Ауылдан шыққан Миллионер

шыгады, - деп баласын мактаныш ете сойлед1 апасы. - Ой, апа С13Д1Ц осы акыльщызды менщ улым осщ келе жаткан кезде естюем гой. «Жалгызым, жалгызым» деп, коп жумсамай, бэрше озш салпактап жупре бершпш. Кдбагына карап, басынан кус ушырмай отырган соц ба ынжык, жасык болып есть Енд! <<ец болмаса колледжш бгпрш, кызмет етт журсе екен, соны жонге салатын келш кездессе екен» деп армандаймын, деп жанары суланып, окп-ншш жасырмады. Сол жумадан калдырмай кара койды болмен1ц ортасындабауыздап,казаидаетасылып, кызыл бауырсак пен улб1реген шелпек шсфшп, кун коз1 кер1нет1н камыр жайылып, ет тасыган еркектер мен ас шсфген кел1ндер К1рш-шыгып дукеш-пц мацы абыр-сабыр болды. Туске карай ортага жасалган узын дастарканныц басына ауылдьщ аксакал-карасакалы, орамалы шубатылган кемшрлер1 мен шаршы тарткан катын-калашы тутел жайгасты. Ортага сакырлатып самауыр экелт, табак- табак ет тартылды. Ауыл имамы «Ясин» сурес!н окып, аксакалы алыстан толгап бата берд1. Улкендер кесе-кесе кымызбен, жастар жагы шырын-сумен шел кандырды. Самауыр кайта-кайта ауыстырылып кызыл курен шэй коц1лдерд1 жай етуде. Ду-ду энпме орб1п, осы уйдщ 1Ш1нде асылып калган баланыц да тарикаты соз болды. Буп колхоздыц салган коймасы узак жылдар бос жатып, 1Ш1не мал топырлап, шатырына кус конактап, кей!ннен бузакы балалар жиналатын жерге айналган. Он бестеп бозбала турмысы томен ата-анасыныц жокшылыгымен шаруасы жок, «КИ1М1М нашар болып катарымнан калдым» деп кырсыгып, оз1не-оз! осы белмеде кол 100

&■ жумсаган кершедь Анасы куйпстартып, экес1 дерттешп бф жылдай турыпты да, калган бес баласын жетектеп, калага карай кошт кетштк Содан бер1 де жет1 жылдын жуз1 ауыпты. Сол бф касфетп жандар жайлы кордщ- бшд1М деген пенде жок. «Жынойнакка айналган жер болса да, сен елге керек орынга айналдырдыц», «Жын-шайтанды урктп, куран окытканыц дурыс болды», «Енд1 мунда туиде келуден корыкпайтын болдык», - деп кудайы тамакка келген улкендер жагы Розага алгысын айтып, коштасып жатты. Жастар, - жыршы Кфпайбай агаларына Эсет акынньщ «Агаш ат» жырын айттырып, кулак курышын кандырды. Сол куннен бастап ушеу1 мен от жагатын ага бэр! кезектесш, дукеннщ ишне конып журдк Туншен улкен залдын жарыгын сендфмейтш. Дукеннщ мацайынан тунделетт отетш ауылдастары бфте-бфте бул жакка урейлешп Караганды койды. Уакыттьщ 031 бэрше емин, оньщ умыттырмайтыны бар ма?! Розаньщ дукешндеп елее турмак, сол елеске себегшн бала да умытылды. ©^5 Ю1

зйдщуащ ксрсп орщн екен

I. АДАМГА КЕРЕГ1 - АРМАН ЕКЕН - Тэте, жылдан-жылга турмыстык техника елге оте кажет болып жатыр. «Миксер» деген нэрсе бар, онымен кыздар асханада неше турл1 тамакка керек косымшаларды шайкап, талкаидап, угтп алады. Бурын колмен жасалганиыц бэрш бес минутта эзфлеп беред1. Су жылыткыштар болады токка косып коятын. Су себезпс! бар: кол жуатын жерге ыстык суы дайын, ваннага ыстык суы дайын, асханага койса уием1 ыдыс жууга ыстык су дайын. Оны токка да, газга да косуга болады. «Кыскатолкынды пеш» деген де ауылга ©те кат нэрсе, асыкканда тамак ысыта саласын, сут жылыта коясыц,ештецен1куйд1рмейд1екен.Ут1к,токшэйнектер, колара, тесюш токка косылатын, тагы баска уйге керек- жарактарыныц бэрш экелш койсак. Жэркентте улкен базар бар дейд1, Кытайдан бфден алып шыгатын тауар сататын. Схз енд1 Шонжыдагылардан устеме акшамен алганша т1келей сол жердей колй< жалдап экелсеьизш!. Б1з мунда сата беремп, с1з жетк1з1п отырыцыз, - деген идеясын ортага салды. Жап-жас баланыц айткандары Роза тэте мен Жанаркулге унай кетт1. Шындыгында, турмыстык-техниканы ауылдагылар аудандагы базарга тапсырыс берш алдырып жатыр. Неге оздер11-пн дукенге экелт коймаска. - «Ки1м-кешек» жактан «техникага» б:р бурыш ашайык, мен сата берем, - деп Жанаркул белсещи. - 031рге сойтеЙ1К, кун жылыганда ана бос жаткам жердей улкен бф зал косайык. Сонда тек техника кояйык. Теледидар, тоназыткышы жок отбасылар 0^53 103

каншама, - деп Жомарт тагы бф тфшшк тауып алды озше. - «Жас келсе - юке» деген осы. Сенщ киялдарыц- нын бэр1 шетшен орындалып келедк - деп куанды Роза тэте. Булар осылай киялдап отырганда, тык-тык деген дыбыс шыкты. - Бул не? - деп елец егп Роза. -Кешел1бертнда-сандаосылайбфденетыкырлайды, - дед! Жанаркул. Жомарт та кулагыи ттш, тьщ тывдап калды. Болмешц 1шш шарлап, бурыш-бурышты байкап, ары-бер1 журдк Элп тыкыл тагы да кайталанды. - Батареядан шыгады. Элд1бай ага отты узш алды ма екен?-деп босагада 1лул1 турган куртешес1н кушактай Жомарт далага кетп. Уйд1н арт жагындагы от жагатын болмеге келд1. От жагушы ага пеш алдында куйбендеп жатыр екен. - Ассалаумагалейкум! - деп амандаскан балага карауга шамасы жок: - Эл1ксалам, - дед1 де, пешке б1р шелек комфД1 копара салып бурылды. - От токтап калды ма? - дед1 Жомарт жан-жагына карап, жогарыга шнген су куйгышка мойнын созып. - Жога! Узбей жагып турмын гой, кешел! бер1 б1рдецес1 тарсылдайды, - дед1 0лд1байга. - Неден болуы мумк1н? - дед1 Жомарт. - Кдйдан бшейгн?! Мен тш1н бшмейд1 екем, мен1К1 тек от жагу гой, - дед1 бет1-ауызы куйе-куйе, малакайы милыгына тускен улкен кюг - Ага, мен де тусшбеймш, каз1р барып Акылбек аганы алып келейш, с1з отты тым коп салмай турьщыз, - 104 ез-©

деп шыга жвнелген Жомарт Акылбектщ уйше карай тартты. Шагын «Колне жоидеу орталыгыньщ» какпасын айкара ашып тастап, жаиында бф Ж1пт бар Акылбек б!р мэшиненщ какпагын кайырып койып, екеулеп ун1л1п жатыр екен. Баланьщ сэлемш жумысынан ба- сын алмастан, ауызша алды. Жомарт жагдайын асыгыс тусшдфдп «Мэн-жайды бара корешк, - деген Акылбек вз КОЛ1ПН оталдырды да, Жомартты салып алып дукенге келдг 0лд1бай ага екеушщ алдынан кулдырацдап шыгып, бшгенш айтуда. Акылбек бфдеи отжагар болмеге келдг Астына баскыш койып су куятын бошкесше уцшд1 де «Ойбай!», - деп басын жулып алды. - Не болды? - дест1 томендеп екеу. - Мынада су жок кой, бет1м буга кушп кала жаздады. - Онысын кайдан б1лей1н, дукен суып кетпес1н деп ертеп жатырмын гой, - дед) момын Элдекец. - Ком1рд1 кашам салдьщыз соцгы рет? - деп сурады Акылбек тобеден тусш келе жатып. - 1ш1ндег1 суы буга айналып кет1пт1. Содан кургак батареялар тарсылдап кетед1. Ертецге калганда атыла бастайтын ед1, - дед! де Жомарт пен 0лд1бай агага су тасытып, оз1 бешкеге шелектеп куя бастады. Еркектердп-1 абыр-сабырына Роза тэте жупрш келд1. Жагдайды естт: - Астапыралла! Кудай сактаган екен! - деп, коркыныштан тана коз1 бакырайып, б!р шелект1 ала салып, су тасысуга жуг1рд1. Бэр1 жабылып, бошкен1 толтырып, одам 0лд1бай ага отын кайта жагып, Акылбек батареяларга ешп кеткен жел1н шыгарып, эб1герге тус1п жатканда, кас карайды. 105

Жарылып кете жаздаган батареялар женделш, кецш жайлангам Роза дукенге карай асыгып келе жатып, ит1не шалынды. - Барыс, аякка орала бермей кетнп эр1, - деп итерт жШерш, 1шке юрт жарык жакты. «Осы Жомарт болмаса менщ кушм не болады?» деп, шшен ойлап койды. Кыс ызгары ширыккан соц Роза тэте Жомарттьщ идеясын орындап, «Миксер», «К^ыскатолкынды пеш», ток шэйнек, шаш буйралагыш, сакал алгыш сиякты у.сак-туйек техника алып келш бурыш ашып койды. «Алдымен корешкнп» деп койганы бхр жет1ге жетпей сатылып кеттк Содан Жомарт Жанаркулге: -Келгендерден «тоцазыткыш,теледидар, музыкалык орталык сияктылар керек пе?» деп сурап, тшм жаса, - деп тапсырды. Аптаныц соцына дежи он шакты адам тапсырыс бердй - Ал, тэте, енд1 Жаркентке тартьщыз, журттьщ тапсырысын экелуге, - деп куанып, тэтесш улкен жолга шыгарып салды. - Осындай ойлар саган кайдан келедх? - деп Роза тэте риза. - Сауда жасау уш1н алдымен елге не керепн б1лген1М13 жон гой, - дед1 де, кол 1сулгап кала бердг Уш куннен соц Роза тэте устш брезентпен жапкан дэу «КамАЗ» кел1Г1нен домаланып тус1п жатты. Жомарт жолдастарын жинап алып, ауылга б1р1нш1 рет келген техникаларды тусфт, дукеи 1Ш1не К1рг131П алды. «Розаныц дукенхне теледидар, тоцазыткыш кел1пт1» деп кулактанган халайык Т131мдег1 тапсырыс бергендерд1 шакырганга каратпай, алгашкы партияны «пышак уст1нен» талап экетт1. 106 ■гЗ'Э

»■ Ел 11Ш ТЫНЫШ жатсын ба?! Аудандагы садык комитет;нде 1стейт1н жакынына бфеу: «бпдщ ауылдагы Роза деген эйелдщ дукеш оюртш сауда жасайды. Бурын б1р юшкентай бурыш ед1, ею жылдан бер! ею улкен болмеш толтырып тастады. Жанында мектепте окитын бгр жетш бала бар, соны кулша жумсайды» деп жетюзштк Аяк астынан ею еркек, бц> эйел сау етш «аудандык салык болЫ, кукык белш1, санитарлык болш дегеиненбв» деп, сау етш жетш келдп «Бакылау кассалык аппаратыныз кайда?», «Эрбф сатылган тауарга фискалды чек урып отыруыцыз керек», - деп салыкшы дшлдедт Зацгерк «Жасы он сепзге толмаган баланы ауыр жумыска салуга кукыцыз жок. «Ецбек туралы Зац>> кэмелетке толмагандардын ецбек кукыгын айрыкша коргайды. Тунп уакыттагы жумыска неге пайдаланасыз? Жумыс берунп ретшде зац алдында жауап бересв» деп коркытты. Санитарлык дэр1гер1: «9зщ1збен уш адам жумыс 1стейд1 екенсЬдер, ушеуп-ще де санитарлык ютапша жок, сондыктан улкен айыппул саламын», - деп эдпрледк Бфден дукещц жаптырып тастады. Роза тэтенщ танадай коз! одан эр1 бакырайып, мелтшдеп жас тунып, эркайсысына бф жэутецдедт Зэкун айтушылардан арашалайтындай, Кудайдан баска суйенер1 жок. Жомартка: «мен туыскан апам болтан соц комектест журмш деп айт» дед! де, уйше кайтарып Ж1берд1. Тапа-тал тусте сауда жасап жатканда, элгшер Жанаркулд1 бас салган болатын. Оны калай жасырсын. Ек1 белме толган тауарды калай жокдесш. Еркектермен болмаса да, эйелмен тш табысайын деп, ушнде тауарга жинап отырган акшасын алдырды. Олар не айтса да 0^53 107

басын шулгып, кандай кагазга кол кой десе де колын коя бердк Аралыкта ею бет1 май жаккандай жылтыр, кулшкез эйел дэретханага баргысы келген сэгп пайдаланып жанына ерш алды. Сыртка шыккан сод: - Осы дукенмен уш жетш баламды багып отырмын. Меш аяй керп-щер. Енд1 занды да, тэртшт! де бузбаймын. Каиша сурасаи да берейш ушеуще де. Бакылау касса аппаратын да койгызамын, - деп зар иледк - Бф жолгымен кутылмайсыц, мен айына бф рет келш турам, магам жеке салык толейсщ, - дедк Эйел басымен кулкыныныц сонша кещдпнен журеп айныгандай болса да, келютк Жылтыр бетт1Ц ек1 еркект1 калай тез К0нд1рген1н К1м 61ЛС1Н, Розаныц берген парасын алды да, туе ауып, коленке узарганда, келген жолдарына туст1. Дукен1 дуршдеп турган Роза тэтерпн жун1 жыгылып, калтасы кагылып, пушайман болып, бф-ек1 аптага дей1н тауарга шыга алмай калды. Содан кей1н кочш1не сактык пен урей косылып, жумысына бфаз озгер1стер енпзд1. Жомарт болса, куннщ коз1 жылт еткемнен техника заттарын сататын белмен1ц 1ргес1н тургыза бастады. Ол сабактан келгенше ек1 курылысшы ага кабырганы оре беред1. Жомарт келе семкесш лактырады да жогаргы ауылдагы курылыс заттарын сататын дукенге жуг1ред1. Жогаргы сыныпка откен сайын сабагы нашарлады. Алгебра, геометрия, физика деген сабактарды гана ыкыластана окиды. К^алганына журд1м-бардым. Апасы да баягыдай: «мактау кагазын алмадыц, торалкага отырмадым» демейт1н болды. Дарындасы Кэмшат узд1к окушы, апасыныи торалкадагы курметт1 орнын сол сактап калды. 108

Буг1н аптанын акыргы кунг Ещд бф жет1 сабакка барса, Жомарт оныншы сыныпты аяктайды. Зщпттей Ж1Г1Т болды. Апасы айткандай, тур-тупгасы - бойы сорайып, басы сопайып, мурны коцкиып, кайратты шашы каскьфдыц жушндей урпшп, кез1 шущрешп • тура экесше уксап келедк Мшезд ме?! Апасы: «экец - агайыны бар, корпл-колан. бар, тамыр-таныс бар бэршщ отлипли орындап, асар жасаганга араласып, жылу жинаганга кол ындаты соцгысын беретш. Суйшппге - бф токты, кайгырып кемек сураганга - бф кой, баласьш жетектеп келгенге - бф козы не лак таратып отыратын аккещл едг Содан ба, байлык консы конбады. Ал сен Шыкбермес Шыгайбай болайын деп турсыц. Дэулет конса, саган конар! Менщ бфбет мшезшдд алыпсьщ, кисайган жагына куламай тынбайтын», - деп берген мшездемесшен артьщ не айтсын. Сондай туйыктыгынан болар, Нурмукадан баска досы жок. Ес бшгел1 - дукен, соньщ бар-жогын тугендеп, тшп, ыстыгына кушп, суыгына тоцып келедд. Роза тэте берген мандай терпи н, етеу1 - акшасын тастай катып жинап, апасыньщ сандыгыньщ тубше сактап жур. Оны екеуьак бшедк Теледидардан байлардыц емф жолы туралы хабар К0рд1. Уш бай азаматтьщ жеткен жетютдпн талдады. Бар ынтасын салып карап, кекфегше тушп, санасына куйып алды. Алгашкысы сфщке сатудан бастапты. Кэдшп бф корап сфщке! Былай карасащ, козге корпйп, ауызга шне бермейтш шырпы. Туб) - кып-кызыл от. Отсыз ом1р жок. Адамзат баласы пайда болгалы ен кажет1 де, ец кауштюь «Нарык енд1 басталган кез ед1. Халыктьщ суранысын Ьдедш. Сол елеусп гана шырпынын, адамга оте кажет екенш бшш, калтамдагы 109

барым - 250 долларга Ресейдеи сфщке алып, шекарадан колдап 0ТК131П бизнесшд! бастадым. Онда институтты енд! бтргел! жургем», - дейд1. Екшш1С1 опа-далап, этф сататын бизнесш бастапты. Жумыссыз калган отбасы. Эйел1 екеу1 К^ытай асып, ол жактан ею жэппк тауар экелш тфшппк жасапты. Ушшшки Алматыга окуга тускеннен ауылдагы жемю-жидек, кокошсп жолдасы екеу1 атасынан калган есю «Москвич» кол1пмен тасып журш байыпты. Кдзф ушеу1 де Казакстандагы алгашкы миллионерлер екен. Ушеу1 де: «Бай, бакуатты 0м1рд1 армандадым. Максатыма жеттш!» деп тур. Соны журтка улг1 деп корсетт, ецбек еткен жанньщ, эйтеуф б1р максатына жететппн иасихаттап тусфген хабар екен. Шынында, олар Жомарттьщ да журег1Н1ц отын жагып, алдына максат койдырып, ынтасын оятты. «Мен де бай болам! Апамды ханшадай ет1п багам!» деп армандап койды. Адамга керег: арман екен, сол Жомарттьщ максатына жетер канат болды. Мектептен каиикулга шыкканымен, дукеннен ешкайда узай алмайды. Роза тэтемен бфге Жаркентке тауарга барып, нагыз кан базарды корд1. Тэтес1 эбден т1с кагып калган екен, ана катарга, мына катаргатус^п, таныс болып калган сатушыларга Т131М1Н тастап кетед:. Екеу1 туе ауа тамактанып алды да улкен арба суйреген Ж1Г1ТТ1 шакырып, ертш алды. Баганагы сатушыларды кайта жагалай тауып, заттарын алып арбага сала бердь Роза тэте базардын сыртында б1р КамаАЗ-га кел1С1П койып, соган тасып, Жомарт уст1не шыгып тией бердк Уй- турмыстык техникалардын базарыныц шш кол1кпен аралады. Оларды сатушылар оздер1 кол1кке салып бер/п. Кдс карайганша сауда жасаган екеу! тунделет1п 110

жур!П> таЧ алдында Актам га жегп. Жол бойы уйыктап келгеннен шаршагаиы басылып, серпп калыпты. Кун шыкканша колнс устшдеп тауарды тушрш алып, жаца «Уй-турмыс заттары» деп аталатын болмеге ЮрПЗШ КОЙДЫ. - Жомарт, б!з мынаныц бэрш санап, залды реггеп, ашуга дайындаганша сен екьуш кун демал. Апацныц да тапсырмалары бар шыгар, - деп Роза тэтеш демалыс бердь Жомарттьщ жанына тыиыштык болушы ма ед1, салып урып Акылбек агасына келдп Ол: - Жотасы кышыган есек дшрменге карай жупред1 деуш1 ед1, сол айткандай жаксы болды келгенщ, - деп, куана карсы алды. Дастанды рульге отыргызып койып, 031 мотор жагынан б1рдеце шукылап жатыр екен. «Мынау Элжан аганын жакында алган «Маздасы» гой, алмай жатып коробкасы кет1пт1» деп сейлеп жур. «Сен1 озш де Ьдеп отыр ед1м, жаксы келдщ». - Мен1ц уш кун уакытым бар. вткенде Эукен атага шоп тус1р1п берем дегем. Соган с1збен акылдаскалы келд1м. - Онын оз улы бар емес пе, саган не азап ол ушш шоп шауып? - Улы келшшен калага кош1п кет1пт1, ауылда жумыс жок деп. Ата «кыска шоп шабатын адам 1здеп журм1н», - дед1. Мен «егер эр бауына елу тецгеден берсегнз, шауып, уйнДзге жетк131п берем» дегем. - Е, солай демейсщ бе, акысын толесе, бокысын шыгар! - деп штеп жаткан т1рл1пнен басын котер1п, жымиды. 111

- Соган шалгьщыз бен арбацызды сурай келдш. - Ертец мен де боспын, саган комектесш жШерешн. - Жаксы, - деп Жомарт кулш койды. Тан ата апасыныц комбеге жапкан наиы мен айраныи алып, кек есегше мппп Акылбектщ уйше келдк Ол да ак есепн дайындап, калтага бфдене салып эбшер болып жатыр екен. Екеу1 есек жарыс жасап, «Кдтартерекке» эп-сэтте жетп. Жыл жауын-шашынды болгасын ба, шоптщ шыгымы жаксы екен. Белуардан келетш шалгыннын, ортасына ешп кеткен Акылбек: - Бугш осы жагалауды орып тастайык. Ертец баулап, арбага тиеп, атаца жетк1зем1з,-дед1 де кайтадан шыгып, есепн тусап, колына шалгысын алып тас кайрагымен кайрай бастады. Жомарт та кок есепн тусап, тамагын агаштьщ колецкесше жайгастырып куйбендеп жатыр едк Екеу1 туске дейпн б1рталай жерд1ц кок майсасын орып тастады. Сол мандаты жалгыз Карагаштын туб1не кел1п жантайып, сусындарын 1шш, экелген тамактарымен аукаттанып алды. 0цг1мелес1П бфаз отырды. - Сен биыл калай б1т1рд1н? - дед1 Акылбек. - Неш? - деп тацыркады Жомарт. - Сабакты айтам. Сен саудага кф1сш кет1п, окуды койгасыц ба? Саган Ж1пттер неге «саудагер» деген ат жамады десем, себеб1 бар екен гой, - деп кулдк Сыртынан «Саудагер» деген лакап ат жапсырганын алгаш ест1генде намыстанганы шындык ед1, шамданып та калатын. Келе-келе кулагы уйреьпп кетт1 ме, шыбын шаккан курлы кормейт1н болды. Сол эдетшен, лакап атка мэн бермей: 112

&• - Бурынгыдай уздп< емеспш. Биыл дукенде шаруа коп болды гой, - деп Акылбекке шыным айтты. - Жомарт, ол сен жекемендпк дукенщ емес. Канша ецбек жасасан, да Розага жасап жатырсьщ. Ал окуды жаксы окысан, озщ ушш окисыц. Дукен кожайынына жакпай калсац, кез келген куш куып ж1бередк - Узд1К оку мшдет емес шыгар. 0зше керек пэндершнен жаксымын. - Кдндай пэндер? - Алгебра, геометрия, физика дегендей... - Келер жылы осы уакта окуды бтресщ, содан соц не ютейсщ? - Алматыга окуга барамын. - Кдндай окуга? - Есеп-кисапка уйретет1н б1реу1не, - Жомарт эл1 нак кайсы оку орнына, кайсы мамандьща баратынын ойламаган болатын. - Сен осы бастан мамандык тавдауыц керек. Сол саган багыт болады. - Ага, менщ арманым - бай болу! Бизнесмен болгым келед1, - дед1 теледидардан корген байларды ес1не алып. - Дурыс, адамга алдымен арман керек. Бизнесмен болу ушш де бшм алгаи дурыс. Акша табудьщ жолын, оны кобейтуд1, оны дурыс жумсауды окып алган дурыс, -деп Акылбек ез бшген1н тус1нд1рд1. -Дукенде жургенде де коп нэрсе уйренш жатырмын. КеЙ1н соны оз дукешм болганда колданам гой, - деп кояды Жомарт. - Дурыс. Сен осы Актамнан дукен ашарсыц- Бфак 0М1р1ц эл1 узак. Б1л1м сеш ем1р бойы асырайды. Мен 113 ез-©

окымаганыма катты екшем. Ещрп бар арманым - балаларымды калайда окыту. Кдзф заман баска. Кшкентай Актамнан ашкан дукен сеш омф бойы асырамайды. Ал кушт! бшм алсац, Алматыдан да дукен ашасьщ. Кдзф жастар шетелден окып, элемд! шарлап бизнес жасап жатыр. Сен соган умтылуыц керек. Бойывдагы куатыиды дурью жолга багытта, - дедк - Мен казф акша жинап журмш, сол акшамен Алматыда окуга барамын. Тек апама аландаймын... - Несш аландайсыц? Апацньщ Олжасы бар, 613 бармыз. Мен багам апацды. встш журе бермеймш гой жалгыздан-жалгыз. К^удай буйырса сщлюшщ орнына кел1н тусф1п берем. Сен окып жет!лсен, соцьщнан Дастан мен Кэмшат та окуга ынтыгады. Шоп шабыстагы Акылбек агасымен сьфласу Жомарттыц жолын ашкандай болды. Тунде ауладагы масалыкта жатып, алдына: «Алматыга барып окуга тусем. КДсымша каржы жинап, байимын да, дукен сатып алам» деген киялмен максат койып, баскага мойын бургызбады. Сол жазда Жомартка «шоп экел1п бер» деп тапсырыс беруш1лер кобейд1. Егш П1С1П, орак, тускенде, Акылбек комбайнга отырды. Оныц шоп шауып, сатуга уакыты болмай кетт1. Енд1 Жомарт жанына Дастанды алып, б1реу1 ак есек, ек1нш1С1 кок есекке шикылдак арба жепп шоп тасып, ауылдагы мал устайтындарды карык кылды. Табысынаи Дастанга да оз енбег1не лайык бол1с бер1п, ынталандьфып отьфатын. Ала жаздай ауылда доп куып, одан калса дукеш-пц алдындагы шарбакка М1Н1П алып шырт-шырт тук1р1п, энпме согып отыратын жастарга ата-аналары: «031цдей анаЖомартты карашы, 114

м* жаз боны шоп сатып, акша тауып жатыр. Сенщ журющ мынау, тук пайдац жок!» - деп намыстарына тиетш болды. Ал кейбф ересектер мумыц эрекетш унатпай: - Мыиа Жолдыбайдын, баласы жиектеп шоптщ бэрш экесшен калгандай жайпап барады. Тумай шоккф, акшага мунша кумар болар ма?! - десетш. Одам калса: - 031не жокшылык етш кеткен-ау, жумырткадан жун кыркады. - Бул мектепте окып журт мынандай, осе келе кайтер екен, - деп унатпай, кауштенсе, еид1 бфеулерк - 031 ецбеккор екен. Баска балаларды карашы, уйкыдан бас котермейдц одан дайын тамакты 1цип алып тун жарымга дейш жиналып жынойнак жасайды. Содан танга жуык келш ертеа туе ауганша жатады. - Осыньщ бф бала болып ойнаганыи, не бос жургенш кормепшз. Кбайта б1здщ жугермектер уйренеш содан. Кдз1р заман баска. Баягы ошмет асырайды деп жата берген аштан оледк - дест риза болатын. Шынында да, сол кезде ауылдын балалары «Романтик» магнитофонын айкайлатып котерш журетш. Кешке карай бф жерге жиналып, мэцп ескфмейтш «Вопеу М» тобынын «ВаЬата Мата» деген хитын косып койып, созш укпаса да сеюрш билеп, Шолпан туып, тан сыз бергенше таркамайтын. Жомартпен катар балалардыи 1нпнен: «осы саудагер пысыкты озеннщ жагасына апарып сабап, екшнп кырга карай шопке бармастай етсек кайтед!» деушшер де болды. 0ке-шешелер1 кулактарыныц етш жеп коймагаи сон, 115 ез^©

Жомартпен катар балалар жазгы демалыста 03 уйшщ усак малдарыньщ кыскы азыгын эзфлеуге юрютн Балаларыньщ 1с катканыма куанган ата-аналарыныц ризашылыгьш корт бурынгыдан ыкыластаиа тфлш ет1ст1. Ецбекке араласа бастаганнан олардьщ омфге козкарастары озгерт, кайта Жомартка жакындап тфшшктщ кштш уйренплер1 келдк Жомарт шепке тапсырыс туспегенде дукенге барады. Роза тэтесп - Жомарт, осы ауылдьщ Мергул, Салтанат деген сулу бойжеткеидер1 бпдщ дукеннен шьщпайды. Менщ К031МД1 ала бере Айманнан сеш сурайтын коршедц - деп эзшдедь Айман дегеи кызды жазгы демалыста азык-тул1к жагына сатушылыкка алган болатын. 031 тауарга кетед1, Жомарттыц да оз «бизнесЬ> пайда болган соц, дукенге косымша сатушы керек болган. Сол кыздыц шыгарып журген эцг1мес1 ед1. - Ол кыздар неге оз тфлжтершен айналыспайды екен? - дед1 Жомарт улкен К1С1дей салмакпен жауап катып. Оиыц кейб1р создер! туйеден тускендей болатын. Бала жастан ересек адамша ой туйт оскен Жомарт бозбала болган бул кезде М1нез1 бфтога бола бастаган. М1иез1 ауыр болган соц ба, эзшге эз1лмен жауап берш, орынсыз кулгенд1 жаны суймейдк -Жомарт, каз1р сен1ц нагыз кыздарга карап, алгашкы махаббатыцныц оянатын кез1 емес пе, келе берс1н! - деп кулд1 Роза тэтес1. Бозбала «махаббатыцныц оянатын кез1 емес пе», - дегенге бет1 ду етш, уялып калды. Ес1не алгаш рет махаббаты баягы торт1нш1 сыныпта Айшархан тэтеЙ1не оянганы туст1. «Ондай сулу кыз бул ауылда жок, 116 <250

сондыктан баскаларга коз салып кайтем? Алматыга барганда Айшархан тэтейге уксайтын кыз тауып алам!» - деген арманмен, каптагы кур1пт бф демде шагын дорбаларга салып тастады. Аздан сон ютеп жаткан Т1рл1г1н токтата койып: - Ол кыздар бос жургенше торт, пешеней шефш экелсш, соларды сатуга кояйык, кыздарга да кайсы пысык екен, соган карап бага берхц!з, - дед1 бул жолы сэл жымиып. - Эй, мынауыц табылган акыл! Шынында, неге оз кыздарымыз шсфген тэгплерд1 сатпаска? - деп Роза тэтесшщ коз1 жайнап шыга келдп - Ертецнен бастап дукеиге келпш кыздарга айтьщыз, кайсысы ецбеккор екен корежк, - дед1 тагы косымша. - Б1тт1, айтамын! - деп Роза тэтеа тагы б!р идеясын кагып алды. - Тэте, дукенге ат койсак кайтед1? - дед1 бфде Жомарт. - Ауылдагы дукеиге не ат керек, жогарыдагы дукенд1 «Кенжеканныц дукеш», темендег! дукенд! «Розаныц дукен1» деп ел уйрешп кетт! гой. - «Кемен1 калай атаса - солай жузедЬ> деген бар екен. Егер дукенге ат койсак, сол оган табыс, береке экелед1. Мандайшасына атын жазып коямыз, ел соган уйренедк - Ойлап журген атауын бар ма? - Эзфге жок. С13 де ойлацыз, Жанаркул эпкем де, Айман да ойлансын. Т1пт1 дукеннщ атын ойлап табуга бэйге жариялайык, - дед1 Жомарт коз1 жайнап. - Ой, Жомартым-ай, ойлап таппайтыныц жок, - деп риза болган Роза гэтес1: 117

- Ал онда ойлаиывдар! Уш кун уакыт берем, - деп колын шапалактап ж1бердг Розаньщ дукенше ат кою бэйгесше апасы мен Акылбек, Дастан, Жанаркул мен Айманныц, Жомарт пен Розаньщ достары, еспген кулактыц бэр1 атсалысты. Олар «Дархан», «Береке», «Ырыс», «Табыс», «Бакыт», «Бастау» тагы да баска аттарды усынып жатты. Роза тэте: - Енд! осылардьщ 1шшен б!реуIн тавдайык, - дедг Жомарт барлык атауды кагазга жазып, шиыршыктап орап шыкты. Содан кейш банкага салып эбден араластырган Роза тэте: - Жомарт, осы дукенге ат кою дегенД1 ойлап тапкан сеисщ, енд1 озщ тавда, - деп балага усынды. Жанаркул мен Айман менщ тацдауым шыкса екен дегеи тшеумен демш 1Ш1нен алып тур. Жомарт куанып кетш, банканы алып сшюп-сщкш жШерш, колын шше суцгтп ж1берд1 де, б1реу1н суырып алды. Ек1 алаканыныц ортасына салып турып, кеудес1не жакындатып тиг1зд1 де, алаканды ашып ж1берд1. Ек1 алаканньщ ортасында к1шкентай гана ширатылган ак кагаз жатты. Ол каз1р бес жылдан астам атаусыз, мацдайында ешкандай белп жок, ел 1ппнде «Розаньщ дукен1» аталып кеткен, Т1ПТ1 «елес1 бар дукен» атауына да ие болтан уш болмел! гимараттьщ тагдырын шешпекпи. Жомарт тандаган кагазды Роза колына алды да бар ынтасын салып турып ширатпаны ашып ж1берд1. «БЕРЕКЕ» деген жазу айкайлап турды. Роза тэте: 118

- Ура! Берекел1 болады екенбЫ - деп он колына устам жогары котерт куанышын бшдфдк - Кш усыныпты? - дед1 Жомарт. —Менщусынысымгой,—деп Жанаркул мактаныштан секфш лббердк - Сагам арнайы сыйлык бар! - дед! Роза тэте де риза болып. Сойтш, томенп ауылдагы дукен «Береке» деп аталатын болды. Жомарт Шонжыга барып атауын баспахаиага жаздырып, эйнекке салып экелш гимараггым мавдайшасына шд1. 119 <25^©



г АНАСЫ АЛЛАГА ТАПСЫРГАНДА Жомартмемлекетпкемтихандардыжаксытапсырды. Енд1 мектеп бтрген аттестатын колына алатын кунд1 кутуде. Кос бурымы аркасында ойнап, нэркес коздерш тонкере карайтын карындасы Кэмшат жетшпп сыныпка 0тт1. Ал апасыньщ Олжасы биыл мектеп табалдырыгын аттамак. Жан анасы болса балапандарыныц калай тез есешп келе жатканын тфшшктщ дифменшде айналып журш байкамай да калгандай. Он сегтзге толганша вз бетшен бауырынан шыгып, ауданнан узамаган жалгызыньщ бгр танысы жок, кара нешр халкы бар ел астанасына калай баратынын ойлап камыгады. Розаньщ улкен кызы сол каланьщ мацындагы бф ауылдатурады екен. «Сактыкта корлык жок, далада калатындай болып жатсан Шырай эпкещн тауып ал» деп мекен-жайын жаздырып алып келдт Роза тэтес1 де ©31Н1Ц колганатын кимай: «окуга бармай-ак жанымда журе бер, мунда да ецбег1нд1 жеп жаткам жок кой» деп айтуга аузы бармай эрг баланыц багын байламайын деп киналып журд1. Жетшпй сыныптан жанына ее болып, Ж1гер1 мен табандылыгымен эрдайым тацдандырып журет1н. 0з катарынан 1лгер1 ойлап, эрнэрсеге талаптанып дукеннщ керегес1н кец1Т1п, атына дешн «Береке» деп койды. Енд1 жанына осындай колганат кездесе ме, кездеспей ме?! «Тег: осы баладан бфдеце шыгады. Мундай таудай талабы бар баланьщ жогары б1л1м алганы дурыс. Мен бфдеце б1лсем, Жомарт барады да окуга тус1п кетедй» деп Ж1бек апасыиа оз ойын айтып койды. ©^53 121

Осыдан ай б.у.рын Жомарт апасымен аналы-балалы болып оцаша сырласты. - Сен де дукен ашып ал, колыцнан келедг Елдер «Розаны байыткан сенщ балац» дейд1 гой. - Бф ауылда ею дукен бар, солармен жагаласып кайтем. Апа, мен енд1 мына «Розаны байыткан сенщ балац» дегенд] естшешн, ешкшге де айтпа. Ол душпанныц соз1. Роза тэте дукенш магам дешн ашты, кайта мен ол юсщен уйрендш. Егер мен мыкты болсам, Алматыга барып оз кушшд1 сынап коремш. Биыл окуга туспесем, кузде эскерге кетем. - Осы кеткешм бфжолата кеткешм десещш, - деген апасыныц дауысы жылай салатындай д1р1лдеп шыкты. Ештецеден кайтпайтын, ештецеш мойындамайтын байгус апасы уакыттыц алдында, тагдырдыц алдында дэрменсп екен. Жалгыз жапырагыныц осылай тез ержет1п, оз омф жолына тускел1 турганынан жец1лд1. - Апа, каз1р сен жалгыз емессщ. Жанында шэЙ1цц1 койып беретп-1 Кэмшат, ко1-нл1ЦД1 котерет1н Олжасыц бар. Акылбек ага мен Дастан да аздщ созге так турады. Мен шетелге кет1п бара жаткан жокпын гой. Жи1-жи1 келт турамын, - деп цушактап суйд1. Сонда байкады, анасыныц мандайы мен коз11пц айналасын эж1м торлапты. Орамалыныц астынан самайы ак кум1стей жылтырайды. - Апа, енд1 жинап журген «байлыгымды» санап, жолга алатынымды бел1п, калганын банкке салып кетей1н, - дед1 де тори болмедеп кок сандыкка келдг «Аксандыгым ашылсын, 1ш1нен акша шашылсын!» деп Э31ЛДеД1. Апасы жанкалтасынан к1лт1н алып, сандьщты ашып 122 ез-э

бердь Экесшен калган жейдесш «мандай термин осыган орап жина, эруагы колдасын» деп берген ед1, сол туйшшекп алып екеушщ ортасына койды. Бул Жомарттыц Роза тэтесше барган куннен берх жинаган табысы болатын. Бф рет кана уйге теледидар сатып алды, содан бер1 жшшыргасын шыгармай экесшщ жейдесше тыгатьш. Байлауын шехшп калып едк буркьфаган коп акша актарылып тусть Эл-Фараби, Абай, Сушнбай, Шокам, Курмангазы Эбшхайыр хан бабалары бейнеленген тол тецгелер, уйшп калды. Ею жактап санау басталды. Дуниенщ рахаты - енбекпен жинаган, мандай термен келген каржыны колмен устау гой. 0р1 акшаныц шс1 кандай! Тер мен адам шс! ацкиды! Аналы-балалы екеушщ де дыбысы шыкпай, алдындагы тэтт1 ецбектщ тер И1С1 бар турл1 туст1 кагаздарды сытырлатып санап жатьф. Санына карай болек-болек реттеп койды алдымен. Содан соц Жомарт кай саннан каншау екехпн жаза бастады. «Кулыным-ау, б1раз акша жинап тастапсын гой!» - деп апасы риза. Бас-аягын тугел санап шыканда - тогыз жуз мьщ тенге болды! - Осы жасымда м.ундай коп акша кормепшн, - дед! апасы шынын айтып. Кайтс1н-ай! Олардыц заманында ецбекакыны - енбеккун деп жазып, жыл соцында бидаймен, не малмен есептеп беретш. Тэуелсхздж алгалы бер1 гана гой колдарына осындай кагаз акша тигеш. Оньщ оз! айына жетпш сомнан аспайды. - Апа, ек1 жуз мыц тенген! жолга аламын. Калганын ертец поштага апарып екеум1з банкке салып коямыз. Окуга туссем, керек болар. Туспесем кайтып келш Т1рл1Г1мд| жасаймын, - дед1 ересек адам кусап. 123

Жомартжолга Нурмука досымен шыкты. Апасы мен Олжас автобус аялдамасына шыгарып салды. «Пазик» деп аталатын автобус жердщ шацын куырып, додгелеп шикылдай келш токтады. Аялдамада топырлап турган журт жапа-тармагай умтылды. Бэр1 мшш болганша апасыньщ жанында турды. Нурмука арткы есжтен кетершп бара жаткам соц Жомарт: - Апа, аман больщыз,-дед1 де, бетшен сушп, шгсше: - Олжас, апаца кара, - деп тапсырды. Колтыгынан котерт алып, тэмшш танауынан шоп етюзт, жерге тусфдк Апасы: «Жалгыздыц жары Кудай! Аллага тапсырдым! Еайып ерем, кырык шштен шылауьщда журсш», - деп кубфледк Улы оны анык ест1Д1. Анасыньщ эрдайым айтатыи журег1не жатталып, аузынан туспейтш дугасы. Жуг1р1п ес1ктен К0тер1лд1 де, Нурмуканьщ жанына С0мкес1н лактыра салып, бурылып узынды-кыскалы болып, коз1мен озш тес1п, К0Ц1Л1 бузылып турган апасы мен Олжаска кол булгады. Анасыньщ аузы жыбырлап тур. «Аллага тапсырдым...» Тунде апасы туе корген. Елге аты шыккан молда ед1, экес1 Кэкеней жарьщтык. ...Булар таудьщ басында улкен акшанкан он ек1 канаттык уйде турады екен дейд1. Экес1 ак боз атка М1Н1П келштк Ж1бек ес1к алдында улымен тур екен. Атынан туспей Жомартка жакындап кел!п колындагы камшысын усынады. Сойлемейдк Бала колын созып алады да камшыны кокке котер1п куанады. ЭкеЫ содан кейнз ак боз атынан туеш, шылбырын жиегпне бер1п: «Муны саган экелдш. Барар жер1ц узак!» дейд1 де, 031 келген жолымен жаяу томендеп кете беред1». Тан 124 <г5>-©

алдындагы аян туе ед1. Апасы «Улымньщ гумыры узак болады екен. 0мф1 аттан туспейтш мьщты азамат болады! Осы кеткеннен жолы ашылады» деп жорып кояды. Бфак баласына тю жармайды. Жомарт Алматыга Нурмудамен келдй Оный ага- жецгес1 курылыста жумыс ютейтш. Тацертец ауылдан шыккан балалар аудамга тусте келген, одан калага карай тагы автобуска отырган, сол жургеннен кас карая дптеген жерлер1не жеткен. Апасы айтпакшы, «тамыры жок, танысы жок» Жомарт тунделетт кайда барсын, досыпан калар емес. Нурмуда екеу1 «Саяхаттан» 98- Ш1 деген автобуска отырып «Орбита» шагыиауданына тартып бердн Автостанцияиыи атын, шагын ауданньщ аталымын, автобустьщ немфш Жомарт кайдан бгпеш, Нука досы, Ну_рмуданы ауылда осылай атайтын, такылдап бэрш туспцпрт келедн Нуканьщ ага-жецгес1 аккоьрл жандар коршдн Тунделетт 031 гама келмей, касына жолдасын ертш келгенге киналмады да, кайта дастарканын жайып, тосегш салып кутп. Туннщ бфуагына дейш екеушщ максаттарын сурап, жон айтты. Нуканьщ педагогикалык университет^ бетке алып жургеншен хабардар екен. Жомарт: - Мен Турар Рыскулов атындагы Экономика университетше тапсырсам ба деймш, - дед1 журегшде элдилеп келген арманыныц шетш шыгарып. - О керемет! Ол бурынгы Хальщ шаруашылыгы институты гой. Кдйсы факультетше? - деп Захария агасы риза болды. - Каржы жане несиеге. - Математикац жаксы шыгар? ©^5> 125

- Болады, - деп уяльщкырап калды. - Оида б1зге жакын. Ертец кужатынды апарып тапсыр, - дедь - Ага, жатакхана бере ме? - дед1 жол боны уайымдап келген мэселесш алдымен сурап. - Эрине береди Бермей калса, окуга тускенше бпдь кшде жата бер, Нукамен бфге,-деп кояды жайсац казак. «Юсшщ ушнде шалжиып жата бермейш» деп ерте турып балконга шыгып, теменде ары-бер1 журт жаткан адамдарды бакылап бфаз турды. Балконмыц ес1пн ашып Захария агасы: - Жомарт сеш университет!це езш апарып жол корсетем, - дедк Жандосов пен Алтынсарин кошелерн-пц киылы- сындагы уииверситеттщ кабылдау комиссиясына Захария ага ертш келт, кужаттарын тапсырттырды. Кужат кабылдап жаткан кыздармен сойлест: «егер экесшщ кайтыс болганы жайында аньщтама отюзсе, ауылдыд жедшд!п бар коикурстан отуде кемек болар ед1» деген машметп бшп бердй Жатакхана мэселес! де шешше кетп. Эр1 тубшде екен. Орналасып койды да, экес!н1н жоктыгы туралы аньщтама алып келуге ауылга тартты. - Апа, - деп ею кештщ арасында юрт келгенде, шешес! шошып кетти - Бюшшлэ, баруыцнан кайтуьщтез болды гой, окуга алмай койды ма? - дед1 етепне сурше-кабына орнынан турып жатып. - Калдарыцыз жаксы ма, апа? - деп амандасты баласы. Олжас жуг1р1п келт кушактай алды, сагынып калса керек. сз'5» 126 «гз-©

— Бэр1 дурыс. «Бгр аныктама алып кел» деп Ж1берд1, — деп жай айта салды коп сойлей бермейтш Жомарт. - 0у бастаи неге кужаттарыцды тугендеп шыкпадыц, ары-бер1 жургенше, «акымак бас ек1 аякка дамыл бермес» деунп едц - деп кейщ анасы. Ертеш ауылсэбетке барып кужатын алды. Ол жерде аныктама беретш баягы 031 «гашык» болатын Айшархан тэтейййц куйеу1 Бекет екеи. Сондай аккоцш, бала сиякты анкылдап журш, аныктамасын жасап колына устатып: - Жолыц болсын, Жомарт! Сеш тэтейщ унем1 мактап журедц алгыр, талапты бала деп. Окуга тусш кет! - деп ес1к алдына дей1н шыгарып салды. Коштасып былай шыккан соц осындай жаксы адамды бф кезде «Бекежан» деп жек коргегп ес1не тус1п уялып кетт1. - Ол не кужат? - дед1 апасы кеш1нде. -Экемн1ц кайтыс болганы туралы аныктама... - Баягыда олген экенд1 кайтпек аньщтап? - Окуга тускенде жен1лд1к жасайтын кор1нед1. - Е, айналайыи, ок1мет-ай! Жасынан жетш ост! деп карайласады екен гой! - деп анасы риза болып калды. Мойнына буршак салып жалгызынын амандыгы мен талабыныц шагылмауын, жолыныц болуын т1леп ертес! тангы автобуска шыгарып салды. «Жалгыздыц жары Кудай! Аллага тапсырдым! Еайып ерен, кырык шштен шылауьщда журс1н!» - деп кубфлед1 улы отырып кеткен автобус сонынан узак карап турып. Апасы анау-мынау емес, тура Аллага тапсырып Ж1берген соц, жолы болды! Апасы айтпакшы, жет1м деп карайласты ма, ауылдан б1Л1м 1здеп кел1ПТ1 деп есфкед1 ме, торт емтиханныц ушеу1н тортке, б1реу1н 127 <гз^>

ушке тапсырса да Экономика университетше шнд1 де кетп. Бала бон бос журу, ершу дегенд! бшмегеш былай турсын, бала болып актарыла кулш, катты куанган емес ед1 бул Жомарт. Жаратылысынан салмакты, не нэрсеге де сабырмен карайтын. Топырлаган ата-ана мен талапкерлердщ ортасынан кысылып жетш, мойнын узшгенше созып озш Жомарт Жолдыбайулы деп тЫмнщ ортасында турганын коргенде, онша сешцкфемедк Кешн шепнд1 де, кхс! аягы саябырсы- ганша кутп. Бэр1 кегп-ау дегеиде кайта жакындап барып, колына каламсабын альт жуан ортада каскайып турган аты-жоншщ астын сызып турып окып шыкты. Бас жатымда «Кдржы жэне несие факультет!» деп улкен эрттермеи жазылыпты. Сонда тана кон!л1 алып-ушып, шшде ерекше б1р шаттьщ сезш пайда болды. Улкен тактаныц алдында, манайында б1рен-саран адамдар карандайды. Б1реулер! куаныштан айкайлап, кыздар жаты бхрш-бф! кушактап сушп те жатыр. Жан-жагына карап ед1, ем1р!нде б1р корген куанышын бол!сет!н Тф1 жан болмады. Кдйткенде де, осы куанышын бфеуге айтуы керек сиякты. Апасына барып айтады гой. Байгус апасы калай куанар екен! Б1р токтысын алып урып, еткенде банкке салып кеткен акшасыньщ б1разын жаратып, той жасайтын шыгар. «Экец екеум13 окымадык, сен окы. Сен пэпк1 кетер, ел биле!» деп коймайтын. Ана арманыныц орындалуынын басы осы шыгар. Сол куанган калпы Алтынсарин К0шес!н!ц бойымен Захария агасыиыц уйше тартты. Ен болмаса, Нурмукага айтып болюешшш деп, куанышы койнына сыймай келедк 128

т

ДЭУЛЕТКЕ ЖОЛ Кузде сабак басталды. Ауылдан келген балага орыс тшшде жазылып, казакшага аударылгам ютаптарды тусшу оцай емес ед1. «Казак болшЬ) деп аталгандарымен, курстастары да, устаздары да кобшесе орысша тшдеседк Казак тобынын, елден келген балалары оздершен-оздерг Бэр! жатакханада турады. Бф-бфшен тосек- орын, ыдыс-аяк, К1тап-кагаз дегендер1 араласып, сапырылысып жатады. Бф-ею ай окыганнан кейш ортага уйрешскендер! жиын-той, ойын-сауык дегенге бет бура бастады. Жомартпен бфге туратын ею жтт - Жасан мен Серж облыс орталыктарында мектеп бтрген, орысша- казакшага бфдей, кшмен де болса тш табыса кететш азаматтар болып шыкты. Бастапкыда оздершен ертш жургшер! келш едц ауылдьщ баласы ырык бермедг Жомарттыц ауыр мшезш тусппп, баратын жактарына суйремейтш болды. Кзйта болмелестерше орыс тшн уйретт, ютаптарымен бол1се журдй Жомарт бфден «Жогары математика», «Макро- экономика», «Эконометрика», «Экономикалык теория», «Каржы сабагы» деген пэндерге ерекше ынтамен Кф1ст1. Тш сындыруга киын сабактардын лекциясын тусшгешнше жазып алып, кайта колирш, ютаптарын 1здеп, ютапханага жш барды. Таудай талабы бар, эр лекциясын ынтасымен тыцдайтын шэюртп профессор Боранбай Жусшбеков бфден унатты. «Каржы сабагы» пэг-пнен беретш согыс ардагерц алдынан бупнп ел тогп-пн устап журген 130 ез-©

азаматтар дэрю алган тагылымды устаз Жомартка б1р куш сабак устшде: - Жомарт Жолдыбайупы, сенщ фамилиям неге жок? Бауыржан батыр сиякты «Жолдыбайупы» деп жазыпты, -дедь Аудиториядаты студенттер ду кулдк Жомарт уялганнан кызарып кетщ, орнынан турып: - Экем солай жаздырган екен, - деп жауап бердг - Сен туганда эл! Кецес укшеН тарамаган ед1, экец тепн адам емес кой, кайда 1стейд1? - деп профессор жанарын сыгырайта баланьщ жузше зер сала карады да, ак бурыл шашын оц колымен б1р сипап отт1. -Экем жок, отыз жасында ол1п калган, - дед1 студент даусы шанк ет1п, устаздьщ тергей бергенш жактырмай. Профессор ©31 н 1цбалага кадалганына ы цгайсызданды ма: - Кеш1р, айналайын! Ол кезде «улы» деген жалгау тек Бауыржан Момышулында гана болатын. Ол оте уптжанды, намыской азамат ед1. Согыста жургенде «Казакта фамилия болмайды!» деп, фамилиясын сурап, тергей бастаган генералга каская жауап берген екен. Содан гой сенщ «Жолдыбайупы» дегегйце тацыркап калганым. К^айран экец отыз жасында арманда кеткен екен. Сен сол батырдыц тшепие сай батыр бол! - дед! де, орнынан турып, жанына келш колын созды. Баганагы ду кулген балалар енд1 тынышталып профессор мен курстастарына мойын бурды. Жомарт устелдщ шет1не шыгып: - Магсул, Боранбай Жус1пбекович! - деп, окытушыга 1ЛТИПЭТ б1ЛД1рД1. Содан бастап бфге окитындар оны «Батыр» деп атап 131 ез-э

кетп. Устазыныц айтканы да, курстастарыныц койган аты да Жомартка бурынгыдан да улкен жауапкершшк жуктеп, окуына ынтасын арттырды. Бфде баспалдыкпен тусш кеде жатыр ед1, Боранбай Жусшбекулы алдынан шыкты. - Ой, батыр, калайсьщ? - дед1 жымия жакын тартып. - Ассалаумагалайкум, - дед1 Жомарт ауылдагыдай ею колын соза. - Мше, казак! КдДаДа дэл осылай амандасатын адам кермегел1 кашан, уагалайкумассалам! - деп, профессор ризашылыгын бшдфш, колын алды. - Бер! келий, - деп терезе жакка карай ьщгайлады, майданда жаралы болган оц аягын сылти басып. - Машине айдай бшесщ бе? - дед! оцаша шыккан соц. - Жок, агай, - дед1 Жомарт соны бшмейтшше катты ьщгайсызданып. - Кдп-ай, э! - деп улкен К1с! киналып турып калды. - Слзге б!р комек керек пе? - дед1 Жомарт, озшщ адамды айткызбай тусшетш мшезшен. - Иэ, керек болып тур. Жещс мерекес1 карсанына сотые ардагерлерше кец пэтер берт жатыр ед1, сонда кошуш керек. Баламньщ мэшинес1 тур, журпзетш адам жок. Ол 031 шетелде кызметте, - дед1 актарыла. Жомарт озшщ кез келген ютщ шеыимш бгр демде ойластыра коятын эдетшен: - Атай, уайымдамацыз, мен копируем. К©л1к журпзетш адам да табамыз, - дедь - Онда жаксы болды! Кдшан бастаймыз? - деп профессор куанып калды. - Ертен спге айтамын, - дед1 Жомарт. 132

Сол куш оган «машине айдауды уйрететш Курска окуым керек», - деген ой тустк Ауылда уйрететш экес1 жок, машине де болмады ол жармасып уйрене калатындай, содан ба, колйс айдауды уйрегпп алу деген порее ойына да келмепть Жаксылыктыц ерте-кепп жок деген, эл1 де кеш емес. Розыбакиев кошеспйц бойындагы «ДОСАФ мектебЬ) дегенге барып, кеиш уакытта окытатын акылы Курска жазылды. Енд1 сабактан сон сол жакка карай жупретш болады. Нурмуканьщ Захария агасы профессордыц мэшинесшен бф кун журш беруге келштг Жомарт жанына Н.урмука пен Жасанды ертш, улкен юешщ уйш коллруге келдп Косымша тагы бф жук келшше келштг Боранбай Жусшбекулы кемпф! екеу1 гама т.урады екен. Улы шет жакта кызметте, кызы баска облыста куйеуде. Эл1 жугш буып-туйметт де. Торт ж1пт кфюсе койсын ба, карацгы туеш, коз байланганша ею карияны жацаушне квийрш, жиЬаздарын орын-орнына жайгастырып бердк Профессор балаларга батасын берш, колтанбасымен пышактын. кырындай кггабын да сыйлады. Содан бастап Боранбай агаймен жакыи туыстай болып кетп. Комек керекте уйше барып колгабыс жасайды. Ол юешен рет1 келгенде эцпмелескеннщ 031 кандай! Согыста коргендер1 мен омфде жиган- тергендерш майын тамыза энпмелеп бередк Профессормен достыгын 031 «Бастау» деп атады. Бул бф жаксы ютщ бастауы, жаксы омфдщ бастауы деп кабылдады. Озппц бай болу арманы - осы юешщ сабактары мен акыл-кецесшен басталатындай. Ец керемеД, Жомартка жетпейтш теориялык 0^53 133 ез-©

бшмд1 «Каржы сабагынан» беретш «данышпанныц» озшен тпселей алып, санасына сщфе бердй Эсфесе каржы жинау мен бизнес жайлы айтканда жаиа ой, жаца Ж1гер береди Жомарт устазына озппц бизнеспен айналыскысы келетшш, бай болуды, миллионер болуды армандайтынын жасырмады. Шэкфтп-пц армамын алгаш естшенде устазы жылы гама жымиып: - Эй, балалар-ай! Бэрщнщ де коп акшага ие болып, рахат омф сургшерщ келедьэ, - деп бф койды. - Жок, агай. Мен сол коп акшаны ецбек жасап тапкым келедк - дед1 де озйпн ауылда Роза тэтемен б1рге жасаган «бизнесЬ> жайлы тэпт1штеп айтып берд1. Содан жинаган акшасыньщ колем1н де жасырмады. - «Тенге тиыннан, тиын - киыннан куралады» дегенд1 ерте угып, бала болып бос сандалып журмей, сонша каржы жинаганын эр1 улкен ецбек, эр1 Ж1герл1 екенд1пннен. 0зще талап коя бшген^ц аман болсац алдьща койган максатыца жетет1Н табандылыгынды корсетед1, - деп устазы буныц талабына ризашылык 61ЛД1РД1. - Сананы турмыс билеген мына заманда кай- кайсымыз болсак та акша мэселесше бейжай карай алмаймыз. Отыра калсак, айтатынымыз - карыз бен несие такырыбы. Жата калсак ойлайтынымыз: «калай акша тапсам екен?». Ал акша тиыннан куралады! Акша деген жаксы! Акша тауарлар мен кызмет корсету олшемк Кез келген акша сол елдщ откегп мен буг11Йн жэне болашагын айкындауга септ1пн тиг1зет1н айналым куралы. Авербах деген данышпан: «Коп акша табу - батырлык, омы сактау - акылдылык, ал унемдеп жарата бшу - онер» деп сен сиякты байыгысы келгендерге 3^51 134 «гз-©

айтып кеткен екен. «Тиыннан тенге куралады» демекмл, акшаны тапкам, омы дурыс пайдаланган жаксы, оным кызыгынатуст кетпей жан-жагывдагы жок-жакыбайды ойлаган да дурыс. Акшага арынды сатпа, акшаны корт жолдан тайып кетпе, экем айткандай жомарт бай болган жаксы! - деп санасына бф соуле куяды. Боранбай Жусшбекулы шэкфттерше: «елге кызмет етем десендер, казак халкыным жиырмасыншы гасырдын басындагы улт-азаттык козгалысыныц жетекпплершщ бхр!, мемлекет кайраткер1 Ахмет Байтурсыновтьщ: «баскадан кем болмау ушш 613 6Ш1МД1, бай Нам кушт1 болуымыз керек. Бшмд1 болу ушш оку керек. Бай болуга каст керек. Ал куит болуга бфлш керек», - дегенш умытпавдар, - дейтш. «Элихан Бокейхаиов сиякты «Тхр! болсам, казакка кызмет кылмай коймаймын», - деп бастандар эр ють «Жердщ астыидагы, устшдеп, аспанындагы барлык игшк казак мемлекетше кызмет ету1 керек. Оным эрбф тушр тасы казактьщ одфше туйме болып кадалу керек» деген устанымын еске сактап, «казактьщ жершде ондфшген «б!р уыс жун сол мемлекеттщ азаматтарыным устше токыма болып кишуЬ> керек, ягни тольщтай экономикалык тэуелсвдшке кол жеткпуге умтылуы тию»деген аманатын сеидер орыидайсымдар. Елдщ ертем1, елтуткасы мына сендерсн-щер!» деп, дэрюшде зор дауысымен аудиторияны жадгыртып, кокейлерше куйып, болашактарына ушатын канат байлайтын. 0^53 135



БИЗНЕС - ССЖ8ТА1ЧТ Екйшп курстыц сабагы басталгам. Болмедеп кезекшйпп келт калган соц жакын мандаты дукеннен нан, сут алуга жупрш шыкты. Жолдыц аргы жагындагы дукенге барайын деп, багдаршамнан ©ткен кезде, бурылыстагы уйдщ кабыргасыма шнген хабарландыруга коз1 тустг Бурын оидайга назар аудармайтын. 0мфде бф жолы ашылып, тфшшпне озгерш енгел! турды ма?! «Жемю-жидек, усак-туйек сататын шагын-маркет сатылады» деп, астына бфнеше жершен киып байланыс телефонын корсетттт Желбфеп турган телефон номф1 жазылган Т1лдей кагазды жулып алды. Кдлтасына суцпте салып, дукенге кфш кегп. Керек-жарагын алып, кайтадан жатакханага карай жупрдг Болмеге келт, Жасын мен Серпе оралгаиша тездетт куырдак жасап, дастаркаи жайды. Баганагы алган телефон номфш мулдем умытып кетп. Ертеа сабактан шыкканда колын калтасына салып бфдеце пдеп ед1, бф тшм кагаз шесть Ее!не тустк «Жемю-жидек, усак-туйек сататын шагын-маркет сатылады» деген хабарландыру едь «Жиган-тергенш жетсе, осы шагын-маркетп сатып алып, оз бизнес1мд1 бастасам кайтер екен? Сатушылыкка бфеуд! жалдасам, сабактан босаганда оз1м келш тексерш, керек тауарын демалыс кундер1 толтырып берсем...» деген киял жатса-турса маза бермей койды. Сабак уетшде де, кггапханада да, болмеге келгеиде де сол ойда журдь «Жасынга айтып корсем кайтед1?» деп канша окталса да, батылы бармады. Айнытардай ой айтып койса, куши <3^55 137

максаты, бала кезден «бай болам» деген арманы кокке ушатындай корыкты. Есше Боранбай Жусшбекулыныц дэр1С1 тусе бердк «Бизнес пайда табуга багытталган эрекет, экономикалык кызметтщ бф турк Эрбф кэсюкер жеке кэсхбш ашу ушш алдымен бизнес-жоспар жасайды. Ал кэсшкерлжке енд1 бет бургаидар бизнес-жоспар деген жеке кэсюкерге арналган, несие алуга арналган, инвестор тартуга арналган болып басталып, жергшкп жэне шетелдж сержтестермеи бфлескен кэсшорынга арналган, жаца кызметкерлерд! тартуга арналган жэне баска компаниямен бхр1гуге арналган бизнес жоспар болып кызметше карай упгаяды» деп едьау устазы. Жомарт профессордын айткандарын есше тус1р1п, дэптерлер1н актарып, дэрш уст1нде жазган конспект1лер1н кайта ашты. «1ст! алгаш бастайтын кэсшкерге, ен алдымен, немен айналысатынын шешпп алу кажет, ягни ол бизнес-идея табуы ти1с. Буп курдел1 жэне жауапты саты. Бизнестхц калай курылатыны осыган байланысты. Бул жерде кэс1пкер оз 61Л1М1 мен дагдыларын, жумыс тэж1рибес1н, хобби мен кызыгушылыктарын ескеру! керек» деп жазып койыпты бф жерхнде. Одан эр1: «Кэс1пкер жаца бизнестщ мумк1нд1ктер1н, оз11пц мумк1нд1ктер1н жэне идеяны жузеге асыруга керек озге ресурстарды багалауы ти1с» депт1. Окып-токыгандарын ойша корыта келе: «Иэ,бул мини-маркет-мешцулкен максаттарымныц жузеге асуыныц алгашкы мумкп-ццп. Не де болса, бизнест! саудадан бастайын» дегеи шеш1мге келд1 де, бабалары айткандай, шеппнген судам тайынбас деп, б!р байламга токтады. Сойгп де, калта телефонын ала 138

салып, корсетшген номфД1 тере бастады. Аргы жактан бф ер адам «Элоу!» деп жауап катканда, Жомарт амандасты да: — Хабарландыру бойынша хабарласып тур едш, дукен сатасыз ба? - дедн -Иэ. - Кай жерде екен? — Жандосов пен Алтынсариннщ бойында. Бурынгы «НарХоздьщ» жанында. - Багасы канша?-дед1 салганнан, баска неш сурасын. Ауылда жинап журген азгантай каржысы жете ме, сомы бшпш келт тур. - Мен тэшшке сатып турган жокпын гой, дукен сатайын деп отырмын. Алдымен кел, кор, алатын болсад, багасын содан кешн сойлесемп гой,-дед1 дукен кожайыны. Жомарт тез жиналып, айтылган адреске тартты. Коцш алып-ушып жегп де, сыр бшдфмеуге тырысып, сатылатын дукещи кордь 1ш1 эжептэуф кен екен. Кундел1кт1 турмыска керек деген усак-туйек, сусын-тзтт1, нан-сут, темею, бф бурышында жем1с- жидек самсап тур. Бф бурышында салкын сусын толтырылган кос тоцазыткыш иык тфеседг Жомарт 1Ш1-сыртын айналып карап жургенде, кожайын муны созге тартып: - Калай бауырым, унады ма? - деген. - Жаксы екен, ага, енд1 туратын багасын айтсацыз, - дед1 Жомарт сауда тш1мен. - Лимон жарым, - дед1 кожайын да саудагер тшнде жауап катып. Жомарт оныц «б1р миллион бес жуз мыц тенге» деп турганын б1рден тус1нд1 де, аз ойланып: - Аздап жиганым бар ед1, жет1цк1ремейд1, - дед1. (3^ 139

- 0зщ бурым саудамен айналысып па едщ? - Бурым ауылда бграз айналыскам, казф студентпш, - деп шынын айтты. - АТЫЦ ЮМ? - Жомарт. - Менщ атым ~ Кдйырбай. 0зщэл1 студент болсанда, бупай талпыныс жасап жургенщ унап тур, болашагьщ бар Ж1Г1Т екенсщ. Сонда канша акшан, бар? - деп сурады дукен кожайыны. Атын айтып, танысып, муны жакын тарткысы келш тургамы байкалды. - Бф миллионым бар ауылда. - Жаксы. Ею жузш тусфейш, жетпегенш туыстарьщнан ала кел ауылдан, - деп, аз-муз кецесш де берд1. - Туысым жок, ага. Жет1м ж1птпен, жалгыз шешем бар ауылда. - Миллиоиды калай жинадын? - деп таныркады. - Алдында ауылда дукенде 1стед1м. Окуга тускен сон бос уакытымда базарда, вокзал мацында бфаз кара жумыстар 1степ жинастырдым. - 0зщ кайда окисыц? - деп Кайырбай басын шайкап, кызыгып калды. - Мында, - деп, жолдыц аргы шетшде менмундалап турган университет гимараты жакка колын сштей салды. - НарХозда ма? -Иэ... - Онда нагыз бизнесмен боласьщ гой. Мынау саган шынында бизнест1н бастауы болгалы тур, - деп риза болды. Жомарт ундемей, «ею жуз тус1рсе, ар жагындагы уш 140

жузш кайдан тапсам екен? Роза тэтемнен сурасам ба?», - деп жылдамдата карыз 1здеп турган шшен. Элден уакты Кдйырбай кожайын: - Жомарт, сен талабы таудай бала екенсщ. Кеши байып кетсен, булактьщ кезш ашкан аганды умытпассьщ. Уш жузш кейш болт-болт толей аласыц ба? - деп кецшшк жасай койды. - Ага, радмет! Кдлай колыма акша туседд солай кайтарамын, - деп Жомарт катты куанып, колын усынды. Ею азамат келютк Жана ой, жаца талап жшер берт Жомарт ауылга тартты. Апасы мен Роза тэтесшщ басын косып жагдайды айггы. Юшкентайынан жанына ертт, сауданьщ элшпесш уйреткен Роза тэтеа шэкфтшщ талабына катты куанып, суйп-шпге жуз мын тенге бердп Ею жуз мынды кашам жагдайьщ келсе, сонда кайтарарсын, деп тагы косты. «Сауда-сакал сипаганша» дегендей, Кдйырбайдьщ дукеш солай студентке сатылып кетп. Сонымен, Жомарт Жолдыбайулыньщ енбеп жанып, мандай тер! береке берт, Алматынын ортасында жекеменнпк сауда орны пайда болып, бизнеске жолы ашылды. Сабактан бос уакытында профессор Боранбай Жустбекулына барып, 031111н юшкентай бизнесш бастаганын айтты. Университеттен алатын дэрю1 бф болек те, езшен алатын тэлш1 б!р тобе болатын ардакты устазы Жомартка американдык кэсшкер, инвестор Роберт Тору Кийосакидщ «Аукатты эке, кедей эке» деген бестселлер ютабын сушншпге сыйлады. — Миллиардерлер тарихына №1 болып енген Джон 141

Рокфеллер кундел1кт1 шай-пулга бол1иген акшаньщ басын косып, оган кэмпит сатып алып, оны болт, 0311ПЦ бауырларыма ею есе багасына сатып, устшдеп табысын кажетше жаратады екен. Жен жасында куркетауык оарш, шагын кэс1бш ашкан. 12 жаска келгенде 50 долларды королеже жылына 7 пайыздык осшмен карызга беруд! эдетке айналдырган. Бизнес! солай басталган. «Аукатты эке, кедей эке « бестселлер!н жазган Роберт Кийосаки «баланьщ болашагы жаксы тэрбие мен бйпмде емес, акшаны бала жастан калай жарата б!лгенд!г!нде» дейдг Себеб1, когамныц деигеш немесе ата-анасыныц байлыгы жайлы баланыц тусш!п кунделпш шай-пулга деп берген акшаныц молшер1не карап калыптасады екен. Сен де солардыц жолымен келе жатыр екенсщ, - деп жылы жымиды профессор. - Еид1 бар куш-кайратывды саудага гама емес, 031ЦД1 дамыту багытыиа да катар жумса. Бизнес те адам омф1 сиякты. 0мфге келедт Кдз-каз басады, тэй-тэй журедк алга талпынады. 0сед1. Жыгылады, сур1нед1. Соньщ бэршде сен де жан дуниецмен бизнесщмен б!рге ом1р суресщ, 1С1Ц сэтт1 болсын! - деп батасын бер1п сыртка деЙ1н шыгарып салды. Крлын бер1п коштасып, аз ойлаиып алып: - Математика, физика гылымында сопз1ап1 деген термин бар. «Туракты, еш озгермейтш» деген тусшж береди Будан былайгы максатын - бизнесщ - констант болсын. Сенщ улкен бизнес жасап, елге пайдац тиетшше, жомарт журеюп бай азамат болатыньща сенем, - дедл Жомарт улкен юспйн, батасын алып, Алматыныц устшде канат байлап ушып жургендей болып кайтты. 142

Кыскы сессияда емтихан алып отыргамда Боранбай Жусшбекулы Жомартгыц жауабына риза болып, жанында бфге кабылдап отырган докторантына: - Иосиф Карпович, мына Жолдыбай.улы бар гой, аман болса бф жердей шыгады, - дед1 есжт1 жауып шыгып бара жаткан студентшщ соцынаи ризашыльщпен. Докторант кезшдфжшщ астынан оз устазына тацьфкай карап: - Бф жердей шыгады дегешщзд! калай туе1нуге болады, Боранбай Жусупбекович?, - дедт Профессор акшулан шашын эдетшен мацдайынан кер1 карай бф сипап койып: - Эзфге ауылдан келген бала гой. Болашактьщ тшмен айтканда тубшде Премьер-министр болады! - дед1 коз1 кул1мдеп. Vстазымын берген Роберт Тору Кийосакидщ «Аукатты эке, кедей эке» деген деген ютабын Жомарт жата-жастана окып, эр созше мэн берш жаттап алды деуге болар. «Бф рет те куламай, сэби журуд1 уйренбейд!, себеб1 613 журуд! кулай-кулай уйренемп. Бизнестщ жолы да солай. Нелжтен когамнын, коп бол1п аукатты адамдардан турмайды, себеб1 олар жецшудеи коркады. Ал жец1с тугырынан коршгендер - жецшстщ дэмш де таткандар. Сэтаздж ол жетютжке жетудщ бф бол1Г1. Сэтазджке жолагысы келмеген адамдар жетютжке де жете алмайды» дегегпн кецшне токып, эрдайым есше алып журдь - Бизнесп-цн улгайта беру ушш бйнм жинайсьщ. Алдымен университетпцй аяктайсын,. Одан сои магистратурага тусесщ, шет тшдерш уйренесщ. Бизнес тренингтерге катысасыц. Бшм уйренсец, Казакстан 143

гана емес, оныц аргы жагында ту.тас элем жатыр. Сендей улыныц кызыгын кормей кеткен экец сенщ алдыцда болады эрдайым. Бф кадам шгер1 бассад куанады, - деп Боранбай устазы улы жолдьщ басында 031н шакырып тургаидай. ЭПИЛОГ Жомарт устазы Боранбай Жусшбекулынын, сешм1 мен экесшщ умтн актап, он жылдьщ 1шшде елдеп бай да жомарт азамат болып, оз тагдырыньщ кожасына айналып кана коймай, жок-жткке комектесетш, талапты жастарга кол ушын беруд1 мшдетш деп санаган нагыз атымтай жомартка айналды. Бала кезшдеп арманын орындап - апасына ауылдагы ед улкен де эдем1 уйд! сатып алып бердн Акылбек жездес! де ауылга келген медбике кызга уйлешп алды. Дастан мен Кэмшаггы 031 Астанадагы университетке окытты. Олжас Актамда карашацырак иесх болып уйлешп апасына келш туарш бердк Алматы мен елордадагы «Жомарт» азык- тул1к дукендер желюшщ курылтайшысы Жомарт Жолдыбайулыньщ журш откен жолдары казагымньщ эр баласына улп болсын, кеуделершде жаны барда ултка кызмет етсш, максатына жетсш деген улы арманмен осы хикаятты жазып шыктым. 3^51 144 ез-©

I НАН КАЙДАН КЕЛЕД1?! (эцгте) Атасы мен эжеа дастаркан басында немерелерьмен тамактанып отырды. Атасы бф кезде: - Балалар, кш бшедк дастарканга нан кайдан келе- Д1? - деп страды. Терт жасар Батухан: - Эжем дукеннен экеледк - дедн Алты жасар Иманэлк - Наубайханада шсфедк - дедк Уш жасар Айзере: - Нан... нан тэттП - дед1 тамсанып. Мектепте окитын немере Эмина ата мен эженщ немерелерп-йц улкеш едк - Ауылдан базарга экеледк одан бпдщ дукенге келед1, - дед1. Атасы бэрп-пц пшрш мукият тыцдап алды да, мешрлене кулшсфеп: - Мен сендерге Айзереш айткан тэтп нанньщ кандай колдардан отт, кандай жолдармен, канша ецбек, мацдай термен га тиш, канша ецбекпен, кандай мандай термен дастарканга келетп-п туралы эцпмелеп берейш,- дед1. Атасы жастыкка шынтактап жатып, кызыл курен шайын асьщпай урттап койып, эцпмесш бастады: 145

- Барлык эцпме Жер-Анамыздан басталады. Куид! айналып журетш тогыз галамшардыц ец куд1рет- Т1С1 - Жер галамшарынан касиетп де киел1 ештеце жок. Оныц дархандыгы сондай, барлык тфшшк иелерше омф сыйлайды, бауырына алып, корек бередк осфедк Адамиыц жарык дуниеге келш, козш ашканнан тербететш беап де, асыраушысы да - Жер-Ана. Бйдщ галамшардыц «Жер» атануы тегш емес. Адамиыц ©мф1 жермен тыгыз байланыста. Жердей ошп шыгатын ец касиетп нэрсе - ас атасы - нам. Нанныц жерден ОН1П шыгуына коктеп кун де, колайлы ауа-райы да, мезгшмен жауып, сугаратын жауын да улкен ыкпал етедь Коктеп кун бар махаббатымен Жер-Аманы суй1п, мурына шомылдырып, жылуына болеп, еркелетед1. М0лд1реген су да жерге нэр1н бер1п, Ш0л1н кандырды. Сол кезде Дикан-ата ег1С басына кел1п бусанып жаткан жерд1 сокамен жырта бастайды. К^аз1рг1 заманда трактормеи жыртады. Одам сон, жаксылап тырмалап алып, эз1р болтан ег1ст1к алкабына бидайдыц дэн1н сеуш шыгады. Ал, бидай деген не?! Бидай - астык тукымдасына жатады. Тус1 - кызгылт, ак, кейде кара да болады. П1Ш1Н1- уршык тэр1зд1, 1Ш1нде кылтанагы бар, бет1 жылтыр дакыл. Бидайдыц тарихы эр1де жатыр. Сонау ыкылым замандарда, ец алгаш Грекия жер1нде ос1р1ле бастапты. Одан кейпн Мысыр мен Кытайда да бидай тагамдар жасагаи. Адамдар бидайды тек тагам рет1нде гама емес, сонымен катар, емд1к касиеттер! уили де ерте заманнан багалаган. Бидайдыц б!р талым «дэн» дейд1. М1не, сол адаммен б1рге жасасып келе жаткан бидайдыц дэн! Жер койнына тускеннен кей1н, коктемг! 0^51 146

,1 жауынмен бфге сабагы ошп, топырак бетше кылтиып шыгады. Дикан ата кетпешмен ала жаздай омы баптап, арамшоптен тазартып, коп мавдай терн-1 тогедй Сол кезде епс алкабындагы бидай сабактарыныц басына дэн бтп, кузде олар эбден шсш, толысады. Коктеи Кун суйш, жел тербетш, калым егш тецпдей толкиды. Дэн толып гпседг Омы бурын ауылдыц кэрьжасы оракпен орып алатын. Ал казф комбайнмен орады. Комбайн бидайды ора журш, дэшн бф болек, масагын бф болек шыгарып отырады. Жиналган дэнд1 арнайы жук колшше лактырып беред1. Ол кел1к ауыл шшдеп кырманга алып барады. Ол жер каз1р - элеватор деп аталады. Онда бидайды тазалап, кепт1р1п шыгатын агрегатка салады. Эбден тазарган кызыл бидайды ун тартатын ди1рменге жетк1зед1. Ол жерде бидайды унта айналдырып, кебег1нен бол1п шыгарады. Эппак унды сурыптап каптарга салады. Енд1 кол1ккетиелгеи ун каптары азык-тул1к дукеггдер 1 мен иаубайханаларга жол алады. Наубайханаларда уннан алдымен ашыткы косып, нам иленед1. Содам сон иленген камыр эртурл1 калыптарга салынып ыстык пештерге орналастырылып, нан болып П1С1П шыгады. Дайын болган панды дукендерге жетк1з1п беред1. Сол дукендердеи панды 613 сатып аламыз. Ал дукенде турган шик1 унды сатып алып аналарын, эжелер1н де уйден нан, бауырсак, шелпек, ТЭТТ1 токаштар п1с1ред1. М1не, НАН осылай бпдщ дастарканга коптеген адамдардын ецбег1мен келедг Сондыктан панды кастерлеу керек! Оныц кикымын жерге тастамау керек! Нансыз ом1р жок! Нан болса - эн де болады! Мен ©^51 147

сендерге бф такпак уйретейш, жаттап алывдар. Нан кикымым шашпацдар, Жерде жатса, баспавдар. Терш алып, кастерлеп, Торгайларга тастацдар! - деп атасы нан туралы эцпмесш аяктады. Немерелер1 бул такпакты атасынан кайта-кайта сурап, жаттап алды. 148 л

0М1РБАЯН Жазушы, Казакстанныц ецбек сп-йрген кайраткер1 Сэуле Магазбеккызы Досжам 1959 жылы 2 кыркуйекте Алматы облысы, Уйгыр ауданыныц Актам ауылында туылган. Казак мемлекетпк университет! мен Орталык Азия университет!н бтрген. Халыкаралык жэне республикалык сыйлыктардыц иегерй Шыгармалары орыс, испан, немю, кытай, агылшын, араб, француз жэне чех тшдерше аударылган. Шыгармашылыгы: 2000 ж. «Жыр тэж» (поэзия)! «Атамура» баспасы. 2006 ж. «Ушп-шн еактщ купиясы» (проза)! «Казакпарат» баспасы. 2008 ж. «Жатка туган бала» (проза)! «Фолиант» бас­ пасы. 2011 ж. «Арман кала»/ (поэзия) «Кдзыгурт» баспасы. 2013 ж. «Улкен уйдеп урей» (проза)! «Жазушы» бас­ пасы. 2014 ж. «Кудфетп калам иесЬ> /л/?б>з<Д/«Фолиант» баспасы. 2015 ж. «Менщ жалгыз сер1пм» (поэзия)! «Дэстур» баспасы. 2015 ж. «0гей журек» (проза) /«Фолиант» баспасы. 2016 ж. «Мое чужое сердце» (проза) орыс тшнде /«Фолиант» баспасы. 2017 ж. «Сагыныш» (проза) «НегДогбзЫге Ргез$» Лондон. (3^5> 149