Komputer Świat_05_2021_DS

[email protected] ZIEMIANIE PODBIJAJĄ CZERWONĄ PLANETĘ MARS ZIEMIANIE PODBIJAJĄ CZERWONĄ PLANETĘ  Dlaczego Mars jest ważny dla ludzkości  Historia misji marsjańskich  Przyszłość: życie ludzi na Marsie WARTO WIEDZIEĆ: Co dziś wiemy Od strachu Aktualnie Polski wkład o Czerwonej po fascynację: na Marsie: w misje Mars w kulturze kto i co bada Planecie marsjańskie

RAPORT KOMPUTER ŚWIATA MARS: podbój Czerwonej Planety MARS CO WIEMY O CZERWONEJ PLANECIE? Mars od tysięcy lat rozbudza fantazję ludzi. To jedna z czterech planet Układu Słonecznego, które ludzkość znała już w starożytności. Nie znamy dokładnej daty odkrycia Marsa. Jednak planetę widać na ziemskim nieboskłonie, a jej charakterystyczna czerwona barwa z pewnością frapowała i zwracała uwagę naszych przodków od pradziejów człowieka. Co dziś wiemy o Czerwonej Planecie? M ars jest czwartą planetą od Słońca. Drugą z najmniejszych planet naszego Układu Słonecznego (mniejszy jest tylko Merkury). Ma OLYMPUS MONS dwa niewielkie księżyce: Phobosa i Deimosa. Mars nie imponuje rozmiarami, ale jest na swój sposób niezwykły, tak różny od naszej NAJWIĘKSZY WULKAN W UKŁADZIE SŁONECZNYM błękitnej Ziemi, a jednocześnie pod wieloma względami zaskakująco do niej podobny. Poznajmy kilka ciekawych faktów na temat Czerwo- Olympus Mons to największa góra szczyt Olympus Mons znajduje się nej Planety. na Czerwonej Planecie. Przy niej nawet 27 kilometrów wyżej. Ten uwa- ziemski Mount Everest – najwyższy żany za wygasły, gigantyczny wulkan CZEMU „MARS”? szczyt naszej planety – wydaje się ma też olbrzymią powierzchnię. Jego ledwie pagórkiem. Olympus Mons podstawa ma średnicę 624 km, Nazwę czwartej od Słońca planety wznosi się 21 229 metrów ponad to mniej więcej tyle, co… cała Polska. naszego Układu Słonecznego za- uśrednioną powierzchnię planety. To najwyższa znana nam góra w ca- wdzięczamy starożytnym Rzymia- Jednak mierząc od jej podstawy, łym Układzie Słonecznym. nom. Charakterystyczna rdzawo- czerwona barwa widocznej z Ziemi planety (dziś wiemy, że odpowia- dają za nią tlenki żelaza pokrywa- jące powierzchnię) kojarzyła się im z wojenną pożogą. A Mars to przejęty z mitologii greckiej (Ares) rzymski bóg wojny. MARSJAŃSKA DOBA PRAWIE RÓWNA ZIEMSKIEJ Najprawdopodobniej kiedyś po- wiemy, doba trwa 24 godziny. Na GRAWITACJA MARSA wstaną stałe ludzkie kolonie na Marsie: 24 godziny i 37 minut. Mar- Marsie. Mimo niesprzyjających dla sjańską dobę nazywamy solem. człowieka warunków na Czerwonej Pierwsi kolonizatorzy będą mu- Planecie, jedno Mars ma bardzo sieli pokonać wiele przeciwności, podobne do Ziemi: długość doby, ale z jednym będą mieli łatwiej: ich czyli czas trwania obrotu planety dobowy zegar biologiczny nie bę- wokół własnej osi. Na Ziemi, jak dzie zmuszony do wielkich zmian. Mars jest nie tyl- niższych sił grawitacji. ko mniejszy od Zie- Jak bardzo niskich? mi (ma o połowę Ujmijmy rzecz obra- mniejszą średnicę), zowo: osoba ważąca ma od niej również na Ziemi 100 kg, gdy- mniejszą gęstość by stanęła na wadze i w efekcie aż 10- na powierzchni Mar- krotnie mniejszą sa, urządzenie poka- masę od naszej pla- załoby wartość zale- nety. Niestety, nie dwie 38 kg. Ujmując potrafimy dziś jeszcze odpowie- rzecz bardziej naukowo, przyśpie- dzieć, jaki wpływ na przyszłych kolo- szenie grawitacyjne Marsa wynosi nistów będzie miało wystawienie ich 3,711 m/s2. Ziemskie pamiętamy organizmów na działanie znacznie ze szkoły: wynosi 9,8 m/s2. 2 RAPORT www.komputerswiat.pl

IMPONUJĄCY VALLES MARINERIS Na Czerwonej Planecie znajduje się też naj- kość około 200 km, a głębokość miejscami rado ma długość niecałych 500 km, a najgłęb- większy znany ludzkości kanion, to słynny Val- dochodzi do aż 11 km. Dla porównania naj- sze jego miejsce leży 1857 metrów poniżej les Marineris. Ma długość 5000 km, szero- większy kanion na Ziemi: Wielki Kanion Kolo- górnej krawędzi. TEMPERATURA MARS I ZIEMIA NA POWIERZCHNI MARSA MAJĄ NIEMAL IDENTYCZNĄ POWIERZCHNIĘ LĄDU Mars jest obiecującym celem po- miejscu. Dzięki wysłanym na Marsa To zadziwiający zbieg okoliczno- woda jest też uwięziona w czapach tencjalnej kolonizacji między innymi misjom możemy śledzić na bieżą- ści. Powierzchnia Marsa, planety polarnych Marsa), wynosi około dlatego, że nie ma na nim ekstre- co na przykład pogodę w kraterze pozbawionej wody ciekłej na po- 144,8 mln km2. Dla porównania malnych temperatur. Ekstremal- Gale’a – miejscu lądowania łazika wierzchni (udało nam się jednak powierzchnia wszystkich lądów nych w kosmicznym rozumieniu, bo Curiosity. 4 marca 2021 roku ziem- wykryć wodę pod powierzchnią, na Ziemi to około 148 mln km2. względem tego, co mamy na Ziemi, skiego czasu w tym miejscu było klimat Marsa jest bardzo surowy. całkiem ciepło – aż -9°C. Oczywi- Średnia temperatura na Marsie to ście w dzień. Do przeżycia, prawda? -63°C, dla porównania średnia glo- NASA podaje, że rekordowe „upały” balna temperatura Ziemi to około na Marsie to nawet 30°C! Rapor- 14,9°C. Oczywiście średnia tempe- ty pogodowe Curiosity znajdziecie ratura na Marsie czy Ziemi niewie- na stronie: https://mars.nasa.gov/ le mówi o pogodzie w konkretnym msl/weather/ PROWADZENIE NORMALNEJ ROZMOWY Fot. Tunatura, PhonlamaiPhoto, Elen11, Tokarsky, Daisy-Daisy/iStockphoto.com Z PRZYSZŁYMI KOLONISTAMI NIE BĘDZIE MOŻLIWE Przyzwyczailiśmy się, że urządzenia mobilne żenia planet na orbitach – od 3 do 22 minut i internet zmieniły globalnie naszą komunikację. w jedną stronę. Przy skrajnych odległościach W każdej chwili możemy porozmawiać z osobą na odpowiedź na zadane do kolonistów pytanie na drugim końcu świata. Z Marsem będzie ina- trzeba będzie poczekać 44 minuty. Gdyby filmy czej. Odległość Ziemi od Marsa waha się od 3 o Marsie realnie oddawałyby komunikację, były- do 22 minut świetlnych. Celowo wybraliśmy te by strasznie nudne. Na dodatek gdy Mars skryje jednostki zamiast kilometrów, bo one pokazu- się za Słońcem (znajdzie się po przeciwnej jego ją problem. Prędkość światła to graniczna pręd- stronie niż Ziemia), przerwa w komunikacji sięg­ kość komunikacji we wszechświecie. Informacja nie… 2 tygodni. Oczywiście można temu prze- nie może być przesyłana szybciej niż światło. To ciwdziałać, instalując w dogodnych punktach or- z kolei oznacza, że opóźnienie przesyłania sy- bity satelity komunikacyjne. Warto wiedzieć, że gnału pomiędzy Ziemią a Marsem będzie wa- takie satelity już orbitują wokół Marsa. Więcej hać się – w zależności od wzajemnego poło- o nich na kolejnych stronach naszego dodatku. RAPORT 3

RAPORT KOMPUTER ŚWIATA MARS: podbój Czerwonej Planety MARS W KULTURZE MASOWEJ OD STRACHU PO FASCYNACJĘ Mars to pustynna planeta o surowym klimacie. Choć naukowcy przypuszczają, że kiedyś mogły na niej istnieć najprostsze formy życia, to wciąż nie znaleźliśmy jego śladów na Czerwonej Planecie. Jednak w popkulturze Mars jest niezwykle „żywą” planetą, bardzo chętnie wykorzystywaną przez pisarzy SF, rysowników komiksów czy szeroko pojętą kinematografię W  czasach gdy o Marsie wiedzieliśmy mało, KSIĘŻYCE MARSA W POWIEŚCI sąsiad Ziemi wzbudzał wśród ludzi raczej obawy. Atawistyczny lęk i kojarzenie na- Mars ma dwa naturalne satelity, niewielkie księżyce: zwy martwej (przynajmniej według aktualnego Phobos i Deimos. Oficjalnie odkryto je w 1877 roku stanu wiedzy) i pustynnej planety o surowym i dokonał tego Amerykanin Asaph Hall. Tymczasem klimacie z rzymskim bogiem wojny rozbudza- Jonathan Swift w Podróżach Guliwera zaskakująco traf- ły wyobraźnię. Swoistej oliwy do ognia dolały nie opisał dwa księżyce Marsa – 150 lat przed ich fak- słynne „marsjańskie kanały” Giovanniego Schia- tycznym odkryciem przez amerykańskiego astronoma. parellego, włoskiego, XIX-wiecznego astronoma. KANAŁY SCHIAPARELLEGO WOJNA ŚWIATÓW I „MARSJANIE” I SŁYNNE SŁUCHOWISKO Giovanni Schiaparelli prowadził ob­ stości – co już wiemy) morza i rze­ Liczne wizje za­ serwacje różnych obiektów w na­ ki. Dopiero kilkadziesiąt lat póź­ mieszkanego Mar­ szym Układzie Słonecznym, ale niej uznano „kanały” za złudzenie sa dały impuls do w kulturze masowej został zapa­ optyczne, a ostatecznie z „kanała­ publikacji w 1898 miętany przede wszystkim jako od­ mi” rozprawiła się sonda Mariner 4, roku słynnej powie­ krywca „marsjańskich kanałów” która w 1965 roku wykonała zdję­ ści SF H.G. Wellsa, w 1877 roku. Warto przy tym za­ cia Czerwonej Planety – wtedy zo­ pt. Wojna światów. znaczyć, że Schiaparelli nigdy nie baczyliśmy, że Mars i owszem, ma Opowieść traktują­ głosił, że zostały one skonstru­ ciekawą strukturę powierzchni, ale ca o Marsjanach, owane przez tajemniczą marsjań­ o jakichkolwiek kanałach mowy którzy szukając ską cywilizację. Włoski astronom, być nie może. Jednak współczes­ ucieczki z umiera­ który za pomocą niedoskonałe­ ne Schiaparellemu środki maso­ jącej planety, do­ go sprzętu obserwacyjnego, ja­ wego przekazu uruchomiły ist­ konują inwazji na kim wówczas dysponował, zaob­ ne szaleństwo wymyślania coraz Ziemię, jest dziś serwował długie proste struktury to bardziej fantastycznych teorii jednym z kanonów i nazwał je kanałami, miał na my­ o „ufoludkach”, a ponieważ zazwy­ literatury fanta­ śli naturalnie powstałe twory. Na czaj boimy się tego, czego nie zna­ stycznonaukowej. stworzonej przez niego mapie są my, to strach napędzał „marsjań­ Jednak szczegól­ również (nieistniejące w rzeczywi­ skie” twory w kulturze masowej. nie w popkulturze zapisało się słu­ chowisko opraco­ rzeniona była wiara w to, że Mars wane przez Orso­ jest planetą zamieszkaną. W po­ na Wellesa, które dobnym tonie powstawało wiele było radiową adaptacją Wojny dzieł, powieści i filmów. Mamy rów­ światów. Było ono zaaranżowane nież polskie akcenty – wystarczy jako „relacja na żywo” i kiedy sta­ wspomnieć pierwszą powieść Sta­ cja CBS wyemitowała tę adapta­ nisława Lema Człowiek z Marsa, cję dzieła H.G. Wellsa 30 paździer­ w której pisarz przedstawiał wizję nika 1938 roku, wielu słuchaczy zderzenia cywilizacyjnego i braku wzięło ją za prawdę, co wywoła­ porozumienia ludzkości z obcymi. ło panikę w Stanach Zjednoczo­ nych. To doskonale pokazuje, jak dalece w umysłach ludzi zako­ 4 RAPORT www.komputerswiat.pl

FAKTYCZNA EKSPLORACJA I ZMIANA NARRACJI Pierwszą, zakończoną sukcesem nonaukowej należy się Kimowi misją naukową związaną z ba­ Stanleyowi Robinsonowi, auto­ ELON – WŁADCA MARSA WG NAZISTÓW daniem Marsa była sonda Ma­ rowi marsjańskiej trylogii Czer­ riner 4, która w dniach 14–15 wony Mars (1992), Zielony Mars Dziś słowo „Elon” w kon- lipca 1965 roku dokonała uda­ (1994) i Błękitny Mars (1996) ry­ tekście Czerwonej Pla- nego przelotu obok Czerwonej sującej przed czytelnikiem wizję nety kojarzy się przede Planety – wówczas ludzkość zo­ obcego, pustynnego świata prze­ wszystkim z charyzmatycz- baczyła pierwsze zdjęcia ukazu­ kształcanego i przystosowywane­ nym szefem SpaceX – Elo- jące pustynny, rdzawopomarań­ go do ludzkich potrzeb. Dziś Mars nem Muskiem. Jednak już czowy glob i brak śladów życia, jest postrzegany jako najbardziej w 1948 roku Wernher von o jakiejkolwiek cywilizacji na­ sensowne miejsce pozaziemskiej Braun, nazista i przyszły wet nie wspominając. Wówczas kolonii założonej przez Człowieka. współtwórca potęgi amery- nastąpiła też zmiana w kultu­ Przemawiają za nim liczne argu­ kańskiej astronautyki (bez rze masowej, zamiast publikacji menty: bliskość planety, panują­ jego rakiet Saturn V Ame- opisujących obcych twórcy skie­ ce na niej temperatury (znacznie rykanie nie polecieliby na rowali swe wysiłki w kreowaniu „znośniejsze” niż te na Wenus), Księżyc), napisał książkę wizji przyszłej eksploracji Mar­ obecność (cienkiej, ale zawsze) Das Marsproject. Była to sa przez ludzi. Mars przestał atmosfery (na Księżycu nie ma publikacja SF, ale oparta straszyć, a zaczął fascynować. jej wcale), która łagodzi ekstrema na ówczesnej wiedzy, za- Wraz z rosnącą wiedzą naukową temperaturowe, oraz grawitacja kładająca realność hipo- o Czerwonej Planecie publikowa­ – słabsza niż na Ziemi, ale jest. tetycznego kolonizowania ne były coraz bardziej śmiałe wi­ Fascynacja Marsem jako celem Czerwonej Planety. Szcze- zje kolonizacji Marsa. Szczególne ludzkiej kolonii masowo zaczęła gólnie ciekawie wygląda miejsce w literaturze fantastycz­ panować w pop­kulturze. fragment 24. rozdziału pt. How Mars is Governed „NAUKOWE” FILMY O MARSIE (str. 177 anglojęzyczne- W kinematografii SF żadnej innej lu kinomaniaków fascynujących go wydania z 1952 roku). planecie nie poświęcono tyle ty­ się filmami SF, ten ostatni tytuł Znajdziemy tam zdanie: Fot. Elen11, Ilyabolotov/iStockphoto.com tułów co Marsowi właśnie. Zna­ jest najbardziej „naukowym” fil­ „Rządem marsjańskim kie- jąc przytoczone wyżej argumenty mem fabularnym o Marsie. Ow­ rowało dziesięciu mężczyzn, których przywódca był wybierany w wy- i historię strachu i fascynacji tą szem, na tle pozostałych tytu­ borach powszechnych na pięć lat i nosił tytuł Elon”. Dodajmy, że za- planetą, trudno się temu dziwić. łów film ten wygląda na znacznie równo w języku niemieckim, jak i angielskim nie ma takiego słowa Do najsłynniejszych dzieł świa­ bardziej wierny nauce, ale nie jak „Elon”. To po prostu imię (zresztą doskonale nam znane, zwłasz- towej kinematografii o marsjań­ dajmy się nabrać – ma on nie­ cza w kontekście Marsa). Elon to również po hebrajsku „drzewo”. skiej tematyce można zaliczyć wiele wspólnego z rzeczywisto­ Przyznacie, że wybór hebrajskiego słowa przez nazistę do opisu między innymi: Wojnę światów ścią i wiele zawartych w fabule władcy Marsa jest zastanawiający. (1953) i Najeźdźców z Marsa sytuacji nie wystąpiłoby w rze­ (1953) – oba jeszcze utrzymane czywistości, przeczą temu pra­ RAPORT 5 w klimacie strachu przed Czer­ wa fizyki. Jednak to w niczym woną Planetą – a później: Pa­ nie przeszkadza, cieszmy się mięć absolutna (1990), Misja na obecnością Czerwonej Planety Marsa (2000), Czerwona Plane­ w kulturze popularnej, pamięta­ ta (2000), Doom (2005) czy uwa­ jąc jednak, że Mars w popkultu­ żany za najbardziej wierny nauce rze i Mars w rzeczywistości to Marsjanin (2015). W opinii wie­ dwie różne planety.

RAPORT KOMPUTER ŚWIATA MARS: podbój Czerwonej Planety DLACZEGO MARS JEST WAŻNY DLA LUDZKOŚCI? Mars to jedyne pozostające w zasięgu dzisiejszych technologii kosmicznych ciało niebieskie, co do którego możemy snuć plany kolonizacji. Po co w ogóle kolonizować Marsa? Przyczyn można wymieniać wiele, ale wystarczy jedna – nie chcemy skończyć jak dinozaury O czywiście zanim na Marsa poleci pierwszy człowiek, trzeba zawczasu przygotować dla niego odpowiednią bazę. Wizję przy­ szłości na Marsie – nie tylko tę forsowaną przez SpaceX i Elona Muska – prezentujemy w mate­ riale na stronach 14–15. Tutaj natomiast skupimy się na odpowiedzi na pytanie: Dlaczego Mars? Mars i Ziemia – odległości najbliższe raz na mniej więcej 15 lat. Dlaczego Mars i Ziemia – wydatek to ma znaczenie w misjach załogowych? Bo te energetyczny na podróż Mars nie jest najbliższą Ziemi planetą. Najniższa powinny trwać możliwie jak najkrócej. Prze­ możliwa odległość pomiędzy Ziemią a Marsem strzeń kos­miczna to wrogie człowiekowi śro­ Podróże kosmiczne wymagają paliwa – olbrzy­ to niecałe 60 mln km (nieco poniżej 0,4 j.a. dowisko. Na naszej planecie i w jej bezpośred­ mich ilości paliwa. Co prawda w przestrzeni – jednostki astronomicznej. 1 j.a. to średnia nim sąsiedztwie chroni nas pole magnetyczne międzyplanetarnej nie trzeba używać silników odległość Ziemi od Słońca). Tymczasem Wenus Ziemi, osłaniając całe istniejące życie przed (ewentualnie do drobnych korekt kursu), ale może zbliżać się do Ziemi nawet na odległość szkodliwym promieniowaniem emitowanym najpierw trzeba nadać hipotetycznemu stat­ około 40 mln km (niecałe 0,27 j.a.), ale piekiel­ przez Słońce. W przestrzeni międzyplanetarnej kowi załogowemu odpowiednią prędkość, by nie gorąca atmosfera Wenus i olbrzymie ciś­ załoga misji na Marsa będzie znacznie gorzej w ogóle oderwać się od pola grawitacyjnego nienie na powierzchni wyklucza jakiekolwiek chroniona, im zatem krócej będzie trwała po­ układu Ziemia–Księżyc. myślenie o jej kolonizacji przy zastosowaniu dróż, tym bezpieczniej dla zdrowia ludzi. Optymalnym, ze względu na nakłady energe­ dzisiejszej technologii. tyczne, sposobem międzyplanetarnych po­ Wróćmy do Marsa. Na przykład w 2003 roku, dróży kosmicznych jest tak zwany manewr podczas zbliżenia Marsa i Ziemi, wzajem­ transferowy Hohmanna. W przypadku Ziemi na odległość pomiędzy planetami wynosiła i Marsa oznaczałoby to, że – zakładając ko­ „zaledwie” 55,7 mln km. Wówczas był to naj­ rzystne okno startowe (czyli dogodne wzajem­ krótszy dystans dzielący Ziemię i Marsa od… ne położenie planet) – pierwsi ludzie wysłani 60 tysięcy lat. Kolejne zbliżenie Marsa do Ziemi na Czerwoną Planetę musieliby spędzić około na odległość mniejszą niż 0,4 j.a. miało miejsce 9 miesięcy w podróży statkiem napędzanym w 2018 roku. Następne będzie w 2035 roku. znaną dziś technologią silników na paliwo Oczywiście Ziemia co roku zbliża się do Marsa, chemiczne. ale Czerwona Planeta ma bardziej eliptyczną Po dotarciu na Marsa szybki powrót byłby bar­ orbitę od Ziemi, w efekcie obie planety są sobie dzo trudny (bo planety oddalałyby się już od siebie) i nieefektywny energetycznie. Zatem pierwsi marsonauci w oczekiwaniu na dogod­ ne, powrotne okno startowe musieliby czekać około 485 soli (1 sol to marsjańska doba, o nie­ całe 40 minut dłuższa od ziemskiej), czyli jakieś 500 ziemskich dni, wystartować, a następnie kolejne 9 miesięcy podróżować z powrotem na Ziemię. 6 RAPORT www.komputerswiat.pl

Mars – temperatura Atmosfera Marsa ma jeszcze jedno bardzo istot­ że pierwsi osadnicy na Marsie nigdy z tej pla­ ne znaczenie w kontekście załogowej podróży nety nie powrócą, agencje kosmiczne zakłada- Nie tylko odległość ma znaczenie. Istotne są na tę planetę – pozwala wykorzystać hamowa­ ją jednak scenariusze powrotu załogi na Zie­ też temperatury. W stosunku do pozostałych nie aerodynamiczne podczas zejścia z orbity mię. Wymaga to przede wszystkim dwóch rze­ znanych nam ciał niebieskich w Układzie Sło­ i lądowania załogi. Oczywiście trzeba pamiętać czy: możliwości produkowania paliwa ze skład­ necznym, temperatury panujące na powierzch­ o komforcie załogi i tak zaplanować lądowanie, ników łatwo dostępnych na obcej planecie oraz ni Marsa, choć dalekie od przyjaznych, są naj­ aby na ludzi w trakcie hamowania nie działały warunków umożliwiających przetrwanie przez mniej ekstremalne. Obecne na powierzchni siły większe niż 5G, którą to wartość przyj­ dłuższy czas. Pierwszy aspekt jest już całkiem i orbicie Marsa instrumenty badawcze rejestru­ muje się obecnie za najwyższe dopuszczalne serio rozpatrywany teoretycznie. Rozważa ją średnią temperaturę Marsa około -60°C. Mars przeciążenie w misjach załogowych. Niemniej się na przykład produkcję paliwa z obecnego ma też pory roku, podobnie jak Ziemia, tyle manewry aerodynamiczne, gdy są możliwe do na Marsie dwutlenku węgla (gaz ten stanowi że, ze względu na prawie dwukrotnie dłuższy przeprowadzenia, stanowią znacznie efektyw­ główny składnik atmosfery Marsa) i wodoru rok marsjański, trwają też dwukrotnie dłużej. niejszy ekonomicznie sposób kontroli prędko­ pozyskiwanego z wody. Jest to tak zwana re­ W marsjańskie lato w najcieplejszych rejonach ści niż tradycyjne silniki rakietowe konsumu­ akcja Sabatiera (opracował ją francuski chemik planety temperatura w słoneczny dzień może jące olbrzymie ilości paliwa. i laureat Nagrody Nobla w 1912 roku – Paul wynosić 20°C. Nie ma takiej drugiej planety Sabatier), w wyniku której powstaje metan (pa­ w naszym układzie – poza Ziemią oczywiście. Paliwo i przetrwanie liwo) i woda (niezbędna do przetrwania). Pro­ ces takiej przemiany chemicznej, by pozyskać Atmosfera i woda Każda załogowa misja kosmiczna zakłada po­ stosowne ilości niezbędne do zasilenia rakiet wrót załogi z dalekiej podróży. Oczywiście sce­ powrotnych na Ziemię, jest jednak powolny, Kolejnym argumentem stanowiącym odpo­ nariusze negatywne również są analizowane. ponadto wspomniane wcześniej okno startowe wiedź na pytanie „Dlaczego Mars?” jest obec­ Podczas misji Apollo 11, pierwszego lotu Czło­ (minimalizacja zużycia energii na powrót) – ność wody na Czerwonej Planecie. Mars był wieka na Księżyc, ówczesny prezydent USA, wszystko to sprawia, że pierwsza załoga będzie podejrzewany o jej obecność już dawno, Nixon, dysponował wcześniej przygotowaną musiała poradzić sobie dłuższy czas na Marsie. dziś wiemy, że woda – w postaci lodu – jest przemową, którą miał wygłosić w razie niepo­ I Czerwona Planeta, choć dalej surowa, zim­ obecna w czapach polarnych Marsa. Oprócz wodzenia misji i śmierci załogi. Na szczęście, na, dzięki swoim parametrom daje największe tego w 2018 roku sonda Mars Express Orbiter jak wiemy, nie musiał jej wygłaszać. W przy­ szanse na przetrwanie załogi w stosunku do odkryła w okolicach południowego bieguna padku Marsa, choć Elon Musk jasno twierdzi, pozostałych obiektów w Układzie Słonecznym. Czerwonej Planety jeden duży i trzy mniejsze zbiorniki ciekłej wody, niestety dość trudno dostępne, bo znajdujące się pod powierzchnią planety (dokładniej – pod lodem). Powierzchnię wykrytych zbiorników podpowierzchniowych szacuje się na mniej więcej 75 tys. km2 – to prawie tyle co powierzchnia Czech. Dlaczego nie ma wody na powierzchni? I tu dochodzimy do atmosfery. Marsjańska atmosfera jest zbyt roz- rzedzona, a jej ciśnienie na powierzchni zbyt niskie, by utrzymać wodę w stanie ciek­łym. Co prawda badacze zakładali obecność ciekłej, bardzo silnie zasolonej wody również na po­ wierzchni, ale najnowsze badania dowodzą, że ciekła woda nie ma szans utrzymać się na po­ wierzchni planety dłużej niż przez kilka godzin, a i to tylko w najbardziej dogodnych regionach Marsa. Jednak niezależnie od stanu skupienia, woda na Marsie jest, a to – w kontekście przy­ szłej eksploracji tej planety przez ludzi – niezwy­ kle istotna informacja, bo woda jest zasobem krytycznym dla jakiejkolwiek misji załogowej. DLACZEGO MARS Argumenty przeciw: ■ p ył marsjański jest drobniejszy od analogicz- Fot. Gorodenkoff, Dottedhippo/iStockphoto.com, Zven0/ 123rf.com Mars, mimo że jest najbardziej obiecujący spo- nego na Ziemi, a burze pyłowe stanowią wy- Argumenty za: śród najbliższych nam ciał niebieskich, jest też zwanie dla sprzętu Wybór Marsa jako docelowej planety dla zało- wciąż wrogim życiu globem: gowej misji, a w dalszej perspektywie założe- ■ b ardzo słabe pole magnetyczne i cienka roz- ■ e konomia: zanim na Marsa polecą pierwsi nia ludzkiej kolonii, wydaje się oczywisty, gdy ludzie, trzeba wcześniej zbudować tam od- przyjrzymy się poniższym argumentom: rzedzona atmosfera nie zapewniają odpo- powiednią infrastrukturę, co kosztuje ■ d ostęp do wody (w jakiejkolwiek postaci) wiedniej ochrony przed promieniowaniem ■ trwały, stabilny grunt i wiatrem słonecznym ■ ekonomia: załogowa wyprawa na Marsa ■ o becność atmosfery i aerodynamika ■ grawitacja Marsa to tylko nieco więcej niż sama w sobie będzie najdroższą wyprawą ■ w miarę stabilne temperatury na powierzch- 1/3 grawitacji Ziemi, nie znamy dobrze dłu- w historii eksploracji kosmosu gotrwałego wpływu tak niskiej grawitacji na ni (na tle innych ciał niebieskich) ludzki organizm ■ t erraformowanie Marsa, czyli przekształce- ■ obecność zasobów do produkcji paliwa ■ m imo stabilniejszych temperatur niż na nie jej do ludzkich potrzeb, pozostaje póki ■ p odobna długość dnia (ważne dla ludzkiego przykład na Wenus czy Księżycu, Mars nie co poza zasięgiem naszych technologii pozwala na przetrwanie bez systemów pod- zegara biologicznego) trzymywania życia ■ p oświęcanie zasobów w imię misji na Marsa ■ p odobna powierzchnia lądów do tej na Ziemi to mniej zasobów na ratowanie naszej własnej ■ nachylenie osi Marsa do płaszczyzny eklipty- planety, np. przed zmianami klimatycznymi ki – w konsekwencji pory roku RAPORT 7

RAPORT KOMPUTER ŚWIATA MARS: podbój Czerwonej Planety HISTORIA MISJI MARSJAŃSKICH Gdy przyjrzyjmy się wszystkim misjom kosmicznym, jakie dotychczas zostały skierowane na Czerwoną Planetę, to okaże się, że oprócz niewątpliwych sukcesów eksploracja Marsa to także pasmo wielu porażek 1960 1964 1971 1988 Pierwsi spróbowali Sowieci, Znowu trzy misje, do gry weszli Aż pięć misji, był to też Aż 13 lat czekaliśmy na kolejne 10 października startuje obiekt Amerykanie. 5 listopada startuje rok pierwszych realnych misje, wyzwanie podjął ZSRR. 1M nr1, była to eksperymentalna misja Mariner 3, celem przelot sukcesów ZSRR w misjach 7 lipca startuje misja Phobos 1, sonda międzyplanetarna, która obok Marsa, ale misja okazała marsjańskich. 9 maja której celem była eksploracja wynoszona była również przez się porażką, sonda nie oddzieliła startuje amerykański nie tylko Marsa, ale i jego dwóch debiutującą wówczas rakietę Mołnia się prawidłowo od rakiety nośnej. Mariner 8, pierwszy księżyców: Phobosa i Deimosa. 8K78. Miała przelecieć obok Marsa. 28 listopada startuje Mariner 4 i tym amerykański orbiter Niestety, zakończyła się fiaskiem, Niestety, liczne awarie (żyroskop, razem wreszcie sukces! 15 lipca skierowany na Marsa, misja kontakt z orbiterem urwał się czujnik horyzontu, wibracje trzeciego 1965 roku Mariner 4 jest pierwszym nieudana z powodu awarii przed osiągnięciem orbity Marsa. stopnia rakiety itp.) spowodowały, że obiektem, który przeleciał obok podczas startu. 12 lipca wystartowała misja po osiągnięciu wysokości 120 km Marsa, wykonując pierwsze zdjęcia 19 maja Sowieci wysyłają misję Mars 2, Phobos 2,­ ale i tym razem pojazd wpadł z powrotem do Czerwonej Planety. 30 listopada na pokładzie orbiter Marsa, lądownik sukces był fragmentaryczny. atmosfery, rozpadając się w jej górnej startu próbuje jeszcze ZSRR i misja i łazik. Udało się wejść na orbitę Marsa Orbiter osiągnął Marsa części. Szczątki 1M 1 spadły nad Zond 2, niestety utracono kontakt 27 listopada, od orbitera odłączył się też i przesłał porcję danych, ale Syberią. 4 dni później wystartował z sondą, zanim doleciała na Marsa. poprawnie lądownik, ale wraz z łazikiem kontakt urwał się, zanim 1M nr2 – ta misja również okazała się rozbił się na powierzchni planety, co wydano polecenie odłączenia fiaskiem z powodu wycieku utleniacza czyni go pierwszym w historii obiektem lądownika. paliwa, nie osiągnięto nawet niskiej zbudowanym przez ludzi, który trafił orbity wokółziemskiej. w Marsa. 28 maja ZSRR wysyła misję Mars 3, tym razem sukces jest jeszcze większy, 2 grudnia orbiter poprawnie osiągnął orbitę Marsa, tego samego dnia pierwszy lądownik miękko wylądował na Marsie, przesyłając fragment pierwszego obrazu z powierzchni, niestety kontakt utracono niecałe 105 sekund po wylądowaniu. 30 maja Amerykanie wysyłają Marinera 9, który był pierwszym udanym orbiterem Marsa wysłanym przez USA. 1962 1969 1975 1992 Ponowne próby ZSRR, tym razem Dwie misje USA i dwie ZSRR, udało się Dwie misje amerykańskie, obie 25 września startuje aż trzy. Pojazd 2MV-4 nr1 (celem tylko Amerykanom. 25 lutego startuje z lądownikami i obie udane. amerykańska misja Mars przelot obok Marsa) wystartował Mariner 6, który po kilku miesiącach Viking 1 startuje 20 sierpnia, Observer, jednak misja poniosła 24 października, niestety boostery podróży dokonuje udanego kolejnego 19 lipca kolejnego roku orbiter fiasko – trzy dni przed planowanym rozpadły się na niskiej orbicie przelotu obok Marsa. 27 marca osiąga cel, a dzień później osiągnięciem orbity Marsa wokółziemskiej. 1 listopada startuje w jednym dniu startują dwie misje: lądownik udanie osiada utracono kontakt z sondą na misja Mars 1 (jej celem również był radziecka 2M nr521 (pierwszy orbiter, na powierzchni Marsa, skąd zawsze. przelot obok Czerwonej Planety) – fiasko: nie udaje się nawet osiągnąć będzie nadawać aż przez pierwsza, która miała oficjalną nazwę. orbity Ziemi) oraz amerykańska 2245 soli (marsjańskich dni). Wynika to z faktu, że tym razem udało Mariner 7, który również udanie 9 września Amerykanie się umieścić sondę na prawidłowym przelatuje kilka miesięcy później wysyłają bliźniaczego kursie – niestety, w wyniku awarii w pobliżu Marsa. 2 kwietnia ZSRR Vikinga 2, również w tym stracono z nią kontakt, zanim dotarła podejmuje jeszcze jedną próbę przypadku misja zakończyła w okolice Marsa. 4 listopada kolejna z orbiterem 2M nr522, niestety i tym się pełnym sukcesem. radziecka próba, jeszcze bardziej razem awaria w trakcie startu. ambitna, bo mowa o marsjańskim 1973 lądowniku – pierwszym w historii. Niestety, znowu nieudana – obiekt Cztery misje radzieckie. Orbiter 2MV-3 nr1 nie zdołał opuścić niskiej Mars 4 wystartował 21 lipca, orbity wokółziemskiej. niestety nie osiągnął celu. 25 lipca wystartował kolejny radziecki orbiter Mars 5, przesłał 180 zdjęć z orbity Marsa, po 9 dniach w pobliżu Czerwonej Planety przestał działać. 5 sierpnia startuje Mars 6, celem przelot (flyby) i lądowanie. Przelot się udał, lądownik zawiódł. 9 sierpnia Rosjanie wysyłają bliźniaczą misję Mars 7, niestety w wyniku przedwczesnego odłączenia lądownika ten nie trafił w marsjańską atmosferę, pozyskano dane podczas przelotu obok Marsa. 8 RAPORT www.komputerswiat.pl

1998 2005 2020 Dwie misje, obie niestety nieudane. 3 lipca startuje 12 sierpnia NASA wysyła na misję 19 lipca startuje pierwsza misja Zjednoczonych pierwsza japońska misja na Marsa, Nozomi, miał to wciąż działający do dziś Mars Emiratów Arabskich. Arabski orbiter udanie być orbiter, jedyne, co udało się uzyskać, to przelot Reconnaissance Orbiter. Wszedł obok Marsa, kontakt z sondą urwał się przed on na orbitę Czerwonej Planety wchodzi na orbitę Marsa 9 lutego 2021 roku. procesem wprowadzenia jej na orbitę. 11 grudnia 10 marca 2006 roku. Dzień później na orbicie Marsa melduje się Amerykanie wysyłają misję Mars Climate Orbiter, niestety w wyniku błędu oprogramowania statek chińska sonda Tianwen-1 wystrzelona 23 lipca podczas manewrów orbitalnych za głęboko wszedł 2020 roku. Sonda ma na pokładzie lądownik w atmosferę Marsa i spłonął w niej. i łazik, które mają wylądować w maju 2021 roku. Ostatnią misją, która osiągnęła cel: 1999 Mars, jest wystrzelony 30 lipca 2020 roku łazik 3 stycznia Amerykanie próbują raz jeszcze, Perseverance z pierwszym marsjańskim dronem wysyłając lądownik Mars Polar Lander oraz dwa próbniki gruntowe Deep Space 2. Ingenuity. Oba urządzenia wylądowały Niestety, nie udało się nic. 18 lutego 2021 roku. 2011 2016 8 listopada rusza wspólna 14 marca w przestrzeń misja Rosji i Chin – Fobos- wyniesiona została sonda Grunt / Yinghuo-1, niestety ExoMars Trace Gas Orbiter w wyniki awarii w fazie startu oraz lądownik Schiaparelli, pojazdy nie opuszczają nawet sonda cały czas funkcjonuje niskiej orbity wokółziemskiej. na orbicie Czerwonej Planety, 26 listopada Amerykanie lądownik niestety rozbił wysyłają misję Mars Science się przy próbie lądowania. Laboratory z łazikiem To wspólna misja ESA Curiosity, ten funkcjonuje i Roskosmosu. do dziś. 1996 2003 2013 2018 7 listopada wystartował orbiter 2 lipca startuje pierwsza 2007 5 listopada startuje 5 maja startuje NASA, Mars Global Surveyor. Bez marsjańska misja ESA eksperymentalny orbiter marsjański lądownik przeszkód dotarł na orbitę Marsa, (Europejskiej Agencji zbudowany przez Indie, to InSight, wylądował on gdzie funkcjonował przez siedem Kosmicznej). Mars Express to pierwsza i od razu udana 26 listopada; lot był tak lat, dostarczając najdokładniejszych sonda orbitalna + lądownik międzyplanetarna misja tego krótki dzięki niezwykle wówczas map Czerwonej Planety Beagle. Sondzie się udało, kraju. 18 listopada NASA dogodnemu położeniu i wielu cennych danych. Działałby krąży wokół Marsa i zbiera wysyła sondę MAVEN. Obie wzajemnym Ziemi dłużej, gdyby nie błąd w wysłanym dane do dziś, lądownik sondy: amerykańska i indyjska i Marsa. NASA zbiera poleceniu korekty ustawienia paneli zawiódł, zrywając łączność funkcjonują do dziś. dane z InSight do dziś. słonecznych, w wyniku którego bezpośrednio po odłączeniu utracono kontakt z sondą. się od sondy. W tym samym 4 sierpnia startuje zbudowany 16 listopada Rosjanie (już nie ZSRR) roku 8 i 10 lipca Amerykanie przez NASA lądownik Phoenix. wysyłają rozbudowaną misję Mars 96 wysyłają dwa bliźniacze łaziki Wylądował 25 maja 2008 roku – orbiter, dwa lądowniki. Nic z tego Spirit i Opportunity. Jak wiemy, i pełnił służbę do 2 listopada nie wyszło – zestaw nie opuścił nawet oba dzielnie służyły przez długi 2008 roku. niskiej orbity wokółziemskiej. To czas na Marsie. nie koniec – 4 grudnia Amerykanie wysyłają w misję lądownik Mars Pathfinder oraz łazik Sojourner. Ta misja się udała, a Sojourner był pierwszym w historii łazikiem skutecznie operującym na powierzchni obcej planety. 2001 Pierwsze Fot. AGEphotography/iStockphoto.com w historii zdjęcie 7 kwietnia wystartowała Marsa wykonane sonda Mars Odyssey, pełny sukces, a orbiter zbiera przez sondę dane do dziś. Mariner 4 RAPORT 9

RAPORT KOMPUTER ŚWIATA MARS: podbój Czerwonej Planety PODBÓJ MARSA – KTO, CO I GDZIE? Sporo już wiemy o Marsie, warto zatem uzmysłowić sobie, jak wygląda aktualna sytuacja na Czerwonej Planecie, która jest obecnie najlepiej zbadanym globem – poza Ziemią oczywiście. Nasz rekonesans aktualnych misji podzieliliśmy w zależności od kraju bądź agencji kosmicznej, która stała za daną eskapadą. I nie będą to wyłącznie Stany Zjednoczone. W okolicy Marsa zaczyna być tłoczno, swoje urządzenia mają tam Amerykanie, Arabowie (ZEA), Chińczycy, Hindusi, Rosjanie i Europejczycy Stany Zjednoczone Nasza infografika z mapą powierzchni Marsa prezentuje, które obiekty dotarły do powierzchni Czerwonej Planety – kolory oznaczają poziom Amerykanie są zdecydo­ elewacji (wysokość terenu w stosunku do średniej dla całej planety) wanym liderem w ko­ smicznym wyścigu na Lądownik Viking 1 (NASA) Łazik Opportunity (NASA) Łazik Perseverance Marsa. NASA to póki co i dron Ingenuity (NASA) jedyna amerykańska or­ Start: 1975 Start: 2003 ganizacja, która faktycznie dotarła na Marsa. Misja: udana Misja: udana Start: 2020 SpaceX na razie ma plany, które stopniowo Czas działania: ponad 6 lat Czas działania: ponad 14 lat Misja: udana i – musimy przyznać – z wielkim zapałem re­ Aktualny status: nie działa i 4 miesiące Czas działania: wciąż funkcjonuje alizuje. USA wysłało w kierunku Czerwonej Aktualny status: nie działa Aktualny status: działa Planety aż 23 misje, z których 17 uznano za Łazik Mars Pathfinder (NASA) choćby częściowy sukces. Do dziś na orbicie Lądownik Beagle 2 (ESA) i powierzchni Marsa funkcjonuje 7 orbiterów, Start: 1996 łazików, lądowników, w tym jeden, pierwszy Misja: udana Start: 2003 w historii dron (Ingenuity). Czas działania: niecałe 3 miesiące Misja: nieudana Aktualny status: nie działa Powód porażki: rozbicie o planetę ZSRR / Federacja Rosyjska Aktualny status: zniszczony Lądownik Schiaparelli (ESA) Choć Rosjanie Lądownik Mars 6 (ZSRR) w chwili obecnej Start: 2016 nie dysponują żad­ Start: 1973 Misja: nieudana ną aktywną apa­ Misja: nieudana Powód porażki: awaria w trakcie raturą w pobliżu Powód porażki: utrata kontaktu lądowania, lądownik uderzył Marsa, nie można Aktualny status: nieznany w planetę z prędkością ponad odmówić im należnego miejsca w historii 300 km/h eksploracji Czerwonej Planety, bo próbowali Aktualny status: zniszczony wielokrotnie, niestety zazwyczaj z kiepskim skutkiem. Radzieckie, a później rosyjskie in­ Lądownik Mars 2 (ZSRR) stytucje wysłały w kierunku Marsa 20 misji, niestety za sukces i to w większości przy­ Start: 1971 padków zaledwie częściowy można uznać Misja: nieudana jedynie 6 misji. Przy czym tylko jedna udała Powód porażki: awaria w trakcie lądowania się w tym wieku i była misją wspólną ESA Aktualny status: zniszczony (Europejskiej Agencji Kosmicznej) i Roskos­ mosu (mowa o misji ExoMars 2016, w której www.komputerswiat.pl Rosjanie dostarczyli rakietę nośną Proton-M/ Briz-M). Własnej, autorskiej misji Rosjanie w tym wieku nie przeprowadzili ani jednej. Zdecydowanie częściej próbowali w czasach ZSRR, ale Mars, choć czerwony, ZSRR nie polubił. Europa Tym razem nie jedno państwo, lecz konty­ nent, to głównie za sprawą organizacji ESA, czyli Europejskiej Agencji Kosmicznej. W skład ESA wchodzą 22 państwa członkow­ skie, w tym Polska, zatem można twierdzić, że misje ESA są również w niewielkim stop­ 10 RAPORT

niu (Polska dorzuca 0,8% budżetu tej orga­ Chiny misja Tianwen-1 osiągnęła skutecznie orbitę Marsa nizacji) polskie. Europa rozpoczęła włas­ną 10 lutego 2021 roku. W ładowni orbitera czeka eksplorację Marsa w XXI wieku od misji Mars Rosnący światowy po­ jeszcze lądownik z łazikiem, które mają być opusz­ Express, która wystartowała w 2003 roku. tentat gospodarczy ma za czone na Czerwoną Planetę w maju tego roku. Łącznie ESA odpowiada za organizację trzech sobą dwie próby eksplo­ misji marsjańskich, przy czym dla jednej racji Czerwonej Planety. Japonia z nich (Rosetta) Mars był tylko „stacją przesiad­ Pierwsza, zorganizowana wspólnie przez Chiń­ kową” – planetę wykorzystano w roli asysty ską Agencję Kosmiczną CNSA oraz rosyjski Ros­ Japończycy jak do tej pory spróbowali ujarzmić grawitacyjnej w dalszej trasie ku komecie 67P kosmos, spaliła na panewce, zespół nośny misji Marsa jeden raz. Niestety, misja Nozomi, bo Czuriumow/Gierasimienko. To co się do tej Fobos-Grunt/Ying­huo-1 nie opuścił niskiej orbi­ tak się nazywała, okazała się fiaskiem. Japoń­ pory ESA nie udało, to skuteczne posadzenie ty wokółziemskiej. Było to w 2011 roku. Ostat­ czycy spróbowali jeszcze w 1998 roku wysłać lądownika i/lub łazika na Marsie, mimo dwóch nia dekada to jednak spektakularny skok Chin na marsjańską orbitę sondę obserwacyjno-ba­ prób (lądownik Beagle 2 i lądownik Schiaparel­ w dziedzinie ekonomii, gospodarki i technologii. dawczą. Niestety, w wyniku uszkodzeń sonda li). Kolejna próba nastąpi w misji ExoMars 2022. Drugi raz Chińczycy spróbowali w 2020 roku. Ich Nozomi nigdy nie weszła na orbitę, dokonując jedynie przelotu w pobliżu planety. Więcej prób Japończycy jak do tej pory nie podjęli. Lądownik Viking 2 (NASA) Indie Start: 1975 Znacznie lepszy start Misja: udana eksploracji Marsa zali­ Czas działania: ponad 3,5 roku czyły Indie, a dokładniej Aktualny status: nie działa Indyjska Organizacja Ba­ dań Kosmicznych ISRO. Lądownik InSight (NASA) Łazik Spirit (NASA) Jak do tej pory Hindusi wysłali na Marsa jeden orbiter Mangalyaan (nazwa nieoficjalna) w ra­ Start: 2018 Start: 2003 mach misji Mars Orbiter Mission. Sami przedsta­ Misja: udana Misja: udana wiciele ISRO deklarowali, że wysłana sonda to Czas działania: wciąż funkcjonuje Czas działania: ponad 6 lat i 2 miesiące swoisty demonstrator autorskich technologii, po Aktualny status: działa Aktualny status: nie działa prostu chciano sprawdzić, czy się uda. Udało się znakomicie. Mangalyaan wszedł na orbitę Marsa we wrześn­ iu 2014 roku. Sonda była zaplanowa­ na, by funkcjonować przez pół roku. Pojazd z Indii przekroczył wszelkie założenia projek­ towe i wciąż nadaje. Tym samym Indie zostały pierwszym państwem świata, któremu udało się skutecznie przeprowadzić misję na Marsa już za pierwszym razem. I to jak się udało! Tylko pogratulować takiego startu. Łazik Curiosity (NASA) Zjednoczone Emiraty Arabskie Start: 2012 Misja: udana Czas działania: wciąż funkcjonuje Aktualny status: działa Lądownik Mars 3 (ZSRR) Ostatnim państwem, które jak do tej pory zmierzyło się z wyzwaniem, jakim jest Mars Start: 1971 i eksploracja sąsiada Ziemi, są Zjednoczone Misja: udana (pierwsze udane Emiraty Arabskie. ZEA ma za sobą jedną próbę lądowanie na Marsie) i – podobnie jak Indie – osiągnęły sukces już Czas działania: 20 sekund za pierwszym razem. Arabska sonda „Al-Amal” Aktualny status: nie działa („nadzieja” po arabsku) po wystartowaniu z Ziemi 19 lipca 2020 roku osiągnęła orbitę Mar­ Lądownik Mars Polar Lander (NASA) sa 9 lutego bieżącego roku. Warto jednak pod­ kreślić ważny udział Japonii i innych państw Start: 1999 w arabskim projekcie. Otóż rakieta nośna, która Misja: nieudana skutecznie wyniosła sondę Hope to H-IIA, to Powód porażki: przedwczesne wyłączenie pojazd skonstruowany przez japońską korpo­ silnika podczas lądowania i rozbicie o planetę rację Mitsubishi Heavy Industries. Japończycy Aktualny status: zniszczony mieli technologię, sondę tak naprawdę zbudo­ wali Amerykanie, ZEA miało fundusze. RAPORT 11

RAPORT KOMPUTER ŚWIATA MARS: podbój Czerwonej Planety Mamy rok 2021. W tej chwili na powierzchni Czerwonej Planety, jak również na marsjańskiej orbicie, stale aktywnych jest aż 11 misji, a kolejne dwie ruszą w maju tego roku. To więcej niż w przypadku jakiegokolwiek innego obiektu w Układzie Słonecznym, nawet z uwzględnieniem Księżyca Ziemi, gdzie aktualnie 7 misji wciąż ma status operacyjny MARS DZIŚ AKTYWNE MISJE BADAWCZE MARS ODYSSEY MARS EXPRESS (ORBITER) Marsjański or- biter wystrze- widuje się, że orbiter będzie pra- Misja ESA wystarto- lony przez cować do 2025 roku. wała 2 lipca 2003 NASA 7 kwiet- roku, na pokładzie nia 2001 roku, znajdował się jeszcze wciąż pełniący rolę satelity tele- lądownik Beagle 2, komunikacyjnego dla sprzętu jednak ten zawiódł. znajdującego się na Marsie, jak Moduł orbitera pra- również stale realizujący zadania cuje do dziś, a ilość pomiarowe i obserwacyjne. Prze- energii, jaką dyspo- nuje, powinna mu wy- MARS RECONNAISSANCE starczyć do pełnienia ORBITER zadań obserwacyj- Kolejna sonda badaw- nych, pomiarowych cza NASA umieszczo- je – NASA zamierza wykorzystywać i komunikacyjnych do na na orbicie Marsa MRO do końca bieżącej dekady. 2026 roku. 10 marca 2006 roku; do jej kluczowych zadań MARS SCIENCE LABORATORY należy zapewnienie sze- (ŁAZIK CURIOSITY) rokopasmowej komuni- kacji z urządzeniami pra- Autonomiczne, cującymi na powierzchni samobieżne, ope- planety. MRO znacznie rujące na po- wykroczył poza przewidywany wierzchni Mar- okres działania, wciąż funkcjonu- sa laboratorium na kołach. Mi- MARS ORBITER MISSION sja wystartowała 26 listopada 2011 Pierwsza marsjańska mi- roku, udane lądo- sja Indii i od razu sukces. wanie przepro- Marsjański orbiter Manga- wadzono 6 sierp- lyaan wystartował 5 listo- nia 2012 roku. pada 2013 roku, na orbitę Od tamtej pory ła- Marsa wszedł 24 września zik Curiosity dziel- 2014 roku. Misja ta ma cha- nie bada marsjań- rakter bardziej demonstrato- ski krater Gale. ra technologii niż faktyczne- Najdłużej funkcjo- go urządzenia badawczego. nujący łazik pla- netarny w historii, 12 RAPORT ponieważ wciąż działa, w najbliż- szym czasie nic go nie pobije. www.komputerswiat.pl

MAVEN EXOMARS 2016 ter – sonda badająca marsjańską Kolejny amerykań- Wspólna misja ESA i Roskosmosu, atmosferę, aktywna do dziś. Czę- ski orbiter Marsa, częściowo udana. Wystartowała ścią tej misji był również lądownik wystrzelony przez NASA 18 listo- 14 marca 2016 roku, 19 paździer- Schiaparelli, niestety uległ rozbi- pada 2013 roku. Na orbitę Czer- nika 2016 roku na orbitę Marsa ciu w trakcie lądowania. wonej Planety wszedł 22 września wszedł ExoMars Trace Gas Orbi- 2014 roku. Rozwinięcie nazwy mi- sji MAVEN to Mars Atmosphere klimatu Marsa i tego, jak zmie- and Volatile EvolutioN. Głównym niał się on w historii Czerwonej zadaniem orbitera jest badanie Planety. INSIGHT Marsjański łazik, wystrzelony da 2018 roku. Jednym z ważniej- przez NASA 5 maja 2018 roku, szych zadań jest badanie geologii EMIRATES MARS MISSION wylądował na Marsie 26 listopa- Czerwonej Planety. (HOPE) Udało się Indiom za pierwszym Emiratów Arabskich wystrzelona razem, spróbowali też Arabowie 19 lipca 2020 roku. Sonda we- ze swoim własnym orbiterem. szła na marsjańską orbitę 9 lute- Hope to misja Zjednoczonych go 2021 roku. TIANWEN-1 2021 roku, a także z lądownika MARS 2020 (PERSEVERANCE) Złożona chińska misja na Marsa, i łazika. Lądownik z łazikiem mają składa się z modułu orbitera, któ- wylądować na powierzchni Marsa Najnowsza marsjańska misja skła- drona Ingenuity planowany jest na ry już funkcjonuje i na orbitę Czer- w maju tego roku. dająca się z łazika (Perseverance) kwiecień bieżącego roku, ale osta- wonej Planety wszedł 10 lutego oraz… pierwszego w historii drona teczna data startu jeszcze nie zosta- na obcej planecie (Ingenuity). Uda- ła potwierdzona. Póki co Ingenuity ne lądowanie na Marsie odbyło się pozostaje złączony z funkcjonują- 18 lutego 2021 roku. Pierwszy lot cym już łazikiem Perseverance. Fot. Dottedhippo/iStockphoto.com RAPORT 13

RAPORT KOMPUTER ŚWIATA MARS: podbój Czerwonej Planety PRZYSZŁOŚĆ NA MARSIE Wielu widzi przyszłość ludzkości na Marsie i nie jest to tylko Elon Musk. Swoje plany względem misji załogowych, a w dalszej konsekwencji także kolonizacji i eksploatacji Marsa mają praktycznie wszyscy liczący się w branży kosmicznej gracze. Sęk w tym, że o planach na przykład Rosji czy Chin niewiele wiadomo, skupmy się zatem na planach najpopularniejszych graczy: SpaceX i NASA W iele planów dotyczących przyszłej eksploracji Marsa powstawało jeszcze w XX wieku, ale żaden z nich nie do- czekał się wyjścia poza sferę czysto hipotetycz- nych rozważań. Nie powstała żadna rzeczywi- sta konstrukcja zbudowana z myślą o załogowej eksploracji Czerwonej Planety. Skończyło się na planach. Owszem, niektóre z nich były nadspodziewanie ambitne, zakładały na przy- kład budowę dużego statku kosmicznego na orbicie wokółziemskiej czy wykorzystanie do dziś istniejącego tylko w pracach naukowych impulsowego napędu nuklearnego. Tutaj jed- nak skupimy się na najnowszych i mających największe szanse na realizację planach pod- boju Marsa. NASA i marsjańskie plany wyniosła z powierzchni Ziemi łazik Curiosi- do pomiaru radiacji na powierzchni Mar- ty, zawierała instrumenty badawcze, których sa. Przypomnijmy: Mars jest pozbawiony Stany Zjednoczone obecnie zdecydowanie pomiary mają bezpośrednie przełożenie na globalnego pola magnetycznego i grubej, przodują w badaniach Czerwonej Planety, plany przyszłej, załogowej ekspedycji na gęstej (takiej jak ziemska) atmosfery. Obie jednak większość z kilkunastu udanych Marsa. Chodzi o urządzenie przeznaczone te rzeczy – pole magnetyczne i atmosfera bezzałogowych sond, lądowników i łazików wysłanych w kierunku Marsa to misje czysto naukowe. Owszem, zdobywanie wiedzy jest kluczowe w kontekście ewentualnej przy- szłej kolonizacji planety, ale dopiero misja Mars Science Laboratory, która w 2011 roku TECHNOLOGIE SPACEX Każda misja wymaga przygotowań, a Mars to ne. Atmosfera Marsa dostarczy 99 procent ■ Tankowce orbitalne bardzo poważne wyzwanie. Oto jakie pomysły energii niezbędnej na wyhamowanie pojazdu Mimo swoich rozmiarów i mocy startujący na Marsa ma SpaceX. obleczonego specjalnym pancerzem ablacyj- z Ziemi Starship z rakietą nośną Super Heavy ■ Statek kosmiczny Starship nym, chroniącym przed wysokimi temperatura- nie byłby w stanie dotrzeć na Marsa, ale na Starship wraz z boosterami (członem nośnym mi podczas wejścia w marsjańską atmosferę. to SpaceX ma pomysł wręcz genialny w swej wielokrotnego użytku, zwanym rakietą Super Brzmi wspaniale, ale tu chodzi o ludzkie życie, prostocie. Na orbicie do statku Starship dołą- Heavy) to pojazd zdolny do wyniesienia 100 ton uwierzymy, jak zobaczymy udaną misję bezza- czy tankowiec orbitalny, który będzie kolejnym metrycznych na orbitę wokółziemską. Wersja łogową z wykorzystaniem tego pojazdu. statkiem Starship w wersji towarowej, a jedy- „pasażerska” ma pomieścić 100 osób. We- ■ Silniki Raptor nym „towarem”, jaki będzie przewoził, jest pali- dług SpaceX lądowanie na Marsie wykorzysta Potężny statek wy- wo. Po uzupełnieniu paliwa misja główna ruszy przede wszystkim hamowanie aerodynamicz- maga potężnych w dalszą drogę, a tankowiec wyląduje z powro- silników. SpaceX tem na Ziemi. opracowało silniki ■ Technologie wytwarzania paliwa lokalnie Raptor, są to silni- na Marsie ki spalinowe (ciąg Aby zapewnić ludziom powrót z Marsa na Zie- uzyskiwany w wyni- mię, SpaceX pracuje nad technologią pozy- ku reakcji chemicz- skiwania paliwa – tak zwanego methaloxu – nej – spalania pa- z zasobów dostępnych na Marsie: dwutlenku liwa). To pierwszy węgla i wody. Wszystkie niezbędne pierwiast- pełnoprzepływo- ki znajdują się w tych składnikach, bo paliwem wy silnik rakietowy jest mieszanina tlenu i metanu w postaci ciek­ wielokrotnego użyt- łej. Znana jest również stosowna reakcja – to ku, jaki powstał. tak zwana reakcja Sabatiera. 14 RAPORT www.komputerswiat.pl

– skutecznie chronią ziemskie życie przed SpaceX szkodliwym promieniowaniem Słońca i ko- smicznym. Mars tego nie ma. Stąd badania Niewątpliwie kosmiczna firma Elona Muska to Curiosity w celu oceny, jak naprawdę poten- jeden z najbardziej nagłośnionych medialnie cjalnie szkodliwa jest radiacja na powierzch- przypadków organizacji, które jednoznacznie ni Czerwonej Planety. deklarują przyszłość człowieka na Czerwo- Jednak najbardziej aktualnym programem do- nej Planecie. Elon Musk od dawna głosi wizję tyczącym przyszłej misji załogowej na Marsa homo sapiens jako gatunku międzyplanetarne- prowadzonej przez NASA jest wieloetapowy go, jednak wysłanie na Marsa milion ludzi do projekt Moon to Mars. Zgadliście – zanim 2050 roku zdaniem wielu to zbyt śmiała wizja. polecimy na Marsa, ludzie najpierw powrócą Niemniej SpaceX próbuje. Jakie technologie na Księżyc (seria misji Artemis). Założenia zdaniem firmy Elona Muska mają szczególne i najważniejsze etapy tego programu przed- znaczenie i nad czym pracują inżynierowie stawiamy w ramce Program Moon to Mars. SpaceX? O tym w ramce Technologie SpaceX. PROGRAM MOON TO MARS wiązanie nie jest jeszcze gotowe, ale prace ■ Energia jest niezbędna nad nim trwają. Obecnie zbudowano proto- Każda misja bezzałogowa wymaga energii, Podstawowe zadanie to zbudowanie i przete- typ o średnicy 6 metrów, który będzie testowa- ludzka ekspedycja wymaga znacznie więcej stowanie przyszłych rozwiązań misji marsjań- ny w procesie hamowania aerodynamicznego energii, a jej dostawy muszą być nieprzerwane. skiej zarówno na Ziemi, jak i na Księżycu. Oto w górnych warstwach atmosfery Ziemi, gdzie Dlatego w przypadku misji załogowej NASA pro- sześć technologii, nad którymi pracuje NASA, gęstość jest zbliżona do atmosfery Marsa przy jektuje niezawodny system zasilania oparty nie planując misję na Marsa. powierzchni planety. na panelach słonecznych – które ze względu ■ Potężniejsze systemy napędowe ■ xEMU – nowa generacja kosmicznych na kapryśną pogodę (słynne marsjańskie bu- Astronauci, którzy polecą na Marsa, będą mie- kombinezonów rze pyłowe) nie zapewnią stabilnej mocy – lecz li do pokonania około 225 milionów kilometrów. Skafandry kosmiczne to w zasadzie „statki ko- na czymś w rodzaju mikroelektrowni nuklear- NASA podkreśla, że jest za wcześnie, by okre- smiczne” skrojone na ciała astronautów. Mają nych. Energia rozszczepienia ciężkich izoto- ślić, jaki rodzaj napędu będzie wykorzystany zapewniać osłonę termiczną, odpowiednie pów to pewniejsze źródło mocy niż jakakolwiek w załogowej misji na Marsa, ale pod uwagę bra- ciś­nienie, dostarczać tlen i generalnie zapew- inna, możliwa do wysłania na Marsa technolo- ne są między innymi takie opcje jak nuklearny niać przeżycie osobie odzianej w skafander. gia. NASA sprawdziła już analogiczne rozwiąza- napęd termiczny czy nuklearny napęd elektrycz- NASA pracuje nad nowej generacji skafandra- nie na Ziemi. Testy wykazały, że to źródło bez- mi xEMU (exploration extravehicular mobility pieczne, stabilne i wydajne dla długotrwałej ny. W obu przypadkach energii dostarcza reak- unit). Skafandry te w przeciwieństwie do tych, misji. Najpierw tego typu mikroelektrownie ją- cja rozszczepienia ciężkich pierwiastków (tak których używali astronauci w księżycowych drowe trafią na Księżyc, potem na Marsa. jak w elektrowniach atomowych), ale działanie ■ Szerokopasmowa laserowa komunikacja napędów jest różne, pierwszy jest oszczędniej- misjach Apollo, mają modułową konstrukcję Obecne już na Marsie radiowe przekaźniki szy, ale generuje mniejszy ciąg, drugi generuje i zapewniają znacznie szerszy zakres ruchów, z łazików i orbiterów działają, ale zbyt wolno. większy ciąg, ale zużywa więcej paliwa. W obu które może wykonać noszący je człowiek. W przypadku sprzętu jednak ma to mniejsze przypadkach i tak mamy zysk czasowy nad tra- Po testach na Ziemi będą sprawdzone (w mi- znaczenie, robot się nie męczy. W przypadku dycyjnymi napędami chemicznymi. sjach Artemis) na Księżycu, dopiero później ■ Nadmuchiwana osłona termiczna trafią na Marsa. ludzi jest inaczej. Według NASA przesłanie na Największym obiektem z dotychczas wysła- ■ Dom i laboratorium na kółkach na Marsie przykład kompletnej mapy Marsa na Ziemię nych na Marsa jest łazik Curiosity – ma wiel- Ktokolwiek wyląduje na Marsie, nie będzie mógł z wykorzystaniem dostępnej obecnie w pobli- kość samochodu. Dla ludzi to za mało. Załogo- od razu wrócić. Ludzie będą musieli przetrwać żu Czerwonej Planety technologii radiowej wy- wy lądownik będzie znacznie większy, bo musi na planecie. Aby ograniczyć ilość niezbędnego maga około 9 lat. Dlatego trwają prace nad taki być. To z kolei wymaga odpowiedniej osło- sprzętu, NASA pracuje nad konstrukcją dużego komunikacją laserową. Nie będzie ona szyb- ny termicznej podczas lądowania. NASA pra- sza – bo granicą jest prędkość światła – ale cuje obecnie nad innowacyjnym pomysłem… łazika z pełnym wyposażeniem w systemy pod- ilość informacji przesłanej w jednostce czasu nadmuchiwanej osłony. Dlaczego nadmuchi- trzymywania życia. Łazik ten będzie dla pierw- będzie o rzędy wielkości większa. W rezulta- wana? Bo sztywna osłona o wymaganych wy- szych ludzi na Marsie jednocześnie domem, cie przesłanie mapy Marsa za pomocą lase- miarach nie zmieściłaby się w rakiecie. Roz- środkiem transportu i laboratorium badaw- rowych przekaźników zajmie tylko 9 tygodni. czym. Taki marsjański, naukowy kamper. Również w tym przypadku technologia ta zo- stała już częściowo sprawdzona podczas łącz- Fot. Tunatura/iStockphoto.com ności z Księżycem w 2013 roku. RAPORT 15

RAPORT KOMPUTER ŚWIATA MARS: podbój Czerwonej Planety POLSKA FLAGA NA MARSIE Polska ma uzdolnionych inżynierów, których wiedza, pomysłowość i doświadczenie wykorzystywane są również w misjach na Czerwoną Planetę. Przyjrzyjmy się dokonaniom naszych rodaków w kontekście eksploracji Marsa Z acznijmy od tytułowej, polskiej flagi. To nie jest myślenie życzeniowe. Ona istnie- cjalistów musiały spełniać specyficzne je i jest na Marsie. Symbol naszego kraju wymagania dla techniki kosmicznej. został umieszczony obok innych flag narodo- Chodzi oczywiście o odporność na uszkodzenia mechaniczne, wy- wych państw mających swój udział w powsta- trzymałość w szerokim zakre- niu i sukcesie misji marsjańskiego łazika InSight sie temperatur i samą próżnię (zdjęcie obok). Wylądował on na powierzch- w przestrzeni międzyplanetarnej. ni Czerwonej Planety 26 listopada 2018 roku Zdaniem firmy VIGO System po- i wciąż pełni tam służbę dla ludzkości. zytywne rezultaty pracy polskich detektorów to dobry prognostyk Polski Kret na Marsie na dalsze ich zastosowanie w kolej- nych ekspedycjach kosmicznych – nie Na czym polega udział Polski w misji InSight? tylko tych kierowanych na Czerwoną Jedno z urządzeń badawczych zainstalowanych Planetę. Warto zaznaczyć, że opracowane na pokładzie zostało zbudowane przy współ- nie spodziewano. Urządzenie zaprojektowane przez Polaków fotonowe detektory podczerwie- udziale specjalistów z polskiej firmy Astronika przez Polaków działałoby świetnie, gdyby grunt ni, choć stanowią bardzo wąską, specjalistyczną oraz ekspertów z Centrum Badań Kosmicz- w miejscu lądowania InSight był taki, jakiego niszę, to jednak są uznawane za najlepsze na nych PAN, Politechniki Łódzkiej, Politechniki się spodziewano. To kolejny dowód, że Czer- świecie: działają bardzo szybko, są precyzyjne Warszawskiej, spółki Towes oraz Instytutu Lot- wona Planeta wciąż jest dla nas globem pełnym i wytrzymałe na ekstremalne warunki, a takich nictwa i Instytutu Spawalnictwa. Urządzenie, niespodzianek. w kosmosie nie brakuje. o którym mowa, to specjalny próbnik przezna- czony do badań podpowierzchniowych Marsa, ExoMars i raz jeszcze Polacy Curiosity i polskie detektoryjego oficjalna nazwa to HP3 (Heat Flow and Physical Properties Package), ale zabawniejsza Kolejny przypadek wykorzystania polskiej myśli Program ExoMars został na razie tylko częścio- jest nieoficjalna: Kret. Głównym elementem tej w eksploracji Czerwonej Planety miał miejsce wo zrealizowany. W 2016 roku wystrzelony konstrukcji jest specjalny mecha- nieco wcześniej, podczas misji Mars Science został orbiter ExoMars Trace Gas Orbiter wraz nizm udarowy opracowany Laboratory, której celem było umieszczenie na z lądownikiem Schiaparelli. Oprócz zadań ob- właśnie w całości przez powierzchni Marsa łazika Curiosity. Jednym serwacyjnych pełnionych w pobliżu Czerwo- polskich inżynierów. z licznych instrumentów badawczych, które nej Planety (zajmuje się on głównie badaniem Lądownikowi InSight wzięły udział w tej misji, były zaprojektowane marsjańskiej atmosfery) będzie on stanowił nie udało się jednak przez polskich ekspertów z podwarszawskiej most telekomunikacyjny dla przyszłej, kolejnej zrealizować zadań. firmy VIGO System pionierskie detektory pod- misji w ramach programu ExoMars, której ce- Działanie Kreta roz- czerwieni. Stanowią one komponenty przestra- lem jest posadzenie lądownika i łazika ESA na poczęło się w lutym jalnego spektrometru laserowego zainstalowa- powierzchni Marsa. Misja ta była zaplanowana 2019 roku. Wstęp- nego na pokładzie łazika Curiosity. w 2020 roku, ale pandemia pokrzyżowała pla- nie planowano, że ny. Aktualny termin startu misji ExoMars to przebijanie się na od- 2022 rok. Elementem zaprojektowanym przez Polaków jest coś w rodzaju „pępowiny” (URM VIGO System i ExoMarspowiednią głębokość potrwa kilka tygodni. Nie- Oryginalne detektory zastosowano również – Umbilical Release Mechanism, czyli dosłow- stety, pożądanej głębokości nie w ramach programu ExoMars Europejskiej Agen- nie „pępowinowy mechanizm zwalniający”) udało się osiągnąć, a żmudne próby wykonania cji Kosmicznej. W tym przypadku komponenty pomiędzy lądownikiem a łazikiem. Polska fir- zadania podejmowano do stycznia 2021 roku. zbudowane przez specjalistów z VIGO System ma SENER Polska zaprojektowała i zbudowała NASA przy tym podkreśla, że to nie polska wchodzą w skład radiometrów ICOTOM, które mechanizm zwalniający połączenie zapew- konstrukcja była problemem (w internecie mają za zadanie monitorowanie zewnętrznej niające zasilanie i przesył danych pomiędzy można bowiem znaleźć takie – niezgodne powłoki lądowników. Zarówno w przypadku lądownikiem a łazikiem. Miejmy nadzieję, że z prawdą – opinie). Problemem był nieswoisty misji MSL (Mars Science Laboratory – łazik lądowanie w 2022 roku przebiegnie popraw- rodzaj gruntu w miejscu lądowania InSight, Curiosity), jak i w misjach programu ExoMars nie i polska myśl techniczna zadziała zgodnie czego w fazie projektowania urządzenia się przyrządy skonstruowane przez polskich spe- z oczekiwaniami. od 1998 roku Wydawca: RINGIER AXEL SPRINGER POLSKA Sp. z o.o. Biuro reklamy: Media Impact Sprzedaż internetowa: www.literia.pl Członek Izby Wydawców Prasy i Związku Kontroli [email protected] Prenumerata zagraniczna: www.literia.pl Adres redakcji: 02-672 Warszawa, ul. Domaniewska 49 Dystrybucji Prasy tel. (12) 2600200 (BOK) E-wydania: ksplus.pl internet: www.komputerswiat.pl, forum.komputerswiat.pl www.ringieraxelspringer.pl, [email protected] Business Project Manager: Paweł Bulwan Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych, e-mail: [email protected] Adres: 02-672 Warszawa, ul. Domaniewska 49 Dział personalny: Monika Remiszewska zastrzega sobie prawo redagowania nadesłanych tekstów, tel. 22 2320000, 22 2320001 Księgowość: Katarzyna Fita (dyrektor) nie odpowiada za treść zamieszczanych reklam i ogłoszeń Agnieszka Serafinowicz: autorka tekstów Prezes Zarządu: Mark Dekan Kolportaż: Rafał Kamiński (dyrektor) Zab­ ro­nio­na jest bezu­ ­mown­ a sprze­daż czas­ op­ is­ ma po ce­nie niż­szej Rafał Kamiński: redaktor naczelny Prezes Honorowy: Wiesław Podkański Produkcja: Mariusz Gajda od cen­ y det­ al­ iczn­ ej usta­lon­ ej przez wy­dawc­ ę. Sprzed­ aż num­ e­rów sTzoemf awsyzdaPnaicazdursukkoi:wza-ncaegroedaktora naczelnego, Dyrektor Generalny: Marcin Biegluk Druk: Walstead Kraków Sp. z o.o. ak­tua­ l­nych i arc­ hi­waln­ ych po inn­ ej cen­ ie jest niel­ e­galn­ a i groz­ i od­po­ sAzgenfiwesyzdkańa sAple-Jcjaawlnayhchiri: z-ca redaktora naczelnego, Dyrektor Finansowy: Krzysztof Stopa wie­dzial­no­ścią kar­ną. Jolanta Rososińska: korekta Dyrektor Sprzedaży: Mariusz Wąsiński Prenumerata i egzemplarze archiwalne: Robert Dobrzyński: dyrektor artystyczny Dyrektor Marketingu: Olga Korolec www.literia.pl www.komputerswiat.pl Mariusz Rybak: redaktor graficzny Zdjęcie na okładce: Tokarsky, AGEphotography/iStockphoto.com