X- Việt Nam kho tàng dã sử

Diệt loài tham bạo xưa nay hoành hành. Thượng du lớn nhỏ đồng tình, Theo ông Hai Nhạc luyện binh đêm ngày. Lập đoàn cung thủ rất hay, Đợi khi lâm trận sau này ra oai. Lữ thì coi sóc trong ngoài, Dồn lương tích thảo cùng khai khẩn điền Nhạc thường xem xét bình nguyên, Ngắm nhìn địa thế vẽ nên bản đồ. Còn đem tiền bạc, vải bô, Giúp dân quan quả đơn cô lấy lòng. Lại về quét dọn gia trung, Gọi dân trong xóm đến cùng giết trâu. Chén anh, chén chú mời nhau, Canh ba đêm ấy coi màu đã xay. Nhạc rằng: “Nghe nói lâu nay, Lòng ta có một chuyện này rất ghê. Lần theo một giải sơn khê, Đêm đêm ma quỉ hiện về rất đông. Tôi nghe, sợ hãi trong lòng,

chẳng hay chuyện ấy các ông thế nào?\" Thôn dân có gã Lê Hào, Xưa nay đảm lược vượt cao hơn người. Nghe Nhạc hỏi, miệng tươi cười Thưa rằng: “Huynh trưởng kịp thời theo tôi, Hai ta lên núi cùng coi. Thử xem hư thực đúng lời đồn không?\" Dân làng nao nức trong lòng, Ùa theo Hào, Nhạc rùng rùng ra đi. Sườn non cây cỏ rậm rì Bỗng nghe tiếng nổ tứ dừng chân. Tiếp theo, lửa cháy rần rần, Giọng truyền sang sảng mười phần oai nghiêm : “Các ngươi hãy đứng cho im, Có tên Nguyễn Nhạc, thần tìm đã lâu. Trao cho thanh kiếm nhiệm mầu Lên đây mà nhận mau mau đừng ngờ”.. Dân làng sợ hãi ngẩn ngơ, Một mình Nguyễn Nhạc bấy giờ tiến lên. Cúi đầu quì lại trước ghềnh,

Thần linh hiển hiện đứng trên thạch đài. Trao cho thanh kiếm rất dài, Hào quang rực rỡ, ai ai lạnh mình. Bỗng đâu trời nổi lôi đình, Cây lăn, đá vãi, thế tình hiểm nguy. Mọi người kinh khiếp lạy, quì Thần linh biến mất, còn gì nữa đâu? Nhạc nâng thanh kiêm ngang đầu Rồi đưa lưỡi kiếm cho nhau xem cùng Lưỡi gươm khắc chữ “Anh hùng\">Chuôi gươm hai chữ \"Tinh trung\" rành rành. Dân làng trông thấy đồng thanh Tung hô Nguyễn Nhạc xứng danh anh hào. Về làng mở tiệc ăn khao Cho mời hương đảng cùng vào diên trung Mở lời, Nhạc mới ung dung Rằng: \"Nay Thái phó gian hùng hại dân Cùng hung chi kém họ Tần Làm cho trăm họ muôn phần lầm than Chúng ta cử nghĩa Tây San, Vì dân diệt bạo, lòng đan rạng ngời

Nghìn năm thanh sử truyền đời, Còn hơn mai ẩn ở nơi lâm tuyền. Anh em ai chịu kết duyên Rạch tay, lấy máu dâng lên bàn thờ Rồi ta mài mực đề cờ Thế thiên hành đạo kịp giờ ra quân\". Dưới trên hết thảy thôn dân, Đứng lên cung kính mười phân thưa trình> \"Trời đã sai bậc Thần linh, Ban cho bửu kiếm rạng danh anh hùng. Chúng tôi thề quyết tận trung, Theo về huy hạ hết lòng dám sai. Cùng nhau cử nghĩa ra oai, Giết phường tham lại cùng loài phú thương. Xin ngài chỉ lối đưa đường, Con em trong xóm đồng nương cánh hồng\". Nhạc nghe hoan hỉ trong lòng, Thân đi châm rượu mấy vòng mời dân. Hôm sau làm lễ khởi quân, Lại cho mở quán Nghinh tân chiêu hiền.

Minh quân, lương tướng thiên duyên, Anh hùng vân tậpcác miền gần xa. Nguyễn ThếTiết và Đinh Văn Tuấn Sưu tầm, chú thích (Trích theo Tây Sơn danh tướng anh hùng truyện, Nghĩa Bình 1978. tr. 19 - 22). ...Tài hèn chẳng nệ mua cười, Tây Sơn dật sử vài lời chép ra. Bình Khê là đất quê nhà, Phu nhân Bùi thị thật là liệt oanh. Một thời lừng lẫy uy danh, Con Hồng, cháu Lạc anh danh rạng ngời. Phòng văn gặp lúc thành thơi, Thủy chung sau trước viết chơi canh chầy. Họ Bùi giàu có xưa nay, Lúa phơi đầy ngõ, ruộng ngay bên nhà. Bùi công giữ nghiệp ông cha, Chăm lo cày cấy, xuân qua, đông tàn. Phu nhân nội trợ lo toan, Công, dung, ngôn, hạnh cũng an một bề. Tiếng đồn trong thị, ngoài quê,

Ông bà hiền đức giữ lề nghĩa nhân. Thường hay cứu kẻ gia bần, Giúp người hoạn nạn toan tân lỡ đường. Một hôm gặp tiết Trùng dương Bỗng nghe tiếng khóc thảm thương bên ngoài. Bùi công trong dạ ái hoài, Vội ra xem thử là ai thế này? Thấy người niên thiếu đen gầy, Áo quần rách rưới, mặt mày xanh xao. Dắt tay ông lão tuổi cao, Mày râu trắng xóa khác nào thúng bông. Bùi công trắc ẩn trong lòng, Hỏi rằng: “Ai đó lâm vòng gian nan? Thôi xin đừng có than van, Hai người hãy bước vào hàn gia đây\". Cầm tay ông nói cùng đi Thiếu niên theo gót tức thì vào trong. Bùi công mở cửa khách phòng, Kinh mời lão trượng vui lòng tiến vô. Phân ngôi chủ khách xưng hô

Hỏi rằng: \"Hai vị cùng đồ tới đây , Quán quê xin hãy tỏ bày, Cao danh quý tánh hôm nay xin tường?” Lão rằng: \"Tôi kẻ tha phương, Gặp cơn binh biến lần đường xin ăn. Cầu ngài giúp kẻ khó khăn, Áo cơm, tiền bạc, chiếu chăn ít nhiều. Tệ danh là Đặng Hải Siêu Cháu tôi tên Đặng Sơn Điêu, ngu hèn”. Công rằng: \"Trước lạ sau quen, Thương cho lão trượng lắm phen cơ hàn. Ở đây kể cũng bình an, Cháo rau đắp đổi, lo toan làm gì? Giúp người nghèo khổ nhiều khi, Ấy là bổn phận cần chi nhọc lòng... ...Thời gian thấm thoát như tên, Đông sang, xuân tới, hạ liền thu qua. Hải Siêu quen cửa, quen nhà,> Một hôm trời tối, bước ra sau vườn. Xa xa trùng điệp liên sơn

Ngắm nhìn đại thế lòng đơn ngậm ngùi. Nghĩ mình vận kiện, số xui, Gia đình tan nát đủ mùi đắng cay. Đến đây nhờ chủ nhà này, Giúp qua cơn khó, thật tay Mạnh Thường. Ơn người ta phải liệu phương, Đáp đền xứng đáng tình thương của người. Bỗng nghe như tiếng lá rơi, Rặng tre ngoài ngõ, bóng người lao xao. Áo đen, che mặt nhảy vào, Tay cầm binh khí khác nào bóng ma. Hải Siêu núp dưới bụi hoa, Nhìn xem động tĩnh bên nhà Bùi Công. Xem tình thật chẳng an lòng, Chắc là quân cướp thắt vòng trùng vây. Báo ơn là lúc này đây, Giết loài hùm sói, cứu nguy chủ nhà. Nghĩ xong, chạy đến luống c> Sẵn cây tre đực gác qua làm giàn, Kíp dùng trong lúc nguy nan,

Lấy làm trúc bổng, an toàn xông pha. Bùi Công đangở trong nhà, Bỗng nghe ngoài cửa hét la vang lừng. Bốn phương lửa chớp bừng bừng, Đầu trâu, mặt ngựa phừng phừng kéo vô. Đang cơn lực bạc thế cô, Chợt đâu giọng hét: “Nghịch đồ dừng tay, Có ta cứu chủ đến đây, Cùng bay sống mái hôm nay vài đường\". Lâu la nghe giọng ngang xương, Cung giương, kiếm tuốt, tranh cường kể chi. Hải Siêu xông lướt trùng vây, Tả xung, hữu đột khác gì Tử Long. Ngọn roi vùn vụt mấy vòng, Lâu la tan vỡ, còn mong nỗi gì. Bể đầu, lòi cẳng, gãy tay, Bò lăn khóc kể, ai bi vô cùng. Bùi Công xem thấy thủy chung. Cả mừng, khen ngợi lòng trung ông già. Rằng: “Nay thật mở mắt ra,

Trần ai luân lạc thật là buồn thay! Anh hùng kể cũng hiếm tay, Xin dung lũ bợm sau này hoàn lương\" Hải Siêu cũng chạnh lòng thương. Dừng roi, quát lớn: “Hỡi phường lâu la! Chúng bay cướp của, đốt nhà, Thao thiên đại tội thật là khó dung. Hôm nay ta cũng thể lòng,. Tha cho bôn tẩu để mong đổi nghề. Nếu bay vẫn giữ thói lề, Giết người như trước khó bề thứ tha. Cút đi cho khuất mắt ta, Kẻo còn lớ xớ ắt là vong thân” Bùi công cao hứng muôn phần, Nắm tay họ Đặng ân cần hỏi han: - Bấy lâu từng trải gian nan,> Tài lành dấu giếm, cơ hàn tấm thân. Thấp cao xin hãy thiệt phân, Đừng nên tỵ nệ phú bần làm chi”. Lão rằng: “Xin phép tỏ bày,

Bấy lâu quấy phá nhà này cũng ghê. Ơn sâu chu cấp trăm bề, Gạo cơm, quần áo, chẳng hề so đo. Tôi nay trình hết nguyên do, Thật tên Ngô Mãnh, học trò Thiếu Lâm Côn quyền, cung tiễn tinh thâm, Trước làm Đô Thống, tay cầm quyền binh. Biên quan giong ruổi vân trình, Linh Giang, Trường Dực quân dinh ra vào. Phúc Loan ghét kẻ tài cao, Tước thu binh lính ghép vào tội gian. Đào vong từng trải cơ hàn, Gia đình liên lụy, tiêu tan còn gì! Dắt tay cháu nhỏ ra đi, Tìm nơi, kiếm chốn, chờ thời rửa o> Cháu tôi, Văn Sở nhược quan Tuổi tuy còn nhỏ, nhưng gan anh hùng. Lâm cơn binh loạn lao lung, Tuổi già, sức yếu, vẫy vùng được sao? Thương ông là bậc phú hào,

Khinh tài, trọng nghĩa, xiết bao cảm tình. Vừa qua xem xét thế hình, Thấy đoàn thảo khấu uy thinh lẫy lừng. Vậy nhà nên chẳng đặng dừng, Phải đem tiện kỹ đuổi rừng xanh kia. Cứu tôn quyền khỏi chia lìa, Gọi là báo đáp sớm khuya chu toàn\". Bùi Công trong dạ bàng hoàng, Nửa mừng nửa cảm, tâm can rối bời. Tạ rằng: “Lửa bỏng, dầu sôi, Ơn người cứu giúp không đời nào quên Bấy lâu giấu họ, ẩn tên, Tôi không được biết tật nên lỗi lầm. Nghĩa nào khắc cốt, minh tâm,Đối cùng lão trượng kính thâm vô cùng. Nhà tôi mấy trẻ hôn dung Xin thu dạy dỗ kiếm cung vài đường. Trước là bảo vệ gia cương, Sau là mai hậu danh dương tôn đường. Tôi đà phận thật tỏ tường, Cúi xin lão trượng rủ thương ít nhiều\".

Mãnh rằng: \"Ngài đã lầm yêu: Tôi đem tận lực trả điều nghĩa ân\" . Bùi Công vội bảo gia nhân, Giết gà làm thịt hoan hân phỉ tình. Hôm nay vừa mới bình minh, Gọi hai con lớn bên mình bảo ban: “Các con chưa trải gian nan. Ăn ngon, ngủ kỹ, cơ hàn biết đâu? Nhà ta nổi tiếng là giàu, Gian manh đạo tặc theo nhau trộm rình. Nếu không võ nghệ trong mình, Ắt là bị chúng gia hình một phen. Tuổi già, nhàn nhã, đã quen đi rồi. Vừa qua nếu chẳng kịp thời, Nhờ Ngô công cứu, đi đời nhà ma! Hai con hãy kíp theo cha, Sang nhờ Ngô lão dạy qua ít đường. Mai sau, võ nghệ cao cường Giữ nhà, giữ xóm là phương nhiệm mầu\". Cha con bàn bạc cùng nhau,

Sang phòng Ngô Mãnh cúi đầu bái sư. Lão Ngô trông thấy tươi cười, Đỡ hai trẻ dậy, khuyên lời Bùi Công. Cùng nhau ăn uống, tiệc tùng, Chọn ngày tháng tốt hết lòng bảo ban. Thầy rằng: \"Học võ rất nan Phải cần có chí, có gan cho bền. Phải làm việc nghĩa đừng quên, Lăng cường, chửng nhược để tên đời đời. Khuyên hai con chớ ham chơi, Thị Xuân là phận thuyền quyên, Nhưng xem cốt cách rất nên lương tài. Bùi Văn tuy phận làm trai. Nhưng mà hư nhược tập hoài công đi. Chớ nên học võ làm chi, Theo đòi sự nghiệp, khoa kỳ chờ cơ\". Mỗi đêm trăng sáng mờ mờ, Thị Xuân tập luyện hàng giờ ngoài sân. Tuy nàng thuộc phận yếm khăn, Thông minh hiếu học lại năng dùi mài.

Côn quyền tinh thục hơn ai, Song đao, đoản kiếm là hai sở trường. Đấu cùng Văn Sở tương đương, Còn về ám khí, lắm đường diệu tinh. Ba thu chi xiết công trình, Anh thư nổi tiếng uy danh xa gần. Bùi Công mừng rỡ trăm phần. Sớm hôm săn sóc ân cần chăm lo. Ngờ đâu máy tạo khôn d> Võ sư Ngô Mãnh qua đò âm dương. Thị Xuân chi xiết sầu thương, Tang ma chôn cất đủ đường lễ nghi Ngô Văn Sở cũng ai bi, Đau lòng cháu dại chưa chi đáp đền. ...Ngày qua, tháng lại cũng chầy, Gió thu đưa lá rụng ngay bên thềm. Thị Xuân, Văn Sở đêm đêm, Ôn nhuần thương bổng lại thêm tinh thuần Sở rằng: \"Danh tướng, lương thần, Ngoài môn võ nghệ, lại cần binh thư.

Ông tôi lực địch muôn người, Lại thêm mưu lược cũng mười phần hay. Gia truyền còn những sách này. Thái công binh pháp sánh tày Tôn Ngô Từ nay tôi sẽ cùng cô, Ngày xem binh pháp, trận đồ, lược thao. Thôi thì thượng mã đề đao, Văn ôn võ luyện, lẽ nào dám khuây!> Bây giờ ở chốn non Tây, Anh em Nhạc, Huệ dựng ngay cờ đào. Sĩ nông, công, cổ theo nhau, Lên miền sơn cước nhập vào nghĩa binh. Tiếng đồn xuống tận tỉnh thành, Khắc Tuyên đốc trấn lôi đình nổi cơn: \"Khá khen một lũ quả đơn, Phen này làm giặc, đáng hờn, đáng căm. Điểm binh tuyển tướng hằm hằm, Bắt loài phản nghịch băm vằm mới hay\". Ngờ đâu đường sá không am, Mấy phen chinh thảo lại làm thiệt quân.

Bấy giờ Văn Sở, Thị Xuân, Cùng nhau thương nghị, định nhân lúc này. Thưa cùng Bùi Lão dở, hay, Quyên tiền, góp của theo ngay non đoài. Tây Sơn từ nổi binh oai, Bốn phương hào kiệt ai ai đồng lòng. Theo đầu dưới ngọn cờ hồng,> Vì dân cử nghĩa, há không quên mình ? Bồng Sơn có Đặng Đình Minh, Cùng Trần Quang Diệu là tình tri giao. Hai người gồm đủ lược thao, Bán nhà góp lúa cùng vào An Khê. Lương cầm trạch mộc, nhi thê Dưới quyền Nguyễn Nhạc đồng thề tận trung. Một hôm Huệ mới ung dung, Gọi Trần Quang Diệu doanh trung dạy rằng: \"Tướng quân trung dũng ai bằng, Bấy lâu ta cũng vẫn hằng mến yêu. Bây giờ nhờ cậy một điều, Xuống vùng thành thị kết nhiều hùng anh.

Cùng nhau hợp lực mới thành, Rồi đồng khởi sự phá dinh quan tuần. Ta nghe vùng dưới Thị Xuân, Tuy là nhi nữ, mười phần uy phong. Lại thêm Văn Sở hào hùng, Được hai người ấy để cùng chúng ta. Tướng quân xuống đó lân la, Tìm cơ giao kết thật là rất hay\" Họ Trần nghe Huệ giãi bày, Thưa rằng : \"Việc ấy giao ngay kẻ hèn\", Hôm sau chuẩn bị cung tên, Cầm đao chào chủ, nhảy lên ngựa hồng. Băng miền, lướt bụi thẳng xông, Đinh ninh lời chúa, hai lòng được sao ? Hai ngày rong ruổi gian lao, Xuyên qua rừng rậm, đi vào đường đê. Xa xa một dải tiểu khê, Đến gần, xuống ngựa, tính bề rửa chân. Ngờ đâu họa suýt vong thân, Bụi lau cạnh suối bất thần cọp ra.

Mồi ngon trước miệng hổ già, Cọp vươn móng sắc nhảy qua chụp liền. Diệu đâu phải kẻ tài hèn, Múa quyền tiến thoái rất nên vững vàng. Hai giờ chiến đấu ngửa ngang, Nổi xung cọp mới quay sang thế mầu. Giả vờ mệt mỏi, cúi đầu, Dụ Trần Quang Diệu xông vào tấn công. Hai chân trước cọp đồng vung, Chụp vai Quang Diệu máu hồng vọt ra. Tiếp theo vừa trảo vừa nha, Cắn, quào tới tấp, thế đà hiểm thay. Họ Trần mệt nhọc xiết chi, Lui thì không được, tiến thì không sao Bỗng nghe vó ngựa ào ào Một nàng thiếu nữ khác nào Mộc Lan. Đến nơi, hạ mã, ly an, Tay vung song kiếm xông tràn cứu nguy. Cọp điên nào có kể gì, Bỏ Trần Quang Diệu, đáp ngay họ Bùi.

Thị Xuân chém trúng mỏm đuôi, Cọp đau, hốt hoảng vội lùi bên khe. Hai chân cào đất hầm hè, Lấy đà nhẩy tới, quyết đè Thị Xuân. Khen thay hữu dũng giai nhân, Kiếm vung như điện, mười phần tinh vi. Trúng thương, cọp ngã tức thì, Lăn vòng mấy bận, chạy ngay vào rừng. Một trường ác chiến lẫy lừng, Khiến cho Quang Diệu cũng bừng chí trai. Cầm đao, xông bụi, lướt gai, Đuổi theo cọp dữ, giương oai anh hùng. Thị Xuân xem thấy ung dung, Bảo rằng: \"Cọp gặp thế cùng, chớ truy. Vết thương phải buộc ngay đi, Nếu không máu chảy như ri cũng phiền. Nơi đây là chôn lâm tuyền. Thuốc đâu rít, bó cho yên thân này. Nhà tôi kể cũng gần đây. Dám xin dời bước đi ng> chớ chầy\".

Thị Xuân, Quang Diệu cả hai Trở về trang trại đường dài ruổi dong. Bước vào trình với Bùi Công, Cả nhà tiếp đón hết lòng chăm lo Vết thương vừa nặng, vừa to Cũng nhờ Văn Sở ra trò lương y. Thuốc thang bó, đắp tức thì Trải qua một tháng đến kỳ giảm thuyên. Cảm ơn, lòng chẳng được yên, Ngày kia vừa mới canh hai, Ra sân dạo mát, thấy ngoài hàng mai. Có đôi trai gái thi tài, Đao, thương, quyền, kiếm ra oai tranh hùng. Đứng nhìn, Quang Diệu ung dung, Nói rằng: \"Tôi cũng xin cùng góp vui,. Cho tôi đấu thử một h> Cùng Ngô huynh trưởng để coi thế nào?” Vào nhà, cầm lấy đại đao, Ra sân thủ thế khác nào Quan Công. Ngô Văn Sở vội tấn công,

Song tiên trực đã thế đồng giao lang. Ngửa ngang trăm hiệp cầm đồng, Thị Xuân đứng ở ngoài vòng ngứa tay, Cười rằng: “Hai bậc tài trai, Xin dừng một chút cho ai vào vòng\". Ngô, Trần ngừng cuộc giao phong, Lau mồ hôi trán rồi đồng nghỉ ngơi. Cùng nhau chuyện phiếm một hồi, Tiểu thư Bùi thị lại đòi đấu chơi. Họ Trần trông thấy cả cười: “Khen cho nhi nữ ít người như cô, Đấu quyền, tôi đứng, nàng vô, Dạo chơi chốc lát anh Ngô phẩm bình”. Vội dùng “Loan phụng đồng minh\" Hay tay vươn thẳng như hình móng ưng> Thị Xuân công, thủ chẳng ngừng, “Gia long xuất hải” mấy từng xông pha. Đánh qua “Lưu thủy lạc hoa\" , Hai bên tài nghệ xem ra cũng đồng. Sau lưng xuất hiện Bùi Công,

Bảo rằng: “Hai trẻ hãy cùng nghỉ tay Ta xem gái sắc, trai tài, Đáng duyên cầm sắt, liệu bài se cho\". Thị Xuân nghe nói thẹn thò, Chạy vô đóng cửa, không cho ai vào. Công rằng: \"Lão thật tào lao, Đem giây bìm sắn dựa vào tùng quân. Ý chàng nông, đậm hãy phân, Cho ta nghe thử định phần nghi gia”. Họ Trần quỳ gối thưa qua, Công ơn lịnh ái thật là cao thâm. Cứu tôi giữa chốn sơn lâm, Lâu nay khắc cốt minh tâm đã nhiều. Nếu như lão bá thương yêu, Thật là hân hạnh, dám điều từ nan?\" Ngô Văn Sở cũng hân hoan, Cười rằng: \"Đôi bạn chi lan sum vầy, Ý tôi đã định lâu nay, Tìm cơ nối lại, ra tài mai dong. Không ngờ nay gặp Bùi công,

Mở lời như vậy, thật lòng mừng vui\". Bùi Công nghe nội mỉm cười: Lão xem Văn Sở đáng người tri âm, Cháu đà có ả Băng Tâm, , Công dung, ngôn, hạnh, mày tằm, mắt hoa Bút nghiên võ vẽ năm ba, Hãy còn đãi tự ở nhà anh Hai. Bây giờ ta hãy làm mai, Để cho Văn Sở cùng ai kết nguyền. Chọn ngày xe mới lương duyên, Cùng nhau gia thất vẹn tuyền cả hai.> Ngô, Trần hai kẻ hòa hài, Bùi gia kiều khách anh tài là đây\". Ngô Văn Sở vội quỳ ngay, Thưa rằng: \"Trưởng thượng bấy nay thương tình, Giúp cho kẻ khó linh đinh, Lại còn tính chuyện gia đình cho con. Thì dù sông cạn, đá mòn, Tấm lòng trượng nghĩa như son khó mờ”. Hôm sau, trời sáng tinh mơ,

Bùi công xem lịch, chờ giờ trực khai. Bèn truyền quét dọn trong ngoài, Trương đăng kết thái cho ai phỉ nguyền. Anh hùng sánh với thuyền quyên, Sắt cầm hòa hợp, lương duyên tự trời. Chén quỳnh uống đã gần vơi, Chàng Trần Quang Diệu lựa lời thưa qua: “Trước là trình thật cùng cha, Sau là các bậc thân gia xa gần. Bây giờ trong nước muôn dâ Bị quan hà khắc, lắm phần khổ đau. Nghèo hèn cho chí sang giàu, Đều mong thay đổi cho mau triều đình. Phúc Loan là đứa yêu tinh, Buôn vua, bán chúa, dân tình oán ta. Bốn phương dấy động can qua, Tây Sơn khởi nghĩa có ba anh hùng. Nhạc, Huệ, Lữ thảy tận trung, Phò vua, diệt nịnh hết lòng vì dân. Con đây nào quản gian truân,

Theo phò Nguyễn Nhạc mười phần tin yêu. Nghe cha tiền lắm, chúa nhiều. Lại thêm nhân nghĩa lắm điều thương dân. Ngô Văn Sở, Bùi Thị Xuân, Anh hùng nổi tiếng, xa gần biết danh. Đến đây với một lòng thành, Khuyên mời liệt vị đinh ninh một lời. Cùng nhau ra sức giúp đời, Theo cùng Nguyễn Nhạc thay trời cứu dân”. Bùi Công mừng rỡ muônần, Dạy rằng: “Hiền tế chẳng cần nghi nan, Ta đây nghe ở Tây San, Anh hùng tam vị lòng đang sáng ngời. Làm người, công, nghiệp để đời. Nghìn thu há được một thời như nay? Ngày mai rạngrợ mặt mày, Tên ghi thanh sử sau này còn lâu. Công thành cắt đất, phong hầu Vinh thê, ấm tử có đau lắm người? Thong dong con ở lại chơi,

Vài ngày rồi sẽ về nơi trướng hùm. Lựa lời con hãy thưa giùm, Cùng ngài Nguyễn Nhạc thủy chung rõ ràng. Cha đem hết thảy dân làng, Sung vào quân nghĩa về hàng Cần vương”. Ít lâu, QuangDiệu lên đường, Kíp về đại trại tỏ tường trước Bùi Công tiễn đến giang đầu, Nắm tay nghĩa tế, cùng nhay tỏ tình: “Thị Xuân chút phận linh đinh, Cũng nhờ kiều mộc nương mình dây leo. Gian nan vượt suối trèo đèo, Mong con chung thủy, hiểm nghèo đừng quên” . Trần rằng: “Muôn đội ơn trên, Con xin trọn nghĩa, bẻ tên mà thề. Vợ chồng sinh tử không nề, Tương thân, tương ái chớ hề phụ nhau”. Nói xong, cúi lạy dập đầu: “Kính trào nhạc trượng, con mau lên đường”. Từ khi phu tế viễn phương,

Thị Xuân mong nhớ lòng thường xót xa. Ngày đêm bàn luận cùng cha, Chiêu binh, mãi mã, xây ba lũy dài. Lại cho đầy tớ Hạ Khai, Lên miền sơn thượng mua hai voi > Đem về luyện tập xông pha. Cho quen chiến trận để mà ra quân. Năm sau, vào lúc trọng xuân, Cỏ hoa đua thắm, mười phần xinh tươi. Thị Xuân cưỡi tượng dạo chơi, Vào vùng núi hiểm, tìm nơi lập đồn. Bỗng nghe tiếng rú kinh hồn, Xa xa vọng lại, bồn chồn tâm can. Thúc voi cấp tốc đăng san, Xông bờ, lướt bụi, băng ngàn cây xanh. Chợt đâu trận gió hôi tanh, Từ xa thổi lại, xem tình rất hung. Thị Xuân ngẫm nghĩ trong lòng, Chắc là ác thú quanh vùng đâu đây. Xuống voi, cột lại võ hài,

Lăm lăm thương bạc, dặm dài tiến lên. Lại nghe tiếng rống vang rền, Thấy con voi trắng lăn kềnh bên khe. Mãng xàấn chặt bốn bề, Miệng phun nọc độc, không hề buông tha. Thị Xuân phấn dũng xông pha, Ngân thương đâm tới thế đà rất mau. Trăn kia bị trúng nơi đầu, Buông voi, quăng tới táp nhầu Thị Xuân. Múa thương bảo vệ châu thân, Trăn, người hỗn chiến, mười phân kinh hoàng. Ai ngờ giữa chốn rừng hoang, Bỗng thành một bãi chiến tràng là đây. Áo ào đổ lá rung cây Kinh hồn bỏ chạy một bầy sơn dương. Thị Xuân dùng thế xuyên thương, Đâm trăn phọt óc về đường âm ty. Voi kia trông thấy vội quỳ, Gục đầu cảm tạ ân ni cứu nàn. Thị Xuân trông thấy hân hoan,

Vỗ đầu bạch tượng bảo ban vài lời. Voi như thông hiểu tiếng người, Đứng lên rống lớn mấy hồi vang rân. Xa đưa tiếng động rần rần, Một bầy dã tượng đến gần chúa voi. Cùng quỳ gối, cùng co vòi, Coi như lễ bái với người thi ân. Phía sau có tiếng: “Dì Xuân! Anh đây đến trễ, có phần lỗi to. Rừng hoang dì lại lần mò, Vào sâu như vậy sao cho vẹn toàn. Ở nhà trong dạ chẳng an, Nên anh vội vã băng ngàn đến đây. Trăn kia sống ở nơi này, Đã trên trăm tuổi, da đầy vảy che. Ta mau mang xác trăn về, Lột da làm giáp, tiện bề xông pha\". Nàng rằng: \"Anh Sở bàn qua, Thật là hợp lý của ta vô cùng. Nay ta thu phục voi hung,

Dề trang trại hết lòng dưỡng nuôi. Ngày đêm luyện tập hẳn hoi, Phòng khi xông trận có hồi ra quân\". Cỡi voi đến chôn giang tân, Cho voi xuống tắm, ân cần chăm nom. Từ nay, cứ đến đầu hôm, Sở, Xuân chuẩn bị nước, cơm sẵn sàng. Dẫn voi ra cánh gò hoang, Thổi còi tập trận, thế càng nghiêm minh. Nhắc qua Quang Diệu kiêm trình, Trở về đài trại, tình hình thưa qua. Huệ rằng: \"Nay lúc can qua , Binh tinh, lương túc mới là thành công. Tướng quân với mỗ đi cùng, Đến thành lịnh nhạc khúc trung tỏ bày. Tế cờ, cử nghĩa định ngày, Thời cơ đã đến, làm ngay mới là\". Hôm sau, vừa mới canh ba, Huệ cùng Quang Diệu, Trần Nha lên đường. Ra đi giữa chốn mù sương,

Trăng sao ẩn lặn, bốn phương mịt mờ, Lần dò khe suối, bụi bờ, Cường nhơn đâu bỗng bất ngờ xông ra. Hét rằng: “Nghe lịnh lão gia, Của tiền để lại, mới qua chốn này. Nếu không ta sẽ ra tay, Mỗi đao mỗi đứa cho bay chầu trời\". Huệ nhìn cặp mắt sáng ngời, Thấy tên tướng cướp thân mười thước cao. Uy phong lẫm lẫm anh hào, Râu ria, mắt xếch khác nào Trương Phi. Huệ rằng: “Đã gọi nam nhi, Giúp đời, trị loạn, cứu nguy cỡi bờ. Còn như nằm bụi nằm bờ, Giết người, cướp của, bao giờ nên danh? Để chi những tiếng hôi tanh, Người chê, kẻ chửi, hỡi anh râu rì? Bây giờ ời hãy còn khuya, Thấp cao đấu thử, phân chia thư, hùng”. Cường nhơn nổi giận, tay vung,

Tấn công lập tức, trung cung đánh vào. Thế như khởi phụng đằng giao. Nhanh như mãnh hổ ào ào quyền phong. Trần Nha tức giận trong lòng, Nhảy vô giao chiến, phân công túc thì. Cường nhơn dùng ngọn song phi, Đá Trần Nha té, khác gì trở tay. Trần Quang Diệu nhảy vào ngay, Cứu Trần Nha thoát, thế hay vô cùng. Hai bên chân đá, tay vung, Tiến lui trăm hợp, cầm đồng mà thôi. Đứng ngoài, Nguyễn Huệ cả cười, Bảo rằng: \"Quang Diệu cùng người giao tranh, Khác nào cọp trắng, rồng xanh, Một đôi địch thủ liệt doanh khó tìm. Bây giờ đã hết ban đêm, Vừng hồng sắp hiện để xem anh hùng. Ngừng tay ăn uống no lòng, Rồi cùng đánh nữa mới mong cao hèn. Đường quyền địch thủ quen quen,

Phải chăng cùng phái chơn truyền của ta?\" Cường nhơn nghe Huệ nói qua, Ngạc nhiên, lùi lại, xem ra bàng hoàng, Hỏi rằng: “Kiếm, kích, đao, sang, Cô, quyền, xoa, bỗng trong hàng võ sư. Nổi danh chỉ có một người, Là thầy giáo Hiên đương thời mà thôi. Ta nghe ngươi nói hẳn hòi Vậy ta cùng dạo thử coi vài đường\". Huệ rằng: \"Giữa chốn chiến trường, Hơn thua phân rõ nhược cường mới hay. Còn như cùng học một thầy, Sư huynh, sư đệ, cần gì tranh nhau ?> Để ta phân hết đuôi đầu. Cho người ta thử trước sau thế nào? Ngươi dùng: “Bắc hải cầm giao, Chuyển qua \"mãnh hổ đăng cao” chớ gì? Tiến lên \"Thủ chiết quế chi” Bước sang bên tả “ Xích mi tróc hầu” Lui về \"Túy ngọa cao lâu\"

Đó là những thế nhiệm màu phái ta. Thầy xưa từng đã giảng qua, Nhưng còn một thế thầy đà giấu đi. Đó là \"Thủ chấp đại kỳ\", Ta phân như vậy, ý mi thế nào?\". Cường nhơn nghe rõ thấp cao, Vội vàng quỳ xuống khấu đầu ba phen. Thưa rằng: \"Em thật ngu hèn, Xưa nay bão phụ đã quen đi rồi. Tung hoành dưới mắt không ngươi, Lấy miền rừng thẳm làm nơi vẫy vùng. Hôm nay may gặp anh hùng, Em xin bái phục, dám lòng trá khi ?\" Đưa tay đỡ dậy tức thì, Tây Sơn Nguyễn Huệ vội thi lễ liền: “Chữ rằng binh thuý hữu duyên, Ai ngờ tại chốn lâm tuyền gặp anh. Dám xin tỏ rõ ngọn ngành, Họ tên, quê quán, gia đình ở đâu?\" Người kia nghe nói cúi đầu,

Thưa rằng: “Tiểu đệ trình hầu đại huynh. Em đây không có gia đình. Mẹ cha, binh lửa, bỏ mình còn đâu! Xưa kia em đã khẩn cầu, Lạy thầy giáo Hiến qua mâu học hành. Võ Văn Dũng ấy tiện danh, Quán quê cư ngụ gần thành Qui Nhơn. Linh đinh chút phận cô đơn, Ôm tài mà chẳng hữu nhơn lân tài. Buồn tình dong ruổi dặm dài. Lương tiền thiếu thốn đã vài hôm nay. Nói ra hổ thẹn mặt mày, Đón người thương lữ tạm vay ít nhiều. Em đà thưa hết mọi điều, Xin anh thu nhận em theo truy tùy\" Huệ rằng: “May quá là may, Ta xem đường võ biết ngay bạn hiền. Nhà ta vốn cũng dư tiền, Theo thầy giáo Hiến tập rèn ba năm. Tới lui, hầu hạ viếng thăm,

Ơn thầy tác tạo cao thâm vô cùng. Đến khi thầy sắp lâm chung, Gọi ta nhắn nhủ khúc trung mấy lời. Võ công hiếm có trên đời, Thầy đều truyện dạy kịp thời cho ta. Những đường em mới đi qua Đều là tuyệt kỹ, khác xa vô thường.> Ví như: \"Bạch mã ngân thương” “Tiềm long đãi vũ”, “Bá vương tỏa hầu\". Chuyển sang \"Triệu Tử đoạt mâu”. Đó là những thế nhiệm mầu đó em. Trời xanh khéo tạo kỳ duyên, Anh em xum họp vẹn tuyền nghĩa ân”. Cùng nhau cười nói hân hoan, Trần Nha, Quang Diệu góp phần mừng vui. Mặt trời đã chiếu trên đồi, Bốn người vội vã ra roi khởi trình. Hôm sau vừa đến chòi canh. Tuần phu trông thấy đành rành cô gia. Vội vàng mở rộng cửa ra,

Đón vào thi lễ, cũng là báo tin. Thị Xuân, Văn Sở tiến lên, Cúi chào Nguyễn Huệ, ghế trên mời ngồi. Bùi Công vội cũng đến nơi. Huệ bèn đứng dậy kịp thời trình thưa: > “Thấy ngài như hạn gặp mưa, Lâu nay khao khát, nay vừa gặp nhau. Anh em vãn bối cúi đầu, Kính chào trưởng thượng, thỉnh cầu giúp tay. Lòng tôi sáng tỏ ban ngày, Xin dâng hai lạy kết rày đồng tâm”. Bùi Công rằng: “Hỡi tri âm! Cùng nhau ân trọng, nghĩa tâm mấy người. Mai sau, vật đổi sao dời, Tấm lòng chung thủy không đời nào lay. Xin ngài tạm trú nơi đây, Duyệt qua quân lữ, chờ ngày hương sư Tiệc tùng cho hết canh tư, Hôm sau thức dậy ra nơi cánh đồng. Phất cao trăm ngọn cờ hồng.

Ấm ầm trống trận, rầm rầm voi đi. Tướng đài, Huệ đứng chỉ huy, Thị Xuân thao diễn hùng uy lạnh người. Hoa đào đôi má thắm tươi, Lưng cài song kiếm, tay thời cầm thương. Rúc còi, thét vỡ màn sương, Một đoàn chiến tượng thẳng đường xông pha. Toán trên lại, toán dưới qua, Chia thành đội ngũ năm, ba rõ ràng. Huệ nhìn, trong dạ bàng hoàng: “Khuê trung nhi nữ ít nàng như ri, Trên voi lẫm liệt uy nghi, Một Lan, Hồng Ngọc sánh tày hay không? Lâu nay bội phục trong lòng, Trưng Vương, Triệu Thị anh hùng mà thôi. Ngỡ đâu may gặp cơ trời, Họ Bùi lại có một người anh thư” . Tướng đài bước xuống tươi cười, Lịnh truyền thu trận vào nơi trung đường. Cùng nhau với chén quỳnh tương,

Văn thao, võ lược lắm đường bàn qua. Thị Xuân nét mặt như hoa,Hỏi đâu đáp đó, gần xa tỏ tường. Huệ rằng: “Nhi nữ lưu phương\" Xưa nay phải nhượng cho phường nam nhi. Ngờ đâu hùng cứ Tây thùy , Phu nhân dũng liệt kém gì chúng tôi Cùng nhau ra sức giúp đời, Vì dân vì nước kịp thời ra quân”. Vơi vơi rượu uống mấy tuần. Bùi Công truyền dạy Thị Xuân vài lời: “Hôm nay nào phải chuyện chơi, Con nên gióng trống ba hồi quân trung. Đội trưởng doanh trưởng gọi cùng, Đến nơi đại trại ta đồng kết minh\". Giữa sân, hương án linh đình, Khói xông nghi ngút, bay quanh mùi trầm. Cùng nhau quỳ xuống lâm râm, Hoàng thiên, hậu thổ chứng tâm cho cùng, Vì dân, vì nước tận trung. Trừ tàn, khửạo, thủy chưng nghĩa tình”.

Cắt tay lấy máu thiết minh, Hòa ly rượu nóng, đồng tình uống chung. Sau khi tệ lễ vừa xong, Tiệc bày giữa chốn doanh trung vui vầy. Ngà ngà chén cúc dở say, Đứng lên, Nguyễn Huệ tỏ bày mấy câu: “Thay lời huynh trưởng cầm đầu, Tôi xin cảm tạ tình sâu chư hiền. Hôm nay là cuộc kỳ duyên, Mong rằng sau trước vẹn tuyền thủy chung. Phong cho Văn Sở Đổng nhung, Dũng làm Tham tán hiệp đồng quân cơ. Còn như Bùi Thị anh thơ, “Anh hùng cân quắc\" hiệu cờ ta ban\". Nói cười tiệc rượu vừa tan, Chia tay về lại nghỉ an giấc nồng. Hôm sau phất ngọn cờ hồng, Hưng sư báo quốc vàng ròng chữ thêu. Tây Sơn như gió i diều, Càng ngày càng mạnh, quân nhiều, tướng đông.

Cùng nhau kéo xuống phía Đông, Công thành, bạt lũy, uy phong lẫy lừng. Canh khuya mực cạn, bút dừng, Ngâm nga giây lát, xem chừng không hay. Chuyện xưa ghi lại thế này, Còn nhiều khiếm khuyết, bởi tài ngu dung. Khen cho cân quắc anh hùng, Dọc ngang Nam Bắc, vẫy vùng Tây Đông. Lòng son ánh ngọn cờ hồng, Bâng khuâng hồn gởi đông phong thổi về. Chiều chiều nhìn ngọn non Tê, Nhớ người liệt nữ lòng tê tái buồn. Sử xanh chép để luôn luôn, Cự huân vi nghiệp truyền muôn vạn đời. Tì quan nhân lúc nghỉ ngơi, Di thư một quyển tặng đời mai sau. Đinh Văn Tuấn, Nguyễn Thế Triết Sưu tầm, chú thích (Theo > danh tướng anh hùng truyện, Nghĩa Bình 1978, tr. 49 - 80).

Phần IV DÃ SỬ VỀ NHỮNG NGƯỜI THUỘC DÂN TỘC THIỂU SỐ

KHU LIÊN (Thế kỷ II) Vùng đất Quảng Nam, Quảng Ngãi của nước ta ngày nay, hồi đó (thế kỷ I) là huyện Tượng Lâm, thuộc quận Nhật Nam. Quận này có năm huyện, Tượng Lâm là huyện xa nhất về phương nam. Cũng như hai quận Giao Chỉ, Cửu Chân, nhân dân Tượng Lâm sống dưới sự thống trị của nhà Hán. Cư dân huyện Tượng Lâm lúc này mới có những bộ lạc, gọi là bộ lạc Dừa (tiếng phạn: Narikela Vamsa), thuộc giống Anh-đô-nê-diêng, quen với nghề săn bắn, đánh cá và nông nghiệp dùng cuốc, đời sống còn thấp kém, bị bọn quan lại thống trị nhà Hán đàn áp và bóc lột nặng nề. Vì vậy, cùng với Giao Chỉ, Cửu Chân, dân chúng ở Nhật Nam khi có cơ hội là nổi dậy chống chính quyền đô hộ. Vào những năm thuộc niên hiệu Sơ Bình (190 - 193) đời vua Hán Linh đế, một anh hùng ở huyện này đã đ phất cờ khởi nghĩa, giết viên huyện lệnh và lập quốc gia riêng. Người ấy có tên là Khu-liên (Khu Liên là phiên âm tiếng địa phương ra chữ Hán. Có người đoán Khu không phải là họ, mà do chuyển âm từ tiếng Kurung, có nghĩa là tộc trưởng, vua). Quốc gia mới lập này, được sử sách gọi là nước Lâm Ấp. Nước Lâm Ấp dần dần cường thịnh, mở rộng địa giới chiếm cả quận Nhật Nam phía bắc và kéo vào tận Bình Định, Phan Rang hiện nay. Đó là nước Chiêm Thành. Khu Liên làm vua Lâm Ấp được ít lâu, không có con. Cháu là Phạm Hùng lên thay, tiếp tục xây dựng cơ đồ, không chịu thuộc quyền cai trị của nhà Hán nữa. Phụ lục: ...Người Chàm cổ ở nhà sàn, cửa nói chung quay về hướng Bắc. Họ cũng phát triển nghề cá, đóng gạch nung vôi phục vụ cho các công trình xây dựng thành quách cung điện. Từ thế kỷ IV, dưới thời các vua Phạm Phật, Phạm Văn, việc xây dựng được đẩy mạnh. Đây là quang cảnh kinh đô Champa thế kỷ V ở Trà Kiệu (Quảng Nam): \"Thành có chu vi 8 dặm 100

bộ, khoảng 4 - 5 km). Lũy xây dựng cao 2 trượng (khoảng 6m) trên lũy xây tường gạch cao 1 trượng (3m), mở những lỗ vuông, trên gạch lát ván, trên ván làm gác, trên gác có nhà, trên nhà lại dựng lầu; lầu cao sáu bảy trượng (18 - 20m) thấp là 4, 5 trượng (12 - 15 m), mái bay cao vút hình đuôi diều, đón gió quét mây, cao ngất trời. Trong thành lại có thành nhỏ, chu vi 320 bộ (500 - 600m). - Nhà lợp ngói không mở cửa về phía nam. Hai đầu là nhà dài, sống nóc chạy theo chiều nam bắc - Điện ngoảnh về phương đông, mái nhà cao ngất như hình đuôi diều, đá xanh, thềm đỏ, rui cột vuông tròn... Tường vách màu xanh sáng sủa, nhà vách quanh co, cửa là Song tia... có hơn 50 khu nhà, liên hồi tiếp nóc, thềm mái nối nhau...\". Từ cuối thế kỷ IV đến thế kỷ VI, ở khu vực Mỹ Sơn (Quảng Nam) người Chàm xây dựng nhiều đền tháp. Đấy là khu vực trung tâm của nước Cham Pa. Những đền tháp cao vút, nhiều tầng với những vòm cuốn hài hòa, có những phù điêu trang trí khéo léo mềm mại chạm trên gạch cứng. Phù điêu chạm những người nhảy múa, thổi sáo, đánh trống cơm. Từ thế kỷ VII đến thế kỷ X, là thời kỳ phồn vinh của điêu khắc Cham pa. Công trình kiến trúc nào cũng có nhiều bức chạm trang trí. Đền tháp có nhiều tượng thần bằng vàng, bằng đá, những phù điêu chạm các vũ nữ, nhạc công: đấy là hình ảnh những cô gái Chàm xinh đẹp, mềm mại với những đồ trang sức dân tộc. Chính nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Chàm đã có ảnh hưởng tốt đến điêu khắc Việt thời Lý... Năm 736, nhà sư nhạc sĩ Chàm là Phật Triệt đã đến Nhật Bản, đã chỉ huy dàn nhạc ở Na ra và dạy cho người Nhật 8 loại vũ Chàm, trong đó có \"Khúc nhạc muôn thu”, là một vở vũ nhạc đặc biệt của Chămpa. Vũ nữ Chàm múa rất dẻo, đẹp, theo tiếng nhạc trong khi các nhạc công chơi nhị, sáo, trống cơm, tù và, chũm chọe, tì bà, thụ cầm... “Vũ khúc Tây thiên\" cũng là một vở vũ nhạc nổi tiếng của Chăm pa đã được phổ biến ở Thăng Long thế kỷ XI - XII. Điệu múa quạt của nữ, điệu múa lửa của nam, thường múa trong dịp cúng lễ. PHẠM VĂN

(Thế kỷ IV) Sau khi Khu Liên mất, không có con, các cháu lên thay xây dựng cơ đồ nước Lâm Ấp. Trải qua nhiều đời, đn thế kỷ IV, thì xuất hiện một nhân vật kiệt hiệt. Người đó là Phạm Văn. (Tên Phạm Văn cũng là phiên âm địa phương ra chữ Hán, chứ không phải là họ Phạm. Có người đoán là phiên âm Varman, các vua Chàm thường có tên như Indravarman, Harivarman v.v...) Xuất thân là một người nô bộc, được vua Lâm Ấp là Phạm Dật hồi cuối thế kỷ III tin dùng, Phạm Văn đã giúp Phạm Dật xây dựng thành trì, tổ chức lực lượng quân sự, khiến cho nước Lâm Ấp được cường thịnh. Bản thân Phạm Văn cũng được nhân dân mến phục. Năm 331, Phạm Dật chết không có con nối ngôi, Phạm Văn đã lên làm vua. Ông có chí hùng mạnh, rắp tâm mở mang lãnh thổ của mình. Sẵn có quân đội hùng hậu, ông tiến đánh các nước chung quanh, đánh đâu cũng thắng. Ở phía nam, ông lấn đến sát biên giới nước Phù Nam (Khoảng Nha Trang ngày nay). Ở phía Bắc ông tiến ra quận Nhật Nam. Nhân dân ở đây cũng bị khổ sở vì sự thống trị của nhà Hán nên ủng hộ ông để xây dựng thành một cộng đồng thống nhất. Phạm Văn còn đem quân ra đánh cả vùng Cửu Đức (Hà Tĩnh, Nghệ An), Cửu Chân (Thanh Hóa) lúc này cũng thuộc quyền thống trị của nhà Hán. Ông thu được nhiều thắng lợi rồi mới rút quân về (344). Ba năm sau (347), Phạm Văn lại cất quân ra đánh chiếm cả quận Nhật Nam, bắt giết tên thái thú nhà Hán là Hạ Hầu Lâm, rồi còn xâm phạm cả phía Bắc. Nhà Hán sai tướng từ Giao Châu vào cũng bị thua, phải rút về Cửu Chân. Phạm Văn đòi lấy dãy Hoành Sơn ở phía bắc Nhật Nam làm biên giới. Phạm Văn mất năm 349, bị thương sau một trận đánh. Con ông là Phạm Phật nối ngôi. Các vua đời sau vẫn phải liên tục tranh chấp với quân nhà Hán. (Nhiều tập sử Trung Quốc có chép cả truyền thuyết về Phạm Văn: “Văn làm đầy tớ của Phạm Trĩ,... đi chăn dê trong núi, bắt được hai con cá, đem về giấu để ăn riêng. Chủ hỏi, Văn sợ, phải nói dối đó là viên đá mài. Chủ đến chỗ để cá thì thấy là hai hòn đá thật. Văn lấy làm lạ, đem đá vào núi r thành hai thanh gươm lên khấn trời: Trời đã cho cá biến thành đá, đá lại

thành sắt nên gươm. Xin cho gươm chém vỡ đá. Chém được là thiêng, tôi sẽ được làm vua; chém không được là không thiêng nữa. Quả nhiên, gươm giáng xuống đá vỡ tan. Nhờ thế mà thu phục được dân chúng). TRẦN QUÝ (Thế kỉ X) Trần Quý cùng với em là Trần Kiên, đều là con ông Trần Triệu, người ở châu Thanh Lâm, tỉnh Cao Bằng, sống vào thời kỳ Thập nhị sứ quân ở nước ta. Hai ông đều nổi tiếng là người biết thuốc, có kinh nghiệm trừ được rắn độc. Dân chúng trong bản cũng cho là các ông có tài trừ được tà ma, trị được những giống ác điểu giúp cho mọi người yên ổn làm ăn. Vì vậy khi các ông mất, họ lập đền thờ. Đền thờ Trần Quý gọi là đền Đống Lân, thờ Trần Kiên gọi là đền Cây Cộng, đều thuộc xã Vu Truyền. Ông Trần Triệu cũng được thờ ở đền Đốc Hằng thuộc xã Cù Sơn. Triều đình cũng phong thần cho hai ông tôn hiệu là Đống Lân đại Vương, Cây Cộng đại Vương. Sách Cao Bằng thực lục có thuật nhiều chi tiết hoang đường để chứng tỏ tài năng đặc biệt của các nhân vật trên. Ông Trần Triệu vì lấy được vợ tiên nên hai con trai mới có nhiề phép lạ, trừng trị được rắn độc và chim yêu quái là hóa thân của một mụ phù thủy gớm guốc, gọi là Bà Trần v.v... MA HA MAY A (Thế kỉ XI) Mahamaya người Chiêm Thành. Cha ông có tên là Bối Đà, làm quan dưới triều Tiền Lê, rất giỏi chữ Phạn. Biết ông cũng là người tài giỏi, vua Lê Đại Hành thường cho mời đến hỏi han, nhưng ông chỉ chắp tay cúi đầu không trả lời. Vua cố gặng thì ông đáp: bần tăng chỉ là một nhà sư tầm thường đến độ ở chùa Quan Ái. Chùa này ở thôn Cổ Miệt, hương Đào Gia, nơi Mahamaya tu đạo.

Lê Đại Hành đã có lúc bất bình, không cho ông ở chùa Quan Ái nữa, mà bắt về chùa Vạn Tuế ở hoàng thành (Hoa Lư). Đến đời nhà Lý (1029), ông được một vị quan xin cho về trụ trì ở chùa Khai Thiên phủ Thái bình. Năm 1033 ông xin vào châu Hoan (Nghệ Tĩnh), không rõ về sau như thế nào. MỊ (Thế kỉ XI) Năm 1044, vua Lý Thái Tông đem quân đi đánh Chiêm Thành, tiến vào đến kinh đô Phật Thê (Vijaya, cũng gọi là Đồ Bàn, ở tỉnh Bình Định ngày nay). Vua Chiêm là Sạ Đẩu bị giết. Khi đem quân về nước đến phủ Trường Yên, vua Lý sai gọi người vợ của Sạ Đẩu tên là Mị Ê sang hầu. Mị Ê không chịu, ngầm lấy chăn quấn vào mình, nhảy xuống sông chết. Vua Lý cảm phục, khen là trinh tiết. Sự việc này được chính thức ghi vào Đại Việt sử ký toàn thư. Không có điều kiện để tra cứu tiểu sử của Mị Ê và cũng không biết tên thật (tiếng Chăm) của nàng là gì. u thiện trinh liệt chân mãnh phu nhân: Phu nhân không rõ họ gì, người nước Chiêm Thành, tên là Mi Ê, vợ vua Chiêm Thành là Sạ Đẩu. Triều vua Thái Tông nhà Lý, Sạ Đẩu không triều cống, thất lễ phiên thần, vua Thái Tông thân hành đem quân nam chinh. Sạ Đẩu bày tượng trận ở Đông Bố Chính, dần dần bị Vương sư đánh phá. Sạ Đẩu tử trận, các cung phi thê thiếp của Sạ Đẩu bị bắt sống đem về. Thuyền về đến sông Lý Nhân, vua nghe phu nhân có sắc đẹp mới mật sai quan trung sứ vời phu nhân đến chầu thuyền ngự. Phu nhân không giấu được sự phẫn uất, chối từ rằng: - Vợ hầu mường mọi, y phục xấu xí, ngôn ngữ quê mùa, không giống các bậc phi tần Trung Hoa, nay quốc phá phu vong, chỉ nguyện có chết là thỏa

lòng, nếu áp bức hợp hoan sợ ô uế long thể. Rồi phu nhân một lấy tấm chăn quấn kín mình lại, nguyện phó tính mạng cho dòng sông. Một tiếng đánh ầm, hình bóng mỹ nhân đã cuốn theo dòng nước mất tích. Thái Tông kinh dị, tự hối và cho người cấp cứu nhưng không kịp nữa. Chỗ ấy về sau, mỗi khi đêm vắng sông êm, trăng thanh sao sáng, thường nghe có tiếng đàn bà khóc than. Dân trong thôn lấy làm lạ, mới làm đơn xin lập đền thờ tự; từ đấy không nghe có tiếng than khóc nữa. Sau vua Thái Tông ngự đến sông Lý Nhân, thuyền chèo giữa dòng thì trông thấy trên bờ có đền thờ. Vua lấy làm lạ mới hỏi tả hữu, tả hữu đem chuyện phu nhân tâu cho vua nghe. Vua ngồi lặng thinh hồi lâu mới bảo rằng: - Không ngờ man nữ lại có bậc u trinh như thế, quả là một hạng gái phi thường, thế nào cũng có báo trẫm. Đêm ấy đã canh ba, trời gần sáng, thốt nhiên nghe một trận gió thơm, khí lạnh buốt người, thấy một người đàn bà vừa lạy vừa khóc rằng: - Thiếp nghe đạo đàn bà là tòng nhất nhi chung. Tiên quốc vương của thiếp tuy chẳng dám cùng bệ hạ tranh xung, nhưng cũng là một bậc nam tử, một phương kỳ tài. Thiếp được lạm dự khăn lược, ân ái thao vinh, bất hạnh quốc phá phu vong, thiếp đêm ngày thê thương chỉ lo đồ báo, nhưng quần thoa yếu ớt, biết tính làm sao? May nhờ hồng ân bệ hạ sai sứ đưa thiếp xuống tuyền đài cùng chồng hội diện, sở nguyện của thiếp được thỏa mãn rồi, còn có linh gì mà dám đến đây đường đột? Nói đoạn biến mất. Vua thất kinh tỉnh dậy, thì là một giấc chiêm bao. Vua truyền đem lễ vật và rượu đến đền cúng tạ, phong Hiệp Chính nương. Về sau xa gần cầu đảo, đều có linh ứng. Niên hiệu Trùng Hưng năm đầu, sắc phong Hiánh Hựu Thiện phu nhân, năm thứ tư thêm hai chữ Trinh Liệt. Năm Hưng Long 21, gia phong hai chữ Chân Mãnh, đến nay vẫn còn những sự, càng thấy linh ứng vậy.

(Nguyên văn chữ Hán của Lý Tế Xuyên (đời nhà Trần) trong Việt Điện u linh tập. Bản dịch của Lê Hữu Mục: dịch ở Huế 1960 - xuất bản ở Sài gòn không ghi năm). (B.C. Câu chuyện Mị Ê xảy ra vào đời Lý (thế kỷ XI). Sau những gì đã chép ở Đại Việt Sử ký toàn thư và Việt Điện u linh , không thấy có dị bản gì trong thư tịch. Nhưng đáng chú ý là có thêm mẩu chuyện sau đây, xin ghi thêm để tham khảo): Thần phả của làng VĩnhTuy (Hà Nội) chép về vị thành hoàng của làng ấy như sau: Một năm, vua Lê Thánh Tông đem quân vào Nam, đánh bại Chiêm Thành, bắt sống hàng vạn tù binh, trong ấy có cả chúa Chiêm là Nha Cát và vợ của Nha Cát là công chúa Nguyệt Nga. Đêm ấy, bên dòng sông Lý Nhân, Nguyệt Nga lòng đầy phẫn uất, thở than trước thi thể chồng: \"Thiếp sinh ra và sống với quốc vương. Sống thế là sống vinh. Nay chết khi quốc gia gặp nạn, dẫu khác cũng là vinh. Thiếp còn lòng nào mà mong muốn nữa\". Nói đoạn, nàng lấy chăn quất chặt vào mình, rồi tự lăn xuống dòng sông mà chết. Lê Thánh Tông nghe tin sửng sốt và thán phục đức tính kiên trinh của nàng. Ngài nói: \"Có thể lấy được nước người, nhưng không thể tuyệt việc thờ tự của nước người\". Thế rồi, ngài sai triều thần dựng tạm ngôi đền bằng tranh để thờ Nguyệt Nga và chúa Chiêm Nha Cát. Lại cho đổi chữ Nha Cát thành Nhã Cát, phong cho Nhã Cát làm đại vương và cho thờ cùng với Nguyệt Nga làm phúc thần. Sau đó, vua cho các tù binh người Chiêm đến ở đây, sinh cơ lập nghiệp để họ và con cháu họ thờ phụng thành hoàng của họ. Ngày ấy, vùng đất này là Tây Dư, còn là đất hoang. Vua cho lập thành ấp mới, gọi là trang Vĩnh Hưng, về sau lại đổi tên là Vĩnh Tuy nay xã Vĩnh Tuy thuộc huyện Thanh Trì (ngoại thành Hà Nội). (Theo thần phả xã VĩnhTuy) B.C : - Xin cứ tạm ghi theo thần phả, chưa thể khẳng định là có một. phụ nữ khác ở Chiêm Thành có tên là Nguyệt.Nga, mà sự tích lại tương tự như chuyện Mị Ê.