9-sinif-cografya-konu-anlatimi

DOĞA VE İNSAN- DOĞAL UNSURLAR- İNSAN, DOĞA VE COĞRAFYA- DOĞA VE İNSAN - Coğrafya Kavramı - Coğrafyaya Yardımcı Bilimler- MUHTEŞEM DÖRTLÜ ÜM 1 - Atmosfer - Litosfer - Hidrosfer - Biyosfer BÖL





DOĞAL UNSURLARBiBlgiligKi öKşöeşseisi Dünyadaki bütün canlılar, temel gereksinimlerini, doğayla yaptıkları mücadeleler sonucunda elde etmiş, doğal kaynakları cömertçe kul- lanmışlar ve yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Doğadaki hiçbir canlı tek BİLGİ ! başına yaşayamaz. Bir canlının bulunduğu yerdeki fiziksel ve kimya-Ülkemizde bulunan birçok do- sal koşullar ile diğer canlılar o canlının çevresini oluşturur.ğal ve beşerî unsur turistleriülkemize çekmekle beraber İnsanoğlu çevresi ve çevresindeki diğer canlılarla önceleri uyum için-güzel bir görüntü de oluştu- de yaşarken, değişen yaşam koşulları nedeniyle yaşantısında darur. Bu nedenle ister doğal değişiklikler yapmak zorunda kalmıştır. İnsanlar değişen yaşamunsur ister beşerî unsur ol- koşullarına uyum sağlamak için yaratıcı zekâları sayesinde do-sun, çevremizdeki güzellikleri ğayı daha çok kullanmayı öğrenmişlerdir. Çeşitli hayvan vekorumak hepimizin görevi bitkilerden daha çok yararlanma yollarını benimsemişlerdir.olmalıdır. Yüz yıllar önce, bilinçli olarak orman yangınları çıkara- rak, topraktan yararlanmayı istemeleri, insanlığın tarım faaliyetlerinin başlangıcı olarak görülmek- tedir. Ünlü düşünür ve bilim insanı Aristo,BİLGİ ! bugünkü Baltık Bölgesi ve Asya kıtasının güneyindeki orman alanlarının tahri-Çevremize baktığımızda batının, o zamanlar büyük ve mer- kezi yerleşim birimlerinde, baştabeşerî unsurların her geçen gemi yapımı ve kereste ihtiyacını sağlamak üzere yapıldığını an-gün arttığını görürüz. Çünkü latmıştır. İnsanların yerleşme- lerinden önce Akdeniz’e kıyısıinsanlar doğal ortamı hızla de- olan Güney Avrupa kıyılarının gür ormanlarla kaplı olduğu bi-ğiştirmektedirler. Bu değişim linmektedir. Bugün ise bu bölge- ler ormanlarından mahrum kalmışbazen doğayı olumsuz etkile- çorak ve kurak alanlar olarak karşı- mıza çıkmaktadır. İnsanlar bulunduklarımektedir.Örneğin sanayileş- ortamdaki doğal kaynakları bilinçsizce (ar- tık bilerek) ve aşırı bir şekilde tüketerek, zararmiş bir ülkede yaşayan beşkişilik bir ailenin yıllık ürettiğiçöp miktarı bir buçuk ton ci-varındadır. Bu çöplerin büyükmiktarı toprağa ve suya karı-şır. Bu çöpler sadece doğalçevreyi değil doğal kaynaklarıda kirletir. Böylece toprağın,suyun hatta havanın kirlen-mesiyle değişen doğal ortamgelecekte yaşanmaz bir hâlegelecektir. vermiş, hatta yok etmişlerdir.44

İ N S A N , D O Ğ A V E C O Ğ RA F YAEtrafımıza baktığımızda doğal unsurlar ile beşerî unsurların iç içe olduğunu görürüz. Günümüzde doğal unsur- BBiliglgiiKKööşşeessiiların bilinçsizce ve oldukça hızlı bir şekilde yok edildiğini görmekteyiz. İnsanların, ihtiyaçlarını karşılarken doğalunsurlara zarar vermemeleri gerekmektedir. Örneğin, tarım alanı oluşturmak ya da ev yapmak için ormanları yokettiğimizde, zamanla o alanda hava kirliliği, erozyon, toprak kayması, su kirlenmesi, sel ve kuraklık gibi birçok BİLGİ !olumsuz sonuçla baş etmek zorunda kalırız. İnsan bu tür faaliyetlerle doğanın görünümünü de değiştirmektedir. İNSAN, DOĞAİnsanoğlu doğanın bir parçası olduğu için, yaşantısı da doğa ile sistemli bir şekilde etkileşim içerisindedir. Bir bire-yin yaptığı her şey doğayı etkiler çünkü doğayı oluşturan unsurlar birbirlerine bağlıdır ve iç içedir. VE COĞRAFYADoğa etrafımızdaki her şeydir. Günlük yaşantımızda ilişki hâlinde olduğumuz canlı ve cansız (hava, su, toprak ve İnsanın, yeryüzünde varoldu-enerji) her şeyi içerir. Doğada bulunan ve doğaya ait, insan eli değmemiş, insana ait olmayan unsurlara doğal ğu günden beri doğal unsur- lar üzerindeki baskısı, her ge- çen gün artmaktadır.unsur, insanların ihtiyaçlarını giderebilmek için doğayı yani çevreyi değiştirmesiyle ortaya çıkan unsurlara ise İnsan, ihtiyaçlarını karşılamak,beşerî unsurlar denir. Örneğin, doğal bir unsur olan akarsuların üstüne insanlar barajlar yapmışlardır. Bununla daha iyi koşullarda yaşamakhem su ihtiyaçlarını gidermeye çalışmış, hem tarlalarını sulamış, hem de enerji ihtiyaçlarını karşılamaya çalış- üzere, bilimsel ve teknik alan-mışlardır. Yine insanlar tarafından yapılan yollar, binalar, camiler, okullar, tarlalar da doğal unsurlar kullanılarak da ilerledikçe, beşerî unsurla-oluşturulmuş birer beşerî unsurdur. rın sayısını ve çeşidini de ar- tırmıştır. Beşerî unsurların artması, doğal unsurlar üze- rindeki baskıyı çoğalttığından, doğa zamanla kendini yenile- yemez hâle gelmiştir. İnsan ve doğanın karşılıklı et- kileşimini inceleyen coğraf- ya bilimi, işte bu beşerî ve do- ğal unsurların iyi bilinmesi için önemlidir. Günümüzde insan, doğadan maksimum seviyede yararlanmak ama aynı zaman- da doğayı korumak istemek- tedir. İnsanı ve içinde yaşadı- ğı doğayı tanımadan insan ve doğa etkileşimini tüm boyut- larıyla araştırıp incelemeden bu isteğini gerçekleştirmesi mümkün değildir.Doğal unsurlar ile beşerî unsurlara örnekler Bu yüzden coğrafya yaşamın her aşamasında iyi bilinmesi gereken bir bilimdir. 55

BiBlgiligKi öKşöeşseisi COĞRAFYA KAVRAMI BİLGİ ! Coğrafya, sözcük anlamı olarak Grekçe geo (yer, yeryüzü, dünya) ve graphein (tasvir, yazma, çizme) kelimeleri- nin birleşmesinden meydana gelmiştir.Sözcük anlam› “yerin tasvir edilmesi” olarak belirtilen coğrafya; yeryüzün- deki fiziki ve beşerî olayların oluşum sebeplerini, sonuçlarını ve yeryüzüne dağılışını inceleyen bilim dalına denir.Co¤rafya, Dünya’daki fi- Coğrafyanın inceleme alanı, coğrafi yeryüzüdür. Yeryüzü; atmosfer, litosfer ve hidrosferin temas alanı ve diğerziksel, sosyal ve ekono- bütün canlılarla birlikte insanların yaşama yeridir. Bu demektir ki yeryüzü, dünyanın en hareketli kısmı, en çeşitlimik olaylar› insan ve çev- ve en karmaşık olayların bir karşılaşma ve buluşma alanıdır.re özellikleri ile olanilişkileri içinde ve ken- Atmosferdi prensipleri aç›s›ndan in-celer. Co¤rafyan›n temel Litosfer Hidrosferamac›; do¤al çevreyle insanaras›ndaki ilişkileri belirle- Coğrafyanın inceleme konusu, coğrafi olaylardır. Yeryü-mek ve bu olaylar›n co¤rafi zünde herhangi bir olay, çeşitli faktörlerle karşılıklıda¤›l›m›n›, bu da¤›l›m›n ne- bir etkileşim hâlindedir. Bir olayın mey-den ve sonuçlar›n› ortaya dana gelmesi üzerinde bir çokç›kartmakt›r. faktörün etkisi söz konu- sudur. Coğrafyanın odak noktası, insandır. Coğrafyanın tanımlarında geçen “insan”, insan topluluklarını ifade eder. Çünkü coğrafya, diğer bazı bilimler gibi bireylerle ilgilenmez. Dolayısıyla insansız bir coğrafyadan söz etmek de mümkün değildir. BİLGİ ! Coğrafya, doğa ve insan arasındaki etkileşimi inceleyen bir bilimdir. Doğa olaylarını ve insanı incelerken bunlarCoğrafyayı bilim dünyasına arasında ilişki kurar. İnsanların bir çok temel ihtiyaçları (beslenme, giyinme, güvenlik, sağlık vb) çevreyle ilişki-ilk tanıtan kişi, Aristo (MÖ lidir. Okyanuslar, denizler, dağlar, ovalar, platolar, akarsular, göller, yağmur, rüzgâr gibi unsurların her biri doğal384 - 322) olmuştur. unsurdur. COĞRAFYAYA YARDIMCI BİLİMLER Her bilimin ortak konuları veya yönleri olabilir. Bunun yanı sıra kendilerine ait konularını, yine kendilerine özgü ilke ve yöntemlerle incelemeye çalışırlar. İnceledikleri konuların özelliklerini tam olarak anlamak, açıklamak ve bir so- nuca ulaşabilmek için diğer bilimlerin yaptıkları çalışmaların sonuçlarından da yararlanmaya çalışırlar. Coğrafya bilimi de coğrafi olayları incelerken farklı bilimlerin sonuçlarından yararlanır. Ancak bu etkilenme ve faydalanma sırasında coğrafyacının, coğrafi görüşün sınırını aşmaması, diğer bilimlerin içine fazla girmemesi, coğrafi amaca hizmet ettikleri oranda diğer bilimlerden faydalanması gerekmektedir. Aristo Coğrafya, fen bilimleri ile sosyal bilimlerin sınırında bulunan bir bilimdir. Dolayısıyla inceleme alanı ve konusu66 çok geniş, çok daha çeşitli ve karışık bir durum gösteren bir bilimdir. Görüldüğü gibi coğrafya, bir taraftan fen bi- limleriyle, diğer taraftan da sosyal bilimlerle karşılıklı bir alış veriş içinde bulunmakta ve her ikisiyle de ortak bazı konulara sahip bulunmaktadır.

FİZİKİ COĞRAFYA C O Ğ RA FYA BEŞERÎ COĞRAFYA BBiliglgiiKKööşşeessii Fiziki coğrafyaya yardımcı bilimler BİLGİ ! COĞRAFYAYA YARDIMCIJeomorfoloji Jeoloji Nüfus Jeofizik Coğrafyası OLAN BİLİMLER Pedrografi Jeoloji: Yer kabuğunun olu- Pedoloji şumunu ve yapısını inceler. Jeofizik: Yer kürenin fiziksel Jeomorfoloji, yeryüzü şekillerini tan›mlar, bunlar› s›n›fland›r›r Yerleşme özelliklerini inceler. ve zaman içindeki de¤işimlerini inceler. Coğrafyası Jeodezi: Yer ölçme bilimi. Astronomi: Uzayda yer alanKlimatoloji Meteoroloji Tarım galaksi, nebula, yıldız, geze- Fizik Coğrafyası gen, uydu, göktaşı gibi gök ci- simlerinin konumlarını hare-Hidroğrafya Klimatoloji, yeryüzünde görülen iklim tiplerini ve bunlarınPotamoloji Turizm ketlerini, kimyasal yapılarını özelliklerini inceler.Limnoloji Coğrafyası ve gelişimlerini inceleyen bi- Hidrojeoloji lim dalıdır. Hidrografya, yeryüzündeki yüzey ve yer alt› sular› ile ilgiliOseonografya Sanayi Meteoroloji: Atmosfer olayla- konular› inceler. Coğrafyası rını inceler. Hidroloji: Suyu inceleyen bi-Biyocoğrafya BiyolojiBiyocoğrafya, yeryüzündeki hayvan ve bitki topluluklar›n›n Siyasi lim dalıdır. Tıpda¤›l›m›n› ve bunlar› etkileyen faktörleri inceler. Coğrafyası Etnoloji: İnsanların ırklara ay- rılışını, ırkların kökenini, olu- BotonikMatematik Coğrafya, yerkürenin biçimini, boyutlar›n›, şumunu, yeryüzüne yayılışı- Zoolojihareketlerini ve bu hareketlerin sonuçlar›n› ile co¤rafi koordinatlar›n› inceler.nı, aralarındaki bağlantıları ve bunların töre, dil, kültür özel-Matematik Coğrafya Ulaşım liklerini inceleyen bilim dalıdır. Coğrafyası Petrografi: Taşları inceleyen bilim dalıdır. Matematik Enerji Sosyoloji: Toplum bilimi. Astronomi Coğrafyası Demoğrafi: Nüfusu inceleyen bilim dalıdır. Pedoloji: Toprak ve oluşumu- nu inceler. İstatistik: Çeşitli olayları ve nesneleri düzenli olarak tespit edip rakamlarla ifade eden bi- lim dalıdır. Tarih: Geçmişte yaşayan top- lumların hayatlarını yer ve za- man göstererek anlatan bilim dalıdır. Biyoloji: Canlıları inceleyen bilim dalıdır. Botanik: Bitkileri inceleyen bi- lim dalıdır. Zooloji: Hayvanları inceleyen bilim dalıdır. 77

MUHTEŞEM DÖRTLÜBilgi Köşesi ATMOSFER HİDROSFER LİTOSFER BİYOSFER konomik Faaliye Toprak Nüfus ve Özellikl Sular Hayvan Topluluk E ları eri Yerleşme İklimYer Şekilleri tler C O Ğ RA FYA N I N K O N U LA R I Bitki Örtüsü88

Atmosfer (Hava Küre)Yeryüzünü çepeçevre saran gaz tabakasıdır. anlıların hayatlarınınım devamı için önemlidir. Yağmur, bulut, şimşek Bilgi Köşesigibi doğal unsurlar bu doğal ortam içinde yer alır. Tüm iklim ve meteoroloji olayları atmosferde gerçekleşir. Atmos-ferin kalınlığı yaklaşık on bin kilometredir. Ancak, yeryüzü kavramı içerisinde atmosferin tamamı değil; sıcaklık,basınç, rüzgâr ve yağış gibi iklim olaylarının geliştiği en alt katmanı yer alır. Atmosfer olaylarını coğrafyanın alt BİLGİ !dallarından klimatoloji bilimi inceler. COĞRAFYANIN İLKELERİLitosfer (Taş Küre) Bilgi KöşesiHer bilim dalının olduğu gibi coğrafyanın da kendine özgüDünya’nın en üst kısmında yer alan kabuk soğuk, katı ve kırılgan kayaçlardan oluşmaktadır ve litosfer olarak metot ve ilkeleri bulunmakta-adlandırılmaktadır. Yerküre’nin en ince, en soğuk, yoğunluğu en az ve en hafif katmanıdır. Karalarda daha kalın, dır. Coğrafya bir olayı ince-deniz ve okyanus tabanlarında ise daha ince olan yer kabuğunun ortalama kalınlığı 33 kilometre kadardır. Litosfer, lerken şu ilkelerden yararlan-sial ve sima olmak üzere iki katmandan oluşur. Yer kabuğunun üst kısmı sial katmanıdır. Yapısında daha çok maktadır.silisyum (Si) ve alüminyum (Al) bulunduğu için bu tabakaya sial adı verilmiştir. Sial katmanının altında yer alır.Bileşiminde daha çok silisyum (Si) ve magnezyum (Mg) bulunduğu için bu tabakaya sima adı verilmiştir. Taş küre 1.Nedensellik İlkesiüzerindeki yer şekillerinin oluşum özeliklerini coğrafyanın alt dallarından jeomorfoloji bilimi inceler. Coğrafi olayların araştırılma-Hidrosfer (Su Küre) sı sırasında olayların nedenleriSu canlılar için vazgeçilmez bir yaşamsal maddedir. Gezegenimizde bulunan tüm okyanus, deniz, göl ve su sorulmakta ve bunlara yanıtlarkaynaklarının bütününe hidrosfer denir. Okyanus, deniz, göl, akarsu ve tüm su kaynakları hidrosfer içinde yer alır. aranmaktadır. Örneğin, Yağ-Hidrosfer yeryüzünün % 71’ini kaplar. Hidrosferin % 97’sini tuzlu sular ve okyanuslar, % 3’ünü tatlı sular oluşturur. mur nasıl yağmaktadır? Dep-Su küreyi coğrafyanın alt dallarından hidroğrafya bilimi inceler. reme neden oluşur? MarmaraBiyosfer (Canlı Küre) Bölgesi’nde nüfus neden kala-Litosfer, atmosfer ve hidrosferden oluşan doğal ortam içerisinde canlılar yaşar. Canlılarda doğal ortamın bir parça- balıktır?sı olduklarından ve insan yaşamını doğrudan ilgilendirdiklerinden coğrafyanın, dolayısıyla yeryüzü kavramının bir 2.Dağılış İlkesi ko-ögesini oluştururlar. Canlılar küresini coğrafyanın alt dallarından biyocoğrafya bilimi inceler. Coğrafya araştırmalarına Doğanın İnsan Üzerindeki Etkileri nu olan çeşitli olayların belirli Kutup ve çöllerin Yağış miktarının Bitki örtüsünün Yer şekillerin dağlık Dünya nüfusunun bir alandaki yayılışı ve bulunuş insanların yaşam az olduğu yerlerde orman olduğu ve engebeli olduğu büyük bir kısmının şekli, dağılış olarak ifade edi-alanlarının dışında tarım topraklarının yerlerde insanların yerlerde ekonomik ılıman kuşakta ve lir. Buradaki alan bir yöre ola- nadasa bırakılması geçim kaynaklarının geçim kaynağının deniz kıyılarında bileceği gibi, bölüm, bölge, ül- kalması ke, kıta ve hatta bütün yeryüzü ormancılık hayvancılık toplanması olabilir. Örneğin, depremle- faaliyetlerinin olması faaliyetlerinin olması İç Anadolu ve Kar yağışlarının ve Tropikal kuşakta Delta ovaları ve Volkanik alanlardaki rin ülkemizdeki coğrafi dağı- Güneydoğu topoğrafik şartların yaşayan insanların çöküntü ovalarının ova ve platolarda lımı nasıldır? Türkiye’de buğ-Anadolu Bölgelerinde verimli toprakların day tarımı hangi sahalarda insanların evlerini elverişli olduğu ince giysiler, önemli tarım etkisiyle tarım ve daha fazla yapılmaktadır? Tsu- toprak veya taştan yerlerde kış kutupaltı kuşağında alanları olması yerleşmenin nami hareketi nereleri etkile- yaşayanların ise kalın gelişmesi mektedir? yapması sporlarının yapılması giysiler giymesi İnsanın Doğa Üzerindeki Etkileri 3.Karşılıklı İlgi İlkesiBüyük Okyanusu ve Japonya’nın Hollanda’da deniz İstanbul’da trafiği Güneydoğu Coğrafi olayların birbirleri ile Atlas Okyanusunu Kobe Körfezi’nde baskınları sonucu rahatlatmak için Anadolu’da olan bağlantıları da incelen- birbirine bağlamak Deniz doldurularak karaya ilerleyen deniz boğazın altına yaz kuraklığıyla mektedir. Örneğin, sıcaklığın suyunu boşaltmak tüp geçit yapılması ortaya çıkan su basınçla, sıcaklığın güneş ışın- için Panama havaalanı için değirmenlerin ihtiyacını karşılamak larının geliş açısı ile olan iliş-Kanalı’nın yapılması yapılması Mississippi Nehri’nin için GAP’ın yapılması kisi ya da dağlık ve engebe- yapılması suyunu kontrol altına lik alanların nüfus ve yerleşme Doğal kaynakların Doğu Karadeniz’i Antalya – Alanya üzerindeki etkileri de incelen- hızlı bir şekilde ekonomisini Mısır’da almak için nehir arasında ulaşım mektedir. tüketilmesi canlandırmak Nil Nehri’nin üzerine setlerin ve ağlarının gelişmesi amacıyla taşkınlarından korunmak için ile birlikte kıyı deniz doldurularak Aswan Barajı’nın pompa istasyonlarının kesiminde turizm sahil yolu yapılması yapılması yapılması etkinliklerinin artması 99

BÖLÜM – 1 COĞRAFYA Doğa ve İnsan ETKİNLİKLER ETKiNLiK • 1 ETK NL K • 3 Doğal unsur ve beşerî unsur nedir? Beş tane doğal un- sur beş tane beşerî unsura örnek veriniz. Aşağıdaki bazı açıklamalar verilmiştir. Söz konusu Doğal Unsur: açıklamaları ait olduğu unsur ile eşleştiriniz. ………………………………....….............………………………… (Örneğin: 1 - DOĞAL UNSURLAR) ………………………………………………................…………… 1. 6. Beşerî Unsur: …………………………………………................………………… İnsan müdahalesi Taş küre, atmosfer ve olmadan, doğada hidrosferden oluşan …………………………………………................………………… kendiliğinden meydana doğal ortam içerisinde yaşayan canlılar küresidir. gelen unsurlar. 7. 2. DOĞAL UNSURLAR BEŞERî UNSURLAR Palme Yayıncılık Doğal çevreyi, çevrenin Coğrafi olayların Deniz, Güneş, ada, bataklık gibi kendi arasındaki birbirleriyle olan 1...................... Bina, okul, çeşme, bilgisayar gibi 2...................... 1...................... etkileşimlerini ve çevreyle bağlantılarını 3...................... 2...................... insan arasındaki karşılıklı inceleyen coğrafya 4...................... 3...................... ilişkilerini inceleyen bilimdir. 5...................... 4...................... ilkesidir. 5...................... 3. 8. ETKiNLiK • 2 Taş küre üzerinde bulunan Aşağıdaki şekilde doğal çevreyi oluşturan muhteşem dörtlü yer altı suları ile akarsu, İnsanlar tarafından yapılıp gösterilmiştir. Bu muhteşem dörtlünün isimlerini yazınız. kaynak, ırmak, göl, deniz doğal olmayan ve okyanus gibi yer üstü unsurlar. 1 sularından oluşan küredir. 9. 4. Yerkürenin kabuklaşmış Nüfus yapısı ve tamamen katılaşmış ve dış yüzeyini oluşturan değişimini kısım. inceleyen bilim dalıdır. 10. 5. Coğrafi olayların Yerkürenin oluşumu, araştırılması sırasında gelişimini inceleyen olayların nedenlerinin sorulduğu ve bunlara bilim dalıdır. cevapların arandığı coğrafya ilkesi. 42 HİDROSFER 3 DEMOGRAFİ DOĞAL LİTOSFER COĞRAFYA UNSURLAR 1 . . . . .H. .id. .r.o.s.f.e. r. . . . . . . . . . BEŞERİ NEDENSELLİK UNSURLAR 2 ........................ 3 ........................ BİYOSFER JEOLOJİ KARŞILIKLI 4 ........................ İLGİ 10

ETKiNLiK • 4 BÖLÜM – 1 COĞRAFYAAşağıdaki resimde bulunan doğal unsurları ve beşerîunsurları yazınız. ETKiNLiK • 5 ) ya da yanlış ( )olanları- ETKiNLiK • 6Aşağıdaki ifadelerin doğru ( Aşağıdaki tabloda verilen örnek olayları inceleyen coğ-nı (√) işareti ile belirtiniz. rafya alt dalları ile eşleştiriniz. İnsan müdahalesi olmadan doğada Palme Yayıncılık Barkın ve arkadaşlarının okulun1. kendiliğinden meydana gelen unsurla- 1. bahçesindeki bitkilerden örnek- JEOMORFOLOJİ ra “Doğal Unsurlar” denir. ler toplaması. Coğrafyanın çalışmasını yoğunlaştır- Zerrin hocanın, öğrencilerine ci-2. dığı birinci konu insan ikinci konu do- 2. simlerin gölge özelliklerini anla- MATEMATİK ğadır. tabilmek için bir kalemin gölge- COĞRAFYA sinden yararlanması. Coğrafya, insanın yeryüzüne dağılışı- Güneydoğu Anadolu’da tarım3. nı, doğal çevreyle olan olumlu ve olum- 3. alanlarında sulamanın geliştiril- BİYOCOĞRAFYA suz etkileşimini, doğal ortamdaki her mesi için çalışmalar yapılması. türlü ekonomik faaliyetlerini inceler. 2010 Türkiye nüfus sayımının 4. yapılması ve sonuçlarının de-4. Barisfer, muhteşem dörtlüyü oluşturan NÜFUS unsurlardan birisidir. ğerlendirilmesi. COĞRAFYASI Heyelan tehlikesi olan bir yöre- Doğal çevre, fiziksel özellikleri birbirin- 5. de, heyelanı önleyici çalışmala- rın yapılması ve halkın bu konu-5. den farklı, taş küre, su küre, hava kü- HİDROGRAFYA re, canlı küre ve ateş küre olmak üzere da bilinçlendirilmesi. beş bölümden oluşur.6. İnsanlar tarafından yapılıp doğal olma- ETKiNLiK •7 yan unsurlara beşerî unsurlar denir. Depremler insan yaşamını nasıl etkiler? Açıklayınız. …………………………………………………………………… Coğrafya, atmosferin tamamından zi- Rüzgârların insan yaşamı üzerindeki olumlu ve olumsuz7. yade sıcaklık, basınç, rüzgâr ve nem etkileri nelerdir? Açıklayınız. gibi iklim olaylarının görüldüğü alt ka- …………………………………………………………………… tı inceler. Coğrafya kelime anlamı itibariyle yer-8. yüzünün veya Dünya’nın tanıtılması, tasvir edilmesi anlamına gelir. 11

BÖLÜM – 1 COĞRAFYA Doğa ve İnsan ETKİNLİKLER ETKiNLiK • 8 ETK NL K • 9 Aşağıdaki fotoğraflarda gösterilenlerin doğal ya da Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle beşerî unsurlardan hangisine ait olduğunu altına tamamlayınız. yazınız. (Anahtar kelimeler: Klimatoloji, dağılış, atmosfer, nedensellik, li- Baraj Güneş Havuz tosfer, hidrosfer, dağılış, kıyaslama, coğrafya, çevre, doğa, biyos- fer) 01. . .B. .eş. e. r.i.u.n.s.u.r. . 0.2. . . . . . . . . . . . . . 0.3. . . . . . . . . . . . . . 1. İnsanların beslenmesine, giyinmesine ve barınma şekille- Orman Mobilya Göl rine baktığımızda, yeryüzünün değişik yerlerinde çok bü- yük farklılıklar olduğunu görürüz. Bu farklılığın temel sebebi 04. . . . . . . . . . . . . . . 0.5. . . . . . . . . . . . . . 0. 6. . .D.o. ğ. a. l. u.n. s.u.r. . ……………………..…….. insana sunduğu imkânlardır. Taş Fabrika Tünel 2. İnsanın içinde yaşadığı yere …………………..…….. denir. Palme Yayıncılık 07. . . . . . . . . . . . . . . 08. . . . . . . . . . . . . . . 0.9. . . . . . . . . . . . . . 3. ……………………..…….., insanın içinde yaşadığı çevrenin do- ğal özelliklerini, insan-doğal çevre etkileşimini ve bu etkile- Dağ Köprü Dalga şim sonucu insanın ortaya koyduğu beşerî ve ekonomik etkin- likleri kendi prensipleri çerçevesinde inceleyerek sonuçlarını 10. . . . . . . . . . . . . . . 11. . . . . . . . . . . . . . . 1.2. . . . . . . . . . . . . . açıklayan bilimdir. Okul Bulut Buz Dağı 4. Coğrafya, doğal çevreyi, insanları ve faaliyetlerini inceler- ken bazı ilkelerden yararlanır. Bu ilkeler, ……………..…….. , 13. . . . . . . . . . . . . . . 14. . . . . . . . . . . . . . . 1.5. . . . . . . . . . . . . . ……………..…….. ve …………..…….. ilkelerinden oluşur. Ağaç Ev Çöl 5. ……………………..…….. , ……………………..…….., ……………………..…….. ve ……………………..…….. doğayı oluşturan dört temel ortamı meydana getirir. 6. Akdeniz, Ege Denizi ve Karadeniz kıyı yörelerinde ormanlar hemen denizin kenarından başlar, buna karşılık diğer bölgeler- de orman alt sınırı çok daha yükseklerden (1000-1200 m) baş- ladığı görülür. Bu özellik coğrafyanın ……………………..…….. prensibi tarafından incelenir. 7. Doğal çevrenin elemanları ile doğal çevrede meyda- na gelen ve insan topluluklarım etkileyen doğal olaylar, ……………………..…….. coğrafyanın konularıdır. 8. Yeryüzünde bulunan çeşitli iklim tiplerini, bunların özel- liklerini ve yeryüzündeki dağılışını araştıran bilim dalı ……………………..…….. dir. 16. . . . . . . . . . . . . . . 17. . . . . . . . . . . . . . . 1.8. . . . . . . . . . . . . . 12

ETK NL K • 10 Biyoloji BÖLÜM – 1 COĞRAFYA Aşağıda verilen araştırma konularının hangi bilim dalına ait olduğunu belirtiniz.Pedrografi Pedoloji ÖZELLİK Psikoloji Ekonomi1 Uzay bilimi Demografi2 Yer ölçme bilimi Jeodezi3 Su bilimi Jeoloji4 Bitki bilimi Botanik5 İnsan davranışları ve gelişimi Astronomi6 Fiziki ortam ile canlı etkileşimi Sosyoloji7 Nüfus yapısı ve değişimi Hidroloji8 Taş bilimi Ekoloji9 Atmosfer ve hava olayları Meteoroloji10 Toprak bilimi Kartoğrafya11 Yer bilimi12 Canlı bilimi Palme Yayıncılık13 Ekonomik yapı14 Toplum bilimi15 Harita bilimi ETKiNLiK • 11 Aşağıdaki fotoğraflarda coğrafyayı oluşturan bazı bölümlerin inceleme alanları gösterilmiştir. Bu alanların coğrafyanın bölümlerinden hangilerine ait olduğunu yazınız. (Anahtar kelimeler: Turizm Coğrafyası, Fiziki Coğrafya, Nüfus Coğrafya, Matematik Coğrafya, Biyocoğrafya, Hidrografya, Klimataoloji) 67Fiziki Coğrafya .......... .......... .......... .......... .......... .......... 13

BÖLÜM – 1 COĞRAFYA Doğa ve İnsan Test 1 1. Aşağıdakilerden hangisi insanın doğrudan veya do- 6. Coğrafi araştırmalarda temel alınan ilke, aşağıdaki- laylı etkisi ile oluşmamış doğal olaylardandır? lerden hangisidir? A) Kuraklık B) Orman yangını A) Deney B) Karşılıklı ilgi C) Sel D) Erozyon C) Ölçme D) Kıyaslama E) Aşırı yağış E) Gözlem 2. Aşağıdakilerden hangisi bir doğal unsurdur? 7. “Barkın, ailesi ile birlikte otomobille tatile gidiyordu. Bir yandan da çevreyi izliyordu.” A) Okul B) Bahçe Buna göre, aşağıdakilerden hangisi Barkın’ın yol bo- C) Falez D) Kitap yunca gördüğü doğal unsurlardan değildir? E) Mağaza A) Dağ B) Akarsu D) Gölet 3. Aşağıdakilerden hangisi insanın doğal unsurlar ve C) Şelale doğal olaylar üzerindeki etkisini gösteren örnekler- den biri değildir? E) Orman A) Aşırı karbon salınımı nedeniyle küresel ısınma Palme Yayıncılık 8. Coğrafyanın insan ve insan faaliyetlerini inceleyen alt bilim dalları arasında, aşağıda verilen bilim dalla- B) Bitki örtüsünün tahribine bağlı olarak erozyonun rından hangisi gösterilemez? hızlanması A) Turizm coğrafyası B) Siyasi coğrafya C) Yanlış arazi kullanımı nedeniyle toprakların verim- sizleşmesi C) Kartografya D) Yerleşme coğrafyası D) Piknik alanlarının yanlış kullanımı nedeniyle oluşan E) Ekonomik coğrafya orman yangınları E) Aşırı yağış nedeniyle heyelan oluşması 4. Doğal çevre, insan etkisi dışında, kendiliğinden oluşmuş 9. – Şehir ve Bölge Planlama tüm doğal ortamı ifade eder. – İktisat – Siyaset Bilimi Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğal çevreyi – Antropoloji oluşturmaz? bilim dallarından elde edilen bilgiler coğrafyanın A) Akarsular B) Yer altı suları hangi alt dalında değerlendirilir? D) Göller C) Barajlar A) Beşerî coğrafya B) Fiziki coğrafya D) Matematik coğrafya E) Denizler C) Ülkeler coğrafyası E) Biyocoğrafya 5. Aşağıdakilerden hangisi coğrafyanın konuları ara- 10. Aşağıdakilerden hangisi coğrafyanın konularını ele sındadır? alırken kullandığı yöntemlerden biri değildir? A) İnsanın fiziki yapısı B) İnsanın psikolojik yapısı A) Nedensellik B) Kıyaslama C) Tıbbî gelişmeler D) Suyun kimyasal yapısı C) Tahmin D) Dağılış E) Nüfus yapısı E) Sebep-sonuç 14 1. E 2. C 3. E 4. C 5. E 6. B 7. D 8. C 9. A 10. C

11. I. Yer şekillerini inceler. 16. Aşağıdakilerden hangisi coğrafyanın alt dallarından BÖLÜM – 1 COĞRAFYA II. Evren, Güneş Sistemi ve Dünya’yı inceler. biri olan hidroğrafyaya yardımcı bilimlerden değil- III. Atmosfer olaylarını inceler. dir? IV. Yeryüzündeki canlıların birbirleriyle etkileşimini in- celer. A) Akarsu bilimi B) Limnoloji V. Yer altı ve yer üstü sularını inceler. C) Pedoloji D) Oseonografya Yukarıda verilen bilgilerden hangisi matematik coğ- rafyanın özelliğidir? E) Hidrojeoloji A) I B) II C) III D) IV E) V 17. – Yerleşmelerin yeryüzüne dağılışı – Nüfusun yaş gruplarına dağılışı – Tarım ürünlerinin dağılışı – Uluslararası örgütlerin özellikleri12. – Dış kuvvetlerin yüzey şekilleri üzerine etkisi Yukarıda, coğrafyanın alt dallarından bazılarının araştır- – Deprem ve etkileri ma alanı belirtilmiştir. – Dağ oluşumu Buna göre, aşağıdaki seçeneklerde verilen bilim dal- Yukarıda verilen olaylar, coğrafyanın alt dallarından larından hangisinin araştırma alanı yukarıdaki açık- hangisi içinde incelenir? lamada yer almamaktadır?A) Fiziki coğrafya B) Beşerî coğrafya A) Yerleşme coğrafyası B) Nüfus coğrafyasıC) Ekonomik coğrafya D) Matematik coğrafya C) Ülkeler coğrafyası D) Tarım coğrafyası E) Siyasi coğrafya E) Siyasi coğrafya13. “Bazı akarsular, beraberinde verimli toprakları da sürük- Palme Yayıncılık 18. I. Pamukkale Travertenleri lerler. Bu topraklar akarsuyun denize döküldüğü yerde II. Keban Barajı biriktirilir ve düz alanlar oluşur.” III. Peribacaları IV. Boğaz Köprüsü Yukarıda anlatılan düz alanlara ne isim verilir? V. Bozcaada VI. Manavgat ŞelalesiA) Peribacası B) Vadi D) Plato Yukarıda verilenlerden kaç tanesi beşerî unsurdur?C) Menderes A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 E) Delta14. Coğrafyanın alt dallarından biri olan klimatolojiye yardımcı bilimlerden biri aşağıdakilerden hangisi- dir?A) Kimya B) Biyoloji 19. Aşağıdakilerden hangisi doğadaki muhteşem dört- lünün elemanlarından olan hidrosfer içinde yer alanC) Toprak bilimi D) Meteoroloji doğal bir unsur değildir? E) Hidroloji A) Göller B) Barajlar C) Akarsular D) Denizler15. – Yer şekillerinin ulaşıma etkisi E) Akıntılar – Tarım alanlarının dağılışı – Turizmin gelişimini etkileyen faktörler 20. Doğadaki muhteşem dörtlünün elemanlarından bi- ri olan biyosferin aşağıdaki alanlarından hangisinde Yukarıda anlatılan olaylar coğrafyanın alt dalların- bulunduğu söylenemez? dan hangisi içinde incelenir?A) Fiziki coğrafya B) Siyasi coğrafya A) Manto B) Yer kabuğuC) Turizm coğrafyası D) Beşerî coğrafya C) Atmosfer D) Okyanuslar E) Tarım coğrafyası E) Akarsular 11. B 12. A 13. E 14. D 15. D 16. C 17. C 18. B 19. B 20. A 15

BÖLÜM – 1 COĞRAFYA Doğa ve İnsan Test 1. Coğrafya; insan ve doğa arasındaki karşılıklı etkileşimi 2 inceleyen bilimdir. 5. Okul gezisiyle Kapadokya’ya gittik. Gezinin ilk günün- İnsanlar tarafından oluşturulmamış doğal çevreyi de peribacalarını gezdik. Öğretmenimiz bize peribaca- inceleyen, coğrafya alt dalı aşağıdakilerden hangi- larının akarsu aşındırma şekli olduğunu söyledi. Arazi- sidir? nin volkanik olduğunu, tüflerin zamanla aşındırılarak bu tür şekillere dönüştürüldüğünü söyledi. Gezinin ilk gü- A) Fiziki coğrafya B) Beşerî coğrafya nünün sonunda otobüsümüzle otelimize geri döndük. C) Ekonomik coğrafya D) Yerel coğrafya Yukarıdaki paragrafta altı çizili sözcüklerden kaç tanesinde doğal unsurdan söz edilmiştir? E) Bölgesel coğrafya A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8 2. I. Yerin yapısını inceler. 6. Aşağıdakilerden hangisi beşerî ve ekonomik coğ- II. Atmosfer olaylarını inceler. rafyaya yardımcı bilim dallarından biri değildir? III. Hayvanların yaşam koşulları ve üreme sistemleri- ni inceler. A) Tarih B) Arkeoloji IV. İnsanların kurdukları medeniyetleri ve onlara ait eserleri inceler. C) Astronomi D) Antropoloji V. Suların dağılışını ve kimyasal özelliklerini inceler. E) Sosyoloji Yukarıda coğrafyaya yardımcı bazı bilimlerin inceleme Palme Yayıncılık 7. – Jeoloji alanları verilmiştir. – Jeofizik – Jeodezi Bunlardan hangisinin ait olduğu bilim dalı yanlış olarak verilmiştir? bilim dallarından elde edilecek bilgiler coğrafyanın hangi alt dalında değerlendirilir? A) I – Jeoloji B) II - Klimatoloji D) IV - Antropoloji C) III - Zooloji A) Hidrografya B) Biyocoğrafya D) Jeomorfoloji E) V - Hidroloji C) Demografi E) Klimatoloji 3. Litosferden itibaren, belirli bir yüksekliğe kadar 8. Aşağıdakilerden hangisi fiziki coğrafyanın alt dalla- olan kesimde yaşanan hava olaylarını araştıran, bu rından biri değildir? olayların yeryüzündeki etkilerini inceleyen coğraf- yanın alt dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Jeomorfoloji B) Hidrografya A) Yer Şekilleri Bilimi B) Canlılar coğrafyası D) Demografi C) Kartografya C) Sular coğrafyası D) Toprak coğrafyası E) Klimatoloji E) Tarım coğrafyası 4. Yer kabuğunun çukur alanlarını dolduran suları ve 9. Aşağıda verilen bilim dallarından hangisi coğrafya- sularda oluşan olayları inceleyen, okyanus, deniz nın doğal çevreyi inceleyen alt dallarından biri de- 16 ve göllerdeki dalga, akıntı, gelgit olaylarının insan ğildir? yaşamı üzerindeki etkilerini araştıran coğrafyanın alt dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Hidrografya B) Kartografya A) Biyocoğrafya B) Hidrografya C) Klimatoloji D) Demografi C) Klimatoloji D) Siyasi coğrafya E) Biyocoğrafya E) Matematik coğrafya 1. A 2. D 3. E 4. A 5. A 6. C 7. D 8. E 9. D

10. I. Atmosfer olaylarını inceler. 15. Aşağıdaki seçeneklerde verilen fotograflardan BÖLÜM – 1 COĞRAFYA II. Coğrafi koordinatları inceler. hangisinde muhteşem dörtlünün elemanlarından III. Tarımsal faaliyetleri inceler. biri olan hidrosfer anlatılmaktadır? IV. Yeryüzü şekillerini inceler. A) B) V. Yer altı ve yer üstü sularını inceler. C) D) Yukarıda verilen bilgilerden hangisi jeomorfolojyi tanımlamaktadır? E) A) I B) II C) III D) IV E) V11. – Meteoroloji – Astronomi – Jeofizik bilimleri muhteşem dörtlünün hangi elemanı ile ilgi- li araştırma yapan bilim dallarındandır?A) Atmosfer B) Hidrosfer D) BiyosferC) Litosfer E) Taş küre12. Aşağıdaki doğal-beşerî unsur eşleştirmelerinden 16. Aşağıdakilerden hangisi coğrafya biliminin, doğa- hangisi doğrudur? yı en iyi şekilde kullanmak isteyen insanoğluna ka- zandırdığı bilgilerden biri değildir? Doğal Unsur Beşerî Unsur Palme YayıncılıkA) Akarsu Baraj A) Çevreyi korumanın önemiB) Fabrika LimanC) Dağ Orman B) Denizlerde yaşayan canlıların dağılışıD) Karayolu KöprüE) Plato Ova C) Yer şekillerinin oluşum zamanı D) Nüfusun yeryüzüne dağılışı E) İnsanlık tarihinde yaşanan savaşların önemi13. – Farklı katmanları vardır. 17. Doğal unsurların oluşumunda insanın herhangi bir ro- – Kayaçlar bu küreyi oluşturan başlıca unsurdur. lü yoktur. – Litoloji ve pedoloji gibi bilim dalları bu kürenin özellik- lerini araştırır. Buna göre, aşağıdakilerden hangisinin oluşumun- da insanların etkili olduğu söylenemez? Paragrafta, muhteşem dörtlünün hangi elemanına ait bilgiler verilmiştir?A) Hidrosfer B) Su küre A) Kanallar B) Göletler D) LitosferC) Biyosfer C) Su kanalları D) Barajlar E) Atmosfer E) Karstik kaynaklar 14. “İnsanlar tarafından ağaç kesilerek, yakılarak orman- 18. Aşağıdaki bilim dalı ve inceleme alanı eşleştirmele- ların ortadan kaldırılması sonucu antropojen bozkırlar rinden hangisi yanlıştır? oluşur” diyen bir bilim insanı muhteşem dörtlünün A) Su küre - Hidrografya hangi elemanındaki değişimden söz etmektedir? B) Canlı küre - Biocoğrafya C) Taş küre - JeomorfolojiA) Litosfer B) Biyosfer D) Toprak küre - Meteoroloji D) Yer kabuğu E) Hava küre - KlimatolojiC) Hidrosfer E) Su küre 10. D 11. A 12. A 13. D 14. B 15. B 16. E 17. E 18. D 17

BÖLÜM – 1 COĞRAFYA 19. Aşağıdakilerden hangisi muhteşem dörtlünün ele- 23. “Yer altı ve yer üstünde bulunan sular, fiziksel ve kimya- manlarından olan litosferin incelendiği ve araştırıl- sal özellikleriyle incelenir.” diyen bir bilim insanı muh- dığı bilimlerden biri değildir? teşem dörtlünün hangi elemanından bahsetmekte- dir? A) Jeomorfoloji A) Litosfer B) Hidroloji B) Atmosfer C) Jeoloji C) Taş küre D) Jeodezi D) Biyosfer E) Jeofizik E) Hidrosfer 20. Aşağıdakilerden hangisi muhteşem dörtlünün ele- 24. “Kuzey Yarım Küre’de dağların güneye bakan yamaçla- manlarından biri olan biosferin inceleme alanına rında daha çok canlı türüne rastlanır.” dâhil edilemez? Yukarıdaki bilgi muhteşem dörtlünün hangi iki ele- A) Bitkilerin dağılışı manının etkileşimini anlatmaktadır? B) Hayvanların dağılışı A) Litosfer - Biyosfer B) Litosfer - Hidrosfer C) Bitki örtüsünün yaşama etkisi C) Biyosfer - Hidrosfer D) Atmosfer - Hidrosfer D) Suların dağılışı E) Hidrosfer - Biyosfer E) Hayvanların iklimden etkilenişi Palme Yayıncılık 21. Aşağıdakilerden hangisi bir doğal unsur değildir? 25. “Doğa, etrafımızdaki herşeydir. Günlük yaşantımızda A) Sıcaklık ilişki hâlinde olduğumuz canlı ve cansız herşeyi içerir.” B) Kar diyen bir bilim insanı aşağıdakilerden hangisinin C) Yağmurluk doğal unsur olduğunu iddia edemez? D) Akarsu E) Rüzgâr A) Hava B) Su C) Toprak D) Yer altı suyu E) Yol 22. Aşağıdakilerden hangisi bir doğal unsurdur? 26. Fiziki coğrafyanın alt dallarından biri jeomorfoloji A) Yağmur muhteşem dörtlünün hangi elemanını inceler? B) Baraj A) Hidrosfer C) Şehir B) Litosfer D) Köprü C) Atmosfer E) Kitap D) Biyosfer E) Hava küre 18 19. B 20. D 21. C 22. A 23. E 24. A 25. E 26. B