รายงานการศึกษาเรื่องพื้นฐานการนวดพื้นบ้านภาคกลาง

ลำ�ดับ โรค/อาการ อาการแสดง สาเหตทุ ท่ี �ำ ให้เกดิ โรค/อาการ ๓๒ ขอ้ ศอกหลุด พบั งอศอกไมไ่ ด้ และเหยียดไมอ่ อก เกดิ จากขอ้ ศอกถกู กระชาก หรอื ถกู ดึงแรง ๆ หรือจากอบุ ัตเิ หตุ ท�ำ ให้เกิดแรงกระแทก ทำ�ใหเ้ บ้า บริเวณข้อศอกหลดุ เกดิ จากขอ้ ศอกถกู กระชาก หรอื ๓๓ ข้อมอื หลดุ ปวดและขยับข้อมอื ไม่ได้ตรงบรเิ วณขอ้ จะเห็น ถกู ดึงแรง ๆ หรอื จากอุบัตเิ หตุ เป็นสีคลํ้า ทำ�ใหเ้ กดิ แรงกระแทก ท�ำ ใหเ้ บา้ บริเวณข้อศอกหลุด ๓๔ ปวดต้นขา เวลานัง่ จะปวดตึงท่ตี น้ ขา นัง่ ไดย้ าก ปวดเข่า เกิดจากปวดหลงั หากไมร่ กั ษา พบั ขาไม่ได ้ ปล่อยนาน ๆ รา้ วลงขา ท�ำ ให้ เกดิ อาการชา กา้ วขาไม่ออก ๓๕ เข่าเสอ่ื ม งอเขาไม่ได้ เหยยี ดขาไม่ออก ขึ้นลงบนั ไดไมไ่ ด้ เกิดจากกล้ามเนื้อ เสน้ เอน็ เกรง็ เขา่ บวม กระดูกสะบ้าไมเ่ คลอื่ นบริเวณ หวั เข่าเพราะเกดิ จากหนิ ปูน พงั ผืดไปเกาะ เกิดจากถงุ น้าํ ท่เี หนือหัวเขา่ ไม ่ ๓๖ ปวดเขา่ ปวดหวั เข่า เวลาเดนิ จะปวดมาก หวั เข่าบวม ลงไปเลยี้ งลูกสะบา้ ทำ�ใหเ้ ขา่ ตดิ กอ่ ใหเ้ กดิ อาการปวด ๓๗ เขา่ เคล่ือน ทำ�ให้ปวดเวลาเดิน และนั่งยอง ๆ ไมไ่ ด้ ปวด เกดิ จากกระดกู ผดิ รปู เคลอื่ นออก (เกิดจากอบุ ตั ิเหต)ุ บริเวณหวั เขา่ จากเบา้ หวั เขา่ โดยบรเิ วณหวั เขา่ เกดิ จากกระแทกท�ำ ใหเ้ ขา่ เคลอ่ื น ๓๘ ปวดใตข้ อ้ พับ เส้นเอน็ ใตข้ อ้ พับตึง ขดเป็นกอ้ นแขง็ เหยยี ดขา เกดิ จากเสน้ เอ็นกบั กล้ามเนอ้ื ไม่ตรง งอขาไม่เขา้ พบั ขาไม่ได ้ เกดิ จากการเดินมาก ยืนมาก ท�ำ ให้กลา้ มเนอ้ื เสน้ เอน็ ตงึ บรเิ วณ ขาพบั ๓๙ ปวดร่องสนั หนา้ แข้ง ร่องกระดกู ตะเกยี บหน้าแขง้ เส้นจะแขง็ จะมี เกิดจากกลา้ มเนอ้ื และเส้นเอน็ อาการชาเมือ่ กระดกปลายเทา้ ไมข่ ้นึ บรเิ วณสนั หนา้ แขง้ เกดิ การเกรง็ ตวั ของกล้ามเน้อื และเส้นเอน็ สาเหตจุ ากการยนื เดนิ มาก หรอื ท�ำ งานหนกั ๔๐ ปวดข้อเท้า หมุนขอ้ เทา้ ไม่ได้ จะปวด เวลาเดินจะปวดข้อเท้า เกดิ จากการเดินผิดทา่ ท�ำ ให้ ข้อเท้าแพลง จนถึงตาตุ่ม ยืนเท้าไม่เต็มท่ี ยนื เขย่งไมไ่ ด้ ขาพลกิ ๔๑ ปวดข้อนว้ิ โป้ง/น้ิวก้อย ขอ้ นิ้วบวมโต คดเอียงและแขง็ เกดิ จากการใสร่ องเทา้ ทค่ี บั ท�ำ ให้ กระดูกไปเบียดบริเวณนิ้วโป้ง นว้ิ กอ้ ย ก่อใหเ้ กดิ อาการปวด 40 น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

ล�ำ ดบั โรค/อาการ อาการแสดง สาเหตุทที่ ำ�ให้เกิดโรค/อาการ ๔๒ ปลายเท้าชา ปลายเทา้ จะหงกิ เกยกนั เทา้ จะแหง้ สาก ผวิ เนอ้ื ซดี เกดิ จากเลอื ดลมไมล่ งไปปลายเทา้ แห้ง หรืออาจเกิดจากขาดวติ ามนิ บี หรือขาดแคลเซียม ทำ�ให้เกิด หินปูนเกาะนว้ิ โป้ง หรือนิ้วก้อย หรอื เกดิ จากเลอื ดลมตีบ ท�ำ ให้ ไขมนั ไปอดุ ตัน ๔๓ ปวดสน้ เท้า (รองชํ้า) เวลาเดนิ จะปวด เม่ือเดินได้ ๔-๕ ก้าวจะทุเลา เกิดจากหินปูนหรือกระเบ้ือง นงั่ แลว้ ลกุ ข้ึนเดนิ จะปวดอีก ทเ่ี ยน็ ไมใ่ สร่ องเทา้ หรอื เกดิ จาก ใส่รองเทา้ ท่แี ข็ง เกดิ จากยบุ ตัว พืน้ รองเทา้ ๔๔ ปวดโคนขาดา้ นใน ปวดบรเิ วณขาหนบี เกดิ จากยกของหนกั หรอื ท�ำ งาน หนกั ท�ำ ใหก้ ลา้ มเนอ้ื และเสน้ เอน็ เกิดการเกรง็ ตัวบรเิ วณขาหนีบ ๔๕ ปวดโคนขาดา้ นหนา้ เดนิ แล้วท�ำ ให้ปวดขาดา้ นข้าง เกดิ จากยกของหนกั หรอื ท�ำ งาน หนกั ท�ำ ใหก้ ลา้ มเนอ้ื และเสน้ เอน็ เกิดการเกรง็ ตวั บริเวณขาหนบี ๔๖ ปวดโคนขาดา้ นหลงั เดนิ แล้วจะปวดบรเิ วณก้นกบ เกดิ จากยกของหนกั หรอื ท�ำ งาน หนกั ท�ำ ใหก้ ลา้ มเนอื้ และเสน้ เอน็ เกดิ การเกรง็ ตวั บรเิ วณขาหนบี ๔๗ ปวดโคนขาดา้ นนอก เวลาเดินจะปวดลกึ ๆ ทส่ี ลักเพชร (สะโพก) เกดิ จากยกของหนกั หรอื ท�ำ งาน (จุดนง่ั พับเพียบ) หนกั ท�ำ ใหก้ ลา้ มเนอื้ และเสน้ เอน็ เกิดการเกรง็ ตัวบริเวณขาหนบี ๔๘ เทา้ เย็น นอ่ งเป็นตะครวิ - เท้าจะเยน็ มเี หงอ่ื ออก ต้องสวมถุงเทา้ เกดิ จากขาดวติ ามนิ บหี รือขาด ตลอดเวลา แคลเซียม ไม่ชอบกนิ ปลาเลก็ - จะปวดจดี๊ ๆ บริเวณนอ่ ง ท�ำ ใหข้ ยบั ขาไม่ค่อย ปลานอ้ ย หรอื ไม่ชอบกนิ ผกั หรอื ได้ ไมช่ อบกนิ ข้าวกลอ้ ง ท�ำ ให้ กล้ามเน้ือเกดิ การเกรง็ ท�ำ ให้ เท้าเยน็ นอ่ งเปน็ ตะครวิ ๔๙ เข่าหลุด/สะบา้ หลดุ ปวด ขดั หัวเขา่ เวลาเดิน เกดิ จากเขา่ เสอื่ มหรอื กระดกู สะบา้ หลดุ จากการกระแทกแรง ๆ ท�ำ ให้ สะบา้ หลดุ ออกจากตำ�แหนง่ เดิม ๕๐ อมั พฤกษ์ / อัมพาต - ขอ้ เท้าไม่กระดก เดินลากขา เดนิ เกรง็ ข้อเท้า เกดิ จากความเครียด ความดัน บดิ เบ้ียวเสยี รูปทรงไปจากเดมิ โลหติ สงู นอนไม่หลบั ไม่รักษา - เสน้ เลอื ดตบี ตัน หรอื เสน้ เลือดแตก เสน้ เอน็ กจ็ ะทำ�ใหเ้ สน้ เลือดตีบแตก ตัน อยผู่ ิดตำ�แหน่งจากอบุ ัติเหต/ุ ผา่ ตัด เปน็ ซกี หรอื เกิดอบุ ตั เิ หตุ ถ้าหากแตก ซ้าย- ขวา และขาท่อนล่าง ไม่มากมักเปน็ ข้างเดียว เรียก อมั พฤกษ์ ถ้าเป็นด้านซ้ายจะมี อาการด้านขวา ถา้ เป็นอมั พาต จะเคลื่อนไหวไม่ได้ น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 41

๒.๒.๓ การนวดรักษา จากโรค/อาการท่ีรักษาด้วยการนวดแบบพื้นบ้าน ซึ่งหมอนวดพ้ืนบ้านได้พิจารณาวิธีการนวดแต่ละ โรค/อาการ ตามที่ผู้วิจัยได้ยกร่าง หากพบว่าตำ�แหน่งท่ีนวดไม่ตรงกับการนวดจริง ๆ ก็มีการปรับแก้ไข แต่มีหมอนวด บางส่วนเห็นว่าการแก้โรค/อาการบางอาการมีวิธีการนวดแตกต่างกันออกไป จึงจำ�เป็นต้องทำ�วิธีอื่น ๆ เพ่ิมเติม ตามราย ละเอยี ดแตล่ ะโรค/อาการ ดังนี้ ๑. ปวดตน้ คอ อาการแสดงทผี่ ูป้ ่วยบอก เงยหนา้ ไมไ่ ด้ คอหนั กลับหลังไม่ได้ วิธีการนวด ๑. ท่านวด ผูน้ วดน่ังขดั สมาธิ ให้ผู้ปว่ ยนอนบนตักของผนู้ วด ๒. นวดโค้งคอ เรือ่ ยไปจนถงึ ไรผม(สดุ กะโหลกศรี ษะ) ด้านซ้ายใช้มือขวา ด้านขวาใช้มอื ซา้ ย (โป้งขนึ้ ) นวดท่ี หลมุ กลางทา้ ยทอยตรงสดุ กะโหลกศรี ษะ (โปง้ ลง) ใชม้ อื ขวานวดคลงึ รอบลกู กระเดอื ก โดยการใชน้ ว้ิ ทง้ั สาม ไตเ่ คลื่อนไปรอบ ๆ (ไม่กดแช่นว้ิ ) โดยให้ผ้ปู ว่ ยเงยหน้าข้นึ นวดโคนลน้ิ นวดกระบอกตา รูดกล้ามเน้ือขอบ ตาล่างด้วยนิว้ โปง้ กดบ่าทงั้ ๒ ข้าง ๑๒ ๓ ๔ ๕ ๗ ๖ ๙ ๘ ภาพที่ ๑ การนวดรักษาอาการปวดตน้ คอ 42 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๒. คอแขง็ /ตกหมอน/คอเคลด็ อาการแสดงที่ผูป้ ่วยบอก นอนตะแคงไมไ่ ด้ หนั คอไมไ่ ด้ มอี าการปวดร้าวไปทีส่ ะบกั แลว้ ไปไหปลารา้ วธิ กี ารนวด ผปู้ ่วยท่าน่ัง หมอน่ังดา้ นหลัง เฉยี งมาทางซา้ ยของผูป้ ว่ ย นวดท่ีไหปลาร้าด้วยมือขวา นวดท่โี คนขา้ ง คอด้านในข้ึนไปจนถึงใต้ใบหู นวดข้ึนลงหลายรอบจนคลาย นวดด้านขวาหมอแยงมาทางซ้ายใช้มือซ้ายกดเหมือนกับ ด้านซา้ ย นวดรอบลกู กระเดอื ก นวดโคนลิ้น ๑๒๓ ๔ ๕ ภาพที่ ๒ การนวดรักษาอาการคอแข็ง/ตกหมอน/คอเคลด็ ๓. ขากรรไกรแขง็ ค้าง อาการแสดงที่ผปู้ ่วยบอก เวลาอา้ ปากจะมเี สยี งดงั กกุ๊ -กกั๊ เวลาพดู ลน้ิ จะแขง็ สนั่ รวั จะพดู ซาํ้ ตดิ อา่ ง รบั ประทาน อาหารมกั มีอาการสำ�ลกั หาวบอ่ ยๆ และหาวกว้างเกินไปจนกรามคา้ ง วธิ ีการนวด ๑. ทา่ นวด ผ้นู วดน่ังขดั สมาธิ ให้ผู้ป่วยนอนบนตกั ของผู้นวด ๒. นวดที่ขากรรไกรสุด ด้วยสามนิ้วกดคลึง นวดที่หลุมหน้าหูโดยให้ผู้ป่วยอ้าปาก นวดขมับ นวดเหนือหู ตรงทดั ดอกไม้ ลูกกระเดือก โคนลน้ิ ดันคางโยก นวดจนอาการทเ่ี ป็นดีข้ึน ๑๒ น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 43

๑๒ ๓๔ ๕ ภาพท่ี ๓ การนวดรักษาอาการขากรรไกรแข็ง คา้ ง ๔. หอู ือ้ เดนิ เซ (นํ้าในหไู มเ่ ทา่ กัน) อาการแสดงทผ่ี ปู้ ว่ ยบอก มนี ํ้าในหไู ม่เท่ากนั สาเหตเุ กิดจากธาตพุ ิการ หอู อ้ื หมู เี สียง เดนิ เซ วิธีการนวด นวดที่หลมุ หน้าหูทั้งสองขา้ งกดคลึง ขมบั ทดั ดอกไม้ กา้ นคอทา้ ยทอย ๑๒ ๓ ๔ ภาพท่ี ๔ การนวดรกั ษาอาการหูออ้ื เดินเซ (นา้ํ ในหไู ม่เท่ากนั ) 44 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๕. ปวดหวั อาการแสดงที่ผปู้ ่วยบอก มอี าการปวดหัวเป็นเวลานาน เปน็ ปี ปวดทัง้ หวั และมึนงง วิธกี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผู้นวดนงั่ ขัดสมาธิ ให้ผปู้ ่วยนอนบนตักของผนู้ วด ๒. นวดโคง้ คอเรอ่ื ยไปจนถงึ ไรผม (สดุ กะโหลกศรี ษะ) ดา้ นซา้ ยใชม้ อื ขวา ดา้ นขวาใชม้ อื ซา้ ย (โปง้ ขน้ึ ) นวดท่ี หลมุ กลางทา้ ยทอยตรงสดุ กะโหลกศรี ษะ (โปง้ ลง) ใชม้ อื ขวานวดคลงึ รอบลกู กระเดอื กโดยการใชน้ ว้ิ ทง้ั สาม ไตเ่ คลอ่ื นไปรอบๆ(ไมก่ ดแชน่ ว้ิ )โดยใหผ้ ปู้ ว่ ยเงยหนา้ ขน้ึ นวดโคนลนิ้ นวดกระบอกตารดู กลา้ มเนอื้ ขอบตา ล่างดว้ ยนิว้ โปง้ ๑๒ ๓ ๔๕ ๖๗ ๘ ๙ ภาพท่ี ๕ การนวดรักษาอาการปวดหัว น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 45

๖. ไมเกรน อาการแสดงที่ผู้ป่วยบอก ปวดหัวข้างเดียว เหมอื นหัวจะระเบดิ วิธกี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผูน้ วดนัง่ ขัดสมาธิ ใหผ้ ู้ปว่ ยนอนบนตกั ของผนู้ วด ๒. นวดโคง้ คอเรื่อยไปจนถึงไรผม (สดุ กะโหลกศีรษะ) ดา้ นซา้ ยใช้มือขวา ด้านขวาใชม้ ือซา้ ย (โปง้ ขึน้ ) นวดที่ หลมุ กลางทา้ ยทอยตรงสดุ กะโหลกศรี ษะ (โปง้ ลง) ใชม้ อื ขวานวดคลงึ รอบลกู กระเดอื กโดยการใชน้ ว้ิ ทง้ั สาม ไตเ่ คลอ่ื นไปรอบๆ(ไมก่ ดแชน่ ว้ิ )โดยใหผ้ ปู้ ว่ ยเงยหนา้ ขน้ึ นวดโคนลน้ิ นวดกระบอกตา รดู กลา้ มเนอ้ื ขอบตา ล่างด้วยน้ิวโป้ง ๑๒ ๓ ๔ ๕ ๖๗ ๘ ๙ ภาพท่ี ๖ การนวดรักษาอาการไมเกรน 46 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๗. ปวดขมบั อาการแสดงทผ่ี ู้ปว่ ยบอก นาํ้ ตาไหล ตาพร่ามวั ปวดหวั วธิ กี ารนวด ๑. ท่านวด ผู้นวดนั่งขดั สมาธิ ใหผ้ ูป้ ่วยนอนบนตักของผ้นู วด ๒. นวดโค้งคอเรื่อยไปจนถึงไรผม(สดุ กะโหลกศีรษะ)ด้านซ้ายใช้มือขวา ดา้ นขวาใชม้ ือซา้ ย (โปง้ ขึน้ ) นวดท่ี หลมุ กลางทา้ ยทอยตรงสดุ กะโหลกศรี ษะ (โปง้ ลง) ใชม้ อื ขวานวดคลงึ รอบลกู กระเดอื กโดยการใชน้ ว้ิ ทง้ั สาม ไตเ่ คลอ่ื นไปรอบๆ (ไมก่ ดแชน่ ว้ิ ) โดยใหผ้ ปู้ ว่ ยเงยหนา้ ขน้ึ นวดโคนลน้ิ นวดกระบอกตา รดู กลา้ มเนอ้ื ขอบตา ลา่ งด้วยนวิ้ โปง้ ๑๒ ๓ ๔๕ ๖๗ ๘๙ ภาพที่ ๗ การนวดรักษาอาการปวดขมับเนอื่ งจากเสน้ เลอื ดตีบหรืออดุ ตนั น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 47

๘. ตาพรา่ อาการแสดงทีผ่ ปู้ ว่ ยบอก ตามองไม่คอ่ ยชัด ตามืดมวั มองเหน็ เปน็ ภาพซ้อน วิธกี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผู้นวดน่งั ขัดสมาธิ ให้ผู้ป่วยนอนบนตักของผ้นู วด ๒. นวดโค้งคอเรอ่ื ยไปจนถึงไรผม (สดุ กะโหลกศรี ษะ) ด้านซา้ ยใชม้ อื ขวา ด้านขวาใช้มือซ้าย (โปง้ ขนึ้ ) นวดท่ี หลมุ กลางทา้ ยทอยตรงสดุ กะโหลกศรี ษะ (โปง้ ลง) ใชม้ อื ขวานวดคลงึ รอบลกู กระเดอื กโดยการใชน้ ว้ิ ทง้ั สาม ไต่เคลื่อนไปรอบๆ (ไม่กดแช่นิ้ว) โดยให้ผู้ป่วยเงยหน้าขึ้น นวดโคนล้ิน นวดกระบอกตา รูดกล้ามเนื้อ ขอบตาล่างดว้ ยนิ้วโป้ง ๑๒ ๓ ๔๕ ๖๗ ๘ ๙ ภาพท่ี ๘ การนวดรักษาอาการตาพร่า 48 น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๙. ตาลม อาการแสดงท่ีผู้ปว่ ยบอก โดนลมนํา้ ตาจะไหล วธิ ีการนวด ๑. ท่านวด ผู้นวดนงั่ ขดั สมาธิ ให้ผปู้ ่วยนอนบนตักของผนู้ วด ๒. นวดโค้งคอเรือ่ ยไปจนถงึ ไรผม (สดุ กะโหลกศรี ษะ) ด้านซ้ายใชม้ อื ขวา ด้านขวาใชม้ อื ซา้ ย (โป้งขนึ้ ) นวดท่ี หลมุ กลางทา้ ยทอยตรงสดุ กะโหลกศรี ษะ (โปง้ ลง) ใชม้ อื ขวานวดคลงึ รอบลกู กระเดอื กโดยการใชน้ ว้ิ ทง้ั สาม ไต่เคล่ือนไปรอบๆ (ไม่กดแช่นิ้ว) โดยให้ผู้ป่วยเงยหน้าข้ึน นวดโคนลิ้น นวดกระบอกตา รูดกล้ามเนื้อ ขอบตาล่างดว้ ยน้วิ โปง้ ๑๒ ๓ ๔๕ ๖๗ ๘ ๙ ภาพท่ี ๙ การนวดรกั ษาอาการตาลม น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 49

๑๐. ตาแข็ง อาการแสดงทีผ่ ู้ปว่ ยบอก นา้ํ ตาจะไมไ่ หล ตาหลับไม่ลง วธิ ีการนวด ๑. ท่านวด ผนู้ วดนัง่ ขัดสมาธิ ให้ผู้ป่วยนอนบนตักของผู้นวด ๒. นวดโคง้ คอเรอ่ื ยไปจนถงึ ไรผม (สุดกะโหลกศีรษะ) ด้านซ้ายใชม้ ือขวา ด้านขวาใช้มอื ซา้ ย (โปง้ ขึ้น) นวดที่ หลมุ กลางทา้ ยทอยตรงสดุ กะโหลกศรี ษะ (โปง้ ลง) ใชม้ อื ขวานวดคลงึ รอบลกู กระเดอื กโดยการใชน้ ว้ิ ทง้ั สาม ไต่เคลื่อนไปรอบๆ (ไม่กดแช่น้ิว) โดยให้ผู้ป่วยเงยหน้าข้ึน นวดโคนลิ้น นวดกระบอกตา รูดกล้ามเน้ือ ขอบตาลา่ งดว้ ยน้ิวโปง้ ๑๒ ๓ ๔ ๕ ๖๗ ๘ ๙ ภาพท่ี ๑๐ การนวดรักษาอาการตาแข็ง  50 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๑๑. ตาแหง้ อาการแสดงทผ่ี ้ปู ว่ ยบอก บริเวณเบ้าตาไมม่ ีน้าํ ตา มีอาการระคายเคอื ง กระพรบิ ตาไม่ถนดั วธิ ีการนวด ๑. ทา่ นวด ผู้นวดนั่งขดั สมาธิ ให้ผ้ปู ว่ ยนอนบนตกั ของผู้นวด ๒. นวดโคง้ คอเรอ่ื ยไปจนถึงไรผม (สดุ กะโหลกศีรษะ) ด้านซ้ายใชม้ อื ขวา ด้านขวาใช้มือซ้าย (โป้งขึน้ ) นวดที่ หลมุ กลางทา้ ยทอยตรงสดุ กะโหลกศรี ษะ (โปง้ ลง) ใชม้ อื ขวานวดคลงึ รอบลกู กระเดอื กโดยการใชน้ ว้ิ ทง้ั สาม ไต่เคลื่อนไปรอบๆ (ไม่กดแช่น้ิว) โดยให้ผู้ป่วยเงยหน้าขึ้น นวดโคนล้ิน นวดกระบอกตา รูดกล้ามเนื้อ ขอบตาล่างด้วยนว้ิ โปง้ ๑๒ ๓ ๔ ๕ ๖๗ ๘ ๙ ภาพท่ี ๑๑ การนวดรักษาอาการตาแห้ง น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 51

๑๒. ตากระตุก อาการแสดงทผี่ ู้ปว่ ยบอก บรเิ วณขอบตาล่างจะกระตุกเป็นระยะตอ่ เนื่อง วธิ ีการนวด ๑. ทา่ นวด ผ้นู วดน่งั ขดั สมาธิ ใหผ้ ู้ป่วยนอนบนตักของผนู้ วด ๒. นวดโคง้ คอเรอ่ื ยไปจนถงึ ไรผม (สดุ กะโหลกศรี ษะ) ดา้ นซา้ ยใชม้ อื ขวา ดา้ นขวาใชม้ อื ซา้ ย (โปง้ ขน้ึ ) นวดท่ี หลมุ กลางทา้ ยทอยตรงสดุ กะโหลกศรี ษะ (โปง้ ลง) ใชม้ อื ขวานวดคลงึ รอบลกู กระเดอื กโดยการใชน้ ว้ิ ทง้ั สาม ไต่เคล่ือนไปรอบๆ (ไม่กดแช่น้ิว) โดยให้ผู้ป่วยเงยหน้าขึ้น นวดโคนลิ้น นวดกระบอกตา รูดกล้ามเน้ือ ขอบตาล่างดว้ ยนว้ิ โป้ง ๑๒ ๓ ๔ ๕ ๖๗ ๘ ๙ ภาพท่ี ๑๒ การนวดรกั ษาอาการตากระตุก 52 น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๑๓. ปวดระหว่างหวั ค้วิ อาการแสดงท่ผี ู้ปว่ ยบอก ปวดกระบอกตา ปวดหัวคว้ิ วิธกี ารนวด ๑. ท่านวด ผนู้ วดน่งั ขดั สมาธิ ให้ผู้ปว่ ยนอนบนตกั ของผ้นู วด ๒. นวดโค้งคอเร่ือยไปจนถึงไรผม (สุดกะโหลกศีรษะ) ด้านซ้ายใช้มือขวา ด้านขวาใช้มือซ้าย (โป้งข้ึน) นวดท่ี หลุมกลางท้ายทอยตรงสุดกะโหลกศีรษะ (โป้งลง) ใช้มือขวานวดคลึงรอบลูกกระเดือกโดยการใช้น้ิวทั้งสาม ไตเ่ คล่ือนไปรอบๆ (ไมก่ ดแชน่ ้ิว) โดยใหผ้ ปู้ ว่ ยเงยหน้าขน้ึ นวดโคนลน้ิ นวดกระบอกตา รูดกลา้ มเนอื้ ขอบตา ลา่ งด้วยนิ้วโป้ง ๑๒ ๓ ๔๕ ๖๗ ๘ ๙ ภาพที่ ๑๓ การนวดรกั ษาอาการปวดระหวา่ งหวั ค้วิ น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 53

๑๔. นอนไม่หลบั อาการแสดงท่ีผ้ปู ่วยบอก มอี าการตงึ ทท่ี ้ายทอย เกิดมาจากความเครยี ด เป็นวงิ เวียนศีรษะและมนึ งง วิธกี ารนวด ๑. ผู้ป่วยท่าน่งั หมอนวดนงั่ พบั เพียบ นวดโค้งคอต่อเน่อื งถึงไรผมทง้ั สองด้าน กดท่ีทา้ ยทอยสดุ ๒. ผปู้ ว่ ยท่านอนตะแคง หมอนวดนั่งพบั เพียบ นวดจดุ ทัดดอกไม้ดว้ ยแขน นวดคลึงท้ายทอยดว้ ยแขน ๑ ๒๓ ๔ ภาพท่ี ๑๔ การนวดรักษาอาการนอนไมห่ ลับ ๑๕. เหนื่อยงา่ ย แนน่ หนา้ อก(หัวใจ) อาการแสดงทผ่ี ้ปู ว่ ยบอก หายใจแลว้ เหนอ่ื ย และแนน่ หนา้ อก หายใจไมเ่ ตม็ ปอด วิธกี ารนวด ๑. ทา่ นวดผ้ปู ่วยนอนตะแคงคู้ขา หมอนวดน่งั พับเพยี บ ๒. นวดทส่ี ะบกั หวั ใจดา้ นซา้ ย นวดรอบสะบัก เนน้ จุดกลางสะบัก(ตรงหัวใจ) ๑ ๒๓ ภาพที่ ๑๕ การนวดรักษาอาการเหนื่อยงา่ ย แนน่ หนา้ อก (หัวใจ) ๑๖. ทอ้ งแข็ง ตงึ เปน็ เถาดาน อาการแสดงท่ีผปู้ ่วยบอก เม่อื กดทอ้ งแลว้ เจอก้อนเป็นเถา ขดเปน็ เส้นๆ วธิ ีการนวด ๑. ท่านวด ผู้ป่วยนอนหงาย หมอนั่งขัดสมาธิ ๒. นวดคลายท่ีชอ่ งท้อง ดว้ ยมือและสนั มือให้ยดื หยุ่น กดทเี่ หนอื สะดอื จนกวา่ จะนิม่ ไมเ่ ปน็ กอ้ น ๑ ๒๓ ๔๔ ภาพท่ี ๑๖ การนวดรักษาอาการท้องแขง็ ตึง เป็นเถาดาน 54 น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๑๗. มดลกู ควาํ่ เอียง อาการแสดงที่ผปู้ ว่ ยบอก แท้งลูกง่าย สาเหตุมาจากมดลูกหย่อนยาน ทำ�ให้มดลูกหย่อนดันปากช่องคลอด เมือ่ คลอดลกู แล้วมดลูกตาํ่ หรอื หยอ่ นยาน ปวดท้องนอ้ ยหรอื ชอ่ งคลอด ปวดปัสสาวะบอ่ ยๆ วธิ ีการนวด ๑. ทา่ นวด ผ้ปู ว่ ยนอนหงาย หมอน่งั ขดั สมาธิ ๒. นวดท้องน้อยบริเวณหัวเหน่า โกยมดลูกให้ยกข้ึน คลึงท่ีหัวเหน่า หากมดลูกหย่อนยาน ให้ผู้ป่วยนอน ชนั เข่าทง้ั สองข้าง หมอนั่งอยขู่ า้ งล่างใช้เท้ายนั ทใี่ ต้ชอ่ งคลอด โกยทอ้ งนอ้ ยยกมดลกู ขึน้ ๑๒๓ ๔๕ ภาพที่ ๑๗ การนวดรักษาอาการมดลูกควํา่ เอียง ๑๘. ปวดสะบกั สะบกั จม อาการแสดงทผี่ ู้ปว่ ยบอก - จะปวดเมอ่ื ยแขน/สะบกั สะบักจม - ปวดบริเวณหวั ไหล่ เวลายกแขนข้นึ มักปวด - ปวดร้าวออกแขน วิธกี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผู้ป่วยนอนตะแคง หมอน่งั ขดั สมาธิ ๒. กดนวดท่ไี หปลารา้ นวดรอบสะบกั ทเ่ี ปน็ วนหลายรอบจนกวา่ จะคลาย ๑๒ ๓ ๔ ภาพท่ี ๑๘ การนวดรกั ษาอาการปวดสะบัก สะบกั จม ๑๙. ไหลต่ ดิ อาการแสดงทผี่ ู้ป่วยบอก ยกแขนไมข่ น้ึ มีอาการปวดบริเวณรกั แร้ มอื ชา แขนออ่ นแรง วธิ กี ารนวด ๑. ท่านวด ผปู้ ่วยนอนตะแคง หมอน่ังขัดสมาธิ ๒. นวดร่องบ่า นวดท่ีจุดกลางหัวไหล่ หัวไหล่ด้านหน้า หัวไหล่ด้านหลัง นวดที่ใต้ไหล่ตรงสามเหลี่ยมและ ที่กล้ามเน้อื ใต้สะบกั ๑ ๒๓ ๔ ภาพท่ี ๑๙ การนวดรกั ษาอาการไหล่ตดิ น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 55

๒๐. ปวดเอว ปวดหลัง ปวดกระดกู สันหลัง อาการที่แสดงที่ผ้ปู ่วยบอก - ก้มได้บ้าง แตจ่ ะปวดยึดทีบ่ รเิ วณเอว - เวลาก้มตวั ลงจะทำ�ใหป้ วดมาก ส่วนเวลาน่ังจะลกุ ขนึ้ ยาก - ปวดทีก่ ระดูกสนั หลังแข็งกม้ ไม่ได้ - ปวดเอว นั่งพบั เพยี บไม่ได้ - ปวดหลงั น่งั ไดแ้ ตก่ ม้ ไมไ่ ด้ วธิ กี ารนวด ๑. ท่านวด ผ้ปู ่วยนอนตะแคง หมอน่ังพับเพยี บ ๒. นวดจดุ บน้ั เอวทง้ั สองดา้ นหา่ งจากกระดกู สนั หลงั ประมาณ ๒ นว้ิ นวดขน้ึ ไปจนถงึ โคง้ คอ ขน้ึ ลงหลายรอบ ๑๒ ๓ ภาพท่ี ๒๐ การนวดรักษาอาการปวดเอว ปวดหลัง ปวดกระดกู สันหลงั ๒๑. หมอนรองกระดูกทับเสน้ ประสาทแขน อาการแสดงทผี่ ูป้ ว่ ยบอก ปวดตัง้ แต่ตน้ คอลงมาแขน วธิ ีการนวด ๑. ทา่ นวด ผู้ป่วยนอนควาํ่ หมอนั่งพับเพยี บ ๒. นวดรอ่ งบา่ นวดสะบกั นวดหลงั ไหล่ นวดแขนนอกตั้งแต่ใต้หัวไหลล่ งมาที่ข้อศอกนวดใต้ขอ้ ศอกลมจะ วง่ิ ไปทน่ี ว้ิ กลาง นวดไลล่ งมาตามแขนจนถงึ ขอ้ มอื กดทก่ี ลางขอ้ มอื รดี นว้ิ ทกุ นว้ิ แขนดา้ นใน กดจดุ ทใ่ี ตร้ กั แร้ ลมจะว่ิงไปทีป่ ลายนิ้วนวดตอ่ ไปจนถึงขอ้ ศอก ยกแขนหงายขึน้ กดทจ่ี ุดบนขอ้ ศอก นวดต่อไปจนถึงข้อมอื กดทกี่ ลางขอ้ มอื แล้วคลึงท่ฝี า่ มือและนว้ิ มือทุกนิว้ กดทป่ี ลายน้ิวทกุ นว้ิ ๑๒ ๓ ๔๕ ๖ ๗ 56 น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๘ ๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒ ๑๓ ๑๔ ๑๕ ๑๖ ๑๗ ๑๘ ๑๙ ภาพท่ี ๒๑ การนวดรกั ษาอาการหมอนรองกระดูกทบั เส้นประสาทแขน ๒๒. หมอนรองกระดกู ทบั เส้นประสาทขา อาการแสดงทผ่ี ูป้ ว่ ยบอก ปวดท่ีสะโพกชาลงไปท่ีขาจนถึงปลายเท้า ปวดหลังและเอว ปวดที่สลักเพชร ทำ�ใหน้ ่งั พับเพยี บไม่ได้ ชาลงไปทีร่ อ่ งหนา้ แขง้ ด้านนอก วิธีการนวด ๑. ทา่ ผู้ป่วยนอนคว่าํ หน้า หมอน่งั พับเพยี บ ๒. กดจุดท่ีบั้นเอวท้ังสองข้างด้วยศอก กดท่ีก้นย้อย คลึงโคนขาถึงเข่า กดใต้ขาพับ คลึงลงไปถึงเอ็นร้อยหวาย กดท่ีใต้ตาตุ่มเฉียงไปทางส้นเท้า กลับมาคลึงที่เอ็นร้อยหวาย กดจุดส้นเท้าไปท่ีปลายเท้าตามแนวน้ิวก้อย กลาง โปง้ คลึงโคนข้อนิ้วทกุ นว้ิ พบั ขาผู้ป่วยขน้ึ ดา้ นบน กดทข่ี อ้ เทา้ ร่องสนั หนา้ แขง้ ใตห้ วั เข่า วางขาลงนวดท่ี ฝ่าเท้าดา้ นนอกตง้ั แตส่ น้ เทา้ ถงึ น้ิวกอ้ ย ๓. ท่าผู้ป่วยนอนตะแคง หมอยันท่โี คนขาดา้ นนอกถึงเหนือหวั เขา่ ๔. ท่าผปู้ ว่ ยน่ังเหยียดขา หมอนั่งด้านขา้ ง ๕. กดทข่ี อ้ สะโพก ลงไปทล่ี ำ�ขานอกถึงเหนอื หวั เข่า ๖. นวดเสน้ ข้างเนือ้ นนู เส้นหวั เข่า น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 57

๑๒ ๓๔ ๕๖ ๗๘ ๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒ ๑๓ ๑๔ ๑๕ 58 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๑๖ ๑๗ ๑๘ ๑๙ ๒๐ ภาพที่ ๒๒ การนวดรกั ษาอาการหมอนรองกระดูกทับเสน้ ประสาทขา ๒๓. ปวดก้นย้อย อาการแสดงที่ผ้ปู ่วยบอก ปวดทโ่ี คนขา บรเิ วณท่ีกน้ นัง่ ทบั หรือกน้ ย้อย วธิ กี ารนวด ๑. ผปู้ ว่ ยนอนตะแคง หมอนัง่ ดา้ นหลัง ๒. หมอจบั ขาข้างหน่ึงของผู้ป่วย ใชเ้ ท้ายนั ท่ีสลักเพชรมาท่ีกน้ ยอ้ ยของขาอกี ข้างหน่ึง จนกวา่ จะคลาย ๓. หมอนงั่ ดา้ นขา้ ง ใช้ศอกกดทข่ี ้อสะโพก ท�ำ ท้ังสองดา้ น ๑๒ ๓๔ ภาพท่ี ๒๓ การนวดรักษาอาการปวดก้นย้อย น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 59

๒๔. ปวดขอ้ ศอก อาการแสดงท่ผี ปู้ ่วยบอก ขอ้ พับศอกจะปวด เหยียดแขนจะปวด ยกแขนพับงอจะปวดมาก วธิ ีการนวด ๑. ทา่ นวด ผ้ปู ว่ ยนอนหงาย หมอนง่ั พับเพียบ ๒. พับแขนผู้ป่วยขึ้นนวดท่ีเหนือข้อศอก นวดท่ีแขนด้านนอกถึงข้อมือ วางแขนลงนวดที่สามเหล่ียมเหนือปุ่ม กระดูกแขนศอก นวดแขนด้านนอกถึงข้อมือและน้วิ กลาง ๓. นวดแขนดา้ นใน กดท่ีขอ้ พับข้อศอก นวดทเ่ี สน้ บนถึงข้อมือ นวดเสน้ ลา่ งถึงข้อมือ ๑๒ ๓ ๔๕ ๖๗ ๘๙ ๑๐ ภาพที่ ๒๔ การนวดรักษาอาการปวดข้อศอก 60 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๒๕. ปวดหลังแขน อาการแสดงทีผ่ ปู้ ว่ ยบอก ปวดหลังแขนดา้ นนอก วิธกี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผปู้ ว่ ยนอนหงายกางแขนพับแขนขึน้ บน หมอนั่งเหนือแขนทางศรี ษะผู้ปว่ ย ๒. หมอใช้ฝา่ เท้ายันแขน มือจับขอ้ มือผปู้ ว่ ย เรมิ่ ต้ังแต่ใต้หวั ไหล่จนถึงเหนือข้อศอกข้ึนลงหลายรอบ ใช้ศอกและ ทอ่ นแขนนวดและคลายตัง้ แตข่ ้อศอกถึงข้อมอื หลายรอบ ๑๒ ๓ ๔ ๕ ภาพท่ี ๒๕ การนวดรกั ษาอาการปวดหลังแขน ๒๖. ปวดขอ้ พบั แขน อาการแสดงทผ่ี ู้ปว่ ยบอก ห้ิวของหนกั ไมไ่ ด้ สะบดั แขนก็ไม่หาย วิธีการนวด ๑. ท่านวดผู้ปว่ ยนอนหงายกางแขน หมอนัง่ ระหว่างแขนกบั ล�ำ ตัวผ้ปู ่วย ๒. นวดที่ข้อพบั ศอกเส้นน้วิ โปง้ เสน้ นิว้ กอ้ ย ใต้ข้อพบั ศอก ทกุ เสน้ นวดถึงขอ้ มอื ๑๒ ๓ ภาพที่ ๒๖ การนวดรกั ษาอาการปวดขอ้ พับแขน ๒๗. ปวดขอ้ มอื อาการแสดงท่ผี ปู้ ่วยบอก ใช้แขนยันพนื้ ไมไ่ ด้ และหมนุ ข้อมอื ไมไ่ ด้ วธิ กี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผ้ปู ่วยนอนหงายกางแขน หมอนงั่ ระหวา่ งแขนกับล�ำ ตวั ผปู้ ว่ ย ๒. นวดท่ีข้อพับศอกเสน้ นว้ิ โป้ง เสน้ น้ิวกอ้ ย ใต้ขอ้ พับศอก ทกุ เสน้ นวดถึงขอ้ มอื ๑๒ ๓ ภาพที่ ๒๗ การนวดรกั ษาอาการปวดขอ้ มือ น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 61

๒๘. ปวดข้อน้วิ โปง้ อาการแสดงที่ผ้ปู ่วยบอก หวั แม่มือขยบั ไมไ่ ด้ ปวดในข้อทำ�ใหต้ ดิ ขัดหยิบจบั ไม่ถนดั วิธีการนวด ๑. ทา่ นวด ผ้ปู ว่ ยนอนหงาย หมอน่ังขัดสมาธิ ๒. นวดที่ขอ้ มือ นวดนิว้ โปง้ นวดรอบขอ้ มอื นวดง่ามมอื ด้านบนและลา่ ง ๑ ๒๓ ๔ ภาพท่ี ๒๘ การนวดรักษาอาการปวดขอ้ นิว้ โป้ง ๒๙. นว้ิ มือล็อก อาการแสดงทผ่ี ้ปู ว่ ยบอก ก�ำ มือแล้วคลายออกไม่ได้ บางรายปวดและชานว้ิ ขยับและกระดกิ นิว้ ไม่ได้ วธิ กี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผู้ปว่ ยนอนหงาย หมอน่ังพับเพยี บ ๒. พบั แขนผปู้ ว่ ยขน้ึ นวดทเ่ี หนอื ขอ้ ศอก นวดทแ่ี ขนดา้ นนอกถงึ ขอ้ มอื วางแขนลงนวดทส่ี ามเหลย่ี มเหนอื เหนอื ปมุ่ กระดกู แขนศอก นวดแขนด้านนอกถงึ ขอ้ มอื และน้วิ กลาง ๓. นวดแขนด้านใน กดท่ีข้อพับข้อศอก นวดท่ีเส้นบนถึงข้อมือ นวดเส้นล่างถึงข้อมือ นวดคลึงด้วยท่อนแขนท่ี นว้ิ มือทุกน้ิวท้ังหลงั มอื และฝ่ามอื หมุนนว้ิ ทุกน้วิ แกะขอ้ นิ้วทีม่ ีปญั หา หมนุ นว้ิ พับข้อนิ้วตรวจการเคลื่อนไหว ของข้อท่ีตดิ นวดจนคลาย ๑๒ ๓ ๖ ๔๕ ๗๘ ภาพที่ ๒๙ การนวดรกั ษาอาการนวิ้ มอื ล็อก 62 น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๓๐. ไหลห่ ลุด อาการแสดงที่ผ้ปู ว่ ยบอก แขนจะห้อยตกลง ตรงหัวไหล่จะมรี อยบุม๋ ขยบั แขนไม่ได้ วิธีการนวด ๑. ท่านวด ผูป้ ว่ ยนงั่ ขดั สมาธิ หมอนั่งด้านข้างหันหน้าเขา้ หาผปู้ ว่ ย ๒. จบั แขนผู้ปว่ ยยกขึ้นพับข้อศอก กดท่ใี ตข้ ้อพับศอกแขนด้านในแลว้ หมุนแขนที่หลดุ ไหล่จะเขา้ ทเี่ อง ๑๒๓ ภาพท่ี ๓๐ การนวดรักษาอาการไหล่หลดุ ๓๑. มอื เยน็ และชาทงั้ แขน อาการแสดงท่ผี ปู้ ่วยบอก - ก�ำ มอื จะมอี าการตงึ ๆมอื เยน็ มเี หงอื่ - ปวดชาแขน ทำ�งานหรอื ยกอะไรไม่ได้ วธิ กี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผปู้ ว่ ยนอนหงายกางแขนพบั แขนขน้ึ บน หมอนง่ั เหนอื แขนทางศรี ษะผปู้ ว่ ยหมอใชฝ้ า่ เทา้ ยนั แขน มอื จบั ขอ้ มอื ผปู้ ว่ ย เรม่ิ ตง้ั แตใ่ ตห้ วั ไหลจ่ นถงึ เหนอื ขอ้ ศอกขน้ึ ลงหลายรอบ ใชศ้ อกและทอ่ นแขนนวด และคลายตงั้ แต่ ขอ้ ศอกถึงขอ้ มอื หลายรอบ ๒. ท่านวดผู้ปว่ ยนอนหงายกางแขน หมอนง่ั ระหวา่ งแขนผูป้ ว่ ย ๓. นวดทใี่ ต้รักแร้จนถงึ ข้อพับศอกเส้นน้วิ โป้ง เสน้ นวิ้ กอ้ ย ใตข้ ้อพบั ศอกนวดท่ขี อ้ พับศอกเสน้ น้ิวโปง้ เสน้ นิ้วกอ้ ย ใตข้ ้อพบั ศอก ทุกเสน้ นวดถึงข้อมือนวดคลึงดว้ ยท่อนแขนที่น้ิวมือทกุ นว้ิ ท้ังหลงั มอื และฝา่ มอื หมนุ นิว้ ทุกนิ้ว ๑๒ ๓ ๔ ๕๖๗ ๘ ๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒ ภาพที่ ๓๑ การนวดรักษาอาการมือเย็นและชาท้ังแขน น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 63

๓๒. ข้อศอกหลุด อาการแสดงที่ผ้ปู ่วยบอก พบั งอศอกไมไ่ ด้ และเหยียดไม่ออก วธิ ีการนวด ๑. ท่านวด ผูป้ ่วยน่งั ขดั สมาธิ หมอนง่ั ดา้ นขา้ ง ๒. กดที่กลางข้อพบั ศอกดว้ ยมือใน มือนอกจับแขนผู้ป่วยหมุนช้าๆ ๑๒ ภาพที่ ๓๒ การนวดรกั ษาอาการข้อศอกหลุด ๓๓. ข้อมอื หลดุ อาการแสดงทผ่ี ู้ป่วยบอก ปวดและขยับขอ้ มอื ไม่ได้ตรงบรเิ วณข้อมอื จะเห็นเปน็ สีคลํ้า วธิ ีการนวด ๑. ท่านวดผู้ป่วยนอนหงายกางแขน หมอนงั่ ที่ปลายมอื ๒. นวดท่ขี ้อมอื เส้นนิ้วโป้งและนิว้ ก้อย แขนด้านใน หมุนและโยกมือช้าๆ ๑ ๒๓ ๔ ภาพท่ี ๓๓ การนวดรักษาอาการข้อมอื หลดุ ๓๔. ปวดตน้ ขา อาการแสดงท่ผี ู้ปว่ ยบอก เวลานง่ั จะปวดตึงท่ีต้นขา นง่ั ไดย้ าก ปวดเขา่ พับขาไม่ได้ วธิ กี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผ้ปู ว่ ยนอนคว่าํ หมอนงั่ พบั เพยี บ ๒. นวดดว้ ยศอกทบี่ น้ั เอวทง้ั ๒ ดา้ น กดทส่ี ลกั เพชร กดทกี่ น้ ยอ้ ย คลงึ ดว้ ยแขนจนถงึ เขา่ กดทใี่ ตข้ าพบั บรเิ วณรอบ เนอ้ื นนู ๓ จุด (นอก ใน ลา่ ง) ๓. ทา่ นวด ผปู้ ่วยนง่ั เหยียดขา หมอน่ังหันหนา้ เขา้ หาผู้ป่วยใชเ้ ทา้ ยันทขี่ อ้ สะโพกลงมาทีเ่ ข่า ใชศ้ อกและทอ่ นแขน กดคลงึ ตง้ั แตเ่ หนอื เข่าด้านนอกจนถึงสะโพกโดยใช้หมอนหนุนใตเ้ ข่า ๔. ท่านวดผูป้ ว่ ยนอนหงายกางขาออก หมอน่ังระหวา่ งขาใช้เท้ายนั ท่ีขาดา้ นในต้ังแตโ่ คนขาถึงเหนือเข่า ๑๒ ๓ ๔๕ 64 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๖๗๘ ๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒ ๑๓ ๑๔ ภาพท่ี ๓๔ การนวดรักษาอาการปวดตน้ ขา ๓๕. เขา่ เสื่อม อาการแสดงทผี่ ู้ปว่ ยบอก งอเข่าไมไ่ ด้ เหยียดขาไม่ออก ข้นึ ลงบันไดไม่ได้ เข่าบวม วิธีการนวด ๑. ทา่ นวด ผปู้ ่วยนอนคว่ําหมอนั่งพับเพยี บ ๒. นวดดว้ ยศอกทบ่ี น้ั เอวทงั้ ๒ ดา้ น กดทสี่ ลกั เพชร กดทกี่ น้ ยอ้ ย คลงึ ดว้ ยแขนจนถงึ เขา่ กดทใี่ ตข้ าพบั บรเิ วณรอบ เน้อื นนู ๓ จุด (นอก ใน ล่าง) ๓. ท่านวดผูป้ ่วยนงั่ เหยียดขา หมอนัง่ หันหนา้ เข้าหาผู้ป่วยใชเ้ ทา้ ยนั ทีข่ อ้ สะโพกลงมาทเี่ ข่า ใชศ้ อกและท่อนแขน กดคลึงตั้งแต่เหนอื เขา่ ด้านนอกจนถึงสะโพกโดยใช้หมอนหนุนใต้เข่า ๔. ท่านวด ผู้ป่วยนอนหงายกางขาออก หมอน่ังระหว่างขาใช้เท้ายันท่ีขาด้านในต้ังแต่โคนขาถึงเหนือเข่า นวดท่ี หัวเขา่ ๓ จุด ดันสะบ้าขึน้ ขยบั สะบา้ เบาๆ ๑๒ ๓ ๔๕ ๖๗ ๘ ๙ ๑๐ ๑๑ น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 65

๑๒ ๑๓ ๑๔ ๑๕ ๑๖ ภาพที่ ๓๕ การนวดรกั ษาอาการเขา่ เสอื่ ม ๓๖. ปวดเขา่ อาการแสดงทผ่ี ้ปู ว่ ยบอก ปวดหัวเขา่ เวลาเดินจะปวดมาก หัวเขา่ บวม วธิ กี ารนวด ๑. ทา่ นวดผู้ปว่ ยนอนหงายกางขาออก หมอนงั่ ระหว่างขาทง้ั สองข้าง ๒. ใช้เท้ายันที่ขาด้านในต้ังแต่โคนขาถึงเหนือเข่า นวดท่ีหัวเข่า ๓ จุด ดันสะบ้าข้ึน ขยับสะบ้าเบา ๆ ใช้แขน คลึงตัง้ แตเ่ หนือเข่าขึ้นไปจนถึงข้อสะโพก หลายรอบ นวดบรเิ วณสะบา้ ๕ จดุ ๑๒ ๓๔ ๕๖ ๗ ภาพที่ ๓๖ การนวดรกั ษาอาการปวดเขา่ 66 น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๓๗. เข่าเคลือ่ น (เกิดจากอุบัติเหต)ุ อาการแสดงที่ผ้ปู ว่ ยบอก ทำ�ให้ปวดเวลาเดิน และน่ังยอง ๆ ไม่ได้ ปวดบรเิ วณหัวเขา่ วธิ กี ารนวด ๑. ท่านวด ผู้ปว่ ยน่งั เหยียดขาทัง้ สองข้าง หมอนง่ั ดา้ นขา้ งหนั หน้าเข้าหาผูป้ ่วย ๒. ใช้มอื ยันทข่ี ้อสะโพกนอกถึงเหนือเขา่ ใช้สนั เทา้ กดท่ีข้อสะโพกคลงึ ลงมาทเ่ี หนอื เขา่ ๓. ท่านวด ผปู้ ่วยนอนหงายกางขาออก หมอนัง่ ระหวา่ งขาทงั้ สองข้าง ๔. ใช้เท้ายนั ที่ขาดา้ นในตั้งแตโ่ คนขาถึงเหนอื เขา่ นวดท่หี วั เขา่ ๓ จดุ ดนั สะบ้าขนึ้ ขยับสะบ้าเบา ๆ ใชแ้ ขน คลงึ ต้ังแต่เหนอื เขา่ ขึน้ ไปจนถงึ ข้อสะโพก หลายรอบ เพอ่ื ใหค้ ลายใชแ้ ขนหรอื ส้นมอื ใตข้ อ้ พบั ๓ จดุ ๕. ท่านวดผปู้ ่วยนอนควา่ํ ใช้น้ิวโปง้ กดท่ใี ตข้ าพบั ๓ จุด ๑๒ ๓ ๔๕ ๖ ภาพท่ี ๓๗ การนวดรักษาอาการเขา่ เคลื่อน (เกดิ จากอุบัตเิ หตุ) น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 67

๓๘. ปวดใตข้ าพบั อาการแสดงทีผ่ ู้ปว่ ยบอก เส้นเอ็นใตข้ อ้ พับตึง ขดเปน็ กอ้ นแขง็ เหยียดขาไม่ตรง งอขาไม่เขา้ พับขาไมไ่ ด้ วธิ ีการนวด ๑. ท่านวด ผปู้ ว่ ยนง่ั เหยียดขาทงั้ สองข้าง หมอนงั่ ด้านขา้ งหันหน้าเข้าหาผ้ปู ว่ ย ๒. ใชเ้ ทา้ ยนั ท่ีข้อสะโพกนอกถงึ เหนือเขา่ ใชส้ ันมอื กดท่ขี ้อสะโพกคลงึ ลงมาท่ีเหนือเข่า ๓. ทา่ นวด ผู้ป่วยนอนหงายกางขาออก หมอนงั่ ระหวา่ งขาท้งั สองข้าง ๔. ใชเ้ ทา้ ยนั ทข่ี าดา้ นในตง้ั แตโ่ คนขาถงึ เหนอื เขา่ นวดทห่ี วั เขา่ ๖ จดุ ดงั ภาพ (บนเหนอื หวั เขา่ ๓ จดุ ใน กลาง นอก ลา่ งใตห้ วั เขา่ ๓ จุด ใน กลาง นอก) ดันสะบ้าข้ึน ขยับสะบ้าเบาๆ ใช้แขนคลึงตั้งแต่เหนือเข่าข้ึนไปจนถึง ขอ้ สะโพก หลายรอบ ๕. ท่าผู้ป่วยนอนคว่ํา นวดที่สลักเพชร ก้นย้อย คลึงลงมาท่ีเหนือเข่า นวดโดยใช้นิ้วโป้งกดท่ีใต้ขาพับ ๖ จุด หลายรอบ ๑๒ ๓๔ ๕๖ ๗๘ ๙ ๑๐ ภาพที่ ๓๘ การนวดรกั ษาอาการปวดใตข้ าพับ 68 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๓๙. ปวดร่องสนั หนา้ แขง้ อาการแสดงท่ผี ้ปู ่วยบอก รอ่ งกระดูกตะเกยี บหนา้ แข้งเสน้ จะแขง็ จะมอี าการชาเม่ือกระดกปลายเทา้ ไมข่ ึน้ วธิ กี ารนวด ๑. ท่านวด ผปู้ ว่ ยนอนหงาย หมอนั่งหนั หนา้ ดา้ นขา้ งตรงหัวเขา่ ๒. ใช้ศอกนวดรอ่ งขา้ งสนั หน้าแข้ง กดท่ีข้อเทา้ ท�ำ หลายรอบหากอาการไมด่ ขี ้ึนใหน้ วดพืน้ ฐานขา (นวดด้านนอก และดา้ นใน) ทัง้ หมด ๑๒ ๓ ๔ ๕๖ ภาพที่ ๓๙ การนวดรักษาอาการปวดรอ่ งสนั หน้าแขง้ ๔๐. ปวดขอ้ เท้าแพลง อาการแสดงทผ่ี ู้ป่วยบอก หมนุ ขอ้ เทา้ ไมไ่ ดจ้ ะปวด เวลาเดนิ จะปวดขอ้ เทา้ จนถงึ ตาตมุ่ ยนื เทา้ ไมเ่ ตม็ ท่ี ยนื เขยง่ ไม่ได้ วธิ ีการนวด ๑. ทา่ นวดผปู้ ว่ ยนอนหงาย หมอนง่ั อยู่ปลายเทา้ ผปู้ ่วย ๒. นวดทข่ี อ้ เทา้ ดา้ นหนา้ ดนั ฝา่ เทา้ ขน้ึ นวดทร่ี อ่ งกระดกู สนั หนา้ แขง้ จากตาตมุ่ ถงึ เขา่ นวดกลบั ลงมาทเ่ี ดมิ ท�ำ หลายรอบ ๑ ๒๓ ๔ ภาพที่ ๔๐ การนวดรกั ษาอาการปวดข้อเทา้ แพลง ๔๑. ปวดนว้ิ โป้ง นิ้วกอ้ ย อาการแสดงท่ผี ู้ปว่ ยบอก ขอ้ น้วิ บวมโต คดเอยี งและแขง็ วธิ กี ารนวด ๑. ทา่ นวดผปู้ ว่ ยนอนหงาย หมอนงั่ อยู่ปลายเท้า ๒. นวดที่ข้อเท้า คลึงที่หลังเท้ารีดตามแนวนิ้วก้อย กลาง โป้ง จับเท้าพลิกลงให้นิ้วก้อยชิดพื้น นวดขอบฝ่าเท้า จากนว้ิ โปง้ ถงึ สน้ เทา้ ผปู้ ว่ ยนอนควาํ่ ลง นวดสน้ เทา้ ฝา่ เทา้ ทกุ นว้ิ ขอ้ นวิ้ ทกุ นวิ้ ผปู้ ว่ ยนอนหงายแกะและนวดคลงึ ทข่ี อ้ นิ้วทกุ น้วิ ใชแ้ ขนคลึงหลังเท้าต้งั แตข่ อ้ เท้าถึงปลายนว้ิ เทา้ น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 69

๑๒ ๓๔ ๕ ๖๗ ๘ ๙ ภาพท่ี ๔๑ การนวดรักษาอาการปวดนิว้ โปง้ นวิ้ ก้อย ๔๒. ปลายเทา้ ชา อาการแสดงท่ีผู้ปว่ ยบอก ปลายเท้าจะหงกิ เกยกัน เทา้ จะแหง้ สาก ผวิ เนอ้ื ซีด แหง้ วิธีการนวด ๑. ท่านวด ผปู้ ว่ ยนงั่ เหยยี ดขา หมอนั่งอยขู่ ้าง ๒. นวดดว้ ยเท้าที่ขอ้ สะโพกลงมาที่เหนอื เขา่ ใช้ศอกกดที่รอ่ งสันหน้าแขง้ จนถึงข้อเทา้ ๓. ผู้ป่วยนอนตะแคงคู้เข่า นวดด้วยเท้าท่ีสลักเพชรก้นย้อย ลำ�ขา ลงมาที่ข้อเข่า นวดใต้เข่า คลึงปลีน่องถึง เอ็นร้อยหวาย ให้ผู้ป่วยนอนหงายกางขา ใช้เท้ายันที่โคนขาหนีบด้านในลงมาที่เข่าคลึงร่องขาในถึงข้อเท้า นวดที่ข้อเท้า คลึงที่หลังเท้ารีดตามแนวน้ิวก้อย กลาง โป้ง จับเท้าพลิกลงให้นิ้วก้อยชิดพ้ืน นวดขอบฝ่าเท้า จากนว้ิ โปง้ ถงึ สน้ เทา้ ผปู้ ว่ ยนอนควา่ํ ลง นวดสน้ เทา้ ฝา่ เทา้ แนวนว้ิ กอ้ ย กลาง โปง้ คอนว้ิ ทกุ นว้ิ ผปู้ ว่ ยนอนหงายแกะ นวด คลึงท่ีข้อน้วิ ทุกนว้ิ ใช้แขนคลึงหลังเทา้ ตั้งแต่ขอ้ เทา้ ถึงปลายนิว้ 70 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๑๒๓ ๔๕ ๖ ๗ ๘๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒ ๑๓ ๑๔ ๑๕ ๑๖ ภาพที่ ๔๒ การนวดรักษาอาการปลายเทา้ ชา ๔๓. ปวดส้นเทา้ (รองช้าํ ) อาการแสดงท่ีผูป้ ่วยบอก เวลาเดนิ จะปวด เม่อื เดนิ ได้ ๔-๕ ก้าวจะทุเลา นง่ั แลว้ ลกุ ข้นึ เดนิ จะปวดอกี วธิ กี ารนวด ๑. ท่านวด ผู้ปว่ ยนอนควา่ํ หมอนงั่ ปลายเทา้ ๒. นวดท่สี ้นเท้า ๓ แนวคอื เสน้ น้ิวก้อย กลาง โปง้ โดยยกขาชนั ข้ึน นวดโคนนว้ิ ทกุ นิ้ว ตะแคงฝ่าเท้านวดขอบ ดา้ นนว้ิ ก้อย และด้านน้วิ โป้ง เน้นใตต้ าตมุ่ นอก ๑๒๓ ๔๕ ๖ ภาพที่ ๔๓ การนวดรักษาอาการปวดส้นเทา้ (รองชาํ้ ) น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 71

๔๔. ปวดโคนขาด้านใน อาการแสดงท่ผี ูป้ ่วยบอก ปวดบรเิ วณขาหนบี วธิ ีการนวด ๑. ทา่ นวด ผู้ป่วยนอนควาํ่ ๒. นวดที่เอวสองข้าง ใช้ศอกคลึง สลักเพชร ก้นย้อย คลึงลงไปถึงเข่า กดใต้ขาพับ ๓ จุด (บน ๒ ล่าง ๑) อย่รู อบเน้อื นนู ใตเ้ ขา่ คลงึ ลงไปถงึ เอน็ ร้อยหวาย กดใต้ตาตุ่ม ๓. ท่าผปู้ ว่ ยนอนตะแคง ๔. ใชม้ ือคล�ำ ที่โคนขาดา้ นนอกถงึ เข่า ๕. ท่านวดผูป้ ่วยนั่ง หมอนงั่ หันหน้าเขา้ หาผปู้ ว่ ย ๖. กดดว้ ยสนั มอื ทีข่ อ้ สะโพกลงไปตามล�ำ ขาถงึ เข่า ๗. ผู้ปว่ ยนอนหงายกางขา หมอนั่งหนั หน้าด้านข้างใชม้ อื จับขอ้ เทา้ ผ้ปู ่วยใช้เท้ายนั ทข่ี าหนีบในลงมาทเ่ี ขา่ นวดท่ี ใต้ขาพับ ลงไปทีข่ อ้ เทา้ ๑๒ ๓๔ ๕๖ ๗๘ ๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒ ๑๓ ๑๔ ภาพที่ ๔๔ การนวดรักษาอาการปวดโคนขาด้านใน 72 น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๔๕. ปวดโคนขาดา้ นหนา้ อาการแสดงท่ีผ้ปู ว่ ยบอก เดินแล้วท�ำ ใหป้ วดขาดา้ นข้าง วิธกี ารนวด ๑. ท่านวด ผูป้ ว่ ยนอนหงาย ๒. นวดทข่ี าหนบี ถงึ เหนอื เขา่ (ใชส้ นั มอื ) รอ่ งแขง้ ถงึ ขอ้ เทา้ (ใชน้ ว้ิ โปง้ ศอก) นวดขาดา้ นนอกตง้ั แตโ่ คนขาถงึ ปลายเทา้ หลายรอบ ๑ ๒๓ ภาพท่ี ๔๕ การนวดรักษาอาการปวดโคนขาดา้ นหน้า ๔๖. ปวดโคนขาด้านหลงั อาการแสดงที่ผปู้ ่วยบอก เดินแลว้ จะปวดบริเวณกน้ กบ วิธกี ารนวด ๑. ท่านวด ผูป้ ่วยนอนควํ่า หมอนง่ั ด้านข้าง ๒. นวดจุดเอว ๒ ข้าง สลักเพชร ก้นย้อย ลำ�ขา ข้อพับเข่า ปลีน่อง ข้อเท้า นวดขาด้านนอกตั้งแต่สะโพก ถงึ ข้อเทา้ ๑๒ ๓ ๔๕ ๖ ๗๘ ๙ ภาพท่ี ๔๖ การนวดรกั ษาอาการปวดโคนขาด้านหลัง น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 73

๔๗. ปวดโคนขาดา้ นนอก (จุดนัง่ พับเพยี บ) อาการแสดงที่ผู้ป่วยบอก เวลาเดนิ จะปวดลกึ ๆท่ีสลักเพชร(สะโพก) วิธีการนวด ๑. ทา่ นวด ผูป้ ว่ ยนอนหงาย หมอนั่งหนั หน้าเข้าหาผู้ปว่ ย ๒. นวดที่ขาหนีบ หน้าขาถงึ เหนอื เข่า จากใตเ้ ขา่ ร่องสนั แข้งถงึ ขอ้ เทา้ หลังเท้าและนิ้วเท้าทกุ นิ้ว นวดที่โคน ขาถึงข้อเท้า ขอบส้นเท้าถึงปลายน้ิว กางขาผู้ป่วยออก หมอนั่งระหว่างขาใช้เท้ายันท่ีโคนขาในถึงเข่า นวดด้วยน้วิ โป้งต้ังแตใ่ ตเ้ ข่าถึงข้อเทา้ ๓. ทา่ นวด ผปู้ ว่ ยนอนตะแคง หมอนั่งดา้ นขา้ ง ๔. นวดเอว สะโพก โคนขา ก้นย้อย ถงึ ข้อเทา้ ๑๒๓ ๔ ๕๖ ๗ ภาพที่ ๔๗ การนวดรักษาอาการปวดโคนขาด้านนอก (จุดพับเพยี บ) ๔๘. เท้าเยน็ น่องเปน็ ตะคริว อาการแสดงทีผ่ ปู้ ่วยบอก - เทา้ จะเย็นมีเหงื่อออก ต้องสวมถุงเทา้ ตลอดเวลา - จะปวดจ๊ิด ๆ บริเวณนอ่ ง ท�ำ ให้ขยบั ขาไม่คอ่ ยจะได้ วิธกี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผู้ปว่ ยนอนหงาย หมอนงั่ ดา้ นข้าง ๒. นวดร่องสนั หน้าแขง้ ขอ้ เทา้ หลังเท้า นว้ิ เท้า ๓. ผ้ปู ว่ ยนอนคว่าํ นวดรอบขาพบั ปลนี ่อง ส้นเทา้ ฝา่ เทา้ ขอ้ นวิ้ ๔. ผูป้ ่วยนอนตะแคง นวดร่องขาบนใตเ้ ขา่ ถึงข้อเทา้ นวดขอบส้นเท้าด้านในถงึ นว้ิ โป้ง ๑๒๓ ๔ ๕ ๖ 74 น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๗๘ ๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒ ภาพท่ี ๔๘ การนวดรกั ษาอาการเท้าเยน็ นอ่ งเป็นตะคริว ๔๙. เขา่ หลุด สะบา้ หลดุ อาการแสดงทผ่ี ปู้ ่วยบอก ปวด ขดั หัวเขา่ เวลาเดนิ วิธกี ารนวด ๑. ทา่ นวด ผู้ปว่ ยนอนหงาย หมอนง่ั ดา้ นขา้ ง ๒. กดทเ่ี หนือเข่า นอก ใน ดันสะบา้ ขนึ้ ชันเขา่ ขยบั สะบ้า ๑๒ ภาพที่ ๔๙ การนวดรกั ษาอาการเข่าหลดุ สะบา้ หลดุ ๕๐. อมั พฤกษ/์ อัมพาต อาการแสดงท่ีผปู้ ว่ ยบอก - ขอ้ เท้าไมก่ ระดก เดินลากขา เดนิ เกร็ง ขอ้ เทา้ บดิ เบ้ยี วเสียรปู ทรงไปจากเดิม - เส้นเลือดตบี ตนั หรือเสน้ เลอื ดแตก เสน้ เอน็ อยู่ผิดตำ�แหน่ง จากอุบตั ิเหตุ/ ผา่ ตดั เปน็ ซกี ซ้าย- ขวา และขาท่อนลา่ ง วธิ ีการนวด การนวดพนื้ ฐานใบหนา้ และศรี ษะ หมอนวดนง่ั ขดั สมาธเิ หนอื ศรี ษะผปู้ ว่ ย ผปู้ ว่ ยนอนหงาย ใชน้ ว้ิ ชก้ี ลางนางกดทเ่ี หนอื ใบหทู ง้ั ๒ ขา้ ง (จดุ ทดั ดอกไม)้ พรอ้ มกบั คลงึ เปน็ วงกลมหลายรอบ ขยบั มาทข่ี มบั ซา้ ย ขวากดและหมนุ คลงึ ขยบั มาทห่ี างคว้ิ ทง้ั ๒ ขา้ งกดและคลงึ เชน่ เดยี วกนั นวดกระบอกตาโดยใชน้ ้ิวชก้ี ดทใ่ี ตห้ ัวค้วิ ทัง้ ๒ ขา้ งกดข้ึนบนลึกๆ นวดยา้ ยมอื ไปเรอ่ื ยจนถงึ หางกระบอกตา รูดใตก้ ระบอกตาด้วยนว้ิ หวั แมม่ ือ (นิว้ โป้งลา่ ง) บริเวณใบหน้า นวดวนบริเวณหน้าหูท้ัง ๒ ข้างด้วยนิ้วกลาง นวดลงไปตามร่องกระดูกใบหน้าพร้อมกับคลึง นวดทใ่ี ตต้ ง่ิ หกู ดและคลงึ เพอ่ื เปดิ ประตลู มหู ขยบั มอื นวดทข่ี ากรรไกรสดุ กดและคลงึ โดยใหผ้ ปู้ ว่ ยอา้ ขากรรไกรซา้ ย ขวาพรอ้ มกลบั ไปนวดเรมิ่ หนา้ หใู หม่ นวดวนหลายรอบ น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 75

นวดลกู กระเดอื ก โดยการขยบั ลกู กระเดือกเบาๆด้วยนิว้ กลางและนวิ้ ชี้ จนร้สู ึกคลายไมต่ งึ นวดโคนลิ้น ใช้น้ิวกลางน้ิวนางกดใต้คางให้รู้สึกร้ังท่ีโคนลิ้นแล้วปล่อย ห้ามกดแช่นานๆ ทำ�ซ้ําๆ หลายรอบ เปลย่ี นทา่ ผปู้ ว่ ยใหน้ อนตะแคงคเู้ ขา่ (ขาลา่ งเหยยี ดตรง เขา่ บนงอ) หมอเปลย่ี นมานง่ั พบั เพยี บดา้ นหลงั ตรงศรี ษะผปู้ ว่ ย นวดศรี ษะ โดยใช้ท่อนแขนคลึงจุดเหนือหู (ทดั ดอกไม้) ขยบั มานวดกดดว้ ยปลายศอกที่ท้ายทอยตรงไรผมทั้งสองข้างและนวดดว้ ยศอก ทห่ี ลุมกำ�ด้น (สดุ กะโหลกศีรษะ) นวดคลึงที่ท้ายทอยดว้ ยท่อนแขนจากลา่ งขึ้นบนบนล่าง นวดทีก่ า้ นคอโดยใช้ทอ่ นแขนคลงึ ต้งั แตไ่ รผมจดโค้งคอ (คอจดบา่ ) ท้งั สองข้างนวดทไ่ี รผมดว้ ยนิ้วท้งั ๓ ลงมาที่โค้งคอท้ังสองขา้ ง การนวดพน้ื ฐานหลัง ทา่ ผปู้ ว่ ยนอนตะแคงคเู้ ขา่ หมอนวดนง่ั ทบั สน้ อยดู่ า้ นหลงั ผปู้ ว่ ยใชศ้ อกกดทจ่ี ดุ รอ่ งใตส้ ะบกั อยา่ ใหถ้ กู กระดกู สนั หลงั ตง้ั แตโ่ คง้ คอลงมาทใ่ี ต้ รกั แรน้ วดตามแนวรอ่ งสะบกั นวดทสี่ ามเหลยี่ มระหวา่ งแขนกบั สะบกั ดว้ ยศอก คลงึ รอบสะบกั ดว้ ยแขนหลายรอบทง้ั สองดา้ น นวดหลังด้วยศอกตั้งแต่โค้งคอเส้นสันด้านในไล่ลงมาเร่ือยๆจนถึงบ้ันเอว นวดสันนอกจากบั้นเอวข้ึนไปท่ีจุด กลางสะบักท้ังสองดา้ น ๑๒ ๓๔ ๕ ๖ ๗๘ ๙ ๑๐ ๑๑ ภาพที่ ๕๐ การนวดพ้ืนฐานหลงั (ทา่ ผปู้ ่วยนอนตะแคงค้เู ข่า) 76 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

การนวดพื้นฐานบา่ แขนมือ นวดที่บ่าร่องด้วยนว้ิ ทง้ั สามจากโค้งคอ ลงมาที่หัวไหล่ กดจุดทก่ี ลางหัวไหล่ หัวไหล่ด้านหนา้ หัวไหล่ด้านหลงั ขณะทก่ี ดใหย้ กแขนผปู้ ว่ ยขนึ้ เพอื่ ทดสอบความตรงึ ของแขนและเพอื่ จะทราบวา่ กดถกู จดุ หรอื ไม่ นวดจากดา้ นหลงั แขนตงั้ แต่ หวั ไหลจ่ นถงึ ขอ้ ศอกดา้ นนอกจะวง่ิ ไปทน่ี ว้ิ กลาง กดทใ่ี ตข้ อ้ ศอกเสน้ นจ้ี ะวง่ิ ไปทน่ี ว้ิ กอ้ ยและนวดจนถงึ ขอ้ มอื กดทน่ี กลางขอ้ มอื ควา่ํ มอื ลงบนผา้ รองมอื ใชแ้ ขนคลงึ ทน่ี ว้ิ มอื ทกุ นว้ิ ตง้ั แตน่ ว้ิ กอ้ ยจนถงึ นว้ิ โปง้ แลว้ หงายมอื ขน้ึ วางบนผา้ กดนวดทข่ี อ้ มอื ดว้ ยนว้ิ โปง้ และนวดกลา้ มเนอื้ นว้ิ โปง้ งา่ มนว้ิ ขอ้ นว้ิ นวดรดี เสน้ ทฝี่ า่ มอื และขอ้ นวิ้ ทกุ ๆนว้ิ พรอ้ มกบั ทดสอบการงอของนว้ิ ทกุ ๆ นวิ้ คลงึ ดว้ ย สนั มอื จากขอ้ มอื จนถงึ โคนแขนจดรกั แรโ้ ดยการตง้ั ขอ้ ศอกขน้ึ หงายมอื ลงคลงึ ทแ่ี ขนทอ่ นบนและใชศ้ อกกดทส่ี ามเหลย่ี มหวั ไหล่ ด้านหน้า ใช้นวิ้ ท้งั สามคลึงบริเวณสามเหลย่ี มและหนา้ อก กดทีใ่ ต้รักแร้ดว้ ยโปง้ ลงลมจะวิง่ ไปทีป่ ลายมือ ยกแขนผปู้ ่วยไปไว้ ที่เหนอื ศีรษะเพือ่ นวดแขนด้านนอกโดยใชศ้ อกนวดแขนทอ่ นบนใตข้ อ้ ศอกจะว่งิ ไปนว้ิ ก้อย นวดทง้ั สองด้านเหมอื นกัน ๑๒ ๓ ๔๕ ๖๗ ๘๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒ ๑๓ ภาพท่ี ๕๑ การนวดพนื้ ฐานบ่าแขนมือ น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 77

การนวดพ้นื ฐานสะโพกและขา จดั ทา่ ผูป้ ว่ ยนอนควํ่าหนา้ นวดด้วยศอกจดุ เอวท้ังสองข้าง ขยับมาที่จดุ เหนือก้นย้อย (สลกั เพชร) และโคนขา กดคลงึ ลงไปจนถงึ เขา่ หมอจบั ขาผปู้ ว่ ยแยกออกเพอ่ื เขา้ ไปนง่ั โดยมขี าผปู้ ว่ ยวางทบั บนขาหมอใชศ้ อกกดทร่ี อบๆ เนอ้ื นนู ใตเ้ ขา่ นวดคลงึ ลงไปจนถงึ เอน็ รอ้ ยหวาย กดทใี่ ตต้ าตมุ่ เฉยี งไปทางสน้ เทา้ เลก็ นอ้ ยดว้ ยศอกกดคลงึ จดุ นจ้ี ะสะทอ้ นไปทห่ี วั เขา่ ดา้ นใน เป็นการเปิดประตลู มลา่ งคลงึ ทเี่ อ็นหวายดว้ ยแขน จับขอ้ เทา้ เพื่อประคองเทา้ ขณะกดจุดทีส่ น้ เท้าให้มัน่ คลงึ จากสน้ เทา้ ไปที่ ปลายเท้า ๓ แนวคือแนวนว้ิ กอ้ ยกลางโปง้ ใช้ศอกกดคลึงโคนข้อน้วิ ทุกๆ น้วิ พบั ขาข้นึ ไปดา้ นบนหากพบั ไมไ่ ดถ้ ึงกน้ ให้นวด รอบรอยนูนใต้ขาพับจนสามารถพับได้ชิดก้น ใช้ศอกกดท่ีข้อเท้าแล้วคลึงลงไปท่ีร่องสันหน้าแข้งใต้หัวเข่าขึ้นลงหลายเที่ยว จนคลาย วางขาลงนวดทขี่ อบฝา่ เทา้ ดา้ นนอกด้วยแขนตง้ั แตส่ น้ เทา้ ถงึ นว้ิ กอ้ ยหลายรอบ จดั ทา่ ผปู้ ว่ ยนอนตะแคงคเู้ ขา่ (เขา่ บนงอ ขาลา่ งเหยยี ด) หมอนง่ั ดา้ นลา่ ง ใชเ้ ทา้ ยนั ทโ่ี คนขาดา้ นนอกลงมาทเ่ี หนอื หวั เขา่ จดั ทา่ ผู้ปว่ ยนงั่ เหยยี ดเทา้ ท้ังสองข้าง หมอน่งั ดา้ นขา้ งหนั หนา้ เขา้ หาผู้ป่วยกดด้วยสนั มือทีข่ อ้ สะโพกลงไปตาม ล�ำ ขา หมอสอดขาไว้ใตข้ าผู้ป่วยใชแ้ ขนคลึงต้ังแต่ขอ้ สะโพกลงมาตามลำ�ขาถึงเหนือเขา่ จดั ทา่ ผปู้ ว่ ยใหม่ โดยใหผ้ ปู้ ว่ ยนง่ั พบั เพยี บงอเขา่ ลา่ งขาบนเหยยี ด ใชผ้ า้ ขาวมา้ คลอ้ งทเ่ี อวผปู้ ว่ ยไว้ หมอใชม้ อื ซา้ ย ดึงผา้ ใหต้ งึ มอื ขวายึดข้อเทา้ ผู้ป่วย หมออย่ดู า้ นหลงั ใช้เท้ายนั ท่สี ลกั เพชรไลล่ งมาทีห่ วั เหน่าช้าๆ แนะน�ำ ใหผ้ ้ปู ่วยอยา่ เกร็ง จดั ทา่ ผปู้ ว่ ยใหก้ ม้ หนา้ ลงกอดหมอนพบั เพยี บเขา่ ลา่ งงอขาบนเหยยี ดใชผ้ า้ คลอ้ งเอวดงึ ใหต้ งึ เหมอื นเดมิ กนั ผปู้ ว่ ย โยกหมอยันที่ก้นย้อยจนกว่าจะคลาย หมอเปล่ียนมาอยู่ด้านข้างหมอใช้ข้อศอกกดท่ีหลุมสามเหลี่ยมสะโพก ทำ�ท้ังสองขา เหมือนกันทุกประการ ๑๒๓ ๔๕ ๖ ๗๘ ๙ ๑๓ ๑๐ ๑๑ ๑๒ ๑๔ ภาพท่ี ๕๒ การนวดพนื้ ฐานสะโพกและขา 78 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๒.๓ ขอ้ ควรปฏิบัติหลังการนวด หลงั การนวด ผู้ป่วยควรด่มื น้ํามากๆ เพ่ือชว่ ยลดอาการอักเสบหรอื ปวดลง ห้ามกินยาพาราเซตามอลเพ่อื ลดอาการปวด เพราะท�ำ ใหผ้ ู้ป่วยเกดิ การติดยา ตอ้ งกนิ ตอ่ เนื่อง ควรพกั ผอ่ นมากๆ ควรออกก�ำลงั กายสม�่ำเสมอเพือ่ ใหเ้ สน้ คลาย ห้ามสะบัดแขน เพื่อปอ้ งกันการฉกี ขาดของกล้ามเนือ้ หลีกเล่ยี งอาหารเคม็ , มนั , หวานจัด เพราะจะท�ำ ใหอ้ าการหายช้าลง ๒.๔ ขอ้ ควรระวังและขอ้ หา้ มในการนวดรกั ษา ก) ขอ้ ควรระวงั ในการนวด บรเิ วณศีรษะ บรเิ วณทัดดอกไม้ เปน็ บริเวณสว่ นทบ่ี างของหัว จึงควรระวงั โดยการนวดเบาๆ ไปหาหนกั ไม่ต้องลง นา้ํ หนกั มาก เพราะถา้ หากนวดแรงอาจท�ำ ใหก้ ระทบกระเทอื นตอ่ สมองโดยตรงท�ำ ใหเ้ สน้ เลอื ดแตก หรอื พกิ ารได้ หรอื วบู ลงได้ บริเวณใบหน้า เปน็ บรเิ วณที่มกี ล้ามเน้ือ หลอดเลือดและเสน้ ประสาทมาก และยงั มตี อ่ มน้าํ ลายที่หน้าหู การนวดหรอื กดจดุ ต่างๆ บนใบหน้า จะต้องท�ำ ดว้ ยความละเอียดอ่อน และไมค่ วรนวดรนุ แรงท่บี ริเวณหูมาก ซ่ึงอาจทำ�ให้ ต่อมน้ําลายอักเสบ หรอื มีอาการวบู หลับได้ บรเิ วณคอ ใต้คาง เป็นบริเวณที่มีต่อมน้ําลาย ต่อมน้ําเหลืองและหลอดเลือดแดง ท่ีไปเล้ียงสมอง การกด ที่หลอดเลือดแดงท่ีไปเลี้ยงสมองเส้นน้ี จะทำ�ให้ความดันโลหิตลดลง หน้ามืด ตาลายได้ ถ้ากดนานๆ อาจทำ�ให้สมองขาด ออกซเิ จน ทำ�ใหช้ ็อคหรอื หลับไปเลย จึงต้องระวังในการนวดบริเวณน้ี ส่วนล่างของคอ ที่บริเวณเหนือกระดูกไหปลาร้าขึ้นมา มีร่างแหของเส้นประสาทท่ีไปเลี้ยงแขน ท้ังสองข้าง และมเี ส้นประสาททีไ่ ปเล้ียงกระบงั ลม การกดหรอื นวดบริเวณนี้ ตอ้ งระวงั ใหน้ วดเบาๆ ถา้ หากนวดรุนแรงหรอื กดนาน อาจท�ำ ให้แขนชาหรอื หายใจติดขัด ชอ็ ค หรือออ่ นแรงลงเร่ือยๆ จงึ ตอ้ งระวังในการนวด ข) ขอ้ ห้ามในการนวด มะเรง็ ทุกชนิด, โรคติดต่ออันตราย, มไี ข้สูง, กระดูกหกั มีแผลเปิด, ได้รับอบุ ตั ิเหตมุ ีอาการบวมแดง ร้อนบริเวณกลา้ มเน้ือ และข้อ ๒.๕ ขอ้ ควรปฏิบัติเกีย่ วกบั การนวด ขอ้ แนะน�ำ ก่อนนวด ผทู้ ต่ี อ้ งการนวด จะมาวนั ไหนกไ็ ด้ ยกเวน้ วนั พระ จะงดรบั การรกั ษา เพราะตอ้ งไปท�ำ บญุ ทว่ี ดั และอยวู่ ดั และที่สำ�คัญมีหมอนวดพื้นบ้านบางส่วนจะให้ผู้ท่ีจะมานวดรับประทานข้าวมาให้อ่ิมก่อน เพราะเวลานวดจะไม่กดท้องก่อน จะนวดท้องสุดท้ายก่อนจะเสร็จส้ินการนวดในวันนั้น หญิงต้ังครรภ์ช่วง ๓ เดือนแรกและก่อนคลอดต้องระมัดระวังในการ ไปนวด รวมท้งั ผู้ป่วยเบาหวานและความดันโลหติ สูง กค็ วรระวังตัวเกีย่ วกบั การไปรับบริการนวดเช่นกัน ขอ้ แนะน�ำ หลงั การนวด หลงั การนวดจะแนะน�ำ ใหผ้ ปู้ ่วยนวดด้วยตัวเองทีบ่ ้าน จะท�ำ ใหล้ ดจ�ำ นวนครง้ั ที่จะมานวดลง ส�ำ หรบั อาการ/โรคทีเ่ ป็น ของผปู้ ่วยแตล่ ะคนมคี วามรุนแรงไมเ่ ท่ากนั ถา้ เป็นเด็ก จะตอ้ งคอ่ ยๆ ท�ำ อย่าทำ�ให้เขาเจ็บ จะทำ�ได้ทุกวัน แต่ถ้าเขาเจ็บต้องเว้นไป ๓-๔ วัน มาครั้งหน่ึง แต่ถ้าเป็นผู้ป่วยกลุ่มอัมพฤกษ์ อัมพาต จะแนะน�ำ ให้มานวดอยา่ งนอ้ ย ๕-๗ วนั หลังการนวดแต่ละครงั้ การแนะนำ�ผปู้ ่วยเรอื่ งการปฏิบตั ติ วั เกย่ี วกบั การรับประทานอาหาร กรณผี ปู้ ว่ ยเปน็ อมั พฤกษ์ อมั พาต งดดม่ื เหลา้ หรอื เครอื่ งดม่ื ทมี่ แี อลกอฮอลใ์ นชว่ งรกั ษา ผปู้ ว่ ยทป่ี วดขอ้ จะท�ำ ให้ ขอ้ อกั เสบแพทยแ์ ผนปจั จบุ นั เรยี กวา่ เกาต์ หา้ มรบั ประทานเนอ้ื สตั ว์ เครอ่ื งในสตั ว์ หนอ่ ไม้ เพราะอาหารเหลา่ นม้ี กี รดยรู กิ สงู ถ้าผ้ปู ่วยสามารถมารกั ษาได้ตอ่ เนอ่ื ง จะไมแ่ นะนำ�ใหง้ ดถา้ หากผูป้ ว่ ยต้องการรบั ประทาน น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 79

สว่ นท่ี ๓ การวเิ คราะหพ์ ธิ ีกรรมที่ใช้ร่วมในการนวดรกั ษาภาคกลาง ๓.๑ รปู แบบพิธกี รรม กรณีการเรยี นรู้หรอื การสบื ทอด โดยผทู้ ีต่ ้องการเรียนรูจ้ ะต้องมีพิธีกรรมใหม้ ามอบตวั เปน็ ศษิ ย์กอ่ น โดยจะตอ้ งมพี าน มีดอกไม้ ธปู ๓ ดอก เทียน ๑ เลม่ พรอ้ มเงิน ๑๒ บาท เพอ่ื เป็นการยกครู หลังจากจบจากหลักสูตรจะมีการคนื พานครูให้ กรณีผ้ปู ว่ ยที่มารบั บรกิ ารนวด การใหบ้ รกิ ารนวดสว่ นใหญจ่ ะท�ำ พธิ กี รรมโดยการสวดมนตห์ รอื ทอ่ งคาถาใหค้ รหู มอชว่ ยรกั ษา แตม่ หี มอนวดพน้ื บา้ น บางส่วนจะให้ผ้ปู ่วยรายใหมห่ รอื รายเก่ากต็ าม จะตอ้ งมพี ิธีกรรม ยกครู ๑ ครง้ั ตอ่ ปี เป็นการรกั ษาท่บี า้ นหมอนวด แต่ถา้ จ�ำ เปน็ ต้องไปใหบ้ ริการนวดนอกสถานที่ จะตอ้ งท�ำ พิธกี รรมโดยการจุดธูปเทยี นบอกครบู าอาจารย์ให้ทราบ ก่อนทกุ ครัง้ กรณที �ำ พิธีไหว้ครปู ระจ�ำ ปี หมอนวดพ้นื บา้ นสว่ นใหญ่จะทำ�พธิ ไี หว้ครปู ระจำ�ปี มหี มอนวดบางสว่ นจะมกี ารระบุวันทำ�พธิ ไี หวค้ รู เชน่ ก�ำ หนด วันพฤหัสบดแี รกของเดอื นหกในแตล่ ะปี ซ่ึงจะทำ�ทุกปี ลูกศิษยห์ รอื ผ้ปู ่วยจะมาร่วมกม็ า ไมบ่ ังคับ โดยในพิธจี ะท�ำ อาหาร คาวหวาน ถวายภตั ตาหารแด่พระสงฆ์ ใหพ้ ร กรวดนา้ํ เป็นการทำ�บญุ อุทศิ ใหก้ บั ครูบาอาจารยท์ สี่ ืบทอดองค์ความรู้ให้ 80 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

๕สรปุ อภปิ รายบทผทล่ี และขอ้ เสนอแนะ การศึกษาครั้งน้ี มีวัตถุประสงค์เพ่ือศึกษาลักษณะที่พึงประสงค์ของการเป็นหมอนวดพ้ืนบ้าน กระบวนการนวด แบบพน้ื บ้าน รวมทงั้ พิธกี รรมทีใ่ ช้ร่วมกับการนวดรักษา วิธีการศึกษาเป็นการวิจัยเชิงคุณภาพโดยใช้กำ�หนดเกณฑ์ในการคัดเลือกกลุ่มตัวอย่าง คือ หมอนวดพื้นบ้าน ภาคกลางประมาณจงั หวดั ละ ๑ หรอื ๒ คน จาก ๒๕ จงั หวดั ภาคกลาง รวมกลมุ่ ทใ่ี นการศกึ ษาครง้ั น้ี ๑๖ คน โดยกลมุ่ แรก ผวู้ จิ ยั ไดด้ �ำ เนนิ การสมั ภาษณเ์ จาะลกึ หมอนวดพน้ื บา้ นภาคกลางจากการเลอื กแบบเจาะจง ๔ คน ตามเครอื่ งมอื แบบสมั ภาษณ์ เจาะลึกที่ผ้วู จิ ยั สรา้ งข้นึ โดยการจดบันทกึ และบันทกึ เสียง จนไดข้ ้อมลู เบ้ืองตน้ เป็นข้อมูลฉบับร่าง หลงั จากนนั้ ไดน้ �ำ ข้อมลู ฉบับรา่ งนำ�มาสนทนากลมุ่ จากหมอนวดพื้นบ้านภาคกลาง ทเี่ หลอื ๑๒ คน จนไดข้ ้อมูลครบเนือ้ หาตามท่ีตอ้ งการ จงึ นำ�มา แยกเป็นหมวดหมู่ตามวัตถุประสงค์และวเิ คราะหเ์ น้อื หาในลกั ษณะเชงิ พรรณา ด้วยเหตุและผล สรุปผลการศึกษา ๑) ลกั ษณะท่พี ึงประสงค์ของการเปน็ หมอนวดพื้นบ้านภาคกลาง ๑.๑ คุณสมบัติของหมอพื้นบ้านภาคกลาง พบว่า ส่วนใหญ่หมอนวดพ้ืนบ้านภาคกลาง เห็นว่าการเป็น หมอนวดพืน้ บา้ นควรแต่งกายให้สะอาด ไม่โอ้อวด ไม่เห็นแกเ่ งนิ และทสี่ �ำ คัญตอ้ งเป็นคนดี ช่วยเหลือผอู้ ื่น ๑.๒ คุณลักษณะของสถานทท่ี ใ่ี หบ้ รกิ าร พบว่า หมอนวดพ้ืนบ้านภาคกลางส่วนใหญ่ เหน็ ว่า อาคารนวด ควรมอี ากาศถา่ ยเท โปรง่ มแี สงสวา่ งเขา้ ถงึ สว่ นหอ้ งนวดควรกวา้ งพอทจ่ี ะใหผ้ นู้ วดท�ำ การนวดไดส้ ะดวก และทสี่ �ำ คญั ทน่ี อน และหมอนต้องสะอาด โดยใช้บ้านตัวเองเป็นสถานทนี่ วดเป็นหลัก ๑.๓ รูปแบบการให้บริการนวด พบว่า หมอนวดพื้นบ้านภาคกลางส่วนใหญ่จะใช้วิธีกดเส้นหรือจับเส้น เปน็ หลกั และใชว้ ิธีการคลงึ และเหยยี บรว่ มด้วย โดยมที า่ นวด ๔ ท่า ๒) กระบวนการนวดพื้นบา้ นภาคกลาง ๒.๑ องคค์ วามรูพ้ ้นื ฐานในการนวด พบว่า หมอนวดพืน้ บา้ นภาคกลาง สว่ นใหญ่เห็นว่า หมอนวดพน้ื บ้าน ต้องร้เู ร่ืองการคลายเส้นประสาท ประตลู ม เสน้ เลือด เส้นลมและเสน้ เอ็น ก่อนจะนวดผอู้ ่นื ๒.๒ หลักการวินจิ ฉยั โรคและอาการ พบว่า หมอนวดพื้นบา้ นภาคกลาง ส่วนใหญ่เห็นวา่ สงิ่ แรกก่อนนวด ผมู้ ารบั บรกิ ารนวดควรตอ้ งซกั ประวตั ิ อาการทท่ี �ำ ใหม้ าพบหมอนวดพนื้ บา้ น และประวตั กิ ารเจบ็ ปว่ ย ทงั้ ในอดตี และปจั จบุ นั โดยการสงั เกตการแสดงออกและท่าทางของผปู้ ว่ ย กอ่ นสรปุ วา่ ผู้ปว่ ยท่านน้นั เป็นโรค/อาการอะไร ๒.๓ โรคและอาการที่รักษาไดด้ ้วยการนวดแบบพื้นบา้ นภาคกลาง พบว่า โรคและอาการทน่ี วดไดม้ ี ๕๐ อาการ โดยเปน็ สว่ นหวั /คอ ๑๔ อาการ สว่ นหลังมี ๕ อาการ สว่ นแขน/มือ มี ๑๐ อาการ สว่ นขา/เท้า มี ๑๗ อาการ สว่ นอก/ท้อง มี ๑ อาการ และทุกส่วนของรา่ งกาย มี ๑ อาการ โดยแต่ละโรค/อาการจะระบอุ าการแสดงและสาเหตุทที่ �ำ ให้ เกดิ โรค/อาการได้ ๒.๔ รูปแบบและวธิ กี ารนวดรักษาแก้โรค/อาการ ในภาคกลาง พบว่า หมอนวดพืน้ บา้ นภาคกลาง ส่วน ใหญเ่ หน็ วา่ รปู แบบและวธิ กี ารนวดรกั ษาจะใชก้ ารกดหรอื จบั เสน้ เปน็ หลกั โดยมกี ารใชน้ า้ํ มนั นวดหรอื อบ ประคบ เปน็ บางทา่ น รวมทัง้ การใช้ตำ�รบั ยาสมุนไพรร่วมรกั ษา น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 81

๒.๕ ขอ้ แนะน�ำ ผมู้ ารบั บรกิ ารหลงั การนวด พบวา่ หมอนวดพน้ื บา้ นภาคกลาง สว่ นใหญจ่ ะแนะน�ำ ใหผ้ ปู้ ว่ ย นวดตัวเองทีบ่ ้าน สว่ นอาหารจะแนะนำ�ให้หลีกเลี่ยงอาหารประเภทเนื้อสตั ว์ เครอ่ื งในสตั ว์ หนอ่ ไม้ หรือประเภทเครอ่ื งด่มื ท่ีมแี อลกอฮอลใ์ นชว่ งรักษา ๒.๖ ข้อควรระวังและขอ้ ห้ามในการนวด พบวา่ หมอนวดพ้ืนบ้านภาคกลาง ส่วนใหญจ่ ะระวงั ในการนวด บรเิ วณทัดดอกไม้ หู ใตค้ าง เหนอื กระดกู ไหปลารา้ ขึน้ มา ห้ามนวดโดยเฉพาะผู้ปว่ ยท่เี ป็นมะเร็งทุกชนิด ๓) พธิ กี รรมทใ่ี ชร้ ว่ มกบั การนวดรกั ษา พบวา่ รปู แบบพธิ กี รรม กรณเี รยี นรหู้ รอื สบื ทอดจะตอ้ งท�ำ พธิ ีกรรม ให้มามอบตัวเป็นศิษย์ก่อน ก่อนรักษาทำ�พิธีกรรมขอพรครูหมอให้ช่วยรักษา ส่วนกรณีผู้ป่วยมารับบริการนวดควรทำ� พิธีกรรมยกครูก่อน ถ้าหากจำ�เป็นต้องไปให้บริการนวดนอกบ้าน ต้องทำ�พิธีกรรมบอกกล่าวครูหมอเพื่อขออนุญาต และที่สำ�คญั ควรท�ำ พิธีไหว้ครูประจ�ำ ปีทุกปี อภปิ รายผล จากการศึกษาครั้งนี้ ผู้วิจัยและคณะเห็นว่ามีบางประเด็นท่ีเป็นปัญหาและมีข้อสังเกตบางประการ จึงขอยกบาง ประเดน็ น�ำ มาอภิปรายผล ดังรายละเอียดต่อไปน้ี ๑) ลักษณะทีพ่ งึ ประสงค์การเปน็ หมอนวดพ้นื บา้ นภาคกลาง ๑.๑ คณุ สมบตั กิ ารเป็นหมอนวดพน้ื บ้านภาคกลาง พบว่า หมอนวดพื้นบ้านภาคกลาง สว่ นใหญจ่ ะเป็น เรือ่ งการแตง่ กายใหส้ ะอาด ไมโ่ ออ้ วดวา่ เกง่ หรอื ไมเ่ หน็ แกเ่ งนิ ชว่ ยท�ำ บญุ ชอบชว่ ยเหลอื ผอู้ น่ื สง่ิ เหลา่ นบ้ี ง่ บอกวา่ หมอนวด พน้ื บา้ นภาคกลาง เปน็ ผทู้ มี่ คี ณุ ธรรม มจี ติ เมตตา อยากใหผ้ อู้ นื่ พน้ ทกุ ข์ แตอ่ ยา่ งไรกต็ าม พบวา่ มหี มอนวดพน้ื บา้ นภาคกลาง บางส่วนมีการตงั้ ราคาค่าบริการนวดอยู่ระหวา่ ง ๒๐๐-๕๐๐ บาท แตก่ พ็ บวา่ มบี างคนทคี่ ดิ คา่ บริการ ๑,๐๐๐ – ๘,๐๐๐ บาท ซง่ึ ถอื ว่าราคาบริการนวดค่อนข้างสูง ที่เป็นเชน่ นีจ้ ากการสอบถามหมอนวดพืน้ บา้ นภาคกลางบางคน ซง่ึ ใหเ้ หตุผลว่า ย่ิงค่าบรกิ ารนวด ยงิ่ แพง ในความรู้สึกของผ้ปู ว่ ยมองวา่ นวดรักษาไดผ้ ลดีกว่าผ้คู ิดค่าบรกิ ารถูกกวา่ แตท่ ่สี �ำ คัญ นวดรักษา ตอ้ งไดผ้ ลจรงิ ๆ ซงึ่ ผู้วจิ ยั มองวา่ ในความรสู้ กึ ของคนสว่ นใหญอ่ าจไมพ่ งึ พอใจ การเกบ็ การนวดรกั ษาแบบนี้ ซง่ึ กรณนี ถี้ า้ หาก ผลการนวดรกั ษากลบั ท�ำ ใหผ้ ปู้ ว่ ยมอี าการทรดุ ลงหรอื พกิ ารได้ ผปู้ ว่ ยอาจแจง้ ความด�ำ เนนิ คดที างกฎหมายได้ และจะสง่ ผลเสยี ในภาพรวมของหมอนวดพ้ืนบ้านทง้ั ประเทศได้ ดังน้นั ผวู้ ิจัยเหน็ วา่ หมอนวดพื้นบา้ นพงึ ระวงั ในเรือ่ งนม้ี าก ๆ และอยากให้ หน่วยงานท่ีรับผิดชอบควรได้จัดเวทีแลกเปล่ียนประสบการณ์ในการนวดรักษาและค่าตอบแทนที่ได้อยู่ในเกณฑ์ที่เหมาะสม ไม่ทำ�ใหผ้ ู้ปว่ ยเดือดรอ้ น ๑.๒ คณุ ลักษณะของสถานทีใ่ ห้บรกิ าร พบว่า ในภาพรวมหมอนวดพื้นบา้ นภาคกลาง จะเปน็ สถานที่ให้ บริการนวดในสถานทมี่ ีอากาศถ่ายเท โปร่ง มแี สงสว่างเขา้ ถึง โดยจะใช้บา้ นของตวั เองเป็นสถานทีน่ วดเป็นหลัก เปน็ การ บ่งช้ีใหเ้ หน็ ว่า สถานท่ีใหบ้ ริการนวดทีบ่ า้ นถกู ให้บริการนวดตามอตั ภาพของหมอพืน้ บ้านแต่ละคน เพราะถอื วา่ สถานทใี่ ห้ บรกิ ารนวดเปน็ สว่ นหนง่ึ ในการให้บรกิ ารนวดเทา่ นนั้ ทส่ี �ำ คญั ขนึ้ กบั ทกั ษะและประสบการณท์ นี่ วดแลว้ ท�ำ ใหผ้ ปู้ ว่ ยพงึ พอใจ ผลการนวดรักษา ดังน้ัน ผู้วิจัยจึงเห็นว่า ถ้าหากหน่วยงานที่เกี่ยวข้องหรือหน่วยงานท่ีรับผิดชอบ ควรมีการประชุมเชิง ปฏิบัติการเพ่ือฝึกทักษะและประสบการณ์ และแลกเปล่ียนองค์ความรู้ในการนวดเป็นการเสริมศักยภาพหมอนวดพ้ืนบ้าน ใหม้ ีทักษะและประสบการณ์ทีห่ ลากหลายมากข้ึน ๒) กระบวนการนวดพ้ืนบ้าน ๒.๑ องคค์ วามรพู้ น้ื บา้ นเกย่ี วกบั การนวดพน้ื บา้ น พบวา่ หมอนวดพน้ื บา้ นภาคกลาง สว่ นใหญจ่ ะใหค้ วามส�ำ คญั เกี่ยวกบั เส้นประสาท เสน้ เลือด เสน้ ลม เสน้ เอน็ และประตลู ม เพราะเสน้ เหลา่ นี้เปน็ สว่ นสำ�คญั ท่ีจะทำ�ใหผ้ ู้ปว่ ยมอี าการ ดีขึ้นหรือหายเป็นปกติ เชน่ เส้นประสาทเปน็ ส่วนทร่ี ับความรสู้ กึ ถา้ หากเส้นประสาทไม่วา่ จะเปน็ สว่ นไหนของร่างกาย ถ้า หากเสน้ ประสาทเสน้ ใดตบี ไมส่ ามารถท�ำ ใหเ้ สน้ ประสาทรบั ความรสู้ กึ ได้ กจ็ ะสง่ ผลตอ่ การกระตนุ้ การหมนุ เวยี นของเลอื ดได้ ก็จะทำ�ให้อาการปวด บวม ชา หรอื ไม่มแี รง ออ่ นเพลยี เปน็ ต้น อาการเหล่าน้ไี ม่ดขี ึ้น สว่ นเสน้ เลอื ดเม่อื สัมผัสจะร้สู ึกเปน็ เม็ดแขง็ ถา้ หากไมไ่ ดร้ ับการแกไ้ ขก็จะสง่ ผลต่อการหมุนเวยี นของเลอื ด ท�ำ ให้อาการปวด ขดั ยอก ชา ยงั มอี ยู่ ส่วนเส้นลม 82 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

ถ้าหากสมั ผัสจะรู้สกึ หนา ๆ หรอื เหนยี ว ๆ ถ้าหากไมม่ กี ารแกไ้ ขก็จะสง่ ผลต่อการหมนุ เวยี นของเลอื ดเชน่ กนั กท็ ำ�ให้มอี าการ เม่อื ย เพลยี ไมม่ ีแรง เป็นต้น ส่วนเสน้ เอน็ ถ้าสมั ผัสจะรูส้ กึ ล่ืน แข็ง ถา้ หากไมไ่ ดร้ ับการแกไ้ ข กจ็ ะสง่ ผลต่อการหมนุ เวียน ของเลือด ภมู ิคุ้มกันของร่างกายจะตํา่ ซ่งึ จะท�ำ ใหอ้ าการการเคลือ่ นไหวไม่ดี เช่น ยืดไมอ่ อก งอไมเ่ ข้า เป็นตน้ ตรงน้บี ่งช้ี ใหเ้ ห็นวา่ องค์ความร้พู น้ื ฐานเกี่ยวกบั เส้นเหลา่ นม้ี ผี ลต่อสขุ ภาพอนามัยของผูป้ ่วย ซึง่ กส็ อดคลอ้ งกับระบบตา่ ง ๆ ในร่างกาย ของมนษุ ยท์ ผี่ ดิ ปกติ จะทำ�ใหเ้ กิดการเปลี่ยนแปลงทง้ั ของรา่ งกายและจติ ใจ ดงั น้ัน ในกรณที ่มี กี ารปวดของกลา้ มเน้อื และ ข้อตอ่ การนวดจะช่วยบรรเทาอาการปวดเหลา่ นไ้ี ด้ จึงจำ�เป็นตอ้ งมคี วามรู้พื้นฐานเก่ียวกับเส้นตา่ ง ๆ ในการนวด กจ็ ะช่วย ให้ผู้ป่วยหายจากการปวดเร็วข้ึน ดังน้ัน ผู้วิจัยเห็นว่า ควรให้หน่วยงานที่เก่ียวข้องหรือรับผิดชอบเก่ียวกับหมอนวดแบบ พื้นบ้าน โดยการจัดอบรมเสริมความรู้ให้กับหมอนวดพ้ืนบ้าน เพื่อเป็นการเตรียมความพร้อมให้กับหมอนวดพื้นบ้าน ก่อนทจ่ี ะมีการประเมินความรผู้ ู้มีประสบการณ์ดา้ นการนวดแบบพน้ื บา้ น เพอ่ื ขน้ึ ทะเบียนและรบั ใบอนญุ าตเป็นผูป้ ระกอบ โรคศลิ ปะ สาขาการแพทย์แผนไทย ประเภทการนวดไทย ตาม พ.ร.บ.วิชาชีพการแพทยแ์ ผนไทย พ.ศ. ๒๕๕๖ ตอ่ ไป ๒.๒ เทคนคิ และวธิ กี ารนวดแบบพน้ื บา้ น พบวา่ หมอนวดพน้ื บา้ นภาคกลางทกุ คนใหค้ วามส�ำ คญั ในเรอ่ื งน้ี มากเชน่ กนั เพราะผปู้ ว่ ยจะยอมรบั ในการนวดรกั ษาหรอื กข็ นึ้ กบั เทคนคิ และวธิ กี ารนวดแลว้ ท�ำ ใหผ้ ปู้ ว่ ยมอี าการดขี นึ้ หรอื หาย เป็นปกติ ซึ่งโรคและอาการทห่ี มอนวดพนื้ บา้ นภาคกลางรักษาไดโ้ ดยการนวด มที ัง้ หมด ๕๐ อาการ เชน่ มสี ่วนหน่งึ เป็นโรค/ อาการเกย่ี วกบั หมอนรองกระดกู ทบั เสน้ ประสาทหรอื อาการเขา่ เสอ่ื ม นว้ิ ลอ็ ค เปน็ ตน้ อาการเหลา่ นตี้ ามหลกั ของการแพทย์ แผนปัจจุบัน ส่วนใหญ่มักจะใช้วิธีการรักษาโดยการผ่าตัด เช่น ถ้าหากผู้ป่วยเข่าเสื่อม จะมีอาการแสดง คือ งอเข่าไม่ได้ เหยยี ดขาไม่ได้ ซึง่ เกิดจากหลายสาเหตุ เช่น ผู้สงู อายมุ ีโอกาสเขา่ เสือ่ มสภาพ หรือผหู้ ญิงกระดูกพรุน และกระดกู บางลง หรอื เกดิ จากอบุ ัตเิ หตุ เชน่ ยกของหนกั หกลม้ ตกจากท่ีสูง ฯลฯ ท�ำ ใหบ้ รเิ วณเขา่ เกิดการอกั เสบ ถา้ หากรักษาไม่ถกู วิธกี ็จะ ท�ำ ใหเ้ กิดอาการปวดเรอื้ รงั นาน ๆ เข้าจะมหี นิ ปูนมาเกาะกจ็ ะเกดิ พงั พืดหนาข้นึ ทำ�ให้เสน้ เลือดจากปลายประสาทไปเล้ยี ง บริเวณเขา่ ไมพ่ อ ท�ำ ใหเ้ กดิ การยดึ มีอาการชา สุดทา้ ยทำ�ใหเ้ ข่าเสอ่ื ม เป็นตัวอย่างหนึ่งท่ไี ม่จำ�เปน็ ตอ้ งผา่ ตัดตามหลักการ ของหมอนวดพืน้ บ้าน ซ่ึงจากการศกึ ษาในกล่มุ เขา่ เสือ่ ม พบว่า การนวดแบบพนื้ บ้านสามารถนวดรักษาให้หายเป็นปกติได้ โดยไมจ่ �ำ เป็นต้องผ่าตดั ดังนัน้ ผู้วจิ ัยเห็นวา่ องค์ความรวู้ ิธีการนวดแบบพื้นบา้ น ถา้ หากพบวา่ หมอนวดแบบพื้นบ้านรักษา ไดจ้ รงิ ควรรวบรวมหมอนวดเหลา่ นไ้ี ว้ แลว้ ลงพน้ื ทไี่ ปพบหมอนวดพนื้ บา้ นเพอ่ื ไปถอดความรใู้ นการแกอ้ าการเหลา่ นี้ โดยการ จัดทำ�เป็นตำ�รา จัดเป็นหลักสูตรแล้วจัดอบรมระยะส้นั เช่น ในงานมหกรรมสมุนไพรแห่งชาติ ของกรมการแพทย์แผนไทย และการแพทยท์ างเลอื ก กจ็ ะชว่ ยใหป้ ระชาชนมที างเลอื กในการรกั ษาโดยการนวดท�ำ ใหไ้ มเ่ จบ็ ตวั หรอื เสยี คา่ ใชจ้ า่ ยจากการ ผ่าตดั ๓) พธิ ีกรรมทใี่ ช้ร่วมในการนวดรกั ษา ๓.๑ รูปแบบพธิ ีกรรม พบวา่ หมอนวดพ้นื บ้านภาคกลางมีรปู แบบพธิ กี รรมทห่ี ลากหลายกรณี เชน่ กรณี กอ่ นนวดผปู้ ว่ ย พบวา่ เกอื บทกุ ทา่ นจะมพี ธิ กี รรมโดยการสวดมนตห์ รอื วา่ คาถาเพอ่ื ขอพรใหค้ รหู มอทค่ี รอบครใู ห้ ชว่ ยรกั ษา ผปู้ ว่ ยหรอื กรณสี บื ทอดองคค์ วามรกู้ ารนวดพนื้ บา้ นจากหมอพนื้ บา้ นกต็ อ้ งท�ำ พธิ กี รรมการมอบตวั เปน็ ศษิ ย์ เพอื่ เปน็ การยกครู โดยสว่ นใหญ่ใชด้ อกไม้ ธปู ๓ ดอก เทยี น ๑ เล่ม พรอ้ มเงนิ ตามทค่ี รหู มอก�ำ หนด เช่น ๙ บาท, ๑๒ บาท, ๓๙ บาท, ๑๐๙ บาท เปน็ ต้น หรือกรณีทำ�พธิ ไี หว้ครปู ระจำ�ปเี พ่อื เป็นการท�ำ บุญอุทิศกศุ ลใหก้ บั ครหู มอ เปน็ ต้น สงิ่ เหลา่ น้ีเปน็ การ บ่งชแ้ี สดงความกตญั ญตู อ่ ครบู าอาจารย์ทเี่ ป็นครหู มอในฐานะผถู้ ่ายทอดวชิ าการนวดให้ แตก่ ็พบว่า มีบางส่วนท่ีหมอนวด พ้ืนบ้านภาคกลางไม่มพี ิธกี รรมประจ�ำ ปี แตจ่ ะใช้วธิ ีท�ำ บุญตกั บาตรแผก่ ุศลใหค้ รูหมอ เป็นตน้ ดงั นน้ั ผวู้ จิ ัยเห็นว่า รูปแบบ พิธกี รรมแต่ละหมอนวดพ้นื บ้านมคี วามหลากหลาย แตค่ วรถอื ปฏบิ ตั ิอยา่ งตอ่ เน่ือง จะท�ำ ใหห้ มอนวดพ้นื บ้านมคี วามเจริญ และมีความสขุ ตามวถิ ชี ีวิตของหมอนวดแบบพ้นื บา้ น ๓.๒ สมนุ ไพรทใ่ี ชร้ ว่ มกบั การนวดรกั ษา พบวา่ หมอนวดพนื้ บา้ นภาคกลาง มสี มนุ ไพรทใ่ี ชร้ ว่ มกบั การนวด รกั ษา มีท้งั หมด ๗๐ ต�ำ รับ โดยแยกเปน็ ต�ำ รับยาสมนุ ไพร ๖๙ ต�ำ รับ และเปน็ ตำ�รบั ใชส้ �ำ หรับทาและนวดรักษา ๑ ต�ำ รับ โดยพบว่า ตำ�รับยาสมุนไพรส่วนใหญ่จะเน้นในการแก้ไขอาการปวด บวม ชา คลายเส้น ให้กลับคืนเป็นปกติ ในภาพรวม เป็นการบ่งช้ีให้เห็นว่า สมุนไพรที่ใช้ร่วมกับการนวดรักษามุ่งเพื่อกระตุ้นการหมุนเวียนของเลือดให้สามารถเดินได้สะดวก เพื่อปรับความสมดุลให้ร่างกาย สามารถเคลื่อนไหวได้ตามปกติ แต่อย่างไรก็ตาม พบว่า หลายโรคหลายอาการ ไม่สามารถใช้วิธีนวดเพียงอย่างเดียวได้ เพราะอาจมีภาวะไขมันอุดตันบริเวณเส้นเลือดหรือร่างกายอ่อนแอ เมื่อร่างกาย น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 83

เสียความสมดุล คือ ธาตุทง้ั ๔ ประกอบด้วยดิน น้ํา ลม และไฟ ภายในร่างกายเสียสมดลุ จำ�เปน็ ต้องกนิ ยาสมนุ ไพรเพ่อื เป็นการปรับธาตุในร่างกายให้สมดุล เพ่ือให้ร่างกายแข็งแรง หลังจากน้ัน จึงใช้ตำ�รับยาสมุนไพรช่วยเสริมขยายเส้นเลือด ลดไขมนั ในเสน้ เลือด หรือจะใช้นาํ้ มันสมุนไพรคลายเส้นใหย้ ืดหย่นุ ขึ้น หรอื อาจ อบ ประคบ ให้เสน้ เลือดขยายตวั ทำ�ใหก้ าร หมุนเวียนของเลือดดีข้ึน ดังน้ัน ผู้วิจัยเห็นว่าหมอนวดพ้ืนบ้านท่านใดถ้ามีความรู้เกี่ยวกับตำ�รับยาสมุนไพรได้มากก็จะช่วย ให้คำ�แนะนำ�ในการรกั ษาผูป้ ว่ ยไดม้ ากขึ้น เชน่ กนั จึงเหน็ วา่ หากไดร้ วบรวมต�ำ รับยาสมนุ ไพรทใ่ี ชใ้ นปจั จุบนั จากทกุ จงั หวัด แล้วให้หน่วยงานท่ีรับผิดชอบจัดเสวนาเกี่ยวกับสมุนไพรที่ใช้ร่วมกับการนวดรักษา โดยการจัดเป็นระบบ ให้เป็นหมวดหมู่ ก็จะเป็นประโยชน์ต่อผู้ป่วยและเป็นทางเลือกหนึ่งในการเลือกวิธีการดูแลสุขภาพและเป็นการลดต้นทุนท่ีประเทศไทยต้อง สัง่ ซ้อื ยามาจากต่างประเทศ ขอ้ เสนอแนะ จากการอภิปรายผลตามวตั ถปุ ระสงคใ์ นการศึกษาครัง้ น้ี พอจะสรุปเปน็ ขอ้ เสนอแนะไดด้ งั น้ี ๑) ขอ้ เสนอแนะเชงิ นโยบาย ผบู้ รหิ ารควรก�ำ หนดเปน็ นโยบายทจี่ ะสง่ เสรมิ และสนบั สนนุ การพฒั นาการนวด แบบพืน้ บ้านให้ได้มาตรฐานตามหลักสากลของกลุม่ ประเทศอาเซียน ๒) ข้อเสนอแนะเชิงปฏบิ ัตกิ าร ๒.๑ เสริมศักยภาพหมอนวดแบบพน้ื บา้ น โดยจดั เวทแี ลกเปลี่ยนประสบการณ์และสาธิตการนวดรักษาท่ีได้ ผลดีในกลุม่ หมอนวดในแตล่ ะภาค ๒.๒ จดั ระบบต�ำ รบั ยาสมนุ ไพรทใี่ ชร้ ว่ มกบั การนวดรกั ษา โดยการสงั คายนาองคค์ วามรตู้ �ำ รบั ยาสมนุ ไพรให้ เปน็ ระบบ ให้เป็นทางเลือก เพือ่ ลดคา่ ใช้จ่ายในการสงั่ ซือ้ ยาจากตา่ งประเทศ ๒.๓ ควรนำ�แนวทางการนวดของแต่ละภูมิภาคมาร่วมเรียนรู้ และจัดทำ�หลักสูตรการอบรมให้กับผู้สนใจ รวมทั้งแพทย์แผนไทย ได้น�ำ แนวทางพน้ื ฐานการนวดพนื้ บา้ นไปประยกุ ตใ์ ชใ้ นการดูแลผปู้ ่วยต่อไป 84 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

บรรณานกุ รม กรงุ ไกร เจนพาณิชย์ และประเสรฐิ ศกั ด์ิ ต้จู นิ ดา. รายงานวิจัยเร่ือง “ผลการนวดแบบเดิมของไทย บรเิ วณก้านคอและไหล่ ตอ่ อตั ราชพี จรและความดนั โลหติ รวมทง้ั อาการบางอยา่ ง”. คณะแพทยศาสตร์ ศริ ริ าชพยาบาล มหาวทิ ยาลยั มหดิ ล. ๒๕๓๔. กรงุ ไกร เจนพาณชิ ย์ และประเสรฐิ ศกั ด์ิ ตจู้ นิ ดา. รายงานวจิ ยั เรอื่ ง “นวดเปน็ ยา: การรกั ษาอาการทอ้ งอดื ” คณะแพทยศาสตร์ ศิรริ าชพยาบาล มหาวิทยาลยั มหิดล. ๒๕๓๔. กรงุ ไกร เจนพาณชิ ย์ และประเสรฐิ ศกั ด์ิ ตจู้ นิ ดา. รายงานวจิ ยั เรอ่ื ง “ผลการนวดแบบเดมิ ของไทยตอ่ ระบบไหลเวยี นเลอื ด” คณะแพทยศาสตร์ ศิริราชพยาบาล มหาวทิ ยาลยั มหิดล. ๒๕๓๔๐ กองประกอบโรคศลิ ปะ ส�ำ นกั งานปลดั กระทรวงสาธารณสขุ . ๒๕๔๑. ต�ำ ราแพทยแ์ ผนโบราณทว่ั ไป สาขาเวชกรรม เลม่ ๓. โรงพมิ พช์ มุ นมุ สหกรณ์แหง่ ประเทศไทย. โครงการพ้นื ฟูการนวดไทย. คู่มือการนวดไทย. ส�ำ นักพิมพห์ มอชาวบ้าน. ๒๕๒๘. จติ รจ์ ารกึ ทองทับ และคณะ. “การนวดบรรเทาอาการปวดหลงั และขาในหญงิ ตั้งครรภ์”. วารสารการแพทย์แผนไทยและ การแพทยท์ างเลือก ปีที่ ๖ ฉบับที่ ๒ พฤษภาคม-สงิ หาคม (ฉบับเสริม), ๒๕๕๑. จิมรี แก้วงาม. เร่ือง “การรักษาโรคอัมพาตของแพทย์แผนโบราณในจังหวัดสงขลา”. วิทยานิพนธ์ปริญญามหาบัณฑิต, มหาวทิ ยาลัยศรนี ครนิ ทรวิโรฒ ภาคใต,้ ๒๕๓๘. เจือจันทน์ วัฒกีเจริญ. รายงานวิจัยเรื่อง “เปรียบเทียบผลการนวดไทยประยุกต์กับการกินยาพาราเซตามอล ต่อระดับ การปวดศีรษะและระยะเวลาที่การปวดศีรษะลดระดับลงในผู้ป่วยท่ีมีอาการปวดศีรษะจากความเครียด. คณะพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหดิ ล. ๒๕๓๔. เฉลยี ว ปิยะชน. อายรุ เวท ศาสตร์แห่งชีวติ . สถาบันการแพทยแ์ ผนไทย. กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข. ๒๕๓๗. ชะลอ อทุ กภาชน์ “เรอ่ื งไสยศาสตรเ์ กีย่ วกบั การแพทยแ์ ผนโบราณ” ใน หมอไทย ยาไทย โครงการเผยแพร่เอกลักษณ์ไทย กรุงเทพมหานคร โครงการเผยแพร่เอกลักษณ์ไทย กระทรวงศึกษาธกิ าร ๒๕๒๒. ชตุ มิ าพร ไตรนภากลุ และคณะ. “การศึกษาเปรยี บเทยี บการไหลของน้าํ นมหญิงหลงั คลอดทถ่ี ูกนวด-ประคบ เตา้ นมด้วย ลกู ประคบสมนุ ไพรสดและกระเป๋านา้ํ รอ้ น”. วารสารการแพทยแ์ ผนไทยและการแพทยท์ างเลอื ก ปีท่ี ๖ ฉบับท่ี ๒ พฤษภาคม-สิงหาคม (ฉบบั เสรมิ ), ๒๕๕๑. ดารณี ออ่ นชมจนั ทร์ และคณะ. “องคค์ วามรกู้ ารนวดกอ่ นคลอด หลงั คลอดและนวดกระตนุ้ นาํ้ นมของโตะ๊ บแี ด (หมอต�ำ แย ชาวไทยมสุ ลมิ ) ใน ๓ จงั หวดั ชายแดนภาคใต”้ . วารสารการแพทยแ์ ผนไทยและการแพทยท์ างเลอื ก ปที ่ี ๕ ฉบบั ท่ี ๒ พฤษภาคม-สงิ หาคม (ฉบับเสรมิ ), ๒๕๕๐. นฤมล ลีลายวุ ัฒน์ และคณะ. รายงานวิจัยเร่ือง “ประสทิ ธผิ ลทางสรีรวิทยาของการนวดไทยในการลดปวดการทำ�งานของ กล้ามเนือ้ และภาวะแทรกซอ้ น”. มหาวทิ ยาลยั ขอนแก่น. ๒๕๔๑. บาทหลวงการโ์ ล เวลาโต และบาทหลวงสมชาติ ผวิ เกลย้ี ง. ๒๕๔๒. รายงานวจิ ยั เรอ่ื ง “การศกึ ษาประสทิ ธภิ าพการใหบ้ รกิ าร การนวดของหมอนวดตาบอด”. ศูนยพ์ ฒั นาสมรรถภาพคนตาบอด ปากเกรด็ นนทบุร.ี เบญจวรรณ ธรี ะเทอดตระกลู . รายงานวจิ ยั เรอ่ื ง “ผลการนวดรว่ มกบั การบรหิ ารคออยา่ งมแี บบแผนตอ่ ระดบั การปวดศรี ษะ ในผปู้ ่วยท่ีไดร้ ับการผ่าตัดในทา่ นอนหงายศีรษะแหงน”. คณะพยาบาลศาสตร์ มหาวทิ ยาลัยมหดิ ล. ๒๕๓๙. ประโยชน์ บญุ สนิ สขุ และคณะ. รายงานวจิ ยั เรอ่ื ง “การรกั ษาอาการปวดหลงั ดว้ ยการนวดแบบเดมิ ของไทย”. คณะแพทยศาสตร์ ศริ ิราชพยาบาล มหาวิทยาลยั มหดิ ล. ๒๕๒๗. น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 85

ประโยชน์ บุญสินสุข และคณะ. รายงานวิจัยเร่ือง “ผลการนวดไทยในผู้ป่วยกล้ามเนื้อและข้อ”. คณะแพทยศาสตร์ ศิริราชพยาบาล มหาวทิ ยาลัยมหดิ ล. ๒๕๓๕. ปัจมา สรเสริมสมบัติ และวรรณวิมล อดุ มศรลี าภ. รายงานวิจยั เรอ่ื ง “โครงการทางเลอื กในการบ�ำ บัดรักษา : นวด กดจดุ และฝงั เข็ม”. คณะเภสชั ศาสตร์ จฬุ าลงกรณ์มหาวทิ ยาลัย. ๒๕๒๔. ภทั รพล จึงสมเจตไพศาล และคณะ. รายงานวจิ ัย เรอื่ ง “การศึกษาทัศนคติและการยอมรับของบุคลากรทางการแพทยแ์ ละ สาธารณสขุ แผนปจั จบุ นั ในจงั หวดั กาญจนบรุ ตี อ่ การนวดไทยในการแกป้ ญั หาสขุ ภาพ”. โรงพยาบาลเจา้ คณุ พนมทวน อำ�เภอพนมทวน จังหวดั กาญจนบรุ ี. ๒๕๓๙. มนตรี นาคะเกศ และวชิ ยั องึ พนิ จิ พงศ.์ “ผลของการนวดแผนไทยแบบเชลยศกั ดต์ิ อ่ ระดบั ความผอ่ นคลายของผมู้ ารบั บรกิ าร”. วารสารการแพทยแ์ ผนไทยและการแพทยท์ างเลอื ก ปที ี่ ๕ ฉบบั ท่ี ๒ พฤษภาคม-สิงหาคม (ฉบบั เสริม), ๒๕๕๐. มงิ่ มติ ร นวรัตน.์ นวดกดจดุ บำ�บัดโรค. บริษัท นานมบี ุ๊คส์ จ�ำ กดั . กรุงเทพฯ. ๒๕๔๔. รชั ดา ธราภาค อวสาน “โต๊ะบแิ ด” หมอตำ�แยโบราณ คอลัมนจ์ ดุ ประกาย กรุงเทพธรุ กิจ ๕ กันยายน ๒๕๔๖. รุ่งทิวา ชาญพิทยานกุ ูลกิจ และคณะ. รายงานวจิ ยั เรอื่ ง “การรกั ษาอาการปวดต้นคอด้วยวิธกี ารนวดแบบเดิมของไทย”. คณะแพทยศาสตร์ ศิรริ าชพยาบาล มหาวิทยาลยั มหดิ ล. ๒๕๒๘. รงุ่ ทวิ า ชาญพทิ ยานกุ ลู กจิ และคณะ. รายงานวจิ ยั เรอ่ื ง “ผลของวธิ กี ารนวดแผนโบราณแบบเปดิ ปดิ ประตลู มทข่ี าในคนปกต”ิ . คณะแพทยศาสตร์ ศริ ิราชพยาบาล มหาวิทยาลยั มหิดล. ๒๕๒๘. ลดาวลั ย์ นชิ โรจน์ และคณะ. “ผลของการนวดกดจุดฝ่าเทา้ ตอ่ ความเครียดและความดันโลหติ ในผปู้ ว่ ยโรคความดนั โลหิตสงู ชนิดไมท่ ราบสาเหตุ”. วารสารการแพทยแ์ ผนไทยและการแพทย์ทางเลอื ก ปที ี่ ๖ ฉบบั ที่ ๒ พฤษภาคม-สงิ หาคม (ฉบับเสริม), ๒๕๕๑. เลศิ ชาย ศริ ชิ ยั และอดุ ม หนทู อง รายงานการวจิ ยั เรอ่ื ง การแพทยพ์ น้ื บา้ นภาคใตก้ บั บรบิ ททางสงั คมและกระบวนการรกั ษา ผปู้ ่วย ส�ำ นักงานกองทนุ สนบั สนนุ งานวิจยั กรงุ เทพมหานคร ๒๕๔๔. วิจิตรา กุสุมภ์. รายงานวิจัย เร่ือง “ผลของการกดจุดและนวดต่อระดับความเจ็บปวดในผู้ป่วยหลังส่วนล่าง”. มหาวิทยาลยั มหดิ ล. ๒๕๓๒. วิชัย อึงพินิจพงศ์ และคณะ. รายงานวิจัย เรื่อง “ผลทางสรีรวิทยาเบื้องต้นของการนวดเท้าแบบประยุกต์ในคนปกติ”. คณะเทคนิคการแพทย์ มหาวิทยาลยั ขอนแก่น. ๒๕๔๒. วชิ ยั องึ พนิ จิ พงศ.์ รายงานวจิ ยั เรอ่ื ง “ผลทางสรรี วทิ ยาของการนวดไทยบรเิ วณหลงั ในผปู้ ว่ ยปวดหลงั ”. คณะเทคนคิ การแพทย์ มหาวทิ ยาลยั ขอนแก่น. ๒๕๓๕. วมิ ล วงศส์ รุ สทิ ธ์ิ และคณะ. รายงานวจิ ยั เรอ่ื ง “การศกึ ษาผลของการกดจดุ ฝงั เขม็ ตามแบบการนวดไทยในผหู้ ญงิ ทม่ี อี าการ ปวดศรี ษะในทา่ นอนตะแคงและทา่ นงั่ ”. โครงการศกึ ษาผลของวธิ กี ารนวดแผนโบราณ มหาวทิ ยาลยั มหดิ ล. ๒๕๓๕. วไิ ล อดุ มพทิ ยาสรรพ.์ รายงานการวจิ ยั เรอื่ ง “ผลการนวดไทยและอาการปวดศรี ษะจากความเครยี ด”. คณะพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร.์ ๒๕๔๓. วีระพงษ์ ชิดนอก และคณะ. “ผลของการฝึกบริหารกายด้วยฤๅษีดัดตนต่อความแข็งแรงของกล้ามเนื้อหายใจ และสมรรถภาพกายการออกกำ�ลังกายในเพศหญิง”. วารสารการแพทย์แผนไทยและการแพทยท์ างเลือก ปีท่ี ๕ ฉบบั ที่ ๒ พฤษภาคม-สิงหาคม (ฉบับเสรมิ ), ๒๕๕๐. ศภุ รกั ษ์ ศภุ เอม รายงานการวจิ ยั เรอ่ื ง “ผลของการนวดไทยตอ่ ความเจบ็ ปวดและความรสู้ กึ สบายกาย”. วารสารการแพทย์ แผนไทยและการแพทยท์ างเลือก ปีท่ี ๕ ฉบับท่ี ๓ กันยายน-ธนั วาคม, ๒๕๕๐. สถาบนั การแพทยแ์ ผนไทย กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสขุ . ๒๕๔๐. การนวดไทยเพอ่ื สขุ ภาพ. บรษิ ทั เลฟิ แอนดล์ พิ เพรส กรงุ เทพ. 86 น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

สถาบนั การแพทยแ์ ผนไทย กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข. ๒๕๔๒. คมู่ อื อบรมการนวดไทย. โรงพิมพ์องคก์ าร รับสง่ สินค้าและพสั ดภุ ัณฑ์ (ร.ส.พ.). สถาบนั การแพทย์แผนไทย. ประวัติการนวดไทย. ใน http://www.ittm.or.th/massages/ ๗/๓/๔๔ สมเกยี รติ ฉายะศรีวงศ์ และคณะ. รายงานการวิจยั เร่อื ง “ทัศนคตขิ องผู้รับบรกิ าร ญาติ และผใู้ หบ้ ริการในสถานบรกิ าร สาธารณสุขของรัฐ เก่ียวกับการนำ�การนวดไทยมาใช้ในสถานบริการสาธารณสุข”. โครงการฟ้ืนฟูการนวดไทย มูลนธิ ิสาธารณสขุ กบั การพฒั นา. ๒๕๓๐. สมาคมเภสชั และอายรุ เวทโบราณแห่งประเทศไทย (วดั สามพระยา) ๒๕๓๖. รายงานวจิ ยั เรอ่ื ง “ระบบบรกิ ารการนวดไทย ของสมาคมเภสัชและอายุรเวทโบราณแห่งประเทศไทย (วัดสามพระยา) และศูนย์พัฒนาสมรรถภาพคนตาบอด ปากเกร็ด จังหวัดนนทบรุ ”ี . สรอ้ ยศรี เอย่ี มพรชยั และคณะ. “ประสทิ ธผิ ลของการนวดไทยแบบราชส�ำ นกั และการประคบดว้ ยสมนุ ไพรในการลดอาการ ปวดหลังในระยะหลังคลอดช่วงแรก”. วารสารการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก ปีท่ี ๖ ฉบับที่ ๒ พฤษภาคม-สงิ หาคม (ฉบบั เสรมิ ), ๒๕๕๑. สทุ ศิ า ปลม้ื ปติ วิ ริ ยิ ะเวช และเสาวภา พรสริ พิ งศ.์ รายงานวจิ ยั เรอื่ ง “การศกึ ษาการนวดพน้ื บา้ นอสี านในเชงิ กายวภิ าคศาสตร์ และสรีรวทิ ยา”. สถาบันวิจยั ภาษาและวฒั นธรรมเพือ่ พัฒนาชนบท มหาวทิ ยาลัยมหดิ ล. ๒๕๔๓. สุภาวดี ทับกลํ่า และคณะ. “ผลของโปรแกรมการพัฒนาความสามารถของมารดาในการนวดทารกแบบมีปฏิสัมพันธ์ (Interactive Infant Massage) ตอ่ ความรักใครผ่ กู พันระหวา่ งมารดา-ทารก การเจริญเตบิ โตและพฒั นาการของ ทารกที่เกดิ จากมารดาตดิ เชอ้ื ไวรัสเอดส”์ . วารสารการแพทยแ์ ผนไทยและการแพทยท์ างเลอื ก ปีที่ ๕ ฉบบั ท่ี ๒ พฤษภาคม-สิงหาคม (ฉบับเสริม), ๒๕๕๐. สรุ ตั ิ เลก็ อทุ ยั และคณะ. “ ผลของการประคบสมนุ ไพรเพอ่ื บรรเทาอาการปวดในผปู้ ว่ ยขอ้ เขา่ เสอื่ มทม่ี กี ารอกั เสบ”. วารสาร การแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลอื ก ปที ่ี ๖ ฉบบั ท่ี ๒ พฤษภาคม-สิงหาคม (ฉบับเสริม), ๒๕๕๑. อนวุ ฒั น์ ศภุ ชตุ กิ ลุ . รายงานวจิ ยั เรอื่ ง “การใชก้ ารนวดไทยบ�ำ บดั อาการปวดกลา้ มเนอ้ื และปวดในขอ้ ในโรงพยาบาลอดุ รธาน”ี . โครงการฟืน้ ฟกู ารนวดไทย มลู นิธสิ าธารณสุขกับการพัฒนา. ๒๕๓๐. อมรรัตน์ ภาระราช และคณะ รายงานวิจยั เรื่อง “ผลของการนวดแผนไทยประยุกตต์ อ่ ความเมื่อยลา้ ของกล้ามเน้ือและ ความสขุ สบายในผปู้ ว่ ยคาทอ่ ชว่ ยหายใจทางปากทใี่ ชเ้ ครอ่ื งชว่ ยหายใจ”. โรงพยาบาลศรนี ครนิ ทร์ คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น ๒๕๔๘. อดุ ม อดุ มวรรธนก์ ลุ . “การถา่ ยทอดการนวดแผนไทยบา้ นปา่ บง”. วทิ ยานพิ นธป์ รญิ ญามหาบณั ฑติ , มหาวทิ ยาลยั เชยี งใหม,่ ๒๕๔๕. อไุ ร นโิ รธนนั ท.์ รายงานการวจิ ยั เรอ่ื ง “ผลการนวดตอ่ ความเจบ็ ปวดและความทกุ ขท์ รมานในผปู้ ว่ ยมะเรง็ ”. คณะพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล. ๒๕๓๐. น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 87

ภาคผนวก ก รายช่อื หมอนวดแบบพน้ื บ้านภาคกลาง ท่เี ข้าร่วมโครงการ ๑. นายเฉลา วเิ ศษสิงห ์ ๕๑ หมู่ ๑๐ ต�ำ บลหนองโรง อ�ำ เภอพนมทวน จงั หวดั กาญจนบรุ ี ๗๑๑๔๐ โทรศพั ท์ : ๐๘ ๐๐๒๕ ๕๗๗๑ ๒. นางทองเล่ือน วเิ ศษสิงห์ ๒๔ หมู่ ๑๐ ตำ�บลหนองโรง อ�ำ เภอพนมทวน จังหวดั กาญจนบรุ ี ๗๑๑๔๐ โทรศพั ท์ : ๐๘ ๐๖๕๕ ๙๓๕๑ ๓. นายบญุ ยืน ผ่องแผ่ว ๗๑/๑ หมู่ ๑ บา้ นหนองบง ตำ�บลเกาะรัง อำ�เภอชัยบาดาล จงั หวดั ลพบุรี โทรศัพท์ : ๐๙ ๒๓๗๘ ๓๙๖๒ ๗๑/๑ หมู่ ๑ บ้านหนองบง ต�ำ บลเกาะรัง อ�ำ เภอชัยบาดาล จงั หวัดลพบุรี ๔. นางสมบรู ณ์ แสนแกว้ โทรศพั ท์ : ๐๘ ๙๒๔๒ ๗๕๒๐ ๕. นายทองกวาว แพง่ นคร ๓๐/๐๑ หมทู่ ี่ ๑ ต�ำ บลตลาดขวญั อ�ำ เภอเมือง จังหวัดนนทบุรี โทรศัพท์ : ๐๘ ๖๘๓๒ ๒๑๗๕ ๖. นายเปรมปรี รวยพินิจ ๓๓๑ หมู่ ๒ ต�ำ บลบางโปรง อ�ำ เภอเมือง จงั หวดั สมุทรปราการ โทรศัพท์ : ๐ ๒๗๕๖ ๗๓๑๓ , ๐๘ ๑๖๖๗ ๕๑๖๓ ๗. นายลว้ น หนูดี ๑๔๑ หมู่ ๑๑ ตำ�บลทุง่ ลูกนก อำ�เภอกำ�แพงแสน จังหวดั นครปฐม โทรศัพท์ : ๐๘ ๙๒๖๐ ๗๖๒๘ ๘. นายเดช ประสทิ ธเิ วช ๙๕/๓ ตำ�บลลาดใหญ่ อ�ำ เภอเมือง จังหวดั สมทุ รสงคราม โทรศพั ท์ : ๐๘ ๗๑๕๑ ๔๕๓๔ ๙. นายโสภณ นาคเรอื งศรี ๓๗/๒๗ หมู่ ๖ ตำ�บลคลองโยง อ�ำ เภอพทุ ธมณฑล จังหวัดนครปฐม โทรศัพท์ : ๐๘ ๗๐๘๖ ๔๗๙๙ ๑๐. นายสมเกยี รติ ภู่โพธ์ิ ๓๑/๔ หมู่ ๖ ตำ�บลหนองลาน อ�ำ เภอท่ามะกา จังหวัดกาญจนบุรี โทรศพั ท์ : ๐๘ ๙๕๑๖ ๖๑๗๐ ๑๑. นายวรจกั ร พวงจ�ำ ปา ๑๙๓ ซอยราษฏรบ์ ูรณะ ๑๘ เขตราษฏร์บูรณะ กรงุ เทพมหานคร โทรศัพท์ : ๐๘ ๓๓๙๑ ๒๖๒๙ ๑๒. นายธรธวัช กาญจนวิภาพร ๓๙๑/๑ ถนนมาตยวงษ์ ตำ�บลทา่ ราบ อ�ำ เภอเมอื ง จังหวดั เพชรบุรี โทรศัพท์ : ๐๘ ๗๑๑๙ ๑๑๕๔, ๐ ๓๒๔๑ ๔๙๕๕ 88 น ว ด พ้ื น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง

ภาคผนวก ข เครอื่ งมอื การสมั ภาษณเ์ จาะลึกหมอนวดพื้นบา้ นภาคกลาง ภูมหิ ลังของหมอนวดพ้ืนบา้ น เก่ยี วกบั ประวตั กิ ารเปน็ หมอนวดพนื้ บา้ น เช่น ภูมหิ ลงั อายุ เพศ การศึกษา สถานภาพ อาชพี ประวัตคิ รอบครวั การสืบทอดองค์คามรู้ การเรยี นความรู้การนวดเพมิ่ เตมิ การถา่ ยทอดความรู้เกยี่ วกับการนวด เป็นตน้ ระบบความเชอ่ื เกี่ยวกับรา่ งกาย ทา่ นมคี วามเชอ่ื เกย่ี วกบั รา่ งกายวา่ รา่ งกายประกอบดว้ ยอะไรบา้ ง (เชน่ กลา้ มเนอ้ื กระดกู เสน้ เลอื ด เสน้ ประสาท เสน้ เอ็น ฯลฯ) แตล่ ะสว่ นท�ำ หน้าทอี่ ะไรและมคี วามส�ำ คัญตอ่ การทำ�งานของกล้ามเนอื้ และอวัยวะต่างๆ ในรา่ งกายอย่างไร ถา้ ภายในรา่ งกายมอี าการผดิ ปกติ เชน่ เสน้ เอน็ อยผู่ ดิ ท่ี จะกอ่ ใหเ้ กดิ ปญั หากบั รา่ งกายอยา่ งไร และผลทต่ี ามมา คืออะไร ระบบความเชื่อของหมอนวดพ้ืนบ้าน คิดว่าจุดตั้งต้นหรือสาเหตุที่ก่อให้เกิดปัญหาต่อร่างกายอยู่ตรงบริเวณ ไหนของร่างกาย และตรงตำ�แหน่งดังกล่าวจะส่งผลต่อตำ�แหน่งอ่ืนๆ ของร่างกายอย่างไร ให้บอกรายละเอียดของแต่ละ ตำ�แหนง่ เหล่านัน้ วา่ สง่ ผลตอ่ ร่างกายอยา่ งไร ลักษณะท่พี ึงประสงคข์ องการนวดแบบพน้ื บ้าน ๑. คณุ สมบัติของหมอนวด การเตรยี มตวั ของผนู้ วด (คณุ สมบตั ทิ างกายภาพ) การฝกึ ก�ำ ลงั นว้ิ ผนู้ วด ทา่ นไดฝ้ กึ นว้ิ เพอ่ื ใหน้ ว้ิ มอื แขง็ แรง ไดอ้ ยา่ งไร ให้ยกตัวอย่างการฝึก การดแู ลสขุ ภาพของผนู้ วด ทา่ นมวี ธิ กี ารดแู ลสขุ ภาพอยา่ งไร เพอ่ื ใหร้ า่ งกายแขง็ แรง ถา้ หากทา่ นไมส่ บาย ท่านจะใหบ้ ริการนวดหรือไม่ เพราะอะไร คณุ ธรรมของหมอนวดพนื้ บา้ น (คณุ สมบตั ทิ างจติ วญิ ญาณและจรรยาบรรณ) ทา่ นทเี่ ปน็ หมอนวด คณุ สมบตั ิ ดา้ นจรรยาบรรณของหมอนัน้ ควรเปน็ คนอยา่ งไรดังตอ่ ไปน้ี ๑) การนวดผ้ปู ว่ ย ควรปฏบิ ัติตอ่ ผปู้ ่วยอย่างไร ไม่ล�ำ เอียง ไม่รกั ไม่โลภ ไม่โกรธ ไมห่ ลง เมตตาจิต ไมเ่ ลือกชั้นวรรณะ ไม่โลภแก่ลาภของผปู้ ่วยแต่อยา่ งเดียว ๒) ตวั ผู้นวด ควรมีลกั ษณะอยง่ ไร อ่อนนอ้ ม ถ่อมตน ไม่ยกตนขม่ ทา่ น มคี วามละอาย เกรงกลวั ต่อบาป น ว ด พื้ น บ้ า น ภ า ค ก ล า ง 89