ภูมิปัญญาการผลิตเส้นไหมไทยพื้นบ้านอีสาน

๗) ขณะเดียวกันก็ใช้สายตาสังเกตดูลักษณะรังไหมท่ีอยู่ในหม้อต้ม ถ้ามีรังเสีย รังเน่าก็ตัก ออก ถ้าสังเกตรังไหมบางมองเห็นดักแด้ชัดเจนก็หยุด ตักรังไหม ดักแด้ออกคร้ังละประมาณ ๕-๑๐ รัง แล้ว เตมิ รงั ไหมใหม่เขา้ ไป ๕-๑๐ รัง/คร้ัง แล้วใชไ้ มค้ ืบกดรังไหมทเ่ี ตมิ เข้าไปใหม่ให้จมน�้ำแล้วท�ำการสาวตอ่ ๘) นอกจากใช้สายตาสังเกตรังไหมในหม้อต้มแล้ว ต้องสังเกตเส้นไหมที่สาวผ่านพวงสาวด้วย วา่ มีป่มุ ปมหรอื ขไี้ หมตดิ มา ถ้ามสี ่ิงปลอมปน หรอื ขไี้ หมให้หยุดและแกะออก ๙) เมื่อเส้นไหมมีขนาดเล็กลงให้หยุด เติมรังไหมลงต้มเพิ่มคร้ังละไม่เกิน ๕-๑๐ รัง และ รสู้ กึ ว่าเสน้ ไหมมีขนาดใหญข่ ้ึน ใหใ้ ชไ้ มค้ บื เกลี่ยรงั ไหมในหมอ้ ตม้ ออกด้านขา้ ง หรือตักรงั ไหมในหมอ้ ออก ๑๐) การควบคุมอุณหภูมิน�้ำต้มรังไหม ถ้าน�้ำร้อนรังไหมจะเปื่อยเส้นไหมออกมาก บางทีหลุด ออกมาท้ังรัง ให้เติมน้�ำเย็นลงไป ถ้าน�้ำเย็นเกินไปจะสาวไม่ค่อยออก ให้เพิ่มฟืนเช้ือเพลิงเข้าไปอีก และคอย ควบคมุ ความร้อนของนำ�้ ในหม้อต้มใหส้ ม�่ำเสมอตลอดเวลาการสาวไหม ๑๑) เมื่อเห็นว่าน�้ำในหมอ้ ตม้ มสี คี ล้�ำใหเ้ ปลี่ยนนำ้� ส�ำหรบั ตม้ และสาวไหม กรมหม่อนไหม ๑๒) เมือ่ สาวเสรจ็ แลว้ ให้นำ� เส้นไหมท้งิ ไว้ให้แห้งโดยมวี ัสดทุ ม่ี ีน้�ำหนักพอประมาณทับไว้ เชน่ เมลด็ นุน่ ข้าวสาร กอ้ นกรวดเมด็ เลก็ ทล่ี า้ งสะอาด แลว้ จึงน�ำไปเหลง่ มัดทำ� ไพและไจไหมต่อไป ภมู ปิ ญั ญาการผลิตเสน้ ไหมไทยพ้ืนบา้ นอสี าน ๕๑

๗. การทำ� มาตรฐานเส้นไหม เส้นไหมท่ีได้จากการสาวไหมหัตถกรรม จะกองรวมกันในภาชนะที่รองรับ ซ่ึงไม่สามารถจะ นำ� ไปใชป้ ระโยชนไ์ ด้ ผสู้ าวไหมจะตอ้ งทำ� กระบวนการ ต่อไปอีก คือ การกรอเส้นไหมเข้าอัก การแกะท�ำ ความสะอาดเส้นไหม การตีเกลียวเส้นไหม การ เหล่งไหม และการท�ำไพ จึงจะสามารถน�ำเส้นไหม ไปฟอกกาวไหมออก เพ่ือย้อมสสี �ำหรบั ทอผ้า กรมหม่อนไหมหลักการส�ำคญั ของการสาวไหมคือการ พันเกลียวระหว่างรอบสาวไหมเพื่อให้เส้นใยหลายๆ เส้นที่สาวมาจากหลายๆ รัง ดึงมารวมกันเป็นเส้น เดียวน้ันให้เกิดการรัดตัวแน่น เส้นไม่แตก และเส้น กลม การสาวไหมทุกครัง้ ตอ้ งพนั เกลยี วซง่ึ เป็นหัวใจ หลักของการสาวไหมที่จ�ำเปน็ ตอ้ งปฏบิ ัติทุกครั้ง ๕๒ ภมู ปิ ญั ญาการผลติ เสน้ ไหมไทยพืน้ บา้ นอีสาน

๗.๑ การกรอไหม หรือการเหลง่ (re-reeling) คือการน�ำเส้นไหมที่สาวได้มากรอท�ำเข็ดไหม (ไจไหม) โดยให้มีเส้นรอบวง ๑๓๕-๑๕๕ เซนติเมตร ตามมาตรฐาน ท�ำการมัดเง่ือนเส้นไหมให้เรียบร้อย โดยใน ๑ เข็ดจะมีเง่ือนปลาย ๒ อัน น�ำเง่ือนในซ่ึงเป็น เงื่อนที่เริ่มการกรอกับเงื่อนนอกซ่ึงเป็นเง่ือนที่กรอเส้นไหมเสร็จน�ำมาผูกเข้ากับเชือกด้วยด้ายสีแดง สีน�้ำเงิน และสีเหลอื ง มัดเงอื่ นให้เรียบร้อย แลว้ ทำ� การมดั เป็น เขด็ โดยแบง่ เป็น ๓-๔ ชว่ ง (พ้นื บา้ นเรียกว่าทำ� พลอง) ตลอดตามความยาวของเส้นรอบวงเข็ดโดย ๑ ช่วง (พลอง) จะแบง่ แยกออก เป็น ๓-๔ เปลาะ (หรือไน) (พ้ืนบ้านเรียกท�ำไพ) แล้วท�ำการร้อยด้ายข้ึนลง เพ่ือ โอบเส้นไหมไว้ไม่ให้กระจาย (จะง่ายต่อการฟอกย้อม ถ้าผู้ทอจะน�ำไปใช้เลยหรือง่ายต่อการไปควบและท�ำ กรมหม่อนไหมเกลียวในขัน้ ตอนต่อๆ ไป) ท�ำเช่นนีจ้ นครบทงั้ ๔-๖ ช่วง ส่วนไหมหัตถกรรมมักนิยมน้�ำหนักขนาดไม่เกิน ๑๐๐ กรัม เส้นไหมท่ีได้จากการกรอยังไม่ผ่านการตี เกลียวนี้ เรียกกันว่าเส้นไหมดิบ (Raw silk) ตาม มาตรฐานการกรอไหมต้องกรอแบบสาน (Diamond cross) คือการจัดเรียงเส้นไหมในเข็ดให้เป็นแบบ ไขว้ไป-มา ซ่ึงจะสานกันเป็นเหมือนร่างแหท�ำให้ง่าย ตอ่ การนำ� ไปสกู่ ระบวนการผลติ ผา้ การแหลง่ ไหม ภมู ปิ ญั ญาการผลิตเส้นไหมไทยพืน้ บา้ นอีสาน ๕๓

กรมหม่อนไหมท�ำการมดั เงื่อนเส้นไหม ๕๔ ภมู ปิ ญั ญาการผลิตเสน้ ไหมไทยพื้นบ้านอีสาน

๗.๒ การเกบ็ รักษาเสน้ ไหมกรมหมอ่ นไหมเสน้ ไหมท่ีผ่านการท�ำมาตรฐาน เส้นไหมที่มัดไพท�ำเข็ดเสร็จแล้ว หากจะเตรียมไว้ส�ำหรับทอผ้า จะน�ำไป ฟอกกาวออกกอ่ น แลว้ นำ� ไปเกบ็ รกั ษา แต่ ถ้าหากจะจ�ำหน่ายก็เก็บรักษาไว้ไม่ให้โดน แสงแดด และเก็บในที่สามารถป้องกัน แมลงได้ เช่น เส้นไหมห่อด้วยผ้าเก็บใส่ไว้ ในตู้หรือกล่องพลาสติก และควรตรวจดู เสน้ ไหมทกุ เดอื น เพอ่ื ใหอ้ ากาศถา่ ยเทเปน็ ประจำ� ในกรณขี นสง่ จำ� หนา่ ยจงึ บรรจดุ ว้ ย ถุงพลาสติก การบรรจหุ บี หอ่ เสน้ ไหมไทย ภมู ปิ ญั ญาการผลติ เสน้ ไหมไทยพื้นบา้ นอสี าน ๕๕

บรรณานุกรม ศิรพิ ร บุญชู และนนั ทวรรณ รกั พงษ์. ๒๕๕๕. รายงานผลการฝกึ อบรม และประชาพจิ ารณก์ ารผลิตเสน้ ไหม พน้ื บ้านอสี านภายใตส้ ิง่ บง่ ชท้ี างภูมิศาสตร์ ทั้ง ๘ จังหวัดนำ� รอ่ ง โครงการพฒั นาระบบข้อมลู มาตรฐาน และการตามสอบการผลิตสินค้าไหมไทยภายใตส้ ง่ิ บ่งชท้ี างภมู ิศาสตร์ ส�ำนกั อนรุ ักษณ์และตรวจสอบ มาตรฐานหม่อนไหม กรมหม่อนไหม ศิรพิ ร บญุ ชู และปรียานุช วาธิน. ๒๕๕๑. สรปุ แนวทางการขอขึ้นทะเบียนเสน้ ไหมไทยพื้นบา้ นเป็นสนิ คา้ สงิ่ บง่ ชที้ างภมู ศิ าสตร์ (GI). คณะทำ� งานการขน้ึ ทะเบยี นทรพั ยส์ นิ ทางปญั ญาเสน้ ไหมไทย สถาบนั หมอ่ นไหม แหง่ ชาติเฉลิมพระเกียรตสิ มเด็จพระนางเจ้าสริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ ีนาถ ส�ำนักงานมาตรฐานสินค้าเกษตรและอาหารแห่งชาติ. ๒๕๔๘. มาตรฐานสินค้าเกษตรและอาหารแห่งชาติ มกษ. ๘๐๐๐-๒๕๔๘ เสน้ ไหมไทย. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พช์ มุ นมุ สหกรณก์ ารเกษตรแหง่ ประเทศไทย กรมหมอ่ นไหม จำ�กัด.๑๐หน้า ศนู ยห์ ม่อนไหมเฉลมิ พระเกียรตฯิ จังหวดั ขอนแก่น. ๒๕๕๕. รายงานผลการฝกึ อบรม และประชาพิจารณก์ าร ผลติ เสน้ ไหมพื้นบ้านอีสานภายใตส้ งิ่ บ่งช้ที างภมู ิศาสตร์ กลมุ่ เกษตรกรผผู้ ลติ เส้นไหม บา้ นสวนสวรรค์ อำ� เภอสชี มพู จังหวดั ขอนแกน่ ศนู ยห์ มอ่ นไหมเฉลมิ พระเกยี รตฯิ จงั หวดั ชยั ภมู .ิ ๒๕๕๕. รายงานผลการฝกึ อบรม และประชาพจิ ารณก์ ารผลติ ผลิตเส้นไหมพืน้ บา้ นอีสานภายใตส้ ่งิ บง่ ชท้ี างภมู ศิ าสตร์ กลมุ่ เกษตรกรผู้ผลติ เส้นไหม จงั หวดั ชัยภมู ิ ศนู ยห์ ม่อนไหมเฉลิมพระเกยี รตฯิ จังหวัดนครราชสมี า. ๒๕๕๕. รายงานผลการฝกึ อบรม และประชาพิจารณ์ การผลติ เสน้ ไหมพนื้ บา้ นอสี านภายใตส้ ง่ิ บง่ ชที้ างภมู ศิ าสตร์ กลมุ่ เกษตรกรผผู้ ลติ เสน้ ไหม บา้ นสวนสวรรค์ อำ� เภอจกั ราช จังหวัดนครราชสีมา ศนู ยห์ ม่อนไหมเฉลมิ พระเกยี รติฯ จงั หวดั บรุ รี มั ย์. ๒๕๕๕. รายงานผลการฝึกอบรม และประชาพิจารณ์การ ผลิตเส้นไหมพ้นื บา้ นอสี านภายใต้ส่ิงบ่งช้ีทางภมู ิศาสตร์ กลุ่มเกษตรกรผผู้ ลติ เส้นไหม บา้ นสวนสวรรค์ อำ� เภอพุทไธสง จังหวดั บุรีรมั ย์ ศูนยห์ มอ่ นไหมเฉลิมพระเกียรติฯ จังหวดั รอ้ ยเอ็ด. ๒๕๕๕. รายงานผลการฝึกอบรม และประชาพจิ ารณ์การ ผลติ เสน้ ไหมพน้ื บา้ นอสี านภายใตส้ ง่ิ บง่ ชที้ างภมู ศิ าสตร์ กลมุ่ เกษตรกรผผู้ ลติ เสน้ ไหม จงั หวดั มหาสารคาม และจังหวดั รอ้ ยเอ็ด ศูนยห์ มอ่ นไหมเฉลิมพระเกยี รติฯ จังหวดั ศรสี ะเกษ. ๒๕๕๕. รายงานผลการฝกึ อบรม และประชาพจิ ารณก์ าร ผลติ เส้นไหมพืน้ บ้านอสี านภายใต้สิ่งบ่งชี้ทางภูมศิ าสตร์ กลมุ่ เกษตรกรผผู้ ลติ เส้นไหม จงั หวัดศรสี ะเกษ ศูนย์หมอ่ นไหมเฉลิมพระเกยี รติฯ จังหวดั สุรินทร.์ ๒๕๕๕. รายงานผลการฝกึ อบรม และประชาพิจารณก์ าร ผลติ เสน้ ไหมพ้นื บา้ นอีสานภายใตส้ ่ิงบ่งชท้ี างภมู ิศาสตร์ กลุม่ เกษตรกรผผู้ ลติ เสน้ ไหม จังหวัดสุรนิ ทร์ ศนู ย์หม่อนไหมเฉลมิ พระเกียรตฯิ จงั หวดั อบุ ลราชธานี. ๒๕๕๕. รายงานผลการฝกึ อบรม และประชาพิจารณ์ การผลติ เสน้ ไหมพน้ื บ้านอสี านภายใตส้ ิง่ บ่งช้ีทางภูมิศาสตร์ กลมุ่ เกษตรกรผ้ผู ลิตเสน้ ไหม บ้านน�้ำขุ่น อำ� เภอนำ�้ ขุน่ จงั หวัดอบุ ลราชธานี