Popular Science - 2015_08

Hayallerin mucidi deha: Nikola Tesla SF.58 AYRICA: İnternetin babasından, internetin geleceğine dair Küba'nın SF.66 2. Devrimi TÜRKIYE YILDIRIMIN GIZEMLERI BIR SONRAKI KIRLENIN YOLCULUĞUNUZ SAĞLIKLI 30 KM KALIN YUKARIYA OLABİLİR ROKET BILIMCININ SÖRF TAHTASI Bu balonlar altı yolcuyu yavaş ve keyifli bir şekilde dünya dışına taşıyacak YAZ ÖZEL OLBABUIRLIARSDINAIZ BİLİMKURGU D O S YA S I 10 YAZAR GELECEĞIMIZI HAYAL EDIYOR FİYATI: 3.90 TL AĞUSTOS 2015 SAYI:40 KKTC FİYATI: 5.00 TL

PİYASA DEĞERİ 100 TL OLAN BENZERSİZ BİR ESER 1.000’İN ÜZERİNDE ORİJİNAL FOTOĞRAF BAŞKA YERDE BULAMAYACAĞINIZ ADIM ADIM TARİFLER BÜYÜK BOY TAMAMI RENKLİ 288 SAYFA (*) İki ayda bir yayınlanır. (*) Sınırlı sayıdadır. BEEF&FISH DERGiSi’NE 12 SAYI ABONE OLANA BEDAVA ABONELİK İÇİN BAŞVURU: 444 53 53 - www.doganburda.com

E D İ T Ö R Ü N N O T U / AĞUSTOS 2015 TÜRKİYE İcra Kurulu Başkanı Mehmet Y. Yılmaz Yayın Direktörü Gökhun Sungurtekin Yayın Yönetmeni (Sorumlu) Şahin Ekşioğlu, [email protected] Görsel Yönetmen Ebru Tiryaki, [email protected] Katkıda Bulunanlar Barış Emre Alkım, Kozan Demircan, Tuna Emren, Hakan Kabasakal Marka Müdürü Seren Urun, [email protected] Ankara Temsilcisi Erdal İpekeşen, 0 312 207 00 71 / 207 00 95 YÖNETİM Tesla ve Küba Genel Yayın Koordinatörü Yeşim Denizel İş Gel. ve Projeler Direktörü GERÇEKTEN rivayet edildiği gibi Einstein “Yaşayan en zeki insan olmak nasıl bir duygu?” sorusuna “Bilmiyorum, bu soruyu Nikola Tüzel Kişi Temsilcisi Ferit Özkaşıkçı Tesla'ya sormalısınız” cevabını vermiş mi, yoksa bu anekdot tamamen Satış Direktörü Orhan Taşkın uydurma mı hiç bilemeyeceğiz. Gerçek olan şu ki Tesla, tanınıp takdir görmek için bir başka bilim insanının referansına ihtiyaç duymaması Finans Direktörü Didem Kurucu gereken bir dahi. Yaşadığı zamanda anlaşılamamış olmasını büyük Üretim Direktörü Servet Kavasoğlu bir serinkanlılıkla karşılamış olsa da, günümüzde kullandığımız pek çok teknolojinin arkasında onun parmağının olduğunu artık herkesin REKLAM bilmesi gerekiyor. Grup Başkanı Viki Habif Grup Başkan Yardımcısı Nil Ertan Aydemir 2 yıl önce yayınladığımız Nikola Tesla'yı anlatan yazımız o kadar ilgi görmüştü ki, geçen süre zarfında bilim dünyasının bu ikonik Satış Müdürü Yonca Gönen, Sevil Hoşman, karakterini tekrar, fakat bu defa farklı ve daha kişisel bir bakış açısıyla Hatice Tarhan, Ebru Elçi sayfalarımıza taşımak istedik. Tel: 0 212 336 53 17, Faks: 0 212 336 53 93 Son dönemde bilim dünyasında adından sıkça sözettiren bir ülke Reklam Teknik Müdürü Nusret Kırımlıoğlu haline gelen Küba, bilim ve sağlık alanında adeta bir devrim yaşıyor. Tel: 0 212 336 53 60 (3 Hat), Faks: 0 212 336 53 90 Planlı ve ciddi bir çalışmayla adım adım bu noktaya gelen ülkenin başarısı, “gelişmiş” ülkelere bile parmak ısırtıyor. Küba'nın başarı Kurumsal İletişim Müdürlüğü Seren Urun öyküsünün altında sadece idealler ve insan sevgisi yok. Bu başarıyı getiren daha pek çok faktör var. Yazarımız Tuna Emren'in kaleme REZERVASYON aldığı bu makaleyi okurken insanlık adına hala umut olduğunu düşünüp mutlu olmamak elde değil. Diğer yandan modern Küba'nın Rezervasyon Tel. 0 212 336 53 00 - 57 - 59 hikayesi akla ister istemez, “acaba köy enstitülerimiz kapatılmasaydı biz de benzer bir aydınlanma yaşayabilir miydik?” sorusunu getiriyor. Rezervasyon Faks 0 212 336 53 92 - 93 Öyle ya da böyle Küba, inisiyatiflerini daha iyi bir sistem kurmak için kullanan becerikli yöneticilerin, halkın da desteğiyle neler Ankara Reklam Tel. 0 312 207 00 72 - 73 yapabileceğine dair harika bir örnek. Bu ay size Ağustos sıcaklarını bile unutturacak bir dergi hazırlamaya çalıştık. Hedef Sayfalar Tel: 0 212 336 53 70, Faks: 0 212 336 53 91 ŞAHİN EKŞİOĞLU Yönetim Yeri Trump Towers, Kule 2, Kat 21-24, 34387 [email protected] Şişli/ İSTANBUL Tel: 0 212 410 31 52, Faks: 0 212 410 32 16 Baskı Doğan Ofset Yayıncılık ve Matbaacılık A.Ş Sanayi Mah. 1650. Sokak No:2 Doğan Me- dya Tesisleri 34850 Esenyurt / İSTANBUL Tel: 0 212 622 19 00 Dağıtım Yaysat A.Ş. Tel: 0 212 622 22 22 Yayın Türü Yerel, süreli, aylık üyesidir © POPULAR SCIENCE dergisi, Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş. tarafından Bonnier Corporation lisansıyla T.C. yasalarına uygun olarak yayımlanmaktadır. © (2012) Bonnier Corporation. Her hakkı saklıdır. Dergide yayımlanan yazı, fotoğraf, harita, illüstrasyon ve konular izinsiz, kaynak gösterilerek dahi kullanılamaz, alıntı yapılamaz. DB Okur Hizmetleri Hattı 0 212 478 0 300 [email protected] DB Abone Hizmetleri Hattı Tel: 0 212 478 0 300, Faks: 0 212 410 35 12 - 13 [email protected] www.doganburda.com Pazar hariç her gün saat 09.00 - 22.00 arasında hizmet verilmektedir. Yazı işleri müdürü Jacob Ward ULUSLARASI REKLAM Yaratıcı yönetmen Sam Syed SATIŞ TEMSİLCİLERİMİZ Burda International Genel yayın yönetmeni Cliff Ransom Italy Sorumlu yazı işleri müdürü Jill C. Shomer Mariolina Siclari, International Advertising Sales Director EDİTÖR KADROSU T. +39 02 91 32 34 66 Makale editörü Jennifer Bogo [email protected] Editoryal Yapım Müdürü Felicia Pardo Kıdemli Editör Martha Harbison Burda Community Network Bilgi editörü Katie Peek, Ph.D. Germany Proje editörü Dave Mosher Vanessa Noetzel Kıdemli yardımcı editörler Corinne Iozzio, T. +49 89 9250 3532 Susannah F. Locke [email protected] Yardımcı editör Amber Williams Michael Neuwirth Editör asistanı Rose Pastore T. +49 89 9250 3629 Redaktörler Joe Mejia, Leah Zibulsky [email protected] Araştırmacılar Kaitlin Bell Barnett, Sophia Li, Austria/Switzerland Erika Villani Goran Vukota T. +41 44 81 02 146 Katkıda bulunan editörler: Lauren Aaronson, [email protected] Eric Adams, Brooke Borel, Tom Clynes, Daniel France/Luxembourg Engber, Theodore Gray, Mike Haney, Joseph Marion Badolle-Feick Hooper, Preston Lerner, Gregory Mone, Steve T. +33 1 72 71 25 24 Morgenstern, Rena Marie Pacella, Catherine [email protected] Price, Dave Prochnow, Jessica Snyder Sachs, UK/Ireland Rebecca Skloot, Dawn Stover, Elizabeth Svoboda, Jeannine Soeldner Kalee Thompson, Phillip Torrone, James Vlahos T. +44 20 3440 5832 [email protected] SANAT VE FOTOGRAFİ USA/Canada/Mexico Sanat yönetmeni Todd Detwiler Salvatore Zammuto Fotoğraf editörü Thomas Payne T. +1 212 884 48 24 Tasarımcı Michael Moreno [email protected] Dijital görüntüler Hiroki Tada

İÇİNDEKİLER 08 Özel Dosyalar AĞUSTOS / SAYI 40 İÇİNDEKİLER Mikroplar KEŞKE BURADA OLSAYDIN 15 Hayatımız mikroplardan korkarak ve kaçınarak geçiyor. Bir yerlerde yanlış Uzayı deneyimlemek için bir rokete DÖNÜŞÜME YARDIM yapıyor olabiliriz. ihtiyacınız yok. Yeni balon gezileri, ÜTFEN ÇEVREYİ KORUYUN SAYFA 36 beklentilerinizi epey yükseğe taşıyabilir. Kuraklık SAYFA 30 California’daki kuraklıkla ilgili 04 / POPULAR SCIENCE cevaplanmayı bekleyen sorular. İLLÜSTRASYON JIM BURN CI OLUN SAYFA 42 GERİL Gelecekten gelen mesajlar Bilimkurgunun 10 parlak yazarı, önümüzdeki yüzyıllarda hayatımızın nasıl olacağını hayal ediyor. SAYFA 48 Hayallerin mucidi: Tesla Günümüzde bilim ve teknoloji adına kullandığımız eşyaların neredeyse hepsinde onun parmağı var. SAYFA 58 Küba’nın 2. devrimi Dünya, Küba’daki sağlık alanında yapılan yeniliklere daha fazla kayıtsız kalamadı. Gerçekte Küba’da neler oluyor? SAYFA 66 En şaşırtıcı savunma mekanizmaları Bu hayvanların birbirinden ilginç savunma mekanizmaları sadece düşmanlarını değil sizi de şaşırtacak. SAYFA 74 Bölümler 03 Editörün Notu 06 Okur Mektupları 07 Artırılmış Gerçeklik Rehberi 08 Megapikseller 92 Soru&Cevap 98 Arşivlerden Şimdi 15Tepeleri zahmetsizce tırmanın 16 Bu ayın takıntıları 17 Lüks ama hafif araç 18 Doğa donanımları her yerde 19 Sanal gerçeklik kamerası 20 Tesla’nın pili 21 Lazer gibi ses 22 Roket bilimcinin sörf tahtası 23 Hidrobot Gelecek 24 Yıldırımın gizemleri 25 Gezegenler arası internet 26 Gıda işinde tahmine yer yok 27 Laboratuvarda elmas üretmek 28 Göklerdeki en maharetli uçak El yapımı 84 Evinizin gözü kulağı 87 Sesle çalışan yangın söndürücü 88 Megabot 89 Kahve beyazlatıcısı patlarsa 90 Şeker kepçesi

TURGUT TARHAN Atlas dergisinin interaktif uygulaması iPad, iPhone ve Android cihazlarda okurlarla buluşuyor. Atlas’a her ay Appstore ve Google Play’den ulaşabilirsiniz. atlasdergisi.com ATLASDergisi AtlasDergisi atlas-dergisi

S İ Z D E N / AĞUSTOS 2015 HA-Rİ-KU-LA-DE! OKUR MEKTUPLARI PopulAr SCIEnCE YAzı İşlErI Sayın Popular Science ekibi, Haziran 2015 sayısının içeriğine bayıldım. Trump Towers, Kule 2 Neredeyse kelime kelime atlamadan okudum ve büyük bir zevk aldım. Kat 21-24, 34387 Emeklerinize sağlık diyorum, saygılarımı sunuyorum. Şişli / İSTANBUL Tel: (212) 478 03 00, Gökberk Gökmenoğlu Faks: (212) 410 32 16 [email protected] OKUR HİZMETLERİ [email protected] ABONELİK, ESKİ SAYI SİPARİŞİ Tel: (212) 478 0 300, Faks: (212) 410 35 12 - 13 [email protected] abone.doganburda.com Proje Yarışması çözmek için uğraşıyoruz. Bu sırada Teşekkürler uygulamanın Android versiyonunu Merhaba, ben Aleyna Kosyer, kullanabilirsiniz. Android cihazınız Merhaba PopSci, benim adim 2000 doğumluyum. Derginizi çok yoksa videolar için: Özge Koç. 19 yaşındayım. başarılı buluyorum fakat benim der- http://popsci.com.tr/category/der- Derginizi 5-6 sayıdır takip giniz için bir fikrim var. Bir yarışma, gi/ adresini takip edebilirsiniz. ediyorum. Bu dergi sayesinde proje yarışması her ay sizin tarafınız- ilgi alanlarımın sandığımdan çok dan günümüz problemleri hakkında Eski sayılar farklı olduğunu farkettim. Bir an bir konu yayınlanacak ve okuyucular önce derginizi alayım diye her ay bu problemi ortadan kaldırmak için Merhaba, Mart 2015 sayınızı satın sabırsızlıkla bekliyorum. Özellikle beyin fırtınası yapıp yeni projeler almak istiyorum fakat internet atom altı buluşlar ve kozmosla ortaya koyacak ve sizin tarafınızdan sitenizde herhangi bir link göreme- ilgili makalelerinizi ilgiyle tekrar birinci seçilecek. Bu birinciye de dim. Ayrıca Ekim 2013’ten önceki tekrar okuyorum. Ayrıca “kendin sizin tarafınızdan belirlenen bir ödül sayılarınıza ulaşmam mümkün yap” sayfasındaki deneyler çok verilecek. Bana sorarsanız bu ödül müdür? İlginiz için teşekkür eder iyi ufkumu açıyor. Böylesine önemli bence en güzel o projeyi gerçek- çalışmalar dilerim. bir fırsatı bize sunduğunuz için leştirmekle olur. En iyi fikir bu diye çok teşekkür ederim. Umarım düşünüyorum. Hem bu şekilde yeni Hatip Çelik hep böyle güzel işler yaparsınız. okuyucular kazanacaksınız hem Sevgilerimle. de tüm dünya adına birçok katkısı Haziran Sayısı olacaktır. İyi çalışmalar. Özge Koç İyi günler, son zamanlar fazla Aleyna Kosyer yoğun olduğumdan dolayı Popular Terimler Science’ın Haziran 2015 sayısını AR uygulaması alamadım, dün baktım ki Temmuz Merhabalar, derginizi yaklaşık 3 sayısı raflara gelmiş. Haziran sayı- aydır takip ediyorum. Her şey çok Sayın yetkili, “PopSci Tur AR” adlı sını nasıl temin edebilirim? Yardımcı güzel, elinize sağlık. Fakat bazı iOS uygulaması açılmıyor, dogan- olursanız çok sevinirim. terimleri araştırmakta zorluk çeki- burda.com/popsci sayfanızda ise son yorum. Çünkü Türkçe dokümanlar sayının verilerini değil 3 ay önceki Tansu YEşilDağ olmayabiliyor. Bu nedenle önemli verileri barındırıyor. Bilgilerinize. terimlerin ve isimlerin İngilizce- Sayın okurlarımız, bu gibi talepleri- lerini yanında yazabilir misiniz? Burçak Özer niz için (212) 478 0 300 numa- Teşekkürler! ralı telefondan Müşteri Hizmetleri Merhaba, maalesef uygulamanın bölümümüzü arayabilirsiniz. Gürkan Soykan iOS sürümü çalışmıyor. Problemi 6 / POPULAR SCIENCE

AUGMENTED TÜRKIYE’DE REALITY BIR ILK ARTIRILMIŞ GERÇEKLİK Artık derginizde video VıDEO seyredebilirsiniz… PS Artırılmış Gerçeklik (Augmented Reality) teknolojisi sayesinde Popular Science’ın sayfaları canlanıyor… Akıllı telefonunuz ya da tablet bilgisayarınız ile sayfalara SEYRET bakın ve sizler için hazırladığımız sürprizlerle tanışın. Bu simgeyi gördüğünüz sayfalarda video izleyebilirsiniz Powered by Aurasma NASIL YAPILIYOR? 1) Apple uygulama mağazasından ya da Google 2) İnternet bağlantısı aktifken uygulamayı çalıştırın. Akıllı cihazınız yoksa Play uygulama mağazasından “PopSci Tur AR” uy- Doğrudan kamera moduyla açıldığını göreceksiniz… İl- gulamasını indirin... Aşağıdaki QR kodları kullanarak gili dergi sayfasının tamamını ekranda görecek şekilde Dergideki Artırılmış doğrudan erişebilir, ya da uygulama mağazaların- telefon ya da tableti sayfanın üzerinde tutun ve kısa Gerçeklik (Augmented da arama yaparak “PopSci Tur AR” uygulamasını bir süre bekleyin. Videonun yüklenmeye başladığını Reality) videolarını bulabilirsiniz. göreceksiniz. doganburda.com/popsci adresinden izleyebilirsiniz 3) Video, telefon ya da tablet ekranında görünen dergi iPhone/iPad sürümü Android sürümü sayfası üzerinde oynamaya başlayacak. Aygıtı yavaş hareketlerle oynatsanız dahi, videonun dergi sayfasın- da belirlenen alanda kaldığını gözlemleyebilirsiniz. 4) Dilerseniz video üzerine parmağınızla çift tıklaya- rak tam ekran yapabilir ve kamerayla dergi sayfası üzerine odaklanmak zorunda kalmadan videoyu daha rahat şekilde seyredebilirsiniz. 5) www.doganburda.com/PopSci adresinde, konuyla ilgili olarak hazırladığımız tanıtım videosunu seyrede- bilirsiniz. POPULAR SCIENCE / 7

M E G A P İ K S E L L E R / AĞUSTOS 2015 HAZIRLAYAN TUNA EMREN FOTOĞRAF ROY KALTSCHMIDT / ABD LAWRENCE BERKELEY ULUSAL LABORATUARI DOĞANIN GÖSTERİŞLİ RENKLERİ Toko Tukan, tropik ormanlarda yaşayan bir kuş türü. 19 santimetre uzunluğundaki gagası ve küçük siyah bedeniyle son derece sevimli görünen bu kuş genelde meyvelerle besleniyor. Tukanlar, çiftleşme dönemlerinde, gagalarıyla lezzetli meyvelerden kopardıkları ufak parçaları birbirlerine uzatarak ağızdan ağıza dolaştırdıkları ilginç bir ritüel sergiliyorlar. 8 / POPULAR SCIENCE

POPULAR SCIENCE / 9

M E G A P İ K S E L L E R / AĞUSTOS 2015 FOTOĞRAF DYLAN O’DONNELL 10 / POPULAR SCIENCE

O AN Uluslararası Uzay İstasyonu’nun saatte 28.800 km. hızla Ay’a çok yakın bir mesafeden geçtiği anın bu büyüleyici görüntüsü, amatör fotoğrafçı Dylan O’Donnell tarafından yakalandı. İstasyon böyle yüksek bir hızla seyrederken, yalnızca saniyenin üçte biri gibi kısa bir zaman aralığında görülebilir olduğu için o anın yakalanması gerçekten çok zor. POPULAR SCIENCE / 11

M E G A P İ K S E L L E R / AĞUSTOS 2015 FOTOĞRAF ROY KALTSCHMIDT / ABD LAWRENCE BERKELEY ULUSAL LABORATUARI ZAMAN İZDÜŞÜMÜ ODASI ABD Brookhaven Ulusal Laboratuarı’nın STAR dedektörü, maddenin yeni bir hali olan kuark- gluon plazması üzerinde deneyler yapmak için kullanılıyor. Plazma, temel parçacıklardan kuark ve bir bozon türü olan gluondan oluşan bir çorba gibi. STAR, Relativistik Ağır İyon Çarpıştırıcısı’nın bir parçası. Kuark-gluon plazması, altın iyonları çarpıştırılarak elde ediliyor. Fotoğrafta, dedektörün zaman izdüşümü odasını görüyoruz. Bu bölüm parçacık çarpışmalarının 3 boyutlu analizini yapmak için kullanılmakta. 12 / POPULAR SCIENCE

POPULAR SCIENCE / 13

M E G A P İ K S E L L E R / AĞUSTOS 2015 FOTOĞRAF NASA KALBİ KIRIK CÜCE NASA’nın New Horizons (Yeni Ufuklar) uzay aracı 10 yıl süren yolculuğun sonunda 14 Temmuz 2015’te Plüton’a ulaştı. Araç, gezegenin 12.500 kilometre yakınından geçerek yüksek çözünürlüklü fotoğraflarını çekti. New Horizons, cüce gezegen Plüton’un ötesindeki Kuiper Kuşağı’na doğru yönelip yakıtı bitene dek çalışmaya devam edecek. 14 / POPULAR SCIENCE

EDİTÖR Michael Nuñez & Lindsey Kratochwill Şimdi TEPELERI İşe bisikletle gidip gelenlerin bayıl- ZAHMETSIZCE dığı şey, vitessiz bisikletlerle dolaşan hipster’lara tur bindirmek. İşte saatte TIRMANIN 45 km hıza erişebilen Stromer ST2 elektrikli bisiklet, bu yüzden şehir EDLEEKSTTREKIKLI bisikletçileri için katıksız neşe demek. 150 kilometre, yani diğer elektrikli STROMER ST2 bisikletlerin iki katı olan menzili saye- Maksimum sinde işi bir kenara bırakıp kendinizi menzil: 150 km dağa tepeye vurabilirsiniz. Ağırlığı: 28 kg ST2’nin kadrosunun alt kısmında FOTOĞRAF Jarren Vink denge için eşit olarak dağıtılmış durumda 48 voltluk bir akü bulunu- yor. Bu da e-bisikletlerde bir ilk. Aynı zamanda geri kazanımlı frenleme sayesinde pil ömrü uzuyor. Dahası, bisiklet hareket halindeyken bir jiros- kop ve bir de ivmeölçer, pil çıkışını ayarlayarak verimi artırıyor. Bisikletçiler elektronik aksesuar- lara da bayılır. Bisikletin üstündeki dâhili dokunmatik ekran hızı ve güç kipini gösteriyor. Sürücü, özel bir profil programlayarak motorun pedala ne kadar yardım edeceğini, pedal hassaslığını ve güç destek düzeyini belirleyebiliyor ya da sonraki kullanımlar için kay- dedebiliyor. Bisiklet aynı zamanda kendi kendine ve veri planı gerektir- meksizin Küresel Mobil İletişim Sistemi’ne, yani GSM ağına dâhil oluyor. O yüzden sü- rekli internete bağlı. Çalındığı takdirde GPS üzerinden akıllı telefonunuzla takip edebiliyor ya da uzak- tan kilitleyebiliyorsu- nuz. Bu arada, Kara Şövalye’ye yaraşır iki tekerlekli şehir içi saldırı aracı gibi görün- mesi de cabası. Hipster’lar çatlasın. DAN KOEPPEL POPULAR SCIENCE / 15

Ş İ M D İ • AĞUSTOS 2015 Takıntılar 1 5 HEr şEyIn DAHA IyIsI vAr 9 LINDSEY KRATOCHWILL 1 DEATH STAR çektiğinde, milyon- 2 4 LIGHT-UP larca denizyıldızını BEACH BALL öldüren bir hastalık UYAYAKUTITLAALKIN 6 DOGTELLIGENT, SWIMWAYS, ROGUE, PENGUIN RANDOM HOUSE, TYSON V. RININGER /PBS; aklınıza gelsin. Bira BRAUN, WASATCH OUTDOORS, LUNA, YALE ÜNİVERSITESİ, BROOKLYN TOOL & CRAFT SwimWays, serinin üreticisi Rogue, bu 3 8 yeni filmi gösterime açık renk birayı girmeden içinizdeki üretmek için Kıyısal 7 10 BIG BLUE LIVE Star Wars fanatiğini Okyanuslar Disip- uyandırıyor. Gezegen linlerarası Çalışma 9 THE MAN BBC ve PBS’in hazırladığı bu yok edici lazerleri Ortaklığı’yla işbirliği WHO WASN’T programda Monterey Körfezi olmasa da, dâhili yapmış. Biradan elde THERE Ulusal Deniz Koruma Alanı’ndaki LED’leri sayesinde bu edilen paranın bir ekosistemin derinliklerine girecek- top hayal gücünüzü kısmı denizyıldızları- Bilim gazetecisi siniz. İki hafta boyunca televizyon, kışkırtacak. nı öldüren hastalıkla- Anil Ananthas- canlı yayın akışı ve sosyal medya rın araştırılması için wamy’nin yeni üzerinden yayımlanacak olan 2 CONNECTED kullanılıyor. kitabı benlik program, izleyicileri kambur COLLAR duygusunu balinaları, su samurlarını, büyük 6 MAP OF LIFE yitiren ve artık beyaz köpekbalıklarını ve diğer DogTelligent firması- yaşamadığını yaratıkları yakından izlemeleri nın Connected Collar Yale Üniversite- düşünen için Batı Sahili’nin vahşi doğasına adlı ürünü hırçın si’nin geliştirdiği bu insanların tuhaf götürüyor. köpek yavrularını uygulama amatör zihnini öykülerle sakinleştiriyor ve öyle çevrecileri ve meraklı anlatıyor. kalmalarını sağlıyor. yolcuları hedefliyor Aygıtın üstündeki ve doğa hakkında ultrasonik hoparlör bilgi edinmeyi kolay- havlamaktan caydıran laştırıyor. Program, bir ses yayıyor ve aynı bulunduğunuz zamanda hem sanal konumu esas alarak, çit, hem de tasma ola- hangi ağaca ya da ör- rak görev yapıyor. neğin kurbağa türüne rastladığınızı teşhis 3 LUNA etmeye yardımcı olu- yor ve civardaki diğer Ömrümüzün çoğunu türler konusunda sizi uykuda geçiriyoruz. uyarıyor. O yüzden de Luna akıllı yatak uykunuzu 7 BRAUN SERIES algılayıcılar aracılı- 9 SHAVER ğıyla takip ediyor. Akıllı ev aygıtlarınıza Braun’un şimdiye entegre olarak ışıkları dek geliştirdiği en ve kombiyi kontrol etkili tıraş makinesi ediyor, böylece en sadece farklı yönler- ideal uyuma ortamını de büyüyen tüyleri yaratıyor. kesmekle kalmıyor, oynar başlığı ve 4 NALBANT serbest hareketli TESTERESİ bıçakları sayesinde bir iki dokunuşta üç Brooklyn Tool & günlük sakalınızı Craft’ın kısa bıçaklı ortadan kaldırıyor. testere tasarımı hem dikine hem enine 8 SURVIVAL kesim yapabiliyor. LACES Testerenin çapraz dişleri ve ölçüm aygıt- Bu ayakkabı bağları ları metrik çevrim sizi her güçlükten yapmanızı ya da alet kurtarıyor. Ekstra edevat çantanıza hiç dayanıklı paraşüt gerek kalmadan açı ipinden yapılmış bu ölçmenizi sağlıyor. bağcıkların içinde balık misinasına 5 WASTED SEA ek olarak, ateş yak- STAR PURPLE manızı sağlayacak PALE ALE kav ve çakmak taşı var. Bir dahaki sefere ca- nınız buz gibi bir bira 16 / POPULAR SCIENCE

Ş İ M D İ • AĞUSTOS 2015 Pahalı karbon fiber ya da ağır çe- elektrikli değişken şanzımanı çalıştı- lik yerine, yeni bir kompozit materyal rıyor. Benzinli kısım ise dört silindirli, Hız Laboratuvarı kullanarak hafif bir şasi üretmiş- 2 litre hacimli küçük bir motor içeri- ler. Ortaya çıkan sonuç, içlerinde yor. İkisi bir araya geldiğinde CT6’ya CADILLAC’TAN yüksek dayanımlı çeliğin ve hafif 335 beygirlik hatırı sayılır bir güç LÜKS AMA HAFİF alüminyumun da bulunduğu 11 farklı kazandırıyor. ARAÇ materyalin bir bileşimi. Bu materyal geleneksel şasiye kıyasla aracı tam Böylece ortaya benzinli mode- Yakıt tüketimi dendiğinde aracın 90 kilo hafifletmiş. lin yarısından az yakıt harcayan ağırlığı genelde sorun olur. Bir şey ne lüks bir melez oto çıkıyor. Fakat denli ağırsa onu yol boyunca hareket Melez motorlu araç (bu sayede gerçek Caddy tutkunları aracın yeni ettirmek için o kadar çok enerji gere- ilk tam boyutlu elektrikli lüks sedan) elektrikli motorunun sağladığı yeni kir. Cadillac mühendisleri bu sorunu yakıt tutumluluğunda yeni bir boyut atikliğe bayılacak. CT6’nın 2 tonluk CT-6’yla çözmeyi hedeflemiş. açıyor. 18,4 kw/saatlik lityum iyon rakiplerinin ise zayıflamak için acilen bataryası, ivmelenmeyi hiç irkilme, bir koşu bandı alması gerekiyor. silkinme olmadan artırabilen bir JOSEPH OROVIC ELMEKETLERZIKLI AYIN TASARIMI 2016 Dodge Viper ACR GM, DODGE 2016 Dodge Viper American Club Racer lir bir uzatmaya, kötücül görünümlü aracın gövdesini aşağı bastırmak için kanatlara ve sökülebilir havalandırma akla gelebilecek her türlü donanıma yarıklarına sahip bir kaput içeriyor. sahip. Arkasında devasa bir karbon fi- Saatte 285 km’lik hızıyla, sokakta ber spoylere, ön difüzör için çıkarılabi- dolaşması yasal olan en hızlı Viper. POPULAR SCIENCE / 17

Ş İ M D İ • AĞUSTOS 2015 VıDEO 2 Parabolik yansı- tıcılar borosilikat Kurulum PS GOSUN SPORT camdan bir tüpü çevreliyor ve 1 SEYRET GoSun’ın taşı- ısıtıyor. Bu tüp nabilir güneş içine koyduğunuz MSR, SE200 sobası, otomobille herhangi bir gıda- COMMUNITY kamp yapanlar ve yı 287 dereceye CHLORINE mangal partileri kadar ısıtabiliyor MAKER için tasarlanmış. ve açık havada 10 dakikada sosis pi- MSR 25 yıldır şirebiliyor. Şirket kampçılar ve ABD geçtiğimiz yıl bu askerleri için ocağın daha ucuz taşınabilir, hafif su bir versiyonunu filtreleri üretiyor. Guatemala’ya Firma bu uzman- götürdü ve burada lığını kullanarak pişirme maliyet- SE200’ü piyasaya lerini hatırı sayılır sürdü. Bu, yemek oranda düşürdü. tuzu, su ve 12 voltluk bir oto- mobil aküsüyle sudaki patojenleri öldürmeye yete- cek kadar klor üreten, böylece 200 litrelik kirli suyu içilebil- ir hale getiren bir klorlayıcı. Sağlık görevlileri bu sayede uzak köylere temiz su götürebilecek. 3 Bankası, bu lam- GL02 modeliyse çeviriyor. Ağırlığın HAYATINIZI baları kullanan kinetik enerjiyle üç saniyelik VE DÜNYAYI GRAVITYLIGHT 780 milyon kadın çalışıyor. düşüşüyse bir KURTARAN DOĞA ve çocuğun günde Lambadan aşağı LED’i 20 dakika DONANIMLARI Gelişmekte 40 sigara içmiş- sarkıtılan 12 ki- yakabiliyor. Şirket olan ülkelerde çesine dumana logramlık bir ağır- bu ürünü elektrik YEMEK PIşIrMEK, su arıtmak, kamp aydınlatmak için gaz lambaları maruz kaldığını lık, doğru akım şebekesine hünerle tasarlanmış aygıtlar gerekir. Fakat bunların standart. Fakat tahmin ediyor. jeneratörüne bağlı erişimi olmayan sadece doğa gezileriyle sınırlı kalması gerekmiyor. bu lambalar hem GravityLight’ın yüksek torklu bir 1.300’den fazla Benzer koşullar gelişmekte olan ülkelerin tümünde pahalı hem de yakında çıkacak tahrik dişlisini konutta test etti. mevcut. Doğa ve kamp malzemesi üreten şirketlerin yıl- ölümcül buhar lardır maceraperestler ve hayatta kalma uzmanları için yayıyor. Dünya geliştirdiği donanımlar artık dünyanın kaynak sıkıntısı çeken yörelerinde kullanılıyor. HEATHER HANSMAN 18 / POPULAR SCIENCE FOTOĞRAF Jarren Vink

Ş İ M D İ • AĞUSTOS 2015 Arka Plan 5.7 2015’te satılacağı tahmin edilen sanal gerçeklik aygıtlarının sayısı (milyon adet) Sanal gerçekliği Other Space’e kadar yüzlerce saatlik gerçek hissettiren çekimde kullanıldı. Fakat asıl yenilik kamera çekimden sonra başlıyor. Çekilen görüntüler düz görünüyor (Jaunt JAUNT VR Facebook, Google, HTC ve bir sürü VR’ın kurucu ortağı Arthur van Hoff buna “2,5 boyutlu” diyor). Normal 3B teknoloji şirketi, sanal gerçekliğe bir şeyler kurcalamaya bayılıyor. 12 filmlerde bir çift stereoskopik kamera yatırım yapıyor. Fakat izleyecek hiçbir yaşındayken Lego ve keçeli kalem her sahnenin iki versiyonunu çekiyor. şey olmazsa sanal gerçeklik (SG ya kullanarak çalışan bir fotokopi aygıtı Bu görüntüler biri sol diğeri sağ göz da İngilizcesiyle VR) başlıkları da yaptı ve bu dehasını değerlendirerek için iki kanala ayrılıyor ve üst üste aşırı abartılmış aletler mezarlığını Jaunt kamerasının prototipini geliştirdi. bindiriliyor. Polarize gözlükler ise boylayacak. Neyse ki film yapımcıları Aygıt, 3B basılı bir gövdenin içinde 16 beyni, derinlik algıladığına inandırıyor. ve prodüksiyon şirketleri gerçekçi adet modifiye GoPro kamerasından Fakat 16 kamera 16 yönü çekince işler sanal deneyimler üzerine çalışıyor. oluşuyor. Jaunt’un 20 kameradan karışıyor. Jaunt da bu yüzden bir sanal Fakat bunun için 360 derece çekim oluşan filosu Paul McCartney’in “Live kamera geliştirmiş. Yazılım, tüm video yapan bir kameradan fazlası lazım. and Let Die” performansından tutun da akışlarını birleştirerek dizinin ortasında Yahoo Screen’in bilimkurgu komedisi tek bir kamera tarafından çekilmiş gibi Sanal gerçeklik stüdyosu Jaunt gösteriyor. Kaydedilen video ise sol ve sağ göz için iki ayrı akışa bölünüyor. Kötü adam üstünüze atıldığında öyle gerçekçi görünüyor ki, izlediğinizin film olduğunu unutup başlığı fırlatabilir- siniz. ANDREW ROSENBLUM POPULAR SCIENCE / 19

Ş İ M D İ • AĞUSTOS 2015 Kenara Çekilin! DEVASA bahar aylarında duyurduğu PİL Powerwall, Kendin Yap projesi falan değil. İnsanların enerjiyi dü- VıDEO şünme ve depolama tarzını değiş- tirmek için tasarlanmış, konutlara PS yönelik, tak çalıştır mantığıyla kullanılan basit bir lityum iyon SEYRET batarya. Nihayet paranızın TESLA POWERWALL Geniş ve eğimli kasası gelecek- yeteceği bir Tesla Boyutlar ten gelme bir yarım sörf tahtasını 130 cm x 86 cm x andırıyor ve tablo gibi duvara Evlerde güneş enerjisinden yararlanmak gerek 18 cm asılıyor. Aygıt talep ve fiyatlar cebiniz gerekse de çevre için iyi. Fakat bu gücü depola- Ağırlık düşük olduğunda şebeke cereya- mak kolay iş değil. Yakın zamana kadar bu iş için binbir 100 kg nından ya da evinizin çatısındaki zahmetle araba akülerini birbirine bağlamak gerekiyor- Renkler: Pro- güneş panellerinden elektrik du. Fakat Tesla Motors’un CEO’su Elon Musk’ın totipler beyaz, çekiyor (paneller ayrıca satılıyor). kömür karası, Bu enerji, güç talebinin yoğun kırmızı ve mavi olduğu ve elektrik şirketlerinin Modeller: 10 fiyatları yükselttiği saatlerde ya da kWs 3.500 dolar, kesintiler sırasında yedek olarak yedekleme için kullanılıyor. 7 kWs 3.000 dolar günlük Powerwall, arkasında yine kullanım için Musk’ın olduğu bir başka şirke- tin, SolarCity’nin çalışma ala- nına uygun. Fakat yaratıcıları, Powerwall’u mümkün kılan şeyin Tesla Motors’un bugüne kadarki araştırmaları olduğunu söylüyor. Powerwall’un birbirinden farklı depolama kapasitesi, fiyatı ve amacı bulunan iki modeli var. Bunlardan 7 kw/saat kapasiteli olanı 3.000 dolar ve günlük güneş enerjisi toplama – deşarj göre- vi için tasarlanmış. 10 kw/saat kapasiteli olan ise 3.500 dolar ve enerjiyi haftalar boyu yedek amaç- lı saklamak için. Her türden dokuz adede kadar Powerwall’u birbirine bağlayarak kapasiteyi artırmak olanaklı. Amerika’da, güneş enerjisi sistemlerinin sayısı az ama giderek artıyor. Güneş enerjisi sistemle- rinin fiyatı düzenli bir biçimde düştüğü için (ABD Enerji Bakanlığı rakamlarına göre 1998’den bu yana fiyatlar her yıl %6-8 arası düşü- yor) analizciler güneş enerjisinin önümüzdeki yıl, fosil yakıtlarının hâkimiyetinde bulunan elektrik şebekesi fiyatlarıyla başa baş duruma geleceğini öngörüyor. Güneş enerjisi meraklılarının da eli boş durmuyor elbette. Musk, 2016 ortasına kadarki tüm Powerwall ürünlerinin tükendiğini söylüyor. Bununla birlikte müşteriler hâlâ internetten sipariş verebiliyor. Tasarruf potansiyeli düşünülürse, beklediğinize değebilir. CARL FRANZEN 20 / POPULAR SCIENCE FOTOĞRAF Jarren Vink

Ş İ M D İ • AĞUSTOS 2015 Harika Çözüm Gürültüyü delip SORUN geçen hoparlörler Sıradan hoparlörler (ister akıllı telefonun hoparlörü olsun ister televizyon ya da rad- yonun) ses dalgalarını, koniden çıktıkları anda etrafa saçar. Tek bir dalga onlarca yüzeyden yansır, diğer sinyallerle çarpışır ve kalitesini yitirerek kulağınıza çamur gibi ulaşır. Bu ses kaosuna ek olarak, çoğu orta sınıf televizyon sesi arkaya ya da aşağı bakan hoparlörlerden verir. O yüzden sesini ne kadar açsanız da bir faydası olmaz. Oyun meraklıları veya televizyon tutkunları bu durumda genelde ses çubuklarından (soundbar) ya da yönlü hoparlörlerden me- det umar fakat bunlar bile yüksek nitelikli ses sunmaz. ÇÖZÜM HyperSound Clear hoparlörleri ses dal- galarını odaklanmış bir huzme kullanarak doğrudan dinleyiciye yolluyor. Hoparlörler standart ses dalgaları gibi hızla ve kolayca dağılmayan ultrasonik dalgalardan fayda- lanıyor. Bu sinyalin içine, sıfır bozulmalı, yüksek doğruluklu ses ekleniyor. Yani bir filmin muhteşem çevresel sesi tıpkı bir lazer gibi, doğrudan kulağınıza odaklanıyor. HyperSound hoparlörleri duyma özürlüler için tasarlanmış ve tıpkı işitme aygıtları gibi, ince ayarın bir doktor tarafından yapıl- masını gerektiriyor. Ne var ki 2014’te oyun ses pazarının devlerinden Turtle Beach, HyperSound’un üretici firmasıyla birleşti ve oyun dünyası, üstü Cheetos kırıntısı kaplı koltuklarına lazerle odaklanmış yüksek duyarlıklı sesin geleceği umudunu taşıyor. MICHAEL NUÑEZ LAZER GİBİ SES SMARTPLATE Aşırı yenilik donatılmış bantlara bayılıyor. Şimdi de makarnayla kepekli makarnayı birbirinden akıl alma yiyecek tüketim alışkanlıklarını ayırt edecek kadar da hassas. Uygulama, AKILLI TABAK, denetlemek için SmartPlate adlı bir size yemeğinize ne ekleyip çıkarmanız ge- APTALCA ürün geliştirmişler. Bu, her öğünün FİKİR kalorisini otomatikman hesaplayan rektiğini söylüyor. Hatta Amerikan Kalp Wi-Fi bağlantılı bir tabak. Tabağın Derneği bile SmartPlate’in üreticisiyle Amerikalılar sağlık konusuna içindeki bölmelerde üç farklı kamera işbirliği yapmış. Yine de SmartPlate’i kafayı takmış oldukları için giyilebilir var. Bunlar nesne tanıma becerisine mikrodalga fırında kullanamıyor, bu- adımsayarlara, sağlıklarını koru- sahip bir akıllı telefon uygulamasıyla laşık makinesinde yıkayamıyorsunuz. mak için ağzına kadar algılayıcıyla birlikte çalışıyor. Her bölümdeki terazi, Bu da sıradan bir oburu bu tabağı porsiyon boyutunu ölçüyor ve sistem almaktan vazgeçirebilir. Çünkü ABD’de toplamda 400.000’den fazla tür yiyeceği çoğu evde mikrodalgada hazır yemek tanıyabiliyor. Buğdaydan üretilmiş ısıtmak için kullanılamayan bir tabak pek işe yaramıyor. FOTOĞRAF Brian Klutch POPULAR SCIENCE / 21

Ş İ M D İ • AĞUSTOS 2015 AUKSSİTYAOSNI Yeni Malzemeler Roket bilimci elinden çıkma sörf tahtası SpaceX’in eski roket bilimcilerinden olan Edison Conner, şimdilerde Varial Surf Technology şirketinin kurucu ortağı ve yıllardan beri havacılık materyalleri kullanarak sağlam bir sörf üretmeye çalışıyor. Ona kalırsa sörf tahtası sektörü- nü altüst etme zamanı geldi de geçiyor bile. Üreticiler 50 yılı aşkın süredir tek bir üretim yöntemini benimsemiş durumda. Sağlamlık ve esneklik için, ağaçtan elde edilmiş (adına “stringer” denen) bir omurga yapıyor, sonra bunu poliüretan köpük kalıbın içine yapıştırıyorlar. Kalıptan çıkan ürün ise zımparalanıyor, ardın- dan fiberglas ve reçineyle kaplanıyor. Conner ve Varial’daki diğer mühendisler ise farklı bir şey yapmanın peşinde. Tahta omurganın yerine helikopter rotor bıçaklarında ve roket itki sistemlerinde kullanılan türden ultra yoğun bir köpük koydular. Köpük, sıradan bir köpükten %30 daha güçlü ve katılığı (modülüs) yedi kat daha fazla. Aynı zamanda %25 hafif. Bu da sörfçüler için kontrolü kolay, daha sağlam bir tahta demek. Varial’ın kimyagerleri, köpüğün polimerleri üstünde oynayarak yüksek derecede kristalleşme elde etmiş. Kristalleşmiş köpük, yapı sahibi, rijit kafes benze- İÇİNE BAKIŞ (yani su üstünde durma yeteneği) VARIAL (2) ri polimer zincirlerinden oluşuyor. daha fazla. “Ultra hafif oldukları Kristalleşme aynı zamanda hücre Varial Köpük için küçük dalgalarda kullanma- duvarlarını inceltiyor. Bu da kimyager- MIKRO YAPıSıNıN ya bayılıyorum,” diyor 2015’te lerin hücreleri daha sıkışık, daha çok 70 kez büyü- Billabong Yılın Sörfçüsü ödülünü açılı (ya da poligonal) hücre yapılarına TüLMüş HALINDE kazanan profesyonel sörfçü Shane sığdırmasını sağlıyor. Söz konusu yapı, KESKIN AçıLAR- Dorian. “Yüzde doksan oranın- geleneksel poliüretan köpüğün ba- DAN VE POLIGON- da küçük dalgalarda ya da baş loncukları andıran gevşek yapısından LARDAN OLUşAN yüksekliğindeki dalgalarda sörf daha sağlam ve daha katı. SıKı BIR HüCRE yapıyorum. O yüzden de bu hafif Sağlamlığın ve dayanıklılığın hari- YAPıSı GöZE çAR- tahtanın hızlı tepkileri muhteşem.” cinde, yeni sörf tahtalarının aksiyonu PıYOR. KöPüğüN RIJIT YAPıSı, MARK ANDERS SöRF TAHTASıNıN DAHA HAFIF, DAHA SAğLAM VE DAHA KOLAY KULLANıLıR OLMASıNı SAğ- LıYOR. 22 / POPULAR SCIENCE

Ş İ M D İ • AĞUSTOS 2015 İCAt ÇıkArAnlAr Hem Denizde Hem Karada Giden Tekne: Hidrobot İhtiyaçlar çözümleri doğuruyor. Mucidimizin amfibi çözümü oldukça pratik KOZAN DEMİRCAN VıDEO PS SEYRET Yalova’nın Çiftlikköy ilçesinde MArinA mAntığı yaşayan hidrolik ustası Salih DEğişiyor Çakan hem karada hem denizde Kendi gücüyle giden bir tekne geliştirdi. Emekli sahile inen olduktan sonra teknesini denize tekneler ve indirmek için kolay bir yol arayan amfibi araçlar Çakan, hidrolik süspansiyonlar marina lojistiğini üzerinde biri önde, ikisi arkada hızlandırabilir. olmak üzere toplam üç adet katla- nabilen tekerlek üreterek bunları ArAmA kurtArmA dıştan takma motorlu teknesine Hem karada monte etti. hem denizde giden hidrobot Salih Çakan’ın teknesi kumsal- afet kurtarma dan denize inerken uçak takımları çalışmalarına hız gibi katlanabilen üç tekerlek kul- kazandırabilir. lanıyor. Yüzme derinliğine ulaş- SALIH ÇAKAN tıktan sonra tekerlekler yukarı 2-3 kilometre mesafeden saatte 8 yapıldığını belirten Salih Çakan, kalkıyor ve dıştan takma pervane kilometre hızla sahile ulaşabilen tek sorunun yeni yatırımcı bulmak devreye giriyor. Kısa mesafelerde teknenin 18 beygirlik benzinli olduğunu söylüyor. Asıl hedefinin kendi gücüyle sahile ulaşan hidro- motoru, hidrobotun denizde tam donanımlı bir yüzen otomo- bot tekneyi taşımak için kamyo- saatlerce yol almasına ve sahil bil yapmak olduğunu söyleyen net ve treyler gerekmiyor. kasabalarına güçlük çekmeden Çakan’a göre, yatırımcı desteğiyle erişmesine imkan veriyor. Amfibi teknenin maliyetini 10 kata kadar Hidrolik sistem ve benzinli tekne, hidrolik yağı soğutmak için azaltmak ve hidrobotu seri üretim motor deniz suyu kullanıyor ve bu da hid- aşamasına getirmek mümkün. Hidrobot, teknenin içine yerleşti- robotun menzilini uzatarak ısınma Ar-Ge çalışmalarını hızlandırmak rilmiş olan tek bir benzinli motor sorunlarını çözüyor. Tekne için amacıyla Mucitler Derneği’ni kuran ve bu motorun güç sağladığı patent alındığını, ayrıca hidrobo- Çakan sponsor bulmak üzere yurt hidrolik sistemle çalışıyor. Yağ ba- tun basında ve televizyon kanal- içi ve yurt dışında temaslarını sınçlı hidrolik sistem bir yandan larında geniş çaplı tanıtımının sürdürüyor. karada tekerlekleri döndüren hid- rolik motorlara güç sağlıyor, diğer yandan da denizde dıştan takma pervaneyi döndürüyor. Hidrobot dalgalı denizde, çamurlu veya engebeli sahillerde karaya çıkışı kolaylaştırmak amacıyla üç teker- li çekiş kullanıyor ve çekiş gücünü korumak için her tekerleğin kendi hidromotoru bulunuyor. Uzun menzilli bir kara taşıtı olarak tasarlanmamasına karşın POPULAR SCIENCE / 23

Gelecek EDİTÖR Breanna Draxler & Jen Schwartz Yıldırım akıl almaz derecede güçlüdür. Düşen bir yıldırım 1.500 megajul enerji barındırabilir ki bu da 100 watt’lık bir ampulü altı ay boyunca yakmaya eşdeğer. Fakat bilim insanları yıldırımların nasıl meydana geldiğini sadece yüzeysel olarak biliyor. San Antonio’daki Southwest Araştırma Enstitüsü’nde heliofizikçi olan Maher A. Dayeh bu durumu değiştirmeye niyetli. Dayeh’in ekibi Temmuz 2014’te pe- şine bakır kablo bağlı bir roketi bir fırtına bulutuna yollayarak bir yıldı- rım tetikledi. On beş ayrı mikrofon, yıldırımın etrafındaki ısınan havanın önce genişleyip sonra sıkışmasını kaydetti. Sonuçta ortaya ne mi çık- tı? Bir yıldırımın ilk akustik imgesi. Araştırmacılar bundan yola çıkarak yıldırımın ne kadar enerji içerdiğini ve bunun ne kadarının ses olarak etrafa yayıldığını hesaplayabile- cek. Dayeh, yıldırımların acımasız olduğunu söylüyor. “Eğer süreci anlamazsak önceden tahmin etmek ve korunmak neredeyse olanaksız.” RACHEL FOBAR FLORIDA TEKNİK ÜNİVERSİTESİ 3.9 NA SA’nın Marshall Uzay Uçuş Merkezi’ne göre her gün Dünya’ya düşen yıldırım sayısı (milyon adet) 24 / POPULAR SCIENCE

G E L E C E K • AĞUSTOS 2015 Anlatı Vint Cerf Gezegenler arası internet üzerine İnternet 30 küsur yıllık ömründe internetin çalışmasını mümkün 50 “İnterneti 1983’te devreye soktuğu- büyük değişim geçirdi. O korkunç kılan protokolleri geliştirdiği için muzda, cebinizde güçlü bir bilgisayar çevirmeli ağ sesi gitti, Ethernet kab- “internetin babası” olarak da bilini- Cisco Systems’in taşıma fikri bilimkurgudan ibaretti. loları ortadan kalktı, Tinder diye bir yor. Bu protokoller bilgiyi paketlere tahminine göre Fakat internet öyle bir gelişti ki, akıllı şey peydahlandı. Sırada ne var peki? bölüp siber uzaya yolluyor, sonra 2020’de interne- telefonların ötesine geçti; gerek sizinle Bunu bilse bilse Google’ın başkan tekrar bir araya getirip ekranınız- te bağlı olacak gerekse birbirleriyle haberleşen akıllı yardımcısı ve internetin bir numara- da görüntülüyor. Cerf, bebeğinin aygıt sayısı nesneleri kapsayacak hale geldi. Bu lı savunucusu Vint Cerf bilir. Cerf, büyümesini, akıllanmasını izledi. (milyar adet) aygıtlar (Nesnelerin İnterneti deniyor) Şimdi de önümüzdeki yıllarda nasıl artık farklı firmaların internet bağlantı- erişkinliğe ulaşacağını hayal ediyor. lı ürünlerinin ahenk içinde çalışmasını sağlayacak standart protokollere DAVID S. HOLLOWAY/ CONTOUR IMAGES/ GETTY “Şu anda çevrimiçi insan sayısı ancak 3 ihtiyaç duyuyor. Pek yakında binalar, milyar civarı. Bu, Dünya’daki herkes demek şehirler ve insanlar algılayıcılarla, yazı- değil. O yüzden daha yapılacak çok iş var.” lımlarla donatılacak. Bunlar kaynakları kontrol edecek, suç olaylarına tepki verecek ya da hayati belirtileri sürekli gözlemleyecek. Böyle bir ortamda makine öğrenimi giderek önem kaza- nacak ve ortaya kaçık robotların değil de, günümüzün Google aramalarından çok daha akıllı sistemlerin çıkma- sını sağlayacak. Her şeyi birbirine bağladığımızda güvenliği ve mahre- miyeti sağlamak güçleşecek. Tacizi durdurmak olanaksız, ama hiç değilse tespit edebilmeliyiz. Daha iyi güvenlik ve kimlik doğrulama teknolojileri geliş- tirmemiz, ülkeler arası siber suçları cezalandırmak için daha iyi uluslarara- sı anlaşmalar imzalamamız gerekiyor. Fakat internet daima politik sınırları ve hatta Dünya’nın sınırlarını aşacak. Daha şimdiden gezegenimizle Ulusla- rarası Uzay İstasyonu (ISS) arasında bir Gezegenlerarası İnternet (Interp- lanetary Internet) bağlantısı uzanıyor. Astronotlar Dünya’yla haberleşmek için bu ağı kullanıyor. Gezegenlerarası Internet giderek gelişecek ve eski uzay araçları bu omurgaya bağlı dü- ğümlere dönüşerek sinyal iletme işini üstlenecek. Uzayda gerçekleşen sinyal kesintilerini ve gecikmeleri önlemek için sağlam protokoller gerekiyor bize. Ben, bağlantının ara sıra kopacağını hesaba katan yeni “Bundle” protoko- lünün geliştirilmesine yardımcı oldum. Bu protokol, kesilen bağlantı tekrar güvenle kurulana kadar veri paketle- rini depolayıp sonra tekrar yolluyor. Birleşmiş Milletler, protokolü uzaya yapılacak insanlı ve robotik keşiflerde standart olarak belirleme aşamasında. İnterneti daha en başından, zamanla genişleyebilecek bir ağlar ağı olarak tasarlamıştık. Öyle de oldu. Gelecekte de öyle olacak.” SARAH SCOLES POPULAR SCIENCE / 25

G E L E C E K • AĞUSTOS 2015 Trend GIDA IŞINDE TAHMINE YER YOK E. coli bakterili ıspanaklar, Listeria’lı 2 4 dondurmalar derken insanın parano- 5 yaklaşıp ne yiyeceğini şaşırması çok 3 normal. Bu kaygı boşuna da değil. Sırf ABD’de bu yıl her altı kişiden biri yiyecekler aracılığıyla taşınan hasta- lıklara yakalanacak. Fakat bir dizi yeni ve yakında çıkacak yiyecek denetleme teknolojisi, buzdolabınızı kirletici- lerden arındırabilir, çöpe atılması gerekenleri ve tabağınızda tam olarak ne bulunduğunu söyleyebilir. HEATHER HANSMAN 1 1 2 3 4 5 33 SÜT ET BALIK ZEYTİNYAĞI SEBZE MEYVE 2013’te Oceana’nın yürüttüğü Çin’deki Pekin Üni- Yiyeceklerin son Ton balığındaki 2012’de yapılan Gıda yoluyla araştırmaya göre ABD’de versitesi’nde bilim kullanım süresi cıva sınırı milyonda bir araştırma taşınan hastalık mağazalarda ve restoranlarda insanları yiyecek statik. O yüzden bir. Fakat bu düzey California’da “saf salgınları gerçek- yanlış etiketle satılan balığın ambalajların üstüne de insanlar sık sık balıktan balığa sızma” diye satılan leştiğinde, kaynağı yüzdesi. yerleştirilecek altın sağlam gıdaları değişiyor. Çoğu ton zeytinyağlarının saptamak aylar nanoçubuk etiket- çöpe atıyor ya da balığı şirketi her %60’ının USDA sürebilir. Lawrence ler geliştirdi. Bu bozulmuş gıda parti balıktan sade- kalite standartla- Livermore Ulusal etiketler, içindeki yiyor. MIT’deki ce birkaç numune rını geçemediğini Laboratuvarı’nda yiyecekle aynı süre kimyagerler et alırken Safe Catch ortaya çıkardı. geliştirilen bir içinde bozulacak bi- paketlerinin içine ton balıklarının Davis’teki Califor- sprey olan DNAT- çimde tasarlanmış. yerleştirilebilen daha balık halinden nia Üniversitesi rax, bitkilerden Renkteki değişiklik, ince bir algılayıcı çıkmadan biyopsi- araştırmacıları, elde edilen DNA’yı sütün bozulduğunu geliştirdi. Metal sinin yapılmasını yağın yeterince saf kullanarak her bir koklamadan, hatta kaplı karbon sağlayan hızlı bir olmadığını göste- tarım ürününün daha da beteri, bir nanotüplerdeki test geliştirmiş. Safe ren aldehitleri sap- hangi çiftlikten yudum almadan da akım, etin çürüme- Catch’in kurucu or- tayan enzim bazlı geldiğini gösteren, anlamanızı sağlıyor. siyle ortaya çıkan tağı Bryan Boches, bir elektrokimyasal takip edilebilir “İlke itibariyle kimyasal maddeler “Ortalama rakama biyoalgılayıcı moleküler barkod etiket, zaman içinde olan aminlerle kar- bile razı değiliz” geliştirdiler. oluşturuyor. bozulan ve hava ge- şılaşınca düşüyor. diyor. çirmeyecek biçimde ambalajlanmış her Size özel “Herkes için geçerli” çözümlerden hoşnut olmayan New York Üniversitesi tasarımcıları buna bir dur diyor. “Gıda SUZANNE LENZER şey (meşrubatlar, gıda etiketlerinin hem hükümetleri hem gıda lobilerini hem de dev şirketleri tatmin etmeye çalışmak yerine, doğrudan tüket- ilaçlar, aşılar ve icileri hedeflemesini istiyoruz” diyor Sam Slover. Geliştirdikleri Sage adlı uygulama, vücut ağırlığınız ve etkinlik düzey- daha nicesi) için etiketi iniz gibi bilgilerden hareketle size özel bir gıda etiketi üretiyor. Eğer fıstığa alerjiniz varsa riskli ürünleri işaretliyor. Eğer kullanılabiliyor” cheesecake’i biraz fazla kaçırdıysanız eritmek için koşu bandında fazladan kaç dakika koşmanız gerektiğini de söylüyor. diyor araştırmacı Chao Zhang. 26 / POPULAR SCIENCE FOTOĞRAF Sam Kaplan

G E L E C E K • AĞUSTOS 2015 Uzman Görüşü Elektronik aygıtları soğutmak için laboratuvar yapımı elmas 5 Berrak ve ışıl ışıl elmas- 72 IIa, dünyanın lar nadir bulunur. Albe- en büyük elmas nilerini de kısmen buna üretim tesisini Mart borçludurlar. Bugün ma- ayında Singapur’da denlerden çıkarılan elmas- açtı. Tesis, elmas lar bundan milyarlarca yıl madenciliği için önce meydana geldi. Fakat gereken enerjinin yeni bir yöntem, kuyumcu- yarısını harcaya- lukta kullanılacak nitelikte rak yılda 300.000 elması sipariş üzerine, üç karattan fazla elmas ayda üretebiliyor. Bunlar üretiyor. Üstelik doğal elmaslardan farksız çevreye verdiği zarar ve fiyatları %30-40 daha çok daha az. Çıplak düşük. Anlayacağınız, gözle bu elmasları nişan yüzüğü arayanlara doğal elmastan ayırt gün doğdu. Üstelik sade- etmek olanaksız. ce onlar değil, elektronik Yine de kuyumculuk üreticileri de kârlı çıkacak. sektöründe kulla- nılmaları biraz zor. REBECCA HARRINGTON Zaten bu sektörde kullanılan elmasın Yıllık elmas satış %1’inden azı yapay hacmi (milyar elmas. “Objektif dolar) olarak bakıldığında bir fark olmasa da, 123 4 “Eğer makine yapay elmaslara kullanmadanElmasları daha da ‘sahte’ yaftası Hindistan ve Çin Neyse ki elmaslar la- Elmas, bilinen en saflaştırmak için vuruluyor” diyor gibi ülkelerdeki boratuvarda da üre- sert materyaller- IIa Technologies, aradaki farkı Yale Üniversitesi’n- büyüyen orta sınıf tilebiliyor. 1950’lerde den. Yüksek dozda de Müşteri İçgörü yüzünden, elmasa bilim insanları, radyasyondan adına kimyasal buhar Merkezi müdürü olan olan küresel talep elmasların yeraltında etkilenmiyor ve anladığını iddiabiriktirme yöntemi Ravi Dhar. artıyor. Fakat son oluşmasına yol açan bağışıklık sistemini on yıldır büyük bir yoğun ısı ve basıncı tetiklemiyor. O denilen süreci daha 6 elmas madeni keş- yeniden yaratarak yüzden de inşaat, eden varsa bilin kida geliştirmiş. Vakum PURE GROWN DIAMONDS fedilmedi. 2019’a ilk elmasları üret- nükleer mühendis- Elmasın eşsiz ter- gelindiğinde talebin mişti. Bu taşların lik ve tıp alanlarında odasında tırnak mal yalıtkanlığı onu arzı %5-6 aşması genelde rengi bozuk, çok faydalı. 2013’te yalan söylüyordur.”inceliğinde bir elmas elektronik ürünler bekleniyor. boyutlarıysa küçük sanayi sektöründe için mükemmel bir oluyor. Hatta bazı 1.500 ton civarı “tohumunu” mikrodal- soğutucu yapıyor. durumlarda ortaya elmas kullanıldı. ga ışınlarına, metan Elmas, yarıiletken- sadece elmas tozu Bunun %99’u suni lerde kullanılan si- çıkıyor. elmastı. ve hidrojen gazlarına —ARIEL BARUCH, LABORATUVARDA likondan daha fazla akım taşıyabiliyor maruz bırakıyorlar. ve iki kat fazla ısı aktarabiliyor. IIa, Bunlar da üst üste ÜRETILMIŞ ELMAS SATAN DIAMONDS aşırı ısınmayan, daha küçük, daha karbon bağı katman- BY ISRAEL STANDARD ŞIRKETINDE güçlü aygıtları ola- naklı kılacak elmas ları oluşturuyor. MÜCEVHERCI. plakalar üretmeye çalışıyor. IIa’nın kullandığı tekniğin mucidi fizikçi Devi Shanker Misra, “Biraz zaman alacak,” diyor, “ama ileride silikonun ye- rine geçeceğinden umutluyum.” POPULAR SCIENCE / 27

G E L E C E K • AĞUSTOS 2015 Konseptler & Prototipler ÖZELLİKLER Savaş menzili: Yüke bağlı olarak 1.470 km Yük: Dört mürettebat ve 14 adede kadar asker ya da 6 ton kargo Hız: 280 knot yani saatte 510 km 2 4 3 6 GÖKLERDEKI EN program müdürü olan Keith Flail, MAHARETLI “Ordunun, savaş gücünü daha UÇAK hızlı yansıtmasını sağlayacak olanaklara ihtiyacı var,” diyor. Geleceğin mücadeleleri daha Yani taktik manevralar için havada hızlı, daha çevik ordu kuvvetleri asılı kalabilen, ama aynı zamanda gerektirecek. Nokta atışlar ve özel “uzaklığın tahakkümünü” aşabilen kuvvetler gibi. Bell Helicopter’da bir hava aracına. V-280 Valor bunu başarıyla yapabilir. Eğik rotor tasarımı aracın helikopter gibi dikey inip kalkmasını veya iki motorunu öne eğerek per- vaneli uçak gibi öne doğru uçmasını sağlıyor. Araç, hantal kuzeni VS-22 Osprey’den daha güvenli ve çevik. 28 / POPULAR SCIENCE

1 1 5 AERODINAMIK MOTOR “Müttefiklerimiz asla iki tarafın eşit BEŞIKLERI olduğu bir mücadeleye girmemeli.” Daha büyük ve daha az çevik olan V-22 KEITH FLAIL, BELL HELICOPTER’DA GELECEĞIN DIKEY KALDIRMA PROGRAMI MÜDÜRÜ Osprey’in aksine, V-280’in motorları ve şanzımanları sabit kalırken sadece rotor- İLLÜSTRASYON BELL HELICOPTER Ayrıca ordunun şu anki yük atı kara kuvvetlerinin gelecek nesil ları eğiliyor. Bu da hareketli parça sayısını diyebileceğimiz Black Hawk’ın iki rotorlu araç ailesini geliştirmeyi azaltıyor, motoru gövdeden uzaklaştıra- katı hıza ve savaş menziline sahip planlayan Geleceğin Dikey Kaldır- rak uçağa binip inmeyi daha kolay, daha olan V-280, ABD kara kuvvetlerinin ma Programı’nda başı çekiyor. Eğer güvenli kılıyor. erişim kapsamını büyük oranda seçilirse V-280 ya da ona benzer artırabilir. bir şey, 2030’da göklerde dolaşıyor 2 olabilir. CLAY DILLOW Bell Helicopter’ın tasarımı ABD KARBON ROTOR BIÇAKLARI İlk kez kullanılan tümüyle karbondan oluşan eğik rotor bıçakları V-280’i hafifletip özellikle de düşük hızlarda manevra becerisini artırıyor. Aynı zamanda yan rüzgârlarda kararlılık sağlayıp uçağın göv- desine bağlı kargoyu etkileyen pervanenin oluşturduğu aşağı akımı azaltıyor. 3 KONTROLLÜ UÇUŞ Geleneksel helikopterlerde pilotun uğra- şının büyük kısmı aracı dengede tutmak içindir. V-280’in gelişmiş bilgisayar kontrol- lü uçuş sistemleri, bu işin çoğunu uçuş bilgisayarlarına yıkıyor. Bu da özellikle iki uçuş kipi arasında geçiş yaparken faydalı. 4 DÜZ KANAT Çoğu jete V şeklini veren ok kanattan farklı olarak, Bell mühendisleri içinde tek bir tahrik milinin bulunduğu bir düz kanat tasarlamış. Bu da motorlardan biri bozulsa bile diğerinin iki rotoru çalıştırmasına izin veriyor. 5 DURUMSAL FARKINDALIK Pilotun vizöründeki bir baş üstü ekranı, aracın dışındaki altı kameradan gelen gö- rüntüyü birleştiriyor. Bu da pilotun duvarla- rın dışını ya da uçağın arkasını görmesine izin veriyor. 6 MODÜLER YÜK BÖLMESI Yük bölmesi V-280’i hızlı bir savaş helikop- terine dönüştürecek silah sistemlerini ta- şıyabilir. Yakın hava desteği silahları savaş sırasında yük bölmesi kapılarından dışarı uzatılabilir ve seyir sırasında sürtünmeyi azaltmak için uçağın içine geri çekilebilir. POPULAR SCIENCE / 29

World View Experience, yolcuları 2017’de stratosfere çıkaracağını söylüyor. 30 / POPULAR SCIENCE

İLLÜSTRASYON WORLD VIEW EXPERIENCE AĞUSTOS 2015 Keşke Burada Olsaydın Uzay deneyimi tatmak için rokete gerek yok. Daha yavaş, daha sakin bir yöntem geliştiriliyor. Üstelik içecekler de bedava. Kalee Thompson POPULAR SCIENCE / 31

Helyum dolu bir balon, Zero2Infinity’nin turist G kapsülünü yeryüzünden 22 mil (35 km) yukarı taşıyacak. önce gerçekleştirmeyi planlıyorlar. Barselona’dan Zero2Infinity ve Çin’den Space Vision da önümüz- deki birkaç yıl içinde yolcularını uçurmayı tasarlıyor. Bu firmalar biletlerini sırasıyla 125.000 ve 80.000 dolara satıyor. Fiyatlar el yakıyor ama Virgin Galactic’in yörünge altı uzay uçağında bir kişilik koltuk parası olan 250.000 doların ya da Space Adventures’un Uluslararası Uzay İstasyonu’nda bir hafta için istediği 50 milyon doların yanında lafı bile olmaz. Geçtiğimiz Ekim ayında Alan Eustace, New Mexico çölünden Sonuçta, balonlar uzay turizmi- kayışların gıcırtısı dışında hiç ses çıkarmadan havalanarak nin daha kapsamlı bir halini suna- uzaya yükseldi. Google’da çalışan 57 yaşındaki bilgisayar bi- bilir. “Yukarıya sakince, çok yavaş çıkıyor ve yine sakince, yavaşça limcisi, 120 kiloluk bir basınçlı uzay kıyafeti giymişti ve kuru iniyorsunuz. Orada saatlerce kalı- temizleme poşeti kadar ince bir polietilen balonun altına ası- yorsunuz,” diyor MacCallum. İniş ve lıydı. Balon güzelce göğe yükselirken içindeki küçük helyum kalkış sırasında aşırı yerçekimine maruz kalınmadığından sağlık kısıt- baloncuğu genişlemeye başladı ve kat ettiği her kilometrede lamaları en alt düzeyde. Midenizin balonun şekli değişti. İlkin gevşek bir dörtgen halinde göğe bulanması sorunu da ortadan kalkı- yor. Çiftler yakın uzayda evlenebilir doğru bir denizanası gibi uzandı, sonra pürüzsüz ve şişkin ya da ebeveynlerin doğum günü bir damla biçimi aldı. Daha sonra, Eustace hedefine yani burada kutlanabilir. World View gezegen yüzeyinden 25 mil (40 km) irtifaya tırmanınca balon daha şimdiden, gelecekteki uçuşlar için 7.500 dolar kapora alıyor. “Baş- da futbol stadı büyüklüğünde, ışıl ışıl parlayan, kusursuz bir vurup tüm kapsülü kapatan aileler küreye dönüştü. oldu,” diyor MacCallum. “Yanınıza çocuklarınızı, anne babanızı da ala- bilirsiniz. Facebook’ta bunun üstüne hiçbir durum güncellemesi olamaz: Tüm aile uzayda.” Eustace’in üstünde uzayın karan- mel bir mekanizma,” diyor Eustace. “YANINIZA 2002’de, Scaled Composites İLLÜSTRASYON ABACO DIGITAL/IGNACIO FERRANDO/ZERO2INFINITY lığı, altında ise insanları yıllardır “Dengesi kusursuz, yükseliş sıra- ANNE firmasının özel uzay uçuş- bu kadar yükseğe çeken şey, yani sında kesinlikle gürültü ve titreşim ları için 10 milyon dolarlık bir görenin ruhunu damgalayan, yok.” Gereken irtifaya vardıktan Ansari XPRIZE ödülünü Dünya’nın yuvarlak görüntüsü sonra yolcular bir yandan basınçlı kazanmasından iki yıl önce, uzanıyordu. kapsülün konforunu yaşayacak, bir Çoğu kişi için Eustace’in uçuşu, yandan da rüzgârla sürüklenecek. BABANIZI, Zero2Infinity’nin kurucusu José uzay çağının başlangıcından beri Birkaç saat sonra da kanat biçimli ÇOCUKLARINI- Mariano Lopez-Urdiales, okulunda hep roketlerin ateşli kükremesiyle bir parafoil altında Dünya’ya doğru ZI ALABILIRSI- “Uzay Turizminin Gelecekteki Geli- özdeşleştirilmiş uzay yolculuğunun ağır ağır inecekler. NIZ. şiminde Balonların Rolü” başlıklı bir antitezi. Cebi şişkin müşterilerini çalışma hazırladı. Onun hesabına uzayın kıyısına götürmek için Taber MacCallum, Eustace’nin FACEBOOK’TA göre stratosfer balonculuğu yıllık kıyasıya yarışan Virgin Galactic, StraEx görevinin stratosferde balon 10 milyar dolar hacimli bir sektöre turizminin “tek kişilik” bir versiyonu BUNUN ÜSTÜNE XCOR Aerospace ve Blue Origin olduğunu söylüyor. O ve ortağı Jane HIÇBIR DURUM dönüşebilir. Turistleri bu irtifaya gibi ilk özel uzay uçuşu firmaları, Poynter, Eustace’nin uçuş planını çıkarmak için gereken teknolojinin astronotların yaşadığı türden yöneten ve yaşam destek sistemini GÜNCELLEMESI büyük kısmı, Lopez-Urdiales’in de bir deneyimi vaat ediyor. Fakat inşa eden Paragon Uzay Geliştirme OLAMAZ: belirttiği gibi, zaten kendini kanıtla- alternatif bir uzay yarışı daha var. Şirketi’nin başındalar. İkili bunun TÜM AILE mış durumda. Aynı zamanda bunlar Avantajı da ağır ve sakin oluşu. Az ardından Tucson Arizona’da World UZAYDA.” el yakmıyor ve temini kolay. sayıda yeni firma, turistleri stra- View Experience adlı bir şirket kur- Roketle uçuş ise tam tersine, hem tosfere devasa balonlarla taşımak dular. Amaçları müşterileri kişi başı zor hem de pahalı. Kamuoyu bunu için birbiriyle yarışıyor. “Balonlar 75.000 dolara 100.000 feet (30 km) geçtiğimiz sonbaharda, Virgin Ga- yerden havalanmak için mükem- yükseğe taşımak. İlk uçuşu 2017’den lactic’in SpaceShipTwo aracı Mojave 32 / POPULAR SCIENCE

ILLUSTRATION PHOTO BY CREDIT HERE AĞUSTOS 2015 Keşke Burada Olsaydın Çölü üstünde patlayıp bir pilotun ölümüne yol açınca tekrar anımsa- dı. “Bir roketi fırlattığınızda 10.000 farklı şey olabilir ve bunlardan sadece biri iyidir,” diyor kısa süre önce Zero2Infinity’ye danışmanlık yapmaya başlayan eski NASA ast- ronotu Michael Lopez-Alegria. Ona göre, balonlarla “o kadar yükseğe o kadar hızlı tırmanmıyor, sisteme çok fazla enerji yüklemiyorsunuz.” Virgin Galactic neredey- se 330.000 feet’e, yani uzayın eşiği olarak kabul gören 100 km sınırının hemen ötesine kadar yükselmeyi planlayadursun, balonlar en fazla 100.000 feet’e, yani 30 km’ye çıkacak. Aradaki fark o ka- dar da büyük değil. “Bu irtifada at- mosferin %99’unu geride bırakmış oluyorsunuz,” diyor şu anda World View’un uçuş operasyonları müdü- rü ve uzay mekiğinin eski kuman- danı olan Mark Kelly. “Bir vakumun ve uzayın karanlığının içindesiniz.” Lopez-Alegria’nın balonların daha tehlikesiz olduğu görüşüne o da katılıyor. “Eğer insanları o yüksek- liğe çıkarmayı basitleştirirseniz en azından teorik olarak bu işi çok daha güvenli yapabilirsiniz.” Balonların basit doğası çok uzun süredir insanları cezbediyor. 1931’de Auguste Piccard ve Paul Kipfer, basınçlı bir kapsülle stratosfere tırmanmıştı. Bu olay Popular Science’ın Ağustos 1931 sayısın- da “kurguyu aşan bir serüven” olarak nitelenmişti. O zaman şöyle demiştik: “On yedi saat sonra, artık hayatlarından umut kesilmişken 52.000 feet’ten (15,6 km) sapasağlam geri döndüler ve havacılıktaki tüm irtifa rekorlarını kırdılar.” 1950’lerde yeni rekorlar kırıldı. Sonra 1960’ta ABD Hava Kuvvetleri’nden Yüzbaşı Joe Kittinger 30,8 km yükseğe çıktı. 52 yıl boyunca kırılamayan bu reko- ru Avusturyalı hava dalışçısı Felix Baumgartner Ekim 2012’de, 38,4 km ile aştı. Eustace ise Baumgartner’ın bu rekorunu iki yıl sonra geçerek 40,7 km yüksekliğe erişti. Tıpkı kendinden önceki Kittin- ger ile Baumgartner gibi, Eustace de kısa bir süreliğine stratosferde POPULAR SCIENCE / 33

süzüldü ve “büyüleyici” dediği man- zaranın keyfini çıkardı. “Işığın at- mosferin farklı katmanlarında nasıl dağıldığını izlemek harikaydı,” diyor. Eustace daha sonra balonu bıraktı ve Dünya’ya sadece uzay kıyafeti tarafından korunarak geri düştü. Vücudu saatte 1.315 km hıza erişerek ses hızını aştı; daha sonra atmosfer yoğunlaşınca açılan bir paraşüt dü- şüşünü yavaşlattı. Balonlu turizmin bu yeni yönteminin tutulması için World View kapsülündeki (buradaki sadece bir model) yolcu- şirketlerin müşterileri sadece nasıl ların fotoğraf yüklemek için internet bağlantısı da olacak. yukarı çıkaracağını değil, nasıl indi- receğini de düşünmesi gerekiyor. Stratosfere balonla yapılan bir yolculuk üç kısımdan oluşuyor: köpek ya da maymun gönderilirdi,” mek. O yüzden de şirketlerin bir acil Havalanma, belli irtifada keyifli bir diyor.) Kameralar ve algılayıcılarla durumda güvenlikle konforu nasıl seyir ve Dünya’ya dönüş. İlk kısım donatılmış robot, Zero2Infinity dengeleyeceklerine karar vermesi kolay. Ticari uçuşlar için World View mühendislerinin yolcu deneyimini gerekli. çapı 120 metreyi aşan, Eustace’yi anlamasına yardımcı oldu. Robot, Baumgartner’ı stratosfere taşı- taşıyanla aynı boyutta bir balon KAPSÜLDE dış duvarı kaplayan pencerelere yan basınçlı kapsülü inşa eden Sage kullanmayı planlıyor. Fakat bu BIR BAR baktığında yansımanın görüşü Cheshire havacılık şirketinin sahibi balon 4 tonluk bir turist kapsülü kapattığı fark edildi. Lopez-Urdiales Art Thompson, “En azından pilotun taşıyacağından o kadar yükseğe VE BIR DE bu bilgi ışığında muhtemelen pence- uzay kıyafeti giymesi gerekli,” diyor. tırmanması gerekmiyor. StratEx TUVALET relerin konumunun değiştirileceğini “Araçta bir sorun çıkarsa pilot duru- görevi sayesinde, World View böyle söylüyor. mu kontrol edebilmeli.” Thompson’a bir balonu gönderme konusunda OLACAK VE göre en akıllı strateji turistleri de deneyimli. MÜRETTE- World View ise iki yanında uzay kıyafeti giymeye ikna etmek. lombozlar dizili uzunlamasına Zero2Infinity ise iki farklı amaçla BAT HEM bir kapsül tasarlıyor. Küçük bir Elbette uzay kıyafetleri de eğitim insansız balon testi yapıyor. Bunlar- BARMEN Winnebago büyüklüğündeki kap- gerektiriyor ve astronot gibi görün- dan biri stratosfer turizmi, diğeriyse HEM DE TUR sülde altı yolcu, bir pilot ve bir de mek, 30 km yüksekte çocuğunuzun ticari uydu yerleştirme sistemi. REHBERI mürettebat bulunacak. Yolcuların elini tutmak ya da kokteylinizi WORLD VIEW EXPERIENCE; SSPL/GETTY IMAGES, WORLD VIEW EXPERIENCE, XCOR AEROSPACE Aynı zamanda, her iki uygulamaya ROLÜ kalkış ve inişte emniyet kemerlerini yudumlamak kadar keyifli değil. da uyarlamayı düşündüğü simit bağlaması gerekse de yolculuğun Bu noktada, şirketler bir sorun biçimli bir araç tasarlamış. Bu ara- ÜSTLENE- büyük kısmı hafif meltemde gölde çıkarsa kapsülü sağ salim indirme cın turist taşıyacak versiyonunun CEK. yelkenliyle gitmek gibi rahat bir becerilerine güveniyor. Bunun için adı Bloon ve iki pilot, dört de yolcu şekilde geçecek. 30 km yüksek- de hantal kıyafetlere ya da serbest alacak büyüklükte. Şirket şimdiye te rüzgârın hızı saatte 210 km’yi düşüş becerisine gerek yok. kadar bunun yarısı büyüklükte bir geçiyor ancak bu hızı kapsüldekiler Yolculuğun üçüncü aşaması olan prototip inşa etti ve küçük, insansı algılamayacak. Çünkü tek referans dönüş, en zoru. O yüzden de World bir robotu yakın uzaya yolladı. noktası olan Dünya hiç kıpırdamı- View, kapsülleri Dünya’ya taşıya- (Lopez-Urdiales, “Eskiden olsa yor gibi görünecek. MacCallum, cak olan parafoil’lara odaklanmış kapsülde bir bar ve bir de tuvalet durumda. “Bir piste uçup önceden bulunacağını söylüyor. Mürettebat belirlenmiş bir yere yavaşça inecek ise aynı zamanda barmenlik ve tur kadar menzil istiyoruz,” diyor rehberliği yapacak. MacCallum. “Bunu daha önce 30 Hem MacCallum hem de Lo- km yükseklikten yapan hiç olmadı.” pez-Urdiales, balon turizminin uçuş Yüksek irtifada hava o denli seyrek sırasınca normal kıyafet giyilebilen ki, birçokları bunun mümkün bir ortam sağlaması gerektiğini dü- olabileceğini bile düşünmüyordu. şünüyor. “Hedef herhangi bir eğitim Fakat şirket insansız parafoil’ları veya uzay kıyafeti olmaması,” diyor 30 km’den üç kez, her seferinde 45 MacCallum. “Tıpkı küçük bir açık- kilo yükle uçurdu. Bu yaz işi bir lamanın ardından yola çıktığınız adım ileri götürüp ona katlamayı ticari yolcu uçakları gibi olmalı.” ve GPS kılavuzlu yeni sistemi, Fakat basınçlı kapsülün dışındaki ABD’nin güneybatısında 450 kilo Fizikçi Auguste Piccard 1932’de stratosfere ikinci ortam ölümcül. Bu ortama maruz yükle test etmeyi planlıyorlar. “Her balon yolculuğunu yapmaya hazırlanırken. kalmak neredeyse anında ölüm de- şey rayında giderse bu yılsonunda 34 / POPULAR SCIENCE

Hayatınızın gezisi AĞUSTOS 2015 Uzay turizmi, biletin maliyetine ve serüven zevkinize bağlı Keşke Burada Olsaydın olarak farklı deneyimler sunuyor. İşte bunlardan ikisi. tam uçuş ağırlığında, yani 4 tonluk STRATOSFER BALONU bir kapsülü yeteri kadar büyük bir parafoil’la uçuracağız,” diyor ŞİRKET: 1 Kapsüle gün 2 Yükseliş saatte gezegenleri ve kapsül balondan MacCallum. World View doğmadan yaklaşık 17,5 km takımyıldızları ayrılıyor ve 30 Experience birkaç saat önce hızla, yavaş ve sa- gösteriyorlar. Çok metrelik bir ya- Zero2Infinity’nin yine bu BİLET biniyorsunuz. Sizi kince gerçekleşi- geçmeden güneş maç paraşütüyle yıl için planlanan uçuş- FİYATI: stratosfere taşıya- yor. Farkında bile doğuyor ve 30,4 pilot kontrolünde larının bir odak noktası 75,000 $ cak olan polietilen olmuyorsunuz. km aşağıda, kıv- süzülüyor. Rüzgâr, da kapsülden canlı video balon kule gibi Balonun içindeki rılarak giden bir balonu birkaç yüz yayını yapacak olan göğe uzanıyor. Bir helyum genişle- yara izini andıran kilometre sürük- yüksek hızlı telemetri bağlantısını koltuk seçiyorsu- dikçe o uzun ve Büyük Kanyon’u lemiş olduğundan, denemek. Şirketin bir diğer kolu nuz ama aslında ince damla şekli, aydınlatıyor. Pilot, dönüş yolunda da geleneksel hava araçları için bir şey değişmiyor yerini gergin bir Dünya’ya ilk defa parafoil bu mesa- kurtarma amaçlı kullanılabilecek çünkü tüm kol- yuvarlağa bıra- uzaktan bakmanın fenin büyük kıs- dev parafoil’lar geliştiriyor. Bunlar tuklar manzarayı kıyor. Bir buçuk insan algısında mıını kat ediyor. turist kapsülleri için kullanılandan görebilmeniz saat sonra balon yol açtığı duygu- Pilot tüm dikkatini çok daha büyük olacak ancak için 360 derece 30 km yüksekliğe sal dönüşümü, uçuşa veriyor. Lopez-Urdiales, bir teknolojinin dönüyor. Eski çıkıyor. Kapsülde yani “sorgulama Çünkü eğitimini birden çok uygulama alanının bir astronot olan istediğiniz gibi etkisi”ni ilk dene- aldığı asıl kısım bulunmasının risk ve maliyeti pilotunuzun ver- gezinebilir, bir yimleyişini anlatı- bu. Bunu küçük ve düşürürken gelişimi hızlandırdığını diği beş dakikalık kokteyl içebilir ya yor. Telefonunuzu kesinlikle hiçbir söylüyor. brifingin ardından da tuvaleti kulla- çıkarıp bir fotoğraf ses çıkarmayan araç yükselmeye nabilirsiniz. çekiyorsunuz, bir uçağın içinde Turistlerle yolculuk sırasında başlıyor. 3 Araç bu irtifada stratosferden bir olmaya benzetebi- parafoil’lar hiç değilse kısmen sürükleniyor. özçekim. lirsiniz. Süzülerek pilotlar tarafından yönlendirilecek, Yumuşak ve 4 İki saat sonra iniş bir saatten o yüzden iki firmanın da insanlı nazik bir hareket pilot balondaki az sürüyor ve test uçuşu gerçekleştirmesi ge- bu. O yüzden de helyumu salıve- kalkıştan tam beş rekli. Bu test pilotlarının bir kısmı pilotlar “yelken rerek alçalmaya saat sonra, bir muhtemelen eski NASA pilotları açma” diyor. Size başlıyor. Sonra havaalanına inmiş olacak. Kelly, kendisi gibi daha önce oluyorsunuz. uzay mekiği uçurmuş kişilerin işe sıfırdan başlamayacağını söylüyor. ROKET MOTORLU UÇAK Zira uzay mekiği de motorsuz alçalıyor, planör gibi süzülüyordu. FİRMA: 1 Lynx yörünge nuz. Kaskınızdaki atmosferde 75 de- 4 Beş dakika Ayrıca parafoil ve kapsül ikilisinde XCOR altı uzay uçağının telsizden hava tra- recelik açıyla yük- sonra iniş başlı- olduğu gibi, yaratabildiği kaldırma Aerospace kalkışından he- fik kontrolörünün seldikçe arkanıza yor. Yerçekimi, karşılığında çok da sürtünme oluş- BİLET men önce emniyet sesi duyuluyor: yapışıyorsunuz. eskisinden de turuyordu. Eğitim için Kelly bu yazı FİYATI: kemerlerinizi “Kalkış izni veril- Altimetre hızla şiddetli biçimde uçaklardan aşağı atlayıp küçük 100,000 $ bağlıyorsunuz. di. Üç… iki… bir… 330.000 feet’e geri dönüyor. At- bir parafoil’la uçmayı öğrenerek Daha öncesinde Ateşleme.” (100 km) tırmanı- mosfere giriş hem geçirecek. World View pilot ekibini ILLUSTRATION PHOTO BY CREDIT HERE tıbbi kontrolden 2 Uçağın kıçındaki yor ve Dünya’nın hızlı hem de sert. oluşturma görevi ona verilmiş ve iki günlük dört adet roket yüzeyi kaybolup En üst noktasında, olsa da, en azından ilk insanlı test eğitimden geçmiş, ateşleniyor ve gidiyor. yerçekiminin dört uçuşlarından birini kendi yapmayı G kuvvetine karşı uzay aracı kük- 3 Bir anda her şey katı kuvvete ma- ve stratosfere yapılacak ilk ticari koymak için sığ reyerek pistten gidiyor, geriye sa- ruz kalıyorsunuz. yolculuğun pilotu olmayı planlıyor. soluma gibi tek- havalanıyor. 60 dece siz ve uzayın Lynx atmosferi nikleri öğrenmiş saniye içinde ses karanlığı kalıyor. yakaladığında bu Kelly, kendisini World View oluyorsunuz. hızını aşıyorsunuz Yerçekimi artık kuvvet hafifliyor projesine çeken şeyin, şirketin Kabin basınçlı ama kokpitin için- sizi çekiştirmiyor ve çok geçmeden vizyonunun roketle uçuşa kıyasla da olsa, güvenlik den bu anlaşılmı- ve baktığınızda seyir irtifasına basitliği olduğunu söylüyor. için bir basınç yor. Tek bildiğiniz Dünya’nın yuvar- iniyorsunuz. Uzay Potansiyel turistler de muhtemelen kıyafeti giyiyorsu- çok hızlı gittiğiniz. laklığını rahatça aracı artık sıradan aynı sebepten ötürü, aynı deneyimi Lynx’in burnu görebiliyorsu- bir yolcu uçağı isteyecek. Kelly kendisi uzaya ilk nuz. Ağırlığınız gibi davranıyor ve defa çıkmadan önce, bunun en sıfır. Pilot, iticileri iniş takımları açılı- etkileyici yanının sıfır yerçekimin- rotayı koruyacak yor. 30 dakikalık de süzülmek olacağını sanıyormuş. biçimde ayarlıyor yolculuğun ardın- “Ama öyle olmadı,” diyor şimdilerde. fakat bu sizin keyif dan başladığınız “En etkileyici olan, gezegene kendi çatma zamanınız. yere dönüyorsu- gözlerinizle bakmak ve kozmosta nuz. yüzen bir top görmek.” POPULAR SCIENCE / 35

36 / POPULAR SCIENCE

AĞUSTOS 2015 EVLERIMIZI, BINALARIMIZI MESKEN TUTAN MIKROPLARDAN KORKUYORUZ. AMA BELKI DE SAĞLIĞIMIZ, MIKROPLARIN SAĞLIĞINI KORUMAMIZA BAĞLI. Mikroplar RINKU PATEL JASON PIETRA POPULAR SCIENCE / 37

BIRILERI BANA, Mikropsuz fareleri gördünüz mü? Mikropları ortadan kaldırmak için tasarlanmış Gerçekten acınacak halde hayvanlar. EVINIZDE PEY- ilaçlar, antibiyotiğe dirençli bakterilerin, örneğin R PARULAN JR./GETTY IMAGES GAMBERDEVESI hastanelerde kol gezen metisiline dirençli stafilokok OLMASININ UĞUR auereus’un (MRSA) ortaya çıkmasına yol açtı. VE SAĞLIK GE- Eisen’ı mikrop öldürücü boyalı bir sarmal merdi- venden üst kata, leke ve koku tutmayan halılarla kaplı TIRDIĞINI SÖY- çalışma odasına götürüyorum. “Bunun kötü bir şey olduğunu biliyorsun, değil mi?” diye soruyor bana. Sonra LEMIŞTI. banyoya gidiyoruz. Eisen, gözünü rezervuarsız klozete dikip bakıyor. Klozet antimikrobiyal bir uzay gemisi gibi Jonathan Eisen’ın Oakland, California’da, evimin yerden yükselmiş adeta. Dışarı çıkıp temiz hava almak mutfak tezgâhı üstünde duran böceğe bayıldığı ise ister misin diye sorduğumda resmen seviniyor. kesin. “Harika bir şey,” diyor Davis’teki California Üniversitesi’nde mikrobiyolog olan Eisen. Alümin- CHARLES DARWIN, Türlerin Kökenine yumdan yapılmış küçük oyuncağı (kocaman gözleri, Dair adlı eserinde evrimi Hayat Ağacı pençeyi andıran narin ön ayakları var) soğuk mermer ile anlatır. Bu ağacın dalları ve kökleri tezgâhtan alıyor. Yanından daha ufak bir şey, bir kimi türleri yukarı taşıyıp kalkındırırken meyve sineği uçunca oyuncağı bırakıyor. “Bak,” diyor kimilerini aşağı çekip soyunu tüketir. hayretler içinde, başını tavana doğru kaldırıp. “Sende Fakat Darwin’in ağacında, belki de en drozofila var.” Eisen, 40’lı yaşlarında, uzun boylu, başarılı yaşam formları olan mikroplar dağ adamı sakallı biri. Evime geldiğinde üstünde bulunmuyordu. Mikroplar, Dünya’nın biyokütlesinin yaldızlı pembe harflerle “Bana dışkı nakli hakkında kabaca %60’ına denk düşüyor. Bir çay kaşığı toprakta, soru sorun” yazılı bir tişört var. Ona göre insan dünyadaki insan sayısından daha fazla mikrop var. sağlığı gerek bağırsaklarımızda gerekse içinde yaşa- Kimi bakımlardan biz de memeliden çok mikrobuz. dığımız, oynadığımız, çalıştığımız ortamda bulunan Barındırdığımız trilyonlarca mikroorganizma, insan mikroplara bağlı. Dediğine göre, evimin kapısını her hücrelerinden 10 kat fazla. Vücudumuzda yaşayan açışımda, civardaki ağaçların arasından esen rüzgâr mikroorganizmalar bir araya getirildiğinde beyinden iki içeriye mikrop taşıyor. Tıpkı Amazon kargo paketleri, kat ağır oluyor ve işlevi yediklerimizi sindirmek, enfeksi- evcil hayvanlar ve çamurlu ayaklar gibi. yonları önlemek ve belki de duygularımızı, ruh halimizi etkilemek olan altıncı bir insan süper organı olarak Havalı ısıtma sistemi devreye girince yüzü asılıyor, ortaya çıkıyor. kaşları çatılıyor. Eisen, her yeri kapalı bir evde dola- Mikrobiyomumuz için yeni ve temel roller betim- şan sıcak ve kuru havanın mikropları öldürdüğünü leyen araştırmalar neredeyse her gün yayımlanıyor. söylüyor. Aslında evim onu huzursuz ediyor. Çünkü Mikropların bu nefes kesici çeşitliliğinin sebebi basit: geçtiğimiz yaz burası mikrop barındırmayan mobil- Mikroplarımız da bizimle birlikte evrimleşti. Görünen o yalarla, parkelerle ve duvarlarla yenilendi. Eski evleri ki mikroplar kendilerini son derece yararlı kıldılar ve biz yenilediğinizde bu uygulamalar artık standart. Eisen de onlara sağladıkları vitaminlerin, sindirim enzimlerinin bunu tıpta aşırı antibiyotik kullanımına benzetiyor. ve metabolitlerin karşılığında seve seve oturacak yer İyi mikropların doğal dengesini bozarsanız, sağ kalan sunduk. Şehirde yaşayan birinin bağırsağındaki mikro- organizmalar hiç hoşunuza gitmeyebilir. Giderek biyal çeşitliliğin balta girmemiş ormanda yaşayan bir artan sayıda araştırma, içimizde yaşayan mikropların yerlininkine göre %40 daha az olması, bilim insanlarını önemini gösteriyor ve bilim insanları dışarıda, doğa- endişelendiriyor. Dediklerine göre bu “kayıp mikroplar” da yaşayan türleri de yavaş yavaş katalogluyor. Fakat onlarca yıldır üretilen ve diyetimizi kısıtlayan fabrikasyon zamanımızın %90’ını geçirdiğimiz kapalı mekânlarda- gıdalar ve mikropları öldürürken bizim hayatımızı uzatan ki mikrobiyal ekosistem hakkında çok az şey biliniyor. Kısa süre önce, Eisen’ın kurduğu İnşa Edilmiş Çevre Mikrobiyolojisi Ağı’na mensup bilim insanları bu konuyu irdelemeye başladı. Beyaz Saray’ın Teknoloji ve Bilim Politikaları Ofisi ise daha fazla araştırmayı teşvik etmek için ulusal bir girişim kurmaya çalışıyor. Hangi organizmalarla birlikte yaşadığımızı öğrenirsek onlara nasıl bağlı olduğumuzu saptayabilir, ardından şu soruya yanıt aramaya başlayabiliriz: “Hangi noktada insanları mikroplardan değil de mikropları insanlardan korumalıyız?” 38 / POPULAR SCIENCE

antibiyotik kullanımı yüzünden ortadan kalkmış olabilir. Mikroplar insanları hasta da eder, öldürür de. Ama sırf kaplandan AĞUSTOS 2015 Eisen, içimizin hiç de sanıldığı kadar iyi durumda korkuyorsunuz diye koca yağmur ormanını yerle bir etmezsiniz. Mikroplar olmayabileceği görüşüne şöyle bir açıklama daha getiriyor. İçimizdeki mikrobiyom, bizi çepeçevre saran çok bilim insanının, mikroplara karşı açılan savaşı tekrar mikrobiyoma bağımlı. “Mikropsuz fareleri gördün mü?” değerlendirmesini sağladı. diye soruyor bana. “Gerçekten de acınacak hayvanlar.” Sezaryenle dünyaya getirilen ve steril odalarda yetiştiri- Eisen, tabağındaki soteden bir çatal alıyor ve “patojen” len bu kemirgenlerin, astım ve kolit hastaları gibi, hem sözcüğünü tümüyle terk etmemiz gerektiğini söylüyor. akciğerleri hem de bağırsakları iltihaplı. Aynı zamanda “Mikroplar kimi zaman iyidir kimi zaman kötü,” diyor tuhaf sosyal tikleri ve ne yapacağı belirsiz bir bağışıklık ne ilginçtir ki Yoda gibi konuşarak. “Hiçbir şey daima iyi sistemleri var. ya da kötü değildir.” Yirmi yılını mikrobiyal evrimi araştı- rarak geçirmiş biri olarak Eisen, paradigma değişikliğini Kısa zaman öncesine kadar steril evler bizim de anlatmak için en doğru kişi. 2007’de Eisen, mikropların ortamımız değildi. New York Üniversitesi’nde, yerliler bir “genom ansiklopedisinin” başlatılmasına yardımcı üstündeki mikrobiyom araştırmasının başını çeken oldu. Bu gösterişli işin elindeki tek şey, bomboş sayfalar. mikrobiyolog Maria Gloria Dominguez-Bello, “Kapalı Mikrobiyal komşularımızın kim olduğuna ilişkin birçoğu- odalarda evrimleşmedik,” diyor. “Doğada evrimleştik.” muzun hiçbir fikri yok. Eskiden büyük aileler çiftliklerde, yıkık dökük evlerde bir arada yaşarlardı ve buraları pek de hijyen abidesi Fakat bu, onları kapı dışarı etmekten bizi alıkoymuyor. sayılmazdı. Büyükbaş hayvanlar sokaklarda gezinir, en- Şu anda piyasada kıyafetlerden tutun da kesme tahtala- feksiyon salgınları şehirleri kasıp kavururdu. Çatılar akar, rına kadar binlerce antimikrobiyal ürün var. Bir sanayi lağımlar taşardı. Pencereler hep açıktı. Fakat modernleş- tahmin raporu şu anki 1,9 milyar dolarlık antimikrobiyal meyle birlikte kendimizi steril ortamlara kilitledik. Bir kaplama sektörünün 2020’ye kadar iki kattan fazla başka deyişle, bizimle birlikte evrimleşen mikroplardan büyüyeceğini öngörüyor. yolumuzu ayırdık. Binalarımızı yeniden tasarlayarak, aslında kendimizi yeniden tasarladık. Arizona Eyalet Üniversitesi’nde çevre mühendisi olan Rolf Halden, pazarlamacıların tüketicilerin korkularıyla Gürültücü ve sevecen biri olan Eisen, esprilere bayı- beslendiğini söylüyor. “Günümüzde aşırı antimikrobiyal lıyor. Onunla ilk defa Davis’te bir Tayland restoranında maddeyi düşüncesizce kullandığımız yönünde birçok buluştuğumda hemen tişörtünü kaldırıp kendine bir kanıt var,” diyor. ensülin iğnesi yaptı. Ben yüzümü buruşturdum, o ise sırıt- tı. “Çocukken bunu yaptığımda insanlar şaşırıp kalırdı,” Halden, yaygın olarak kullanılan, sabunlarda da yer diyor. Şimdi ise mikrobiyoloji alanındaki çalışmalarının alan antimikrobiyal madde triklozanın lağımlara karış- kişisel boyutunu sergiliyor. Eisen tip 1 diyabet hastası. tığını, burada da antibiyotik direncini artırdığını ortaya Bu, sebepleri arasında mikrobiyomdaki değişimin de çıkarmış. Araştırmalar, evlerdeki tozlarda da yüksek olduğu bir bağışıklık sistemi hastalığı. düzeyde triklozan tespit etmiş. Bulunan bir diğer şey ise triklozanın, enfeksiyonların çok yaygın bir sebebi olan Eisen’ın mikrobiyal çeşitliliğin savunucusu Stafilokok’un plastik ve cam yüzeylere tutunmasına yar- rolüne nasıl yükseldiğine bakmadan, dımcı olduğu. Bunun ve diğer antimikrobiyal maddelerin, kariyerinin nasıl başladığına bir göz atsak bize gerçekten yararlı olabilecek organizmaları nasıl iyi olur. Eisen, ilkin Washington’daki etkilediğini ise bilmiyoruz. Resmi Savunma Hizmeti’nde stajyerdi. Burada, ömür boyu koruyacağı bir adalet Bu konu Eisen’ı düpedüz sinirlendiriyor. Yumruğunu, aşkı ve fırsatını ilk bulduğunda zorbalara rakip dava vekilinin suratına bir tane çakmak isteyen bir çatma alışkanlığı edindi. Mikrobiyal toplulukların (ister dava avukatı gibi sallıyor. Twitter’da yeni bir iç mekan bedenlerimizde olsun ister binalarımızda) tıpkı tropik sanitasyon sistemi satan bir firmadan söz ediyor. Bu, iddi- yağmur ormanları gibi karmaşık ekosistemler olarak aya göre ebola dair her şeyi öldüren, 24 saat etkili, Purell işlev gösterdiğini söylüyor. “Bu demek değil ki mikroplar tarzı bir ürün. Eski savaşta, dost düşman ayırmayan bir insanları öldürüp hasta etmiyor,” diyor. “Fakat kaplanlar- silah. Kendini dizginlemek için uğraşarak, “Bu hiç de iyi dan korkuyorsunuz diye yağmur ormanını mahvetmez- değil,” diyor. siniz. Kimi durumlarda bunun da yapıldığı oluyor ama saçmalık bu.” İnşa edilmiş bir çevrenin mikrobiyal ekosistemi Eisen geçtiğimiz yıla kadar Mikrobiyal Tehditler sıfırlanırsa ne olacağını görmek için, bilim insanları Forumu’nun üyesiydi ama hem yararlı mikropların hem Dünya’daki ve Dünya dışındaki en steril yerleri inceliyor. de kadın bilim insanlarının yeteri kadar temsil edilmediği Astronotlar için Uluslararası Uzay İstasyonu’nda (UUİ gerekçesiyle üyelikten ayrıldı. Ulusal Bilimler Akademisi ya da İngilizcesiyle ISS’te) yaşamak koca bir antibiyotik bu forumu ilk kurduğunda, mikropların kamu sağlığı- hapının içinde yaşamak gibi. HEPA filtreleri havadaki nın düşmanı olduğu ve onlara savaş açtığımız görüşü mikropları ortadan kaldırıyor, iç yüzeyler bakteriyel geçerliydi. Bu yaklaşım geri tepti. Mikroplar, üstlerine oluşumlara göz açtırmıyor, iyot ve biyosidal nano gümüş saldığımız tüm ilaçlara karşı koydular ve antibiyotiklere ise mikropları ayıklıyor. “İnsanlar dışında her şey sterili- karşı direnç kazanmak için komşularıyla gen alışverişinde ze” diyor dört yıldır UUİ’yi incelemekte olan ve J.Craig bulundular. Dirençli bakterilerin ve insan mikrobiyomu Venter Enstitiüsü’nde çalışan Hernan Lorenzi. konusundaki farkındalığın artışı, forumdakiler dâhil bir- DOLAYISIYLA DA ISTASYONUN mikrobiyal ekosistemi büyük oranda, astronotların kendi döktükleri orga- nizmalardan meydana geliyor. Burada Amazon kargosu ya da aralanacak pencere olmadığından ekosistemin dengesini sağlayacak yeni mikrop POPULAR SCIENCE / 39

AĞUSTOS 2015 İstediğiniz kadar temizleyin. Hastaneler çok steril yerler, buna değildim. Misafirlere hem ayakkabılarını çıkarttırırdım rağmen hâlâ bir patojen sizi hasta edebilir. hem de botanik el temizleyiciyle ellerini sildirirdim (San Mikroplar Francisco’da yaşadığımızdan hippi Purell’i vardı). Yine de, gözüm gibi baktığım halde oğlum alerjik bir çocuk girişi de yok. O yüzden Lorenzi’nin ekibi astronotların oldu. Gözleri şişip kapanıyor, poposu kızarıyor; bir sürü mikrobiyomundan numune alarak, istasyondaki görev yiyecekle, polenle, hatta birlikte büyüdükleri kediyle süresinin ardından meydana gelen değişiklikleri araştırı- temasında kurdeşen döküyor. Doktorlar beni, ömür boyu yor. Bilim insanı, bağırsak mikrobiyomundaki çeşitlilik sürecek ciddi bir bağışıklık sorununa hazırlıkta olmam kaybının birçok hastalığa yol açabildiğini ve uzun vadeli için uyardılar. uzay yolculuğu için kaygı uyandırabileceğini söylüyor. Çoğu astronotun bağışıklık sistemi zarar görüyor. “Bağır- En ironik olan da çocukta iltihaba yol açan hastalık- sağınızdaki mikroflorayı yitirirseniz, bağışıklık sisteminiz ların (bunlar çoğu zaman “modern salgınlar” olarak uykuya geçiyor,” diyor Lorenzi. Hatta, uzay yolculuğuna biliniyor) yükselişi, korktuğumuz patojenlerle karşılaş- çıkıyor. “Mars’a yolculuk yapıldığını düşünebiliyor mu- malarından değil, bağışıklık sisteminin olgunlaşması için sun?” diye soruyor Eisen. “Hepsi hapı yutacak.” gereken mikroplarla karşılaşmamaktan kaynaklanıyor. Vücudumuzdaki ilk kolonicileri, dünyaya geliş biçimimiz Dünya’da aynı durumla hastanelerde karşılaşılıyor. belirliyor. Bebekler doğum kanalındayken laktobasil Buralarda mikrop saçanlar sadece hastalar. Kapsamlı adlı bakteriyle tanışır. Bu, onların sütü sindirmesine sanitasyona rağmen ABD’de her yıl hastane enfeksiyon- yardımcı olur ve bağırsağın pH değerini normal aralığa ları yaklaşık 75.000 kişiyi öldürüyor. Bu da HIV-AIDS döndürmeye başlar. Fakat sezaryen ile doğan bebekler bu ve meme kanserinin toplamına denk. Chicago merkezli şansı kaçırır. Araştırmalar, sezaryenle doğan bebeklerin Hastane Mikrobiyom Projesi’nin başında Argonne ciltte (hatta bazen annenin cildinde bile değil) yaygın Ulusal Laboratuvarı’ndan Jack Gilbert var. Gilbert, bir olarak bulunan Stafilokok gibi bakterilere, hatta bir yeni hastanenin ekolojisini tam bir yıl incelemiş ve her yerde doğan bakım ünitesinde bile antibiyotiğe ve dezenfektana mikrop görmüş. “İstediğiniz kadar temizleyin,” diyor Gil- dirençli bakterilere maruz kaldığını gösteriyor. Anormal bert, “hastane son derece steril bir mekân ve yine de bir kolonileşme, sezaryenle doğmuş bebeklerde hepsi de patojen sizi hasta edebilir.” Kulağa çok korkutucu geliyor bağırsakta yangıyla bağlantılı olan obezite, alerji ve astım ama herkes patojenleri barındırıyor. Söz gelimi, hayati riskini yükseltiyor olabilir. tehlikeye yol açan ishallerin sebebi, korkunç Clostridium difficile, bebeklerin %66’sında var. Stafilokok aureus ise OĞLUM SEZARYENLE doğmadı. yetişkinlerin %20’sinin vücudunda bulunuyor. Sağlığı Fakat aşırı temiz bir apartman daire- kusursuz durumda olan insanlarda bile nezle virüsü var. sinde büyüdü. Bir teoriye göre maruz Bu mikroplar başka organizmalar tarafından denetim kaldığımız çevre doğumdan sonraki altında tutulduğunda zarar vermiyor. Araştırmalar, grip gelişimimizde rol oynuyor ve yakın virüsünü dengeleyen şeyin laktobasil rekabeti olabilece- tarihli araştırmalar da bunu destekler ğini gösteriyor. nitelikte. Yani mikroplar çocuklarda çeşitli hastalıkların gelişimini önlüyor olabilir. Gilbert bu yüzden bir şeylere “yakalandığımız” “Bakteri bakımından zengin bir ortam, daha sağlık- düşüncesini hatalı buluyor. Yoğun bakım servislerinde lıdır,” diyor San Francisco’daki California Üniversite- yapılan bir araştırmada, ilaçlar tarafından bağırsak florası si’nden mikrobiyolog Susan Lynch. Lynch’in ekibi 104 sıfırlanan insanlarda, normalde zararsız olan mikropların bebeği kendi evlerinde gözlemledi. Bir yaşına gelmeden bir anda gemi azıya aldığı ortaya çıkmış. “İnsanları bu önce en fazla bakteri çeşitliliğine sahip ev tozuna maruz kadar zorluyorsunuz, sonra da mikropları strese girince kalan bebekler, üç yaşındayken astımın en az görüldüğü şaşırıyor musunuz?” diye soruyor. Bilim insanı, hastane grup oldu. Fare ve hamamböceği dışkılarının yanı sıra, ev odalarındaki sterilizasyonun mikropları ölümcül pato- tozunda sağlıklı bir Batılı’nın bağırsağında bulunan mik- jenlere dönüşmek zorunda bıraktığını, bunların da rakip ropların yoğun kolonileri yer alıyor. Öte yandan, daha bakterilerden arındırılan yüzeylerde koloniler kurduğunu az bakteri türüyle karşılaşan bebekler, büyüdüklerinde söylüyor. Geri kazanımlı havalandırma sistemleri de bu sürekli aksırıp tıksıran hiperalerjik kişilere dönüştüler. patojenlerin yoğunlaşmasına yardımcı oluyor. “Çok ileri “Bakteri çeşitliliğinin çok az olduğu evlerde,” diyor Lyn- gittik,” diyor Gilbert. “Hijyen iyi ama sterilizasyon o ch, “çok fazla mantar vardı.” kadar iyi olmayabilir.” Araştırmalar, evcil hayvanlarla yaşamanın çocukları alerjilerden koruyabileceğini gösterdiği için, Lynch de Houston’da mimarlık yapan Sandra Bauder, bu yavru fareleri mikrop bakımından zengin köpeklerin ya- coşkulu sterilizasyon trendinin kendisine amcasının şadığı evlerdeki yiyeceklerle beslemiş. Bu fareler kontrol Venezuela’dayken sahip olduğu atı hatırlattığını söylüyor. grubundakilerden daha az alerjik olmuş. Lynch, onların “Amcam atın üstüne titrerdi. Özel yemlerle besler, kli- bağırsak mikroplarından biri olan Laktobasil johnsonii’yi malı ahırda tutar, üstüne konmaya çalışan böceklere göz izole edip başka farelere yedirmiş. Onlar da alerjiye karşı açtırmazdı. Buna rağmen hayvan sürekli hastaydı. Der- dayanıklı olmuşlar, ancak bir önceki gruptakiler kadar ken amcam bir melez at aldı. Hayvan çayırda yaşıyordu. değil. Lynch, L. johnsonii’nin “anahtar” türlerden biri Bir kez olsun hastalanmadı. Karnı bile ağrımadı. Bana olduğundan şüpheleniyor. Yani, hangi mikropların yerleş- kalırsa aynısı insanlar için de geçerli.” tiğini ve nasıl davranacaklarını, yani bağışıklık tepkisini belirlemede etkisi büyük. Oğlum doğduktan sonra, internet üzerinden bir parti davetiyesi almıştım. Başlığı şöyleydi: “Lütfen bebeği yalamayın.” Geri kalan talimatlarda ziyaretçilerin gelmeden önce ellerini yıkaması ve bebeğe dokunma- ması rica ediliyordu. Mantıklı gelmişti bana. Anne baba olmak herkesi bir hormonal germofoba dönüştürebilir (germofob: mikroplardan korkan kişi). Ben de farklı 40 / POPULAR SCIENCE

AĞUSTOS 2015 Mikroplar PopSci ERKEKLER TUVALETİ KAPISI KONFERANS SALONU MASASI MUTFAK ZEMİNİ mikrop haritası Mart ayında bir hafta boyunca Popular Science ofisindeki bir düzine yerden örnek aldık. Işte dergimizin mikrobiyo- munun Weill Cornell Tıp Koleji tarafından analiz edilmiş hali. KATIE PEEK Üç numune alanından toplanan tüm Türlerden biri Bir diğeriyse Doğaya saçılan Bu bakteri türü Buradaki Bu numunedeki bakteriler dairelerle gösteriliyor. uzay istasyonu sütten peynir en yaygın bazı bakteriler Grafikler bakterilerin arasındaki Mir’de de (tam olarak brie petrolü ayrıştıran Isveç’ten. Pop- bakteri, ilk defa (bu dâhil) an- akrabalığı, filumdan (orta) familyaya bulunan bir ve cheddar pey- Rusya’daki tiyal tibiyotiğe karşı (dış kenar) doğru gösteriyor. Her ekstremofil. niri) yaparken bir bakteri de ular Science’ın tabakasında dirençli. sitede, daire ne kadar büyükse tür gerekiyor. izole edildi. o kadar bol demek. konferans salonu- sahibi de bir muzdaki masada Isveç firması. yerini almış. Rastlantı mı Mevcut Benzersiz Yok sizce? MASON LAB, WEILL CORNELL MEDICAL COLLEGE, ELIZABETH HÉNAFF Lynch’le daha önce, oğlum o astımı, aksırıp tıksırması akan su, havuzu besliyor. Enerji Bakanlığı’nın Ortak hiç kesilmeyen çocuklardan birine dönüştüğü sırada Genom Enstitüsü’nden meslektaşları (Eisen buranın Bakteri bakımından zengin tanışmıştım. Beni tıbbi yardım için yönlendirmişti. “Şimdi da üyesi) aylar önce ellerinde numune kaplarıyla ortamlara sahip evler daha sağlıklı nasıl?” diye soruyor. buraya geldiler. Amaçları örnek toplamaktı. Topladık- larını laboratuvara götürdüler ve mikrobiyal DNA’yı Ona Oakland’a taşındığımızı, burada oğlumun milyar kat büyüttüler. bilimsellikten gayet uzak “alerjik bağırsak” teşhisine, aynı derecede bilimden uzak bir toprak, köpek, tavuk ve tarla Suyun kaynağına doğru bir dere boyu yürüyoruz. sebze-meyvesi karışımıyla karşı koyduğumu söylüyorum. Eisen’ın keyfi yerinde. Manzara muhteşem. Kır hari- Oğlum okuldan sonra fasulye sırığından yaptığı çadırda ka kokuyor. Burada Eisen, mikrobiyal çeşitliliğe dair oynuyor, bir zamanlar yiyemediği çilekleri yetiştiriyor. son savunmasını yapıyor. Karanlık maddenin özel Çoğu zaman ağzının etrafında tıpkı kurabiye kalıntıları olduğunu söylüyor. 2009’a gelindiğinde bilim insanla- gibi toprak izleri oluyor. Ne ilginçtir ki alerjilerinin rı tıp için önem ifade eden ya da belirli bir kullanım birçoğu geçti. amacı olan ancak bin civarı mikrobun DNA’sını sıralayabilmişti. Eisen de “ihmal edilmiş” türlere yo- BUNA HIÇ ŞAŞIRMAYAN Lynch, ğunlaşarak bin mikrobun DNA’sını daha sıralayacak “Harika bir örnek vaka,” diyor. “Önce- bir ekip kurdu. Bu çalışma, yaşam ağacına yeni dallar sinde ve sonrasında ondan örnek almayı eklemeyi, mikropların nasıl evrimleştiğini ve türlerin çok isterdim. Tahminimce, mikrobiyomu nasıl bağlantılı olduğunu göstermeyi hedefliyor. artık normal bir bağırsağınkine daha çok benziyor.” Lynch de kısa süre önce San Eisen bu bilginin nihayetinde “inşa edilmiş çevre- Francisco’dan taşındı; anlaşılan artık lerde normal olarak görülenler dâhil, tüm mikroplar komşuyuz. “Benim de kızımın bir taşın üstündeki toprağı için bir saha kılavuzu” olmasını umuyor. Yakın yerken çekilmiş harika bir fotoğrafı var,” diyor. zamanda elde edilen çoğu DNA, bağlam bilgisinden Kuzey California’nın uzak bir köşesinde, budaklı yoksun. Ayrıca birçok mikrobun işlevleri kesinlikle meşelerin bezediği dik bir yamaçta, Wilbur Kaplıcala- bilinmeyen genleri var. Farklı dallarda benzer genler rı’nın kükürtlü buharı yükseliyor. Eisen, buranın yaşam bulmak bunların ne işe yaradığını açıklayabilir, daha ağacının hayalet dallarını, yani henüz teşhis edemediği- sağlıklı çevreler yaratmak için mikrop seçmeye yar- miz sayısız mikrobu barındıran bu dalları araştırmak için dımcı olabilir. Chicago Üniversitesi’nde epidemiyolog biçilmiş kaftan olduğu görüşünde. Onun deyimiyle bu olan Emily Landon, ileride antimikrobiyal boyanın “mikrobiyal karanlık madde” derin madenler ve yeraltı yerini probiyotiklerin almasını hayal ediyor. Bunun, su tabakaları gibi izole yerlerde ya da yanı başında hasır inşa edilmiş ortamlar için dışkı nakli gibi bir şey oldu- şapkalı birinin güneşlendiği apsent rengi bir kaynak suyu ğunu, bir mekâna zararlı bakterilere ağır basacak birikintisinde bulunuyor. yararlı bakterileri ekleyebileceğimizi söylüyor. Lyn- Burası tuhaf, ama tam Eisen’e göre bir yer. Kırık ch’in isimsiz DNA yığınında, oğlumun geriye kalan dökük bir tahta kulübeye giriyor. Burada, bir musluktan tek alerjisini (kedimize karşı) ortadan kaldıracak bir ipucu olabilir. POPULAR SCIENCE / 41

KURA JUSTIN SULLIVAN/GETTY IMAGES (4) 2011 Sacramento’nun kuzeyindeki Oroville Gölü, CAlIFornIA’nın En Büyük IkInCI su rEzErvI. 2014 sonunDA, NASA BIlIm InsAnlArı EyAlEtIn kurAklıktAn kurtulmAsı IçIn yAklAşık 40 trIlyon lItrE, yAnI OrovIllE Gölünün kApAsItEsInIn on kAtı suyA GErEksInIm olDuğunu AçıklADı. 42 / POPULAR SCIENCE

AĞUSTOS 2015 AKLIK 2014 CALIFORNIA, TARIHININ EN KORKUNÇ KURAKLIĞININ DÖRDÜNCÜ YILINI YAŞIYOR. BILIM INSANLARI BU DURUMA NEDEN AÇIKLIK GETIREMIYOR? JENEEN INTERLANDI POPULAR SCIENCE / 43

AĞUSTOS 2015 KurAklık BUNDAN Lisa Sloan, Santa ON YIL Cruz’daki California KADAR Üniversitesi’nde Ö N C E, paleoklimatolog. BILIM INSANI en yüksek yıllık sıcaklık, toprak nemi ve LISA SLOAN su tablasında en uç noktalar gibi birçok KARANLIK BIR TAHMINDE rekoru kırdı. Vali Jerry Brown, Nisan BULUNDU: KUZEY ayında eyalet tarihinde ilk defa zorunlu su KUTBU’NDAKI BUZLARIN kısıtlamalarını yürürlüğe koydu. Şimdi- ERIMESI MUAZZAM BIR lerde California’nın neredeyse yarısı ABD KURAKLIĞA YOL AÇABILIR. Kuraklık Gözlemi’nin en üst seviyesi olan “sıra dışı kuraklık” kategorisinde yer alıyor Bu kış Kuzey Kutbu deniz buzu en Kuzey Amerika üstünden geçen kış ve 2015’in geri kalanında da durumun LISA SLOAN; KEEN PRESS/GETTY IMAGES düşük maksimum kapsam rekoru fırtınalarının rotası değişince Alaska’ya böyle devam etmesi bekleniyor. Bir diğer kırdı. Bir diğer deyişle, kışın zir- çok daha fazla, Amerika’nın batısına ise deyişle, eyaletin tarihindeki en berbat vesinde kutupta hiç olmadığı kadar çok daha az (yılda 25 cm, yani %30) yağış kuraklık muhtemelen daha da kötüye az buz vardı. düşecekti. Bulgular ABD’de gazete manşet- gidecek. lerine taşınacak kadar kaygı vericiydi. Ne var ki çok geçmeden hepsi unutuldu, her Yer seviyesinde ise tam bir kaos hüküm biri daha korkunç tahminlerde bulunan sürüyor. Ev sahipleri kanallardan su yeni çalışmaların altında kaybolup gitti. çalıyor. Hırsızlar itfaiyelerden su çalıyor. Sloan’un makalesi tozlu raflarda kaybola- Birileri de San Joaquin deltasından bilirdi (muhtemelen kaybolacaktı da) fakat çalıyor. Çimenler sararmış, çiftlikler nada- bir şey var ki buna engel oldu: Sloan’un sa bırakılmış. Tarımsal kaybın 2 milyar tarif ettiği korkunç senaryo aynen gerçek- doları aşması bekleniyor. Sierra Nevada leşiyor. sıradağları büyük oranda karsız. Yapay çim sektöründe patlama yaşanırken California’nın, eyalet tarihinde görül- yüzme havuzu işindekiler kan ağlıyor. müş en feci kuraklığın pençesinde olduğu- Bu arada, o denli fazla yeraltı suyu kaybı nu bilmeyen yok. Kuraklık 2011’de başladı gerçekleşmiş ki, eyaletin kendisi batmaya ve o günden beri en düşük yıllık yağış, başlamış durumda. SON BİRKAÇ AYDIR Facebook’ta dolananlara kulak asacak olursanız bu kuraklığın kesinlikle iklimsel değişimden kaynaklandığı ya da tam tersine, iklimsel 44 / POPULAR SCIENCE

AĞUSTOS 2015 RuBrIC HErE değişimle alakası olmadığını ve çevrecile- lerce uzanabiliyor. Bununla birlikte, bu California Valisi Jerry Brown’ın 2014’te ilan rin bundan sorumlu olduğunu okumuş- oluşumlar çabucak, genelde bir iki hafta ettiği olağanüstü hal durumu halen sürüyor. sunuzdur. Belki de sorumlu, “Damla” (The içinde dağılıyor. Saat yönünde sol üstten başlayarak: artık rengi kahverengiye çalan eyalet başkenti, yeni su yasağı uyarıları, sararmış çimenleri sprey boyayla yeşile boyayanlar ve pek de çekici görünmeyen bir gölet. JUSTIN SULLIVAN/GETTY IMAGES; DAVID N BRAUN (GOWESTFOTO.COM)/GETTY IMAGES; JUSTIN SUL- Blob) adıyla bilinen muazzam büyüklük- Mevcut üç R ise bundan çok uzun LIVAN/GETTY IMAGES; DAVID MCNEW/GETTY IMAGES teki sıcak su kütlesi. Sloan’ın çalışmaları- süredir dayanıyor. İlk defa 2012-2013 yağış nın karşısına bunları dizdiğinizde şöyle mevsiminin ikinci yarısında gözlemlenen Potansiyel suçlulardan biri, Sloan’ın daha bir soru zihinlerde beliriyor: Nasıl oluyor Üç R, Ocak 2014 geldiğinde California’dan 2004’te tespit ettiği gibi, Kuzey Kutup da bir şeyi neredeyse kusursuz biçimde Alaska’ya kadar genişlemişti ve Pasifik Denizi’ndeki buzların erimesi. Bu buz tahmin edebiliyor ama sebebini bilemi- fırtınalarını taşıyan jet akımını yolundan normalde bir yorgan görevi görüyor ve yoruz? saptırarak kuzeye yönlendiriyor, Califor- okyanusun sıcaklığının atmosfere kaç- Her şeyin bir sırası var: Şu anki krizin nia’yı, Oregon’u ve Washington’u kurak- masını önlüyor. Yorgan ortadan kalkınca bir numaralı sorumlusunun ya da incelince ısı daha kolay Son Derece Dayanıklı Sırt YAPAY ÇIMEN SEKTÖRÜNDE PATLAMA kaçıyor. Sloan, çalışmasında, (Ridiculously Resilient Ridge) VAR. YÜZME HAVUZU SEKTÖRÜYSE bu kaçan ısının Pasifik fırtı- diye bir şeyden kaynaklandı- nalarını tam da bugün tanık ğında herkes hemfikir. İngi- KAN AĞLIYOR. BU ARADA, EYALET DE olduğumuz gibi, kuzeye doğru lizce terimin baş harflerinden YERE BATMAYA BAŞLADI. itebilecek Üç R tarzı sıcak hava yola çıkarak RRR ya da Üç R sütunlarına yol açabileceğini olarak da adlandırılan bu olgu öngörmüştü. bir “engelleyici sırt,” yani normal rüzgâr lıktan kavururken Kutup Dairesi civarına Kutup buzlarının erimesi, küresel örüntülerini kesintiye uğratan, yüksek rekor miktarda yağmur yağdırıyordu. Sırt ısınmanın bir sonucu. O da atmosferdeki atmosfer basıncına sahip bir bölge. Gö- hâlâ yerli yerinde duruyor ve daha bir sera gazı konsantrasyonunun sonucunda zünüzde, bir nehre düşüp suyun akışını süre de öyle duracak gözüyle bakılıyor. ortaya çıkıyor. Swain ve tez danışma- ikiye bölen koca bir kaya canlandırın. “Gözlemsel kayıtlarda bu eşine benzerine nı Noah Diffenbaugh, 2014 tarihli bir Engelleyici sırtlar da fırtınaları dünyanın rastlanmamış bir durum,” diyor bu olguya araştırmada Üç R gibi dirençli yüksek dört bir yanına taşıyan hava akışlarının Üç R ismini koyan ve Stanford’da doktora basınç anormalliklerinin mevcut sera gazı (bu durumda kutupsal jet akımı) önüne öğrencisi olan Daniel Swain. “Fırtınaların düzeylerinde meydana gelmesinin daha bir kaya gibi dikiliyor. yolundan sapmasının en bariz sebebi bu.” büyük bir olasılık olduğunu buldular. Madem Üç R susuzluğun sorumlusu, o Sloan’ın ve Diffenbaugh’nun bulgularını ENGELLEYİCİ SIRTLAR gayet sık zaman Üç R’den kim sorumlu? bir araya getirince her şey açık seçik gö- görülüyor ve hatta büyüyüp kilometre- İşler bu noktada arapsaçına dönüyor. rülüyor. California’daki kuraklığın nedeni POPULAR SCIENCE / 45

AĞUSTOS 2015 KurAklık iklimsel değişim. İyi de, o zaman IKLIM MODELI DEDIĞIMIZ modellerin de sınırları var. neden dava hâlâ kapanmadı? ŞEY ASLINDA HEP YAPMAYA “Ben hepsini elmalı turta Bu soruyu yanıtlamak için ÇALIŞTIĞIMIZ ŞEYIN, YANI GELECEĞI tarifine benzetiyorum,” diyor biraz zihin jimnastiği lazım. GÖRMEYE ÇALIŞMANIN SOFISTIKE Sloan. “Aslında tüm elmalı Bir tencere dolusu kaynamaya turtalar aynı şeyden oluşur. yakın sıcaklıkta su hayal edin. BIR YÖNTEMI. Elma ve hamur. Fakat diğer Yüzeyinde, tam ortada küçük bir malzemeler değişebilir. Or- çember olsun. Bu çemberin etra- taya çıkan şey de.” Sloan’un fında küçücük bir sürü kabarcık özellikle de güneybatısının daha fazla çalışması bu modellerden yükseliyor. Ocağın altını daha da açıyor- buharlaşma ve daha yüksek ısıyla karşı sadece birisine dayanıyor ve az sayıda de- sunuz; bu sefer baloncuklar hızlanıyor karşıya kalacağında hemfikir. Fakat artan ğişken (yani deniz buzu erimesi) içeriyor. ve büyüyor. Nihayet baloncuklardan biri sıcaklığın daha az yağış anlamına gelip Arazi kullanımı, nüfus ve kuraklıkta payı çemberin ortasına isabet ediyor. Siz oca- gelmediği hâlâ tartışma konusu. Henüz olabilecek daha onlarca şeyi hesaba kat- ğın ısısını artırdınız diye mi? Belki. Ama böyle bir şey kesinleşmedi. Ulusal Okya- mamış. Sloan, bulgularının bugün olanları kabarcıklar zaten yükseliyordu, yani siz nus ve Atmosfer Yönetimi’nin yakın tarih- yansıttığını ancak yine de tüm öyküyü hiç elinizi ocağa sürmeseniz bile bir tanesi li bir raporu şöyle diyor: “Şu anki kuraklık anlatmadığını söylüyor. çembere isabet edebilirdi. Hava olayları California yağış miktarındaki 1895’ten California kuraklığını gerçekten kav- (kuraklıklar, fırtınalar, ısı dalgaları) tıpkı beri belirgin bir eğilim sergilemeyen uzun ramak için, bilim insanlarının öncelikle bu kabarcıklar gibi. İklimsel değişim ise vadeli değişimin bir parçası değil.” Rapor, sayısız tuhaflığı bulunan küresel iklim ısıyı artıran bir ele benzetilebilir. Bunun, şöyle devam ediyor: “[Üç R] doğal bir dâhili sistemini anlaması gerekiyor. Görünen tam o noktada bir kabarcık belirmesi atmosferik-okyanus değişkenliğinin bir o ki jet akımı yavaşlıyor ve rotasından olasılığını artırdığını söyleyebilirsiniz. semptomu.” şaşarak bize hem Üç R’yi hem de onun Ama o el olmasaydı kabarcık da olmazdı Kimileri, sorunun doğasından gelen bu kötü ikizi olan Üç T’yi (Terribly Tenacious diyemezsiniz. muğlaklığı, durumu yanlış yorumlamak Trough, yani korkunç derecede güçlü oluk) İklimbilimin değişmez ama can sıkıcı için fırsat biliyor. Nisan ayında kimi basın getiriyor. Üç T, New England sakinlerinin gerçeği de bu. Münferit olayları iklimsel organları “doğal değişkenlik” argümanını bu kış yaşadığı kutup girdabının sorumlu- değişime bağlamak olanaksız. İklimin kullanarak kuraklığın faturasını çevre- su. Tabii bir de Damla var. Bu, Batı Kıyısı’nı kendisinin şaşırtıcı derecede karmaşık cilere kesmeye çalıştı. Kabaca, ABD’nin kendine mesken tutan, devasa bir sıra dışı olması da üstüne tuz biber ekiyor. Ku- batısındaki kuru dönemlerin yeni bir şey sıcaklıkta su katmanı (90 metre kalınlıkta, raklık bunun ideal örneği. Evet, küresel olmadığını, başka bölgelerde bunlarla 1.800 km genişlikte). Üç R’nin yol açtığı ısınmanın buna etkisi olabilir. Isı, buhar- gayet güzel başa çıkıldığını söylüyorlardı. Damla, karaya yönelen havayı ısıtarak laşmayı artırır, o da toprağı kurutur. Fakat Tek gereken suyun daha iyi yönetilmesiy- kuraklığı artırıyor ve kar ya da yağmur bir kuraklığın ayırt edici özelliği ısının di. Soyu tehlike altındaki balık türlerini olasılığını düşürüyor. Üç R’yi bu kuraklığın yükselmesi değil, yağmurun yağmaması- kurtarmak isteyen çevreciler, baraj ve su ardındaki süper kötü adam olarak düşü- dır. Hatta soğuk dönemlerde bile kuraklık rezervi inşaatlarını önleyerek yüz milyon- nürseniz, Damla da onun yardakçısı. yaşandığı bilinen bir gerçek. larca litre suyun tarım ve diğer amaçlar Şubat ayında Columbia ve Cornell Buna ek olarak, kuraklıktan söz eder- için kullanılmasına engel olmuş, böylece üniversitelerinden ve NASA’dan bilim ken dikkate alınacak tek şey yağmur ve ısı bu suyun boşu boşuna Pasifik’e akmasına insanları bir araya gelerek çeşitli iklim değil. Arazi kullanımı (bir yöredeki çiftlik, yol açmışlardı. modellerini analiz etti ve önümüzdeki orman, şehir ya da banliyö miktarı), okya- Bu varsayım baştan aşağı yanlışlarla yıllarda neler olabileceğini tahmin etmeye nus akıntıları, El Nino gibi olaylar ya da dolu olsa da, biz bunların en büyüğünü çalıştı. İklimsel değişimin önümüzdeki 30 Sloan’un modelinin gösterdiği gibi, Kuzey ele alalım: California, su kaynaklarını ne yıl içinde ABD’nin batısını kasıp kavu- Buz Denizi’ndeki buzların erimesi, her- kadar iyi yönetirse yönetsin, su, artan racak olan “mega kuraklık” (onlarca yıl hangi bir kuraklığı artıran ya da hafifleten gereksinimi karşılamaya yetmeyecek. Bir süren düşük yağış ve yüksek buharlaşma) unsurlar olabilir. tahmine göre, bu farazi baraj projeleri, olasılığını artırdığını ortaya çıkardılar. Ça- Mutlak kararlardan uzak durma ülkenin giderek küçülen su rezervine en lışmalar yine bir sorumluyu ortaya çıkardı ihtiyacı, bilim insanlarını kaygan zeminde fazla %1 ya da %2 katkıda bulunacak. Ma- ancak araştırmanın yazarları bu tahmin- bırakıyor. Söz gelimi, birçok bilim insanı cArthur Vakfı üyesi ve Pasifik Enstitüsü lerin kesin olmadığını üstüne basarak gezegen ısındıkça Amerika’nın batısının, müdürü Peter Gleick, “Bu iddianın ciddiye belirtiyor. Tek bir El Nino vakası bile her alınacak yanı yok,” diyor. “Kuraklığın şeyi altüst edebilir. ciddiyetini de, sebeplerini de doğru olarak İşte işin özü de burada zaten. Hiç kimse, ÜÇ R SÜPER KÖTÜ göstermiyor.” hatta dünyanın en güçlü bilgisayarlarına Genel bir ilke olarak, insanlar düzeni erişimi olan bilim insanları bile %100 isa- ADAMSA, DAMLA DA karmaşaya yeğler. O yüzden de iklim mo- betle geleceği öngöremiyor. Ellerinden tek ONUN YARDIMCISI deli dediğimiz şey aslında hep yapmaya gelen bizi yanıtlara doğru yöneltmek ve su çalıştığımız şeyin, yani geleceği görmeye tükenmeden önce, son ilişkileri kurmamızı çalışmanın sofistike bir yöntemi. Fakat sağlamak. 46 / POPULAR SCIENCE

çıktı!

AĞUSTOS 2015 James Gelecekten S.A. Corey gelen mesajlar Kameron Hurley Bilimkurgunun en parlak on zihni önümüzdeki yüzyıllarda Dünya’da ve ötesinde nasıl yaşayacağımızı hayal ediyor. N.K. Jemisin Mary Robinette Nakil Kowal Will McIntosh, Defenders’ın Hugo ödüllü yazarı Karen Lord Seanan McGuire Will “Hazır mısın? Dosdoğru ileriye bak. Unut- Frankenstein’ın canavarına dönüşmekten McIntosh ma, utanacağın hiçbir şey yok.” daha iyi olduğunu söylüyorlardı. Kim Stanley Robinson Başımla onayladım. Kalbim küt küt atıyor, Minibüsün yanı başında bir kadın bek- Genevieve aşırı küçük, aşırı dar avuçlarım terliyordu. liyordu. 36 yıllık karım Sangita’nın fikrini Va l e n t i n e değiştirdiğini zannedince yüreğim ağzıma Andy Rehabilitasyon tesisinden taburcu olmaya geldi. Fakat bu kadın ondan çok daha gençti; Weir hazırdım, doğru, ama insanların tepkilerine basındaki fotoğraflarından tanıyordum. Port- hazır olup olmadığımdan emin değildim. Tik- la Langley’di bu, vücut bağışçımın dul eşi. ONA DOĞRU, sintilerinin sebebini anlayabiliyordum çünkü PROTESTOCULARIN o seçim önüme konduğu ana kadar ben de Ona, protestocuların olduğumu iddia ettiği aynı hisleri beslemiştim. Ya nakil ya da morg. canavar gibi, hantalca ilerledim. Uzandım, OLDUĞUMU IDDIA Önünüze bu seçenekler serilince nakil birden Portia elimi tuttu. Elimi avucunda çevirdi, ETTIĞI CANAVAR o kadar da korkunç görünmüyor. inceledi. Gözyaşlarını dizginlemeye çabalı- yordu. GIBI HANTALCA Er ya da geç, kimsenin fark edemeyeceği ILERLEDIM. kadar doğal hareket etmeyi öğreneceksin, “Ara sıra ziyaretine gelmek isterim.” demişti danışmanım bana. Asıl güçlük yara Başımı öne salladım. Kocasının bana ver- izlerini saklamaktı. Eşarplar doğrudan ele diklerinin yanında, bunun lafı bile olmazdı. veriyordu insanı. Yara izlerini gizlemeye Minibüse bindim. Ansızın kendimi tüy çalışmayan hiç kimse eşarp takmazdı. kadar hafif hissetmeye başlamıştım. Araç hareket ederken protestoculara el salladım. Parlak günışığına doğru birkaç sarsak, Katıksız neşe dolu bir kahkaha döküldü adeta bedensiz adım attım. İnsanlar ellerin- dudaklarımdan. Sesimi tanımıştım çünkü de benim bir ucube olduğumu söyleyen pan- ses telleri benimdi. kartlar taşıyordu. Kendi gururunla ölmenin, RESSAMIN NOTU: SAM WEBER ILLÜSTRASYON SAM WEBER Gelecekte cerrahi operasyonlar acısız olacak. Doktorlar, hastaları bilinçleri yerindeyken ameliyat edecek, organik dokuyu esnek monofilaman fiberlerle ve sinir sistemini denetleyen bir cerrahi yazılım paketiyle onaracak. 48 / POPULAR SCIENCE



AĞUSTOS 2015 Gelecekten gelen mesajlar /ev Günışığı Doksan Dokuz Gezgin N.K. Jemisin, Nebula ödüllü yazar N.K. Jemisin’in yeni Karen Lord, The Galaxy Game’in yazarı kitabı The Fifth Season Ağustos’ta piyasaya çıkıyor SIFIR. HIÇ. BEDAVA. Hepsini biliyoruz. Bir ev K oşuyaara lardan uzağa, bizi desteklenen sahibi olmak, ailenizin geleceğini güvenceye almak verip yak- ağların haritasına çivileyen istiyorsunuz. Ama elinize azıcık para geçse bu sefer laştım, eğilip yer bulucuların ve halinden araba arızalanıyor! Tam kelepir ev buldum diyorsunuz, baktım. Vü- memnun, itaatkâr vatandaşlığın bu sefer de nakit yok! cut çamura ötesine.” “Kimsin sen?” diye sor- bulanmış dum ona. “Uyurgezerim,” diye ANAOKULUNDA ADINIZI YAZMAYI NASIL beyaz bir yanıt verdi. “Yatağa yatmadan ÖĞRENDIĞINIZI kıyafet giymişti; el ve ayakları önce üstümdeki tüm tekno- HATIRLIYOR MUSUNUZ? çıplaktı. Üstünde herhangi bir lojik şeyleri çıkarıyor, gerisini IŞTE TEK GEREKEN BU. kimlik bandı, turist rozeti veya düşlerime bırakıyorum.” Uçsuz güvenlik, sıhhi destek ya da bucaksız bir vahşi doğa parkı- Casbah Köyü’nde sıfır bir ARTI: cenaze hizmetleri çağıracak bir nın orta yerinde çıplak ayak, evi HEMEN alacak ve şöyle ÜCRETSIZ imkân bulunmuyordu. Suçlu çiyden sırılsıklam olduğu halde ödeyeceksiniz: GÜNCELLENMIŞ muydu? Yoksa göçebe mi? İkisi mutlu ve aptallık derecesinde COGNET PORTU! de muhtemel değildi. Vücudun- mağrur gözüküyordu. Sonra dan sıhhat taşıyordu, yüzünde efkârlandı, tebessümü yumuşa- 0 dolar peşinat MINIMUM 150 ise yara izinden eser yoktu. dı. “Bir süreliğine yalnız kalmak, Vücut –şahıs- gözlerini açtı kaybolmak istedim.” Bir vızıltı (%100 finansman!) PETABY TE ve konuştu. “Merhaba. Nerede- duyunca dikkati dağıldı. Başını 0 dolar kapanış maliyeti yim? Yine mi yollara düşmü- kaldırdı, sonra esefle konuşma- K A PA S I T E ! * * şüm?” Bir adım geriledim. “Bak sını sürdürdü. “Bulunmadan %0 faiz – şişen rakamlara ÜCRETSIZ şu işe! Seni ölü sanmıştım!” önce.” Bir yusufçuk dron geldi, 75 YIL BOYU Kadın doğruldu. “O kadar ne- yüz tanıma sistemini devreye son! GEÇICI ÖLÜM! zaketsiz değilim!” Gözlerinden sokmak için bir anlığına havada yaşlı olduğu anlaşılıyor, sadece asılı kaldı, sonra bir bant bıraktı. Bedava bir dayalı döşeli mahzen YA DA bir üst mutfak bunu umursamayacak kadar Kadın engel olmak istediyse paketi arasında seçim yapabilirsiniz! genç ya da yaşlı insanlara özgü de bant havada yön değiştirip Neden daha fazlasını ödeyesiniz? Yeni “Sunshine 99” haylaz bir pırıltı göze çarpıyor- onun ayağını hedef aldı. Büyük Mortgage Programı’mızla ayda sadece 500 dolara ev du. “İyi misin?” diye sordum iş başarmışçasına bipleyerek sahibi olun! Aileniz üç odalı (ve isterseniz 2,5 banyolu) ona. Gülümsedi. “İyi olmasına ayak bileğine sımsıkı dolandı. ferah bir villaya sahip olacak. Granit tezgâh ve elektrikli iyiyim ama bazen kaçıp gitmek “Tekrar eve döndük işte,” dedi oto için hızlı şarj soketi pakete dâhil! Özel okullara ve istiyorum. Sen de o hissi bilir kadın, hem rahatlama hem gerçek bir postaneye yürüme mesafesinde! Daha fazla misin? E-gözlerden, e-kulak- pişmanlıkla. bilgi için “Benimle Casbah Köyü’ne gel!” diye yüksek sesle düşünün! RESSAMIN NOTU: JOHN HARRIS *Finans programı SecondSim Gayrimenkul tarafından sağ- Bu, DNA modifikasyonunu gösteren bir dizi resmin bir parçası. lanmaktadır. Cleopatra modeli ev planı bu promosyona dâhil Gördüğünüz dev mantar ev, kubbesiyle topladığı güneş ışığından değildir. Aylık taksitler Casbah Köyü’nün gelecekte tarihi yer ya da eser ilan edilmesiyle ilgili masrafları kapsamaz. Kiraya enerji elde edecek biçimde tasarlanmış. veren, gerçekleşmesi öngörülen buz devri sonrası sel dâhil doğal afetler karşısında sorumluluk üstlenmez. Alıcının insan sonrası KURGUDAN DAHA TUHAF İLLÜSTRASYON JOHN HARRIS, ALISONELDRED.COM, bedensiz varlığa yükselişi işbu geri ödeme sözleşmesini geçersiz IMAGESHACK.COM kılmaz. Tricorder Aygıtı **SecondSim Gayrimenkul, alıcının boştaki bilişsel kapasitesini Star Trek müdavimleri verileri tarayan, 99 yıllığına ya da doğal yollardan ölüm tarihine kadar, bulut kaydeden ve çözümleyen trikorderi tabanlı menkul kıymet olarak kullandırmayı kabul ettiğini (sağda) hatırlayacaktır. Trikorderin varsayar. Alıcı, 75 yıllık geçici ölüm dönemi boyunca beyninin çıkışından yıllar sonra Vital Technologies tüm kapasitesini kullandırmayı ve zihninin yeniden satışına izin Şirketi, çevresel verileri toplayan TR- vermeyi vaat eder. Mortgage veren, fiziksel sakatlığa, bedenin 107 Tricorder Mark 1 adlı aygıtı üretti. tümden terk edilmesine, kıymetli anıların reklâm yazılımları ta- Günümüzde bazı bilim ekipleri, bir rafından işgaline, penis kısalmasına, göğüs büyümesine, vücutla düzineden fazla tıbbi durumu (diyabet ve travmatik reentegrasyon sırasında hızla saç rengi değişimine inme dâhil) teşhis edebilen bir trikorder veya tümüyle farklı ve ilgisiz bir vücutla reentegrasyona yol aça- yapmak için yarışıyor. bilecek kalıcı nörolojik hasar karşısında sorumluluk üstlenmez. “Casbah Köyü. Daima daha fazlasını kazandırır.” 50 / POPULAR SCIENCE