທົ່ງຂ້ີົຄວາຍ (ເມອງເກົ່າອັດຕະປື, ຢູ່ທ່ີນົ້ີ ເພ່ີນໄດ້ຮັບການຮູ່ວມມຊູ່ວຍເຫຼອຈາກ ພະຄູຫູຍາວ ຜູ້ທີ່ມີອິດທິພົນຢູ່ ເຂດນົັນ້ . -ໃນປີ ຄ.ສ ກອງທັບພະມ້າ ໄດ້ບຸກຕີເຂົ້າລາ້ ນຊ້າງ ໂດຍອ້າງວູ່າໄລູ່ຕິດຕາມຜູ້ນໍາຂະບວນການຕໍສ່ ູ້ກອບ ກເູ້ ອກະລາດຂອງປະຊາຊນົ ລ້ານນາ: ພະຍາສາມລາ້ ນ ແລະ ພະຍາຈູ່າບ້ານ (ຄວາມຂິງແລ້ວຜນູ້ ໍາຂະບວນການຕໍ່ສ້ຂູ ອງ ຊາວລ້ານນາ ມີ 3 ຄົນຄ: ພະຍາສາມລ້ານ, ແສນນ້ອຍ ແລະ ພະຍາຈູ່າບ້ານ. ພາຍຫຼັງທີ່ປາລາໄຊ ແສນນ້ອຍ ໄດ້ຫົຼບ ໜີໄປູ່ເມອງຊຽງແຂງ, ສູ່ວນພະຍາສາມລ້ານ ແລະ ພະຍາຈູ່າບ້ານ ໄດ້ຫຼົບໜີມາຂໍລີົ້ໄພທີ່ລ້ານຊ້າງ ໂດຍມຸູ່ງໜ້າໄປທີ່ ຫຼວງພະບາງ, ເມ່ີອຖກໄລູ່ຕິດຕາມກໍຫົຼບລົງໄປທີ່ເມອງພວນ, ສບຕໍ່ລົງໄປທີ່ວຽງຈັນ ແລະ ສບຕໍ່ຕິດຕາມກອງທັບ ເຈົ້າໄຊຍະເສດຖາທິຣາດ ທ່ີລົງໄປໜອງຫານ), ເມີ່ອກອງທະຫານພະມ້າໄລູ່ຕິດຕາມເຂົ້າ ຫຼວງພະບາງ ພະຍາສາມ ລ້ານ ແລະ ພະຍາຈູ່າບ້ານ ກໍຫົຼບໜີເຂົ້າເມອງພວນ, ເມ່ີອຖກຕິດຕາມອີກ ພວກເພີ່ນກໍສບຕ່ໍຫຼົບໜີລົງມາວຽງຈັນ ແລະ ສບຕໍ່ລງົ ໄປໜອງຫານອີກ. - ກອງທະຫານ ພະມ້າໄດ້ບຸກຕີເຂົ້າວຽງຈັນ, ຈາກນ້ັົນກໍທໍາການປຸ້ນສະດົມ ແລະ ຈັບກຸມເຊົ້ອສາຍກະ ສດັ : - ເຈົ້າມະຫາອຸປະຣາດ (ນ້ອງຊາຍຂອງເຈົ້າໄຊຍະເສດຖາ) - ເຈາ້ົ ນາງແທນູ່ ຄາ (ພະມານດາຂອງເຈົາ້ ໄຊຍະເສດຖາ) - ເຈ້າົ ນາງຄາໄຂ (ນ້ອງສາວຂອງເຈົາ້ ໄຊຍະເສດຖາ) - ເຈົາ້ ໄຊຍະເສດຖາທຣິ າດ ໄດ້ຈັດແບງູ່ ກາໍ ລງັ ອອກເປັນ 2 ກອງທັບໃຫຍ:ູ່ ກອງທັບທີ 1 ບັນຊາໂດຍ ພະຍາແສນສຸຣິນ ເຄີ່ອນທັບອອກຈາກໜອງຫານ ບຸກຕີຍຶດເອົາວຽງຈນັ ຄນ ຂັບ ໄລູ່ກອງທັບພະມ້າ. ກອງທບັ ທີ 2 ນໍາໂດຍ ພະເຈົ້າໄຊຍະເສດຖາທຣິ າດ ເປນັ ກອງໜນູ ເຄອ່ີ ນທັບອອກຈາກອດັ ຕະປ.ື ເມີ່ອຍຶດວຽງຈັນໄດ້ແລ້ວ ເຈົ້າໄຊຍະເສດຖາ ໄດ້ແຕູ່ງຕ້ັົງ ພະຍາຊ້າຍແຂນຫັກ ແສນຊູ່າງທູ່າວໄລູ່ຕິດຕາມ ກອງທະຫານພະມ້າ ຈົນຮອດ ເມອງນູ່ານ ແຕູ່ກໍບໍ່ສາມາດກອບກູ້ເອົາຜູ້ທ່ີຖກພະມ້າຈັບກຸມໄປນົ້ັນຄນມາໄດ້ ຈຶີ່ງກັບ ຄນ. ສົງຄາມຄົັ້ງນ້ີົ ເຖິງຈະບຸກຕິໄວ ແລະ ຖອນອອກໄວກໍຕາມ, ແຕູ່ກໍສ້າງຄວາມເສຍຫາຍໃຫ້ແກູ່ລ້ານຊ້າງ ເພາະວູ່າຊາວລາ້ ນຊາ້ ງ ໂດຍສະເພາະແມນູ່ ຊາວເມອງຽງຈັນ ໄດຖ້ ກປນຸ້ ສະດົມ ແລະ ເຊ້ົອສາຍຂອງກະສດັ ຈໍານວນໜຶີ່ ງ ໄດ້ຖກຈັບເປນັ ສະເລຍີ ເສິກໄປຢູ່ພະມາ້ . ຂ. ການດາໍ ເນນີ ສງົ ຄາມໄລຍະທີ 2 ປີ ຄ.ສ 1570 ສງົ ຄາມພະມ້າ-ລ້ານຊ້າງ ຄ້ັົງທີ 2 ໄດ້ເກີດຂ້ຶົນພາຍຫັຼງທ່ີກອງທັບລ້ານຊ້າງໄດ້ໄປຊູ່ວຍອາຍຸດທະຍາ 2 ຄງົັ້ ຄ: ໃນປີ ຄ.ສ 1567 ແລະ 1569: 88

ໃນປີ ຄ.ສ 1567 ເຈົ້າໄຊຍະເສດຖາທິຣາດ ໄດ້ຍົກທັບໄປຊູ່ວຍ ອາຍຸດທະຍາ ຕາມການຂໍຮ້ອງຂອງ ພະມະຫິນທະຣາຊາ ກະສັດແຫູ່ງ ອາຍຸດທະຍາເພີ່ອປາບປາມ ມະຫາທໍາມະຣາຊາ ເຈົ້າເມອງພິດສະນຸໂລກທ່ີຮັບໃຊ້ ພະມ້າ. ສງົ ຄາມຄ້ົັງນີົ້ ເຈົາ້ ໄຊຍະເສດຖາທິຣາດໄດ້ມີກນຸ ລະຍຸດການເສກິ ເຮດັ ໃຫ້ກອງທັບພະມ້າທມີ່ າຊວູ່ ຍ ມະຫາທໍາ ມະຣາຊາ (ເຈາ້ົ ເມອງພດິ ສະນຸໂລກ) ປາລາໄຊ. ໃນປີ ຄ.ສ 1569 ເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທຣິ າດ ໄດ້ຍົກທັບໄປຊູ່ວຍ ອາຍຸດທະຍາ ຕາມການຂໍຮອ້ ງຂອງ ພະມະຫິນທະຣາຊາ ກະສັດແຫູ່ງ ອາຍຸດທະຍາອີກຄ້ົັງໜີ່ຶງເພີ່ອຕ້ານການຮຸກຮານຂອງພະມ້າ: ແຕູ່ໃນສົງຄາມຄັົ້ງນົ້ີ ກອງທັບລ້ານຊ້າງ ໄດ້ຕົກໃນອຸບາຍການເສິກຂອງກອງທັບະມ້າ. ໃນທີ່ສຸດກອງທັບລ້ານຊ້າງໄດ້ປາລາໄຊກັບຄນ ກອງທະຫານລ້ານຊາ້ ງໄດຖກເສຍຫາຍຫາຼ ຍສົມຄວນ. + ການກະກຽມປອ້ ງກັນນະຄອນຫວຼ ງວຽງຈັນ : ພາຍຫຼັງກັບຈາກການໄປຊູ່ວຍ ອາຍຸດທະຍາ ຕ້ານພະມ້າໃນປີ ຄ.ສ 1569, ເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດ ໄດ້ ເປດີ ກອງປະຊມຄັົ້ງໃຫຍູ່ຂຶນົ້ ທີວ່ ຽງຈນັ ໂດຍມີ ຄະນະເສນາບໍດີ ແລະ ແມູ່ທັບນາຍກອງທງັ ໝົດເຂົ້າຮູ່ວມ ເພອີ່ ກະກຽມການປອ້ ງກັນສົງຄາມຮກຸ ຮານຄງັ້ົ ໃໝ່ຈູ າກພະມາ້ ແລະ ກອງປະຊມໄດຕ້ ົກລົງກນັ ດັົງ່ ນົ:ີ້ - ເຮັດໃຫ້ວຽງຈັນເປນັ ເມອງເປີດ - ອບົ ພະຍົບຊາວວຽງຈນັ ອອກຈາກຕວົ ເມອງວຽງຈນັ ໃຫໝ້ ົດ - ຈັດຕັງ້ົ ກອງທັບຫວຼ ງ ອອກເປັນຫຼາຍກອງສູ້ຮບົ ແບບກອງຫອຼ ນ - ຈັດຕງົ້ັ ກາລງັ ສະກດັ ກນັ້ົ ກອງລາລຽງສະບຽງຂອງສັດຕູເຊ່ີິງຄາດວູ່າຈະເຄອ່ີ ນມາ 2 ເສນ້ົັ ທາງ - ຈາກຊຽງແສນລງົ ມາຕາມລໍາແມູນ່ ໍ້າຂອງ - ມາຈາກອະຍຸດທະຍາ ກຽມທີ່ຕ້ົັງ (ທ່ີໝົັ້ນ) ຂອງກອງທັບຫຼວງບັນຊາ ໂດຍເຈົ້າແຜູ່ນດິນເຊ່ັົນ : ວຽງປາກງີ່ມ, ວຽງໜອງຫານ (ອູ ດອນ), ວຽງສູລິນ (ປາກນາ້ໍ ຫນີ ບນູ ), ເພອ່ີ ໃຊເ້ ປນັ ບອູ່ ນຫອຼ ກລໍ້ສດັ ຕູສມົ ທບົ ກັບການບກູ ໂຈມຕເີ ຄ່ີອນທີ່. ຈັດຕ້ົັງກອງທັບໃຫຍູ່ 3 ກອງທັບໄປສະກັດຢູ່ປູ່າດົງສາມດ້ານຂອງເມອງວຽງຈັນ, ເຊ່ີິງຄາດວູ່າກອງທັບ ພະມາ້ ຈະຖອນອອກໄປ. ສະຫຼບແລ້ວ: ຊາວລ້ານຊ້າງໄດ້ໃຊຍ້ ດຸ ທະວທິ ີປອ້ ງກນັ \"ແບບບ້ານຮ້າງເຮອນເປ່ົັາ \" ຍຸດທະວທິ ສີ ້ຮູ ບົ \" ແບບກອງຫອຼ ນ \" + ກອງທບັ ພະມາ້ ບກຸ ໂຈມຕເີ ຂ້ົາລາ້ ນຊ້າງ : - ໃນປີ ຄສ 1571 ບເູ ຣັງນອງໄດ້ເຄອ່ີ ນທັບ ມກີ ໍາລັງເຖງິ 10 ກອງທບັ (ປະມານ 650 000 ຄົນ) ລວມມີ ທັງທະຫານພະມ້າ, ລ້ານນາ, ອາຍຸທະຍາ, ມີອາວຸດປືນໃຫຍູ່ (ສະບູຫຼວງ) ປະມານ 1000 ກະບອກ (ຈາປາແກ້ວ ມະນີ (ເຫ້ຼົັມ 6) 1980 5-6) ບຸກຕເີ ຂົາ້ ລາ້ ນຊ້າງໂດຍແບູ່ງເປນັ 3 ປກີ ຄ: 89

ປີກທີ 1 ນໍາພາກອງທັບໂດຍ: ມະຫາອຸປະຣາດ (ລູກຊາຍຂອງບູເຣັງນອງ), ເຄີ່ອນທັບມາທາງເມອງຊ້າຍ ຊຽງຄານ. ປີກທີ 2 ນໍາພາກອງທັບໂດຍ: ເຈ້ົາກຸງອັງວະ (ລູກເຂີຍ), ເຈົ້າເມອງແປ (ນ້ອງຊາຍ), ເຄ່ີອນທັບມາທາງສະ ໜສໍ (ເມອງເພດັ ສະບນູ ໜອງບວົ ລໍາພູ). ປີກທີ 3 ນໍາພາກອງທັບໂດຍ: ບູເຣັງນອງ, ເຄີ່ອນທັບມາທາງນໍ້າຊີ ເຂົ້າເມອງບົວ (ໄຊຍະພູມ) ໜອງບົວລໍາ ພູ. ກອງທັບພະມ້າໄດ້ບຸກຍຶດເອົາໜອງບົວລໍາພູ, ທູ່າບໍ, ວຽງຄຸກ, ວຽງພະໂຄ (ໜອງຄາຍ). ຈາກນ້ົັນກໍເກນເຮອ ປະມານ 500 ລໍາ ແລ້ວເອົາເຮັດຂົວ (ບັກ) ຂ້າມແມູ່ນົ້າຂອງຢູ່ທາງໃຕ້ດອນສັງຄີ, ຈາກນົ້ັນກໍບຸກຍຶດເອົາ ນະຄອນຫວຼ ງວຽງຈນັ ໄດ້ຢາູ່ ງງ່າູ ຍດາຍ. ກອງທບັ ພະມ້າ ບໍ່ໄດ້ພບົ ຊັບສນິ ເງິນຄາໍ , ເຂົ້າປາອາຫານ, ຕະຫຼອດຮອດຜຄູ້ ົນ ຊາວເມອງ ທ່ີຈະບັງຄັບ ຈັບມາໃຊ້ບໍາເລີສຸກກໍບໍ່ມີ ພົບພຽງແຕູ່ບ້ານຮ້າງເຮອນເປ່ັົາ ທີ່ລາວລ້ານຊ້າງປະຖ້ົິມໄປ ໂດຍ ເຈດຕະນາ ກອງທະຫານພະມ້າ ຍັງຖກກອງທັບລ້ານຊ້າງ ຫຼອນຕີໃນຍາມກາງຄນ ແລະ ກາງເວັນກອງລໍາລຽງ ອາຫານ ກໍຖກໂຈມຕສີ ະກັດກັົ້ນ. ກອງທັບພະມາ້ ບໍ່ສາມາດພົວພນັ ກັບພາຍນອກໄດ້ ກອງທະຫານພະມາ້ ໄດ້ຖກລອບ ຂ້າ. ເຈັບເປັນລົ້ມຕາຍເພາະຖກໂຈມຕີສົມທົບກັບການອຶດຫິວ ແລະ ລ້ົມປູ່ວຍ ເຮັດໃຫ້ກໍາລັງລຸດລົງເລ້ົອຍໆ, ສະນ້ນັົ ບູເຣງັ ນອງ ໄດ້ຕັດສິນໃຈຖອນອອກຈາກວຽງຈັນ. ໃນຄະທີ່ກອງທະຫານພະມ້າ ພວມຖອນອອກໄປຈາກວຽງຈັນນ້ົັນ, ກອງທັບລ້ານຊ້າງພາຍໃຕ້ການບັນຊາ ຂອງ ເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດ ໄດ້ທໍາການເປີດການບຸກໂຈມຕຄີ ້ັົງໃຫຍູ່ ເພ່ອີ ຂັບໄລູ່ ແລະ ດັບສູນຢູ່າງແຂງແຮງ ບ້ັົນ ຮບົ ທດີ່ ເຸ ດອດກູ່ອນໝູ່ແມູ່ນເກດີ ຢວູ່ ຽງຄຸກ (ໝອງຄາຍ), ໜອງບົວລາໍ ພູ ແລະ ບ້ານອະໂນໂສມ (ບ້ານອະໂນໂສມ ຍັງ ບ່ໍຮູ້ຊັດເຈນວູ່າຕ້ັົງຢູ່ໃສ, ໃນປຶ້ມຂອງ ມະຫາສີລາວິຣະວົງ (1973: 71) ໄດ້ບອກໄວ້ວູ່າ ບ້ານອະໂນໂສມແມູ່ນບ້ານ ປາກໂສມ (ແຕູ່ບໍ່ຮູ້ວູ່າແມູ່ນບູ່ອນໃດ). ສູ່ວນໃນປ້ຶມຂອງ ມະຫາຄໍາ ຈາໍ ປາແກ້ວມະນີ (ເຫົຼັ້ມ6: 1980) ໄດ້ບອກວູ່າ ບ້ານອະໂນໂສມ ອາດແມູ່ນບ້ານນະຄອນລາຍ ເມອງໜອງຫານ ຈັງຫວັດອຸດອນ), ກອງທັບລ້ານຊ້າງ ໄດ້ສບຕ່ໍບຸກ ໂຈມຕີ ຂັບໄລູ່ກອງທະຫານພະມ້າ ອອກຈາກເຂດແດນລ້ານຊ້າງ ໃນເຂດເມອງນູ່ານ. ສົງຄາມຄັ້ົງນີ້ົ ໄດ້ເຮັດໃຫ້ ກອງທັບພະມ້າ ຖກຂ້າຕາຍຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍ, ກອງທັບລ້ານຊ້າງຈັບສະເລີຍເສິກໄດ້ປະມານ 30 000 ຄົນ, ຊ້າງເສິກ ປະມານ 200 ໂຕ ແລະ ເກບັ ງາຊ້າງ (ທີຕ່ າຍແລ້ວ) ໄດ້ 1250 ຄູ່. ຄ. ການດໍາເນນີ ສງົ ຄາມໄລຍະທີ 3 ປີ ຄ.ສ 157-1575 ພາຍຫັຼງ ພະເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດ ສົິ້ນພະຊນົ ໃນປີ ຄ.ສ 1572 (ມະຫາສີລາວິລະວງົ (1973: 73) ກູ່າວວູ່າພະອົງສົິ້ນພະຊົນປີ 1572 ເວລານ້ັົນມີໂອລົດພະໜ່ໍເມອງອາຍຸໄດ້ 5 ປີ ), ສູ່ວນ (ປຶ້ມຂອງມະຫາຄາຈາປາ ແກ້ວມະນີ (ເຫັ້ົຼມ6: 1980) ວາູ່ ພະເຈ້ົາໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດສົິນ້ ພະຊົນໃນປີ 1573 ຍ້ອນພະຍາດໄຂປ້ ູ່າໃນຂະນະທີ່ ປະຕິບັດລາຊະກິດ (ແກ້ໄຂບັນຫາຊາຍແດນ ລ້ານຊ້າງ-ຂະແມ) ຢູ່ອັດຕະປືເວລານັ້ົນ ພະໂອລົດຫາກໍກໍາເນີດ), ສູ່ວນ 90

(ປະຫວັດສາດລາວດຶກ ດາບັນ-ປັດຈຸບັນ ຫັຼງຈາກ ເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດ ຍົກທັບໄປຕີຂັບໄລູ່ທະຫານຂະເໝນທ່ີ ເມອງ ສັນທຸກ (ເມອງໜ່ີຶງທ່ີຢູ່ຊາຍແດນອີສານ-ກໍາປູເຈຍ) ປາລາໄຊກັບຄນໄປຕົ້ັງຫຼັກປັບປຸງກໍາລັງຢູ່ ບ້ານອຶດກະບ ແລະ ສ້ນົິ ພະຊົນທນີ່ ນົ້ັ ດວ້ ຍໄຂປ້ າູ່ (ໂພທິສານ ແລະ ພູມມະຈັນ 2000: 213). ພາຍຫຼັງເພີ່ິນສົ້ິນພະຊົນແລ້ວ ພາຍໃນວົງການປົກຄອງໄດ້ເກີດຄວາມວຸ້ນວາຍ, ຍ້ອນການຂັດ ແຍູ່ງຍາດຊິງ ອາໍ ນາດລະຫວ່າູ ງຂຸນນາງຊນ້ົັ ສງູ . ພະຍາແສນສຸຣິນທະລໄຊ (ເປັນບິດາຂອງ ມະເຫສີເອກ ຂອງເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດ ເປັນປູ່ຂອງພະໜ່ໍ ຄໍາ) ຕໍາແໜູ່ງແສນເມອງ ທັງເປັນອັກຄະເສນາບໍດີຝູ່າຍທະຫານ, ສະຖາປານາຕົນເອງເປັນຜູ້ສໍາເລັດລາຊະການ ແຜນູ່ ດນິ . ພະຍາຈັນສີຫາລາດ (ຈັນກອງນາງ) ອັກຄະເສນາບໍດີຝູ່າຍປົກຄອງ ໄດ້ທໍາການຂັດຄ້ານ ພະຍາແສນສຸລິນ ເພາະຕ້ອງການອະພເິ ສກ ເຈົາ້ ໜໍ່ຄາໍ ຂຶົນ້ ຄອງລາດຕາມລາຊະປະເພນ.ີ ທັງສອງຝູ່າຍໄດ້ຂັດແຍູ່ງ ແລະ ເກີດສົງຄາມກາງເມອງ (ຕໍ່ສູ້ກັນຢູ່ີຫາດດອນຈັນ). ສຸດທ້າຍ ພະຍາແສນ ສຸຣິນ ທະລໄຊ ເປັນຝູ່າຍຊະນະ, ພະຍາຈັນ ສີຫາລາດ ໄດ້ຖກຂ້າຕາຍ. ສົງຄາມຄົັ້ງນ້ົີ ເຮັດໃຫ້ບັນດາຂຸນນາງ ຕູ່າງກໍ ຍອມຮັບອາໍ ນາດຂອງ ພະຍາແສນສຸຣິນ, ສະນົ້ັນ ພະຍາແສນສຣຸ ິນ ຈ່ຶງີ ໄດ້ປະກາດຕົນເປັນເຈົາ້ ແຜູ່ນດິນ ແລະ ໄດ້ປ່ຽູ ນ ນາມເປັນ ພະສຸມັງຄະລາ ໄອຍະໂກໂພທິສັດ. ການຂຶົ້ນຄອງລາດຂອງ ພະຍາແສນສຸຣນິ , ເຊ່ີິງບໍແ່ ມູນ່ ເຊົ້ອກະສັດ ເຮັດ ໃຫ້ປະຊາຊົນບ່ໍພໍໃຈ, ບາງຫວົ ເມອງເຊ່ັົນ: ເມອງພວນ, ເມອງມະລຸກຂະນະຄອນ ແລະ ອັດຕະປື ບ່ໍເຫັນດີ ເຫັນພ້ອມ ນໍາ. ສູ່ວນປະຊາຊົນຜູ້ຢ້ານກົວສົງຄາມ ກໍໄດ້ອົບພະຍົບລົງທາງໃຕ້ຢູ່າງຫຼວງຫຼາຍ. ຕໍ່ໜ້າສະພາບການນົີ້ພະມ້າ ໄດ້ ສວຍໂອກາດຮຸກຮານລ້ານຊ້າງເພ່ີອເປນັ ການແກ້ນແຄນ້ ແລະ ເພ່ອີ ຂະຫຍາຍອິດທິພນົ . ໃນປີ ຄ.ສ 1574 ບູເຣັງນອງໄດ້ແຕູ່ງຄະນະທູດ ນໍາເອົາລາຊະສານມາສະເໜີຕ່ໍເສນາມົນຕີ ນະຄອນຫຼວງ ວຽງຈັນ ໃຫ້ຮັບເອົາ ພະວໍລະວັງໂສ (ນ້ອງຊາຍເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດ) ທີ່ພະມ້າ ຈັບໄປເປັນສະເລີຍໃນປີ ຄ .ສ 1564 ມາເປັນເຈົ້າຊີວິດ ສບທອດບັນລັງລ້ານຊ້າງ. ເຫດການນ້ີົ ເຮັດໃຫ້ ພະຍາແສນສຸຣິນ ໂກດແຄ້ນ ແລະ ໄດ້ສັົ່ງ ປະຫານຊີວິດລາຊະທູດຂອງພະມ້າ; ເຫດການນ້ົີໄດ້ ເປັນການປະກາດສົງຄາມກັບບູເຣັງນອງແຫູ່ງພະມ້າອີກຄົ້ັງໜ່ີຶງ. ບູເຣັງນອງ ໄດ້ຈັດສົ່ງກໍາລັງຂອງ ຕົນທີ່ບັນຊາໂດຍ ຂຸນພິນຍາດາລາ ສົມທົບກັບກອງທັບຊຽງໃໝູ່ ແລະ ກອງທັບ ອາຍທຸ ະຍາ ມາບກຸ ຍດຶ ເອາົ ລາ້ ນຊາ້ ງ. ແຕູ່ກອງທະຫານດງົັ່ ກ່າູ ວໄດ້ຖກກອງທະຫານລ້ານຊ້າງສະກັດກນັົ້ ຕີຖອຍກັບໄປ. ເມ່ອີ ກອງທະຫານພະມ້າປະລາໄຊກັບຄນໄປ ບູເຣັງນອງໄດ້ສົງັ່ ໃຫ້ລົງໂທດນາຍທະຫານໂດຍການສັົ່ງປະຫານ ຂຸນພຍິ າ ດາລາ (ແຕູ່ຜູ້ກູ່ຽວສາມາດຫົຼບໜີໄປໄດ້) ແລະ ກະກຽມກອງທັບຫຼວງຂອງຕົນມາຮຸກຮານລ້ານຊ້າງອີກຄັົ້ງໜີ່ຶງ, ໃນ ຕົ້ນປີ ຄ.ສ 1575 ກອງທັບຫຼວງພະມ້າ 7 ກອງທັບສົມທົບກັບກອງທັບຊຽງໃໝູ່ 1 ກອງທັບ ແລະ ກອງ ທັບອາຍຸ ທະຍາ 1 ກອງທັບລວມເປັນ 9 ກອງທັບໃຫຍູ່ເຄ່ີອນທັບມາຮຸກຮານລ້ານຊ້າງ. ພ້ອມດຽວກັນນົີ້ ບູເຣັງນອງ ໄດ້ເອົາ ອປຸ ະຣາດວລໍ ະວັງໂສ (ນ້ອງຊາຍເຈົ້າໄຊຍະເຊດຖາທິຣາດທີ່ພະມ້າຈັບໄປເປັນສະເລີຍໃນປີ 1564) ລົງມາພອ້ ມ ເພີ່ອ ເປນັ ຂໍອ້ າ້ ງໂຄສະນາບິດແບູງ່ ແຍກພາຍໃນກອງທະຫານລາ້ ນຊາ້ ງ. 91

ເຖິງວູ່າ ພະຍາແສນສຸຣິນ ຈະຊໍານານການເຮັດສົງຄາມມາແລ້ວກໍຕາມ, ເນ່ີອງຈາກມີຂໍ້ຂັດແຍູ່ງພາຍໃນ, ປະຊາຊົນບໍ່ຍາກໃຫ້ຄວາມຮູ່ວມມຢູ່າງເຕັມທີ່. ສຸດທ້າຍກອງທັບພະມ້າ ກໍສາມາດຍຶດນະຄອນຫຼວງວຽງຈັນໄດ້ ແລະ ຈັບເອົາ ພະຍາແສນສຸຣິນ ແລະ ພະຍາໜ່ໍຄໍາ ໄປພະມ້າ. ຈາກນົັ້ນກໍແຕູ່ງຕົ້ັງ ມະຫາອຸປະຣາດວໍຣະວັງໂສ ເປັນເຈົ້າ ແຜູ່ນດິນປົກຄອງລ້ານຊ້າງ. ນັບແຕູ່ນ້ົັນມາອານາຈັກລ້ານຊ້າງກຕົກເປັນປະເທດສະລາດຂອງສັກດີນາພະມ້າ, ເຊ່ີິງ ແກູ່ຍາວເປນັ ເວລາ 20 ກ່ວູ າປ.ີ X. ອານາຈັກລາ້ ນຊ້າງພາຍໃຕ້ແອກປົກຄອງຂອງສກັ ດນິ າພະມ້າ 1. ດາ້ ນການປົກຄອງ ພາຍຫຼັງພະມ້າຍຶດອານາຈັກລາວລ້ານຊ້າງເປັນປະເທດສະລາດແລ້ວໃນປີ ຄ.ສ 1575 ພວກເຂົາກໍໄດ້ ແຕງູ່ ຕັົ້ງໃຫເ້ ຈົ້າວລໍ ະວັງໂສຂົນ້ຶ ຄອງບນັ ລງັ ລ້ານຊ້າງ 2. ການກດົ ຂີ່ຂດູ ຮີດປະຊາຊົນລ້ານຊ້າງຂອງພະມາ້ ພະມ້າໄດ້ບັງຄັບໃຫ້ສັກດິນາລາວ ຕ້ອງປະຕິບັດຕາມເງີ່ອນໄຂຕູ່າງໆ ທີ່ວາງອອກ. ບັນດາເງ່ີອນໄຂ ແລະ ຂໍ້ ກາໍ ນົດຕູ່າງໆ ທີ່ສັກດນິ າພະມ້າວາງອອກຕປ່ໍ ະຊາຊົນລາວລ້ານຊາ້ ງປະກອບມດີ ່ງົັ ນີົ:້ - ກໍານດົ ໃຫລ້ ູ່ວລ້ານຊາ້ ງຕ້ອງໄດ້ສົງ່ ຊງ້ ເສກິ ໃຫສ້ ກັ ດິນາພະມ້າ 10 ໂຕ ແລະ ຄາໍ 12 ກິໂລໃຫທ້ ຸກໆປີ. - ຕ້ອງເກບັ ສູວ່ ຍຈາກປະຊາຊົນໄປໃຫພ້ ະມາ້ ທຸກໆປີ. - ຕອ້ ງເກບັ ເກນແຮງງານຊາຍຍິງສາວໄປເປັນກໍາລັງແຮງຮບັ ໃຊພ້ ະມາ້ ຕາມຄວາມຕ້ອງການ. - ຕ້ອງສ່ົງກອງທັບໄປຊູ່ວຍພະມ້າໃນເມີ່ອເກີດສົງຄາມ ຫຼ ໄປປາບປາມຂະບວນການຕໍ່ສູ້ຢູ່ພາຍໃນ ແລະ ປະເທດສະລາດຕູ່າງໆ ຕາມຄວາມຮຽກຮອ້ ງຕອ້ ງການ. - ຕ້ອງນາໍ ເອົາຕົ້ນດອກໄມເ້ ງິນ, ດອກໄມ້ຄໍາ ພອ້ ມດວ້ ຍເຄ່ອີ ງບັນນາການຕາູ່ ງໆ ທີ່ມຄີ ຸນຄາູ່ ສູງໄປຖວາຍແກູ່ ສັກດິນນາພະມ້າໃນທຸກໆສາມປີ, ຖ້າບໍ່ປະຕິບັດຕາມກໍານົດຈະຖວູ່າເປັນກະບົດ ແລະ ບ່ໍມີຄວາມຈົ່ງຮັກພັກດີຕໍ່ ພະມາ້ . - ຕ້ອງເກັບເກນຍິງສາວຕະຫຼອດຮອດລາຊະທິດາຂອງຂຸນນາງສັກດິນາລາວລ້ານຊ້າງໄປເປັນນາງບໍາເລີແກູ່ ສັກດນິ າພະມ້າ. ຕໍ່ການກະທໍາດົ່ັງກູ່າວ ພະເຈ້ົາວລໍ ະວັງໂສ ບໍ່ເຄີຍຄິດທີ່ຈະກອບກູ້ເອກະລາດ, ອິດສະຫຼະພາບມາໃຫ້ປະຊາຊົນ ລາວແຕູຢ່ ູ່າງໃດເລຍີ , ເມີ່ອເປນັ ແນວນນັົ້ ຂຸນນາງ ແລະ ປະຊາຊນົ ເກດີ ຄວາມບ່ໍພໃໍ ຈ, ດ່ົັງນັົ້ນ, ຈີ່ຶງເກດີ ມີຂະບວນການ ຕໍຕ່ ້ານອໍານາດການປົກຄອງຫູຸ່ນຂອງພະເຈົ້າວໍລະວັງໂສ ຂ້ຶົນໃນຫຼາຍບູອ່ ນ ທັງຢູ່ໃນນະຄອນວຽງຈັນ ແລະ ບັນດາຕົວ ເມອງສໍາຄັນເຊັ່ົນ ປີ ຄ.ສ 1578 ເຈົ້າຄອງແຄວ້ນຊຽງຂວາງໄດ້ນໍາປະຊາຊົນຊຽງຂວາງປະກາດຄວາມເປັນ ອິດສະຫຼະພາບບ່ໍຍອມຂຶົ້ນຕວໍ່ ຽງຈັນ ຍ້ອນເຂົາເບ່ອີ ໜາູ່ ຍຕໍ່ການຍອມຈາໍ ນນົ ຂອງພະເຈົາ້ ວໍລະວັງໂສ ຕ່ໍກັບພະມ້າ. ພາຍຫຼັງຍຶດຄອງນະຄອນຫຼວງວຽງຈັນໄດ້ແລ້ວ ກໍໄດ້ແຕູ່ງຕົ້ັງ ມະຫາອຸປະຣາດວໍຣະວັງໂສຜູ້ທ່ີ ພະມ້າໄວ້ວາງໃຈ ໃຫ້ເປັນເຈົ້າແຜູ່ນດິນລ້ານຊ້າງ. ແຕູ່ລະປີລ້ານຊ້າງຕ້ອງໄດ້ສ່ົງບັນນາການຖວາຍກະສັດພະມ້າ, ຕົ້ນດອກໄມ້ເງິນ, ຕົ້ນ ດອກໄມ້ຄໍາ, ພ້ອມທັງເສຍສວຍເປັນຄໍາ 1 ໜີ່ນ, ຊ້າງ 10 ໂຕ. ກະສັດພະມ້າຖສິດແຕູ່ງຕົ້ັງ ຫຼ ປົດຕາແໜູ່ງກະສັດ ແຫງູ່ ລ້ານຊ້າງຕາມຄວາມພໍໃຈ, ທາໍ ການເຄີ່ອນໄຫວປາບປາມຂະບວນການເຄ່ອີ ນໄຫວຕໍ່ຕ້ານຂອງປະຊາຊນົ ລາວ. 92