Ауылдан шыққан Миллионер

Мукабасыидагы кыз бем жшптщ суретше кадалды да калды. «ЛэйлШэжнун жыры» деп ежжтеп окып шыкты. Апасы аздап кара танитын, «окымай калдым, эйтпесе, деректф балар едш» дейтпп бар ашулан- ганда. - «ЛэйльМэжнун» дей ме? - деп, козш кггаптьщ мукабасынан алмай, шак еткенде, даусы катты шыгып кетп. Жомарт корыкканыман урпие калып, козш таре жума койды. - Эй, бесжтен белщ шыкпай жатып, гашыктык жырын окып жатырмысыц? Мэжнун болып отырмысыц? Койлар анау корада маиырап, аштыктан буралып турган. Мен мынау, кацтардыц аязында еден жуып, катып-серешп келген, - дед1 де к1тапты пешке карай ала жупрдк Отка салатынын б1лгеиде, ки1зге жабысып калгандай болгаи табаны икемге кел1п, ек1 аттап, анасыныц колына жармаса кета: - Апа, апатай, меш К1тапханашы куртады гой! - деп шырылдады. - Сабак окымай каршадайыннан гашыктыктыц ютабын окып отырганьщды б1лсе не ютейдк б1лес1ц бе? Мектептен шыгарады! «Мектептен шыгарады!» дегеннен шошып кетп. «Мектептен шыгып калу маскара гой. Бузакы ЖэЙ1рбек пен Болатжаннан сорлы болтаны гой! Апасы айтпакшы, малмен мал боп кететш шыгар». - Апа, каникул гой! Сондыктан окыдым, енд1 ондай К1тап окымаймын, ертец апарып берем! — деп жылап Ж1берД1. - Неге сен оз жасыца лайык К1тап окымайсыц? Он беске толмай катын алайын деп журм1С1ц мына 50

турщмен? Козш курт мыиа ашык-машыгьщньщ! - деп кггабын енд1 терезеге карай лактырды. Ертесше апасы кешеп окиганы корил эйелге шикылдап кулш айтып отырганын сырттан кфш келе жатып естш калды. Апасына унаган сиякты гашыктык к1тап окыгаиы. - Он бесшде уйленсе, уйленсш. Жолдыбайдьщ тукымыи кобейтедП - деп ана эйел де кулш жатыр екен. Табалдырыктан аттаган Жомарт кер1 бурылып уйдем атып шыкты. Содан кешн ушшил токсанда 1атапханага бармады. Сабагына ыкыласты болып журген, бфак «гашык» болып журген арада бфаз улгер1М1 нашарлап, багдарламадан калып койыпты. Б1рде балалардыц соцынан тус1нбеген1н тэтеГпнен сурап ед1, ол К1С1 эдеттег1дей, К0здер1нен нур тоге кулшсфеп: - Жомарт, сен осы токсанды бастагам ыкыласыц маган унап тур. Куанып калдым, мен жаксы окыган баланы жаксы корем, - деп басынан сипады. Алаканы кандай жумсак едП Апасы айтпакшы, 031 «Мэжнун балага» будан аскан бакыт бола ма?! Аркасына канат б1ткендей, уйге жеткенше ушып келд1. Айшархан тэтешнщ кап-кара, тунжыр жанары коз алдына елестей берд1. Кулагынан кетпей турып алган: «Мен жаксы окыган баланы жаксы корем!» - деген соз1 дуниедеп ен кымбат создей, санасында кайта-кайта жацгырды. Жаксы окыса болды, «гашыгы» оны жаксы коредП «Буг1ннен бастап бурынгыдан да жаксы окимын! Жаксы окитыным сондай, бэр1н тацгалдырам!» деп, айнага карап турып, оз-озше ант берд1. 51

Уш жыл мактау кагазын алып аяктаган. Апасы ата-аналар жималысында узд]'к окушыныц анасы ретшде торалкада отыратын. Улыныц жаксы-жаман окитыныньщ белпа сол сиякты екен. Тортшил сыныпта «гашыктыктан» сабак улгерш! темендеп кеткен соц, токсан соцындагы корытынды жиналыста апасын тералкага отыргызбады. Жиналыстан апасы туппп оралды: - Саган не болды? Сабагыц томендеп кеткен бе? - дед1 есжтен кфе. - Жок! Сол калпы, - дед1 бул, елее мойындамауга бел1н бекем буып. Кдйран апасы муныц «гашыктыктан курыганын» кайдан бшс1н, соз1ие Караганда, себеб1н мугалшнен де сурамаса керек. -Ендеше,меннегеосыжиналыстатордеотырмадым?- деп кадалды. - Жана келген мугалш С13Д1 танымаган шыгар, - деп кутылып кетт1. Нег1з1 тералкага ата-аиага карап емес, окушыныц улгер1М1не карап отыргызады гой. Сауаты жок апасы, шынашактай кушыкеш баласынан алданып, «мэселеш ушыктырмай» коя салды. Осы уш1нш1 жэне соцгы Т0ртшш1 токсанда «бест1ктерд1ц» соцына туспесе, анык маскара болатынын укты. Бфшшщен, жаксы окымайтын баланы «гашыгы» жаксы кормейд1. Ек1нш1ден, жыл корытындысында мактау кагазын алмаса, апасыныц талкысына туседг Торалкага отырмаган апасыныц каЬарынан Кудай сактасын! 52

ДЩЫЮЩ 0]И«КЫ I, !■. !: I ; V т/ О\\ о Р-7 I\\ . 4У ч* т м.

АПАСЫНЫЦ ОЛЖАСЫ Бастауышты абыроймен бтрш, «алгашкы махаббаты оянып, устазына гашык болып улгерген» Жомарт Ж1пт бесшш! сыныпты оастап журт енде, апасы екеуп-пц шагын гана отбасына Олжас деген оакырауык 61'р бопе келш косылды. Апасы «Шарындагы спипм кайтыс оолыпты, соган барам, мал-жанга ие бол» деп жылап-сыктап жолга жиналган. Уш куннен кешн кешке карай келдп Крлында улкен бф орамасы бар. Алдыиан шыккан Жомартка «Кдлайсьщ?» деп шала амандасты да, уйге асыкты. Есжтен к1рд1 де, аяк кшмш лактыра шешш, орамасын тосекке койды. Баппеи белшдеп байлауды шепт де: - Ал, Олжатай уйще келдщ! - дедк Жомарт жакындап карап ед1, тосек устшде нэресте жатыр! Бф уыс бет1 кып-кызыл. Аяк-колын босаткан сон «щгэ-щга!» деп уйд1 басына котерш бакыра жонелген. Ошак жакта апасы колына килкемтай ботелке устап алып, алактап, элденеш 1здеп жур. «Жомарт! Бар, ана бопещп жубат!» деп айкайлап кояды. Жомарт алыста емес, бопенщ жанында турган. Кдлай жубатуды да бшмейдп Онысын «бепец» деп кояды меншпстеп берш. Клшкентай саусактарынан устап: «Жылама! Жылама!» деп сшкшедк вмфшде Жомарт адамныц бопесш корш пе! Малдыц жана туган толш корд1, соскемен сут те берген. Мына бопе колынан устаганды жактырмады ма, одан эр1 бакырган. Дауысын-ай! Апасы ботелкеге куйган сутп жылытып экелдп 54 ез-©

Басында желш соскес1 бар. «Олжатай! Олжатай!» деп еркелете бауырына кысып, соскеш аузына тыкты. Юшкентай тфшшкке де тамад керек, шап еткЫп тартып алып, солкылдатып сора бастады. Апасы кушактаган калпы басыиан сипап, куйрыгынан кагып, мешрш салып отыр. Анау эп-сэ'гте ботелкеш босатып, мацдайы териип уйкыга кетп. Келгел1 апасында 'пл жок, нэрестемен эуре. Екеу1 дастарканга отырганда барып тшге келдь -Жомарт, Олжас енд1 менщ балам! Саган артыцнан ерген 11111-1 болады. Кенже сщлш осыны туам деп олт калды. Булан баска ею баласы бар екен. Куйеу1 жаца туган нэрестегй бага алмайды гой, ана екеуше не болса да жарар деп туыскандары маган бердк 0зш сурап алдым. Сен болсац жалгызсыц. Ерте ма, кеш пе мен де экен, кусап олт калсам, жалгыз юмге керексщ. Ен болмаса, бауырьщ болсын дедш. Осыган енбек с1Ц1реЙ1К, 613Д1 тастап кетпес, - деп жагдайды мэлшдеп ШЫКТЫ. Жомарт сошла созден «Ерте ме, кеш пе, мен де экец сиякты олт каламын» дегещц ганатусшш, зэреш ушты. - Апа, сен олмепи, - деп кушактай алды шешесш. - 0лмейм1Н, енд! екеуще бфдей жауаптымын, меш Кудай сендер ушш аман етедд - деп тобесшен шскед1. Апасы ллрюн, бфеулердщ шешеа сиякты емфешп шскеп, бетшен сую дегенд1 бшмещп гой. Тастай катып, тек талап етедк Тур! суык, !р! денел!, кара куштщ неси Мшез1 де сондай кайратты, каЬарына мшсе, дауылдай жапырады. Бфак бар мешрш!шшде жатады, мешршд] болмаса, мыиа жетшегсп сонша жердей аркалап экеле ме?! 0здер1 кундерш эрец корт жургенде, бар тфлтш 55 <25^©

токтатып, енд1; бала бакпакшы. Бурын да бала болып катарластарымен ойнамайтын Жомарт енд1 тпш уйдем шыкпайтын болды. Апасы жумыска кеткенде Олжасты 031 карайды. Кррадагы кой, табынга косатын сиыр, есж алдындагы ит те, отка жагатын отын да, уйд1 жылыту, су ысыту да оннан енд! аскан Жомартка карап тур. Оныц да анау доп куып, асык атып, лэцп теуш, тыгылмак пен атыспак ойнап жургеидер сиякты алысып-жулысып, жарысып, дауласып, таласып орталарында ойынньщ тубш тушрш журпс! келедк Аркасына п-пспт байлап алып, тфшшпмен айналысады, ол уйыктаганда тана далага шытып, алыстан ойнап журген балаларды тамашалайды. Оздершен баска уйде теледидар бар, кейбфеулерппю турльтустц олар кино коредц оны мектепке келгенде айтып келедк Таласып талкылайды. Жомарттыц коз1 кызарып тындап отырады. «Коп акша тапсам, алдымен теледидар аламын» деп армандайды. Сойтш, к1шкентай Олжас апасы екеу1н1ц кундел1кт1 ом!р суру дагдысын оз ыцгайына карай озгертг1. Оны нэресте турмак, апасы мен Жомарт та б!лмед1. Бар ойлары Олжастарыньщ карны ток болып, жыламай осе берсе. Уйлершде радио да жок ед1, бф кун1 дукеннен к1шкентай радио корд!. Апасына айтып келдк «алайыкшы, одан эн тыддаймыз, Алматыда не болып жатканын айтады» деп жалынды. Апасы: «айлык алтанда алайык» деп ед1, сол айлык алатын куьпн санап журд1. Дукенге барып екеу1 радио сатып алтанда, куантанын кореец! Уйге алып келд1, енд1 оны калай косатынын б1лмей, корш1 Эдшкан атаны шакырды. Ол К1С1 кел!п, уйд1 ары карап, бер1 карап айналып шытып: 56

- Жомарт сеидерде радионьщ жуйеа тартылмагам ; екен гой. Поштага барьт Лойл псам тотеме айтсан, монтерш жШерш тарттырып бередц — деп, асыгып V. тракторына мшш, кетт калды. Ещп Жомарт поштага тартты, одам Кдшдыибай деген монтерды тапты, ол агага тусшдфдц Уш кун дегенде жуйештартып, юшкентай радиогатш бггп. Тацертецнен жатканша сайрайды да турады. Жацалыцтар айтады, он айтады, куй тартады, жатарда Ерден атай ертеп айтады. Бурын кулакка урган танадай тыныш болатын уйлерше «Казак радиосымен» шаттык кфдк Бурын Жомарт пен апасы екеуше тоцазыткыш деген керек емес едц ондай заттыц кажет екен! ойларына да юрт шыкпайтын. Кун ысыганда Олжастьщ шетш суп ашып, апасы оган дайындап берш кететш тамагы 1р[гг кетт, росуа бола берген соц, Жомарт апасына: - Апа, нагашымныц уйшдегщей тоцазыткыш алып алсак, Олжатайдыцтамагын салып коямыз, ашымайды. Егп де сактауга болады, - деп ой салды. Апасына улыныц айтканы унап, акша жинап журдь Ол тоцазыткыш деген ауылдыц дукенше туспейд1 екен. Дукешш ауданга тапсырыс берем деп апасыныц акшасын алды. Тоцазыткыш келгенше екеук «акшамызды алдап алып койды ма?» деп уайымдап жургенде, еак алдына б!р шагын жук тиейтш колж келш токтады. Тоцазыткыш экелштк Бойы Жомарттан аласа, ойтеуф Олжастьщ тамагы мен бфаз ет-сут салуга жетедк Уйлерше улкен б!р мушк келгендей куанысты. Коктемнщ б!р шуакты куш Олжас каз-каз турып, апыл-тапыл аяк басты. Оны корт куаныштан журеп жарыла, апасына жетюздь Екеу1 юшкентайды кайта- 57

кайта журпзш кызыктап, шаршатып уйыктатты. Апасы: - Жоматай, шщ аягын басты, жексенб1 куги корш1лерд1 шакырып тусауын кестфш ж1берей1к, -деп К0Ц1Л1 жадырап Караганда, мацдайындагы эжшдер1 жазылып кеткендей болды. Жомарт сомы байкап, апам унем1 осылай жадырап журсе гой деп ойлап улгердг — «Тусау кесу» деген не, апа? — деп сурады сосын бурым ешкшмен араласып, той кормеген Жомарт. - Бопе ецбектеп болып, белш котерт, оз бетшеи апыл-тапыл басканда жасалатын ырым. Тез журт кетсш деп журю-турысы ширак адамга тусауын кестфедк Тусау кестфетш адамды ата-анасы тандайды жэне сол к1С1ге уксасын деп ырымдайды. Баланыц тусауы ала ж1ппен, койдыц майлы 1шепмен немесе оршген кокшоппен кесед1. Алаж1п актыкпен адалдыкка жол ашады, майлы 1шек байлыкка, токтыкка жетелейд!, кок шоппен ост-оцет деп кеседк Апасы бауырсак П1с1р1п, дукеннен тэтт1-турым тасып, Жомарт нагашылары мен корш1лерд1 шакыру уш1н уй аралап кетп. Жексенб1ге журт жиылып, уйде той болды. Олжастьщ тусауын Эдшкан ага кест1. Жомарт та балалармен ойнап, достарынашашутаратып, мэз болды. Бул апасы екеушщ жасаган алгашкы тойы болатын. Сол куннен бастап Олжас доцгелек устелд! жагалай жур1п, орталарында отырып тамак 1Ш1П, устел уст1ндег1лерге кол созып, устаганын шашып адам болып келе жатты. Апасы екеу11Йц кешке карай бар кызыгы Олжас оолатын. Жомарт «теледидарым болса» деген арманын да умыта бастады. Бес1нш11п мактау кагазымен б1ттр1п жазгы демалыска 3^9 58

шыккан. Как тобедем жандырып турган куннен салкын болсыи деп, ауланы сыпырып, су шашып журген. Ею бала ерткен еркек келдь Апасы жумыста болатыи. Кдкпаиыц алдында : - Жлбектщ уй1 ме? - дед1, ыстыктан тотыгып, тердпген мавдайын басымдагы телпепмен бф суйкей салып. -Из. - Сен Жомартпысын? -Из! - Шешен, уйде ме, бп туыскандарыц боламыз... - Кфйдздер, апам жумыста, - деп жатканда ашык есжтен жыбырлап Олжас шыкты. Аяк-колы арбиган, узын мойын, узыи мурын, арщке кара, кысык коз еркек юшкентайды корт карап калды. Онын, назарынан Олжас коркып, Жомартка карай талтавдап журд1. Ана ушеу1 де бопеге кадалып тур. Жомарт омф! кормеген жандардьщ кезкарасын унатпай, бопесш котер1п алды. Улкен кхс1: «УН, бугш кун куЙ1п кетт1 гой!» - деп сейлей, аттай басып, ес1к алдындагы сэк1ге барып жайгасты. Балалары жанына отьфды. Жомарт пнсш аркасына котер1п тур. Олжас болса юшкентай колдарымен агасыньщ мойнынан катты кысып, жабысып алыпты. К031 бакырайып ана к1С1ге карап кояды. - Бопецнщ аты к1м? - дед1 ер адам. - Олжас. -Улкен акынныцатын койыпсывдар, сол атасындай азамат болсын! - деп тагы коз1и к1шкентайга кадап, отырып калды. 59

- Ыстыкболса, уйге юрщпдер! Апам да келт калар,- деп конакжайлылык танытты Жомарз. Олар да соны кутш отыр екен, орындарынан котершп, уйге беттедг Ымыртта оралган апасы келген конактармен дауыс салып корютг Апасыныц жылаганыиан Олжас коркып жабысып, колынан туспей койды. - Мше, балад ост калды. Жакында тусауын кеспк. Аты - Олжас! - деп алдына алып, устел басына жайгасты. Ею баланыц бфеу1 шалбар киген кыз екен. - Жомарт, бул агац - Акылбек, Олжатайдьщ экесь Мына балалар - Кэмшат пен Дастаи, - деп таныстырды. Саган беле болады. Олардыц аналары менщ туган С1ЦЛ1М болатын. «Экес1 Олжасты экетт далса, кайтемв», - деп юшкентай, кылыгы тэгп апасы екеушщ алданыштарын кимай, Жомарт катты уайымдап калып едц керюшше олар осы ауылга кошт келпЫ келетшдерш айтты. — Оньщ дурыс! - деп апасы куптады. - Мына жерде балалардыц нагашылары бар. Акылбек есщде болсын, сщлшнщ К031Н саган бере алмаймын. Дыркынан шыкпай бауырыма салдым. Ол енд1 Жомартымныц сер|Г1, - деп тагы кемсецдедь Жомарт апасыныц мунша босаганын омф1 корген емес ед1. Бауыр деген де, бала деген де оцай емес екешн журеп сездг — Оку басталганша кошт алыцдар, былтырдан бер1 кошт кеткен б1реуд!ц уш бос тур. Мен соныц иесш тауып сойлест кояйын, сурап жатса аздаган кунын берерсйщер, -деп апасы мэселеш шеипп,туыскандарды ертесше шыгарып салатын болды. — Ж1бек, сен ренжшесец мына ею бала Жомарт 60 ез-©

жаннын, касында журе турсыншы, мен заттарды 031м К0Ш1Р1П келермш, - дед1 де жолга шьщты. - Тастап кет, акыры осы ауылга келд! гой, - деген апасы Олжасты колына котерш алып: - Экеце сау бол айт, - деп бшегшен устап кол булгатты. Мына созден Акылбек аганыц коз1 не жас уй1р1ле калгандай болды. Ол артына коп карагыштап, уйден узай бердк Кеп узамай Акылбек ага апасы келют койган уйге К0Ш1П келдь Шарыннан жеткен колштен туефген жукт1ц ортасында су жаца белесебет бар едк Жомарт оны мэшиненщ устшде-ак байкаган. Дастандш шыгар деп ойлап, бграк коз1 кызыгып-ак калган. Сонда да К1МД1К1 екенш сурамай, буыншак-туЙ1ншектерд1 1шке таси берд1. Жук тугел уйге юрпзшп, апасыныц жасаган куырдагына отырганда Акылбек агасы: - Жомарт, сен улкеи Ж1Г1Т болып калды гой деп кеше Шонжыдан мынаны саган сатып алдым, - деп коз1н1н жауын алган белесебетт1 Жомартка карай тарта берд1. Бэр1н1ц коз1 гажап сыйлыкта. Апасы да куанып тур. Жомарт сол жерде теут ала жонелер ме едд егер б1лет1н болса. Бар болтаны рулш ары-бер1 бурап, аула 1Ш1нде жург131п корд! де, кабыргага суйеп койды. 1ш1нен: «Ертец уйренем!» - деп бек1нд1. Сол туш тацды атыра алсашы. Бурынгыдай Олжас та толык мойнында емес, Кэмшат балага жаксы карайтын болган сон, апасы оны колына устап журдн Танертецг1 шэЙ1н 1шкенше эрец шыдады. Алдымен жыгылып-сур11Йп аула 1шшде уйрендк Б1р жет1ден сон Жомарт белесебет1 мен ауыл 1ш1нде куйгытатын болды. Дастанды да артына м1нгЫп алуга машыктанды. 61

4 Спортпен кдой иошцдонды ■ : ;

СПОРТПЕН КАЛАЙ ДОСТАСТЫ Акылбектщбала-шагасымен кошт келгеш Жомартка жаксы болды. Апасы кой-ешкшерш солардыц корасына апарып косты. Жем-шоб1 де Акылбектщ мойынында ед1. Жомартка жаздыц кундер] тацертец кызыл сиырды сауылгаы сон, табынта айдап апарып косу, кыста корада жем-шобш беру сиякты жумыстар калды. Уйге отын тусфу мен малга шоп жетюзу де Акылбек агасыныц жауапкершшгшде. Комшат кысы-жазы Жомарттардыц уйшде. Олжаска одан жаксы тэрбиеип жок. Ол да томпацдап артынан калмайды. Тек Жомартка унамай журген улкен бф озгерю сол, уй мен туздщ тфшшпне бфдей апасы жумыстан актам жамыраганда кайтса да, Акылбектщ уйше барып, Дастан мен экесше тамак жасап береди Ушндеп коз1 бакырайып кутш отыратын уш баланын тамагын ыдыска салып ала келедй Жомарт жан апасын, бурын езшен баска ешюммен болшпейтш апасын аналармен бол1СК1С1 келмей, кызганыштьщ Кызыл ит1шш тырнап, катты киналды. «Оларга барма» деп апасына айта алмайды. Анадардьщ суры анау - апасы бармаса аштан олетшдей. Бар колынаи келгеш, Акылбекке ерегеседк Дастанга ашмжетпк жасайды. Акылбек Дастан екеуше «Спортпен айналыскан Ж1Г1Т кушт1 болады, ешкшге есесш жШермейдк жакындарын коргайды» деп уйретш, кора шше кум толтырылган капты шп койды. Клайдам тапканын, боксерлж колгап экелт бердкТрактордьщтемфлершен штанга курастырды. Тартылуга турник те жасап бердк Оларды калай пайдалануды уйрегп. Дардай басымен 63

ауыл сыртындагы аланга барып мектеп окушыларымен футбол да ойнайтыны бар. ©31 жумыстан оосай калса, ек1 .улмен бокстасып, штанга котерш, турникке тартылдырып, ауыл сыртына шыгарып жупртш, жарыстырып, спортпен айналыстыратын. Жомартка соида да жакпайды. Дос балалары болса: «Жездеи куит гой, бвдщ экелер1М13Д1 теледидардыц алдынан тургыза алмайсыц» деп мактайды. «Бвде теледидар болмаган сон, баска кайда барады?» деп, 1шшен мыскылдайтын. Дастан Жомарттан ею жас юшь 031 оте элжуаз. Бойы аласа, аягы камыт. Жомарт оны канша жумсап, канша тшмен шагып жатса да ундемейдк бетше кулшдеп карап турганы. «Неменесше жет1сед1 екен, мына шшбиген туршеи» деп жыны устайтын. Ал, апасы болса Акылбекке де балаларына да жаны ашып, солар ушш куЙ1п-п1с1п журген1. Кудды оз жалгызын «умыткамдай». К^ызгаиыштан от1 толган Жомарт: - Апа, осы Дастан неге сонша к1шкентай, экес1 дэу К1С1 ГОЙ,-дед1 КеМС1ТК1С1 КСЛ1П. - И-и, жарыгым, бес1ктеи бел1 шыкпай жет1м калды гой. С1НЛ1М осындай нэзж ед1, соган тарткан да шыгар, - деп аяп шыга келд1. - Мен де жет1мм1н гой, - деп кызганышыи шыгарып койды, ©31не ыкыласы азайып бара жатканын сезд1р1п. - Эй, акымагым-ай, «экес1з жет1м - мае жет1м, анасыз жет1м - тас жет1м», - деген бар. Сен экец болмаса да, менщ аркамда мастанып осы созд! айтып отырсьщ. Эйтпесе, торт кубылан тугел, оз карашацырагывда отырсьщ гой. Олар анасыз калып ед1, эне, бастары кацгырып, осында кош1п келд]. Еркект1н колынан не келед1, дардай басымен кун1 магам карап тур. Аналары 64

тф] болса Олжасты маган бере ме, уш баласымен отыи жагып, казанын кайнатып отыра берер ед1 де. Сен атадан жалгызсыц. Олар - ушеу. ©скенде ушеу1 уш шацырак болып, бф-бфше суйеу болады. Сенщ менен баска кшщ бар? Одан да сен олармен бауырлас, улкендшпцп жасап, пана бол. Мен олт калсам, кунщ соларга туседк - деп едк бул коркып кетп. Расында, анасы ©лее, жалгыз калады гой, сонда кайда барады? Анасы екеуй-пц арасында болган осы эцпмеден соц, аиасыз балага орынсыз тшскещн койды. Акылбекпен де ерегеспейтш болды. Дастанды белесебетппн, артына мшгестфш алады, уйге шакырып, екеу1 спортпен айналысады. Жомарт жакындагаи сайын Дастан да ашылып, эцпме айтатынды шыгарды, сабагынын, тусшбеген жерш сурайды. Акылбекпен шоп оруга барганда, оньщ кайратына тангалатын. Шалгыны б1р с1лтегенде, уй орнындай жерд1 опырып тусед1. Басына мэйкесш байлап алып, 1ске К1р1сед1 де, кун тас тобеге котершп кызганша, б!р дамыл кормейд1. Анда-санда апасыныц дайындап берген ашыган кежес1нен бф кесес1н тартып алып, ун-тун жок, тек шалгысын сыр-сыр етк1з1п, бф тыным таппайтын. ©лде соцьшда жал-жал боп калып жататын к©к шалгыннан рахат ала ма?! Оньщ ашкылтым, хош И1С1 жанына шабыт, бойына жшер дарытатындай. Жомарт пен Дастан екеу1 ек1 колоракпен мыкшьщдап арыктьщ бойындагы, жолдын шет1ндег1 шоптерд! орады. Кун тас тобеге шыкканда барып: - Ж1г1ттер, енд1 кун ецкейгенше демалалык, - дейд1 де, басына ораган мэйкес1н сыпырып алып, терш сыгып, кулл1 денес1н бф сурт1п от1п, шошалага беттейт1н. ©^5 65

Уш агаштыц басын тушстфт, камыспен жапкан калкаиды ыстыкта пана кылып, апасы эзфлеп берген куырдак пен нан, айран мен ашыган кожеш ортага алады. Уйден экелген азык-тулжтерш ылгалды жерд! казып, салкындап турсын эр1 ашып кетпесш деп комт коятын. Ушеу1 бас косып тамактанып алады да, тоселген кок шалгыи устше жата-жата кетшедт Жупар анкыган кок майса шоп устшде шаршап жатканда, алыстаи шырылдаган бозторгай унше елтидь Буркыраган жас ШОПТ1Ц устшде, колдан жасалган калкан 1шшде жатып, Акылбек откен-кеткеншен, есДгеншен балаларга энпме айтады. Кулагы калкиып, аузы ацкиган Дастан экесшщ айткандарын отырып тывдайтын. Эщлмеге шалкасынан жатып 1сулак коятын Жомарт оцглмеьпц кызыгына тусе келе, шнен шыккан суырдай шошайып, орныиан калай котер1Л1п кеткегпн 031 де байкамай калады. Арасында эрнен! сурагыштап, ко1пл1не токып алатын болды. Акылбек Алматыга жакын ауылда ОС1ПТ1. К1шкентайынан футболшы болгысы кел1п, даладан уйге к1рмей доп куалай берген соц, атасы калага барып, б1р алые агайынын тауып алыпты. Ол улкен оку орнында бастык екен. Жетй-шп сынып б1т1ргенде, элг! к1С1ге айтып, Алматыдагы жасосгпр1мдерд1ц спорт мектеб1не берттк Арманына жеткен Акылбек жаттыгуларынан калмай, жаксы спортшы болып келе жатканда, 031 катарлы балалардыц б1р тобелесше катысып, б!реу тобыгынан тем1рмен урып, сындырып ж1бер1пт1. Содан бар арманыныц кул-талканы шыгып, спорт мектеб1н1ц талабына сай келмей, ауылга кайтады. Денешыныктыру институтына тусуге де, армияга баруга да жарамайды. 3^5» 66

Улкен бшм тачан степи оку ормыпа чн |уоо лимиты. себеб1, спортка гана назар аудпрып, мнн-мн (НМ1 физика сиякты непзп пондерл! дурна- нм.1мш нм. Содан оныншы сыныпты о!г»ргси еоц, шопыр Йодиды Жолда журш, Дастаниыц апаеымен птыоады. Он мп му.гал1М болыпты. Соныц кызметше оран Шарми Д1‘1 гм ауылга барып турып, осы уш баласып сушим, ().пж;н-1 ы босанарда катты ауырып, кайтыс болыпты. Жомарч п.щ апасы сондай кайырымды жан окон, жаца тугаи Олжасты бауырына салып еарт, еш баласыпа караеып отырган. Эйтпесе, балаларды «жетшдер уГпмс откп» деушшер де болыпты. Апасы Олжасты бакпагапда, сол жерге алып кеткендей екен. «Олжас унпн, ею балага карасар деп, сендерд1 паналап келдж кой», - деген Акылбек эцпмесппн содында апасына ерекше ризашылык бшдфдк Бугаи Жомарт куанып, «Менщ апам сондай мешршд1 адам» деп, нитей мактанып калды. «Мше, балалар, сендер мен сиякты, бф нэрсегн гана коздеп кетпевдер, спортты да суйп-щер, барлык пэндерд1 де жаксы окывдар. Орынсыз жерде тобелеске араласа кетуге де болмайды. Куштерп-цп бшммен керсебцдер. «Бшеюп - бфД1 жыгар, бшмд1 - мынды жыгар» деген бабаларымыз. Максаттарыца жету уппн, шыдамды, пденпш болывдар!» - деп, акылын айтты. Содан бастап Жомарт Акылбек агасымен дос болып кетп. Кузде жетншй сыныпка откенде, сабактаи тыс, эртурл! спорттык ю-шараларга катысып, белссндйппп арттыра бастады. Мектепте волейбол, баскетбол, Футбол, стол теннис! ушрмелерше катысты. Салауаггы омф салтын насихаттау максатымда откпшстш ©«5 67

жарыстардан калмады, мактау кагаздарымен марапатталды. Оку жылыныц басындагы «Демсаулык фестивалше» устаздар, бшм алушылар тугел катысып, белсендшк танытатын. Осы жарыстарда озгандарды аудандык, одан озгандарды «жузден жуйрп<, мыцнан тулпар» деп облыстык, республикалык жарыстарга катыстыратынын айтып денешыныктыру пэшнщ мугалш! Сэйдэлш Одекулы балаларды ынталаидырып койды. «Ауылга улкен спорт аланы салынатын болыпты» деген де жагымды хабар тарады. Енд1 ауылда спортпеи айналыскысы келмейтш бала калмады. Жомарт Акылбек агасымен акылдаса отырып, кашыктыкка жупруден аудандык жарыска катысуды алдына максат етш койды. Акылбек алдымен балага ©31 бшетшшдерш тусшдфдк Жомарттыц бф тадгалатыны, Акылбек спорт жайлы эцпме айтканда ею кез1 жанып, эсфе созшен болып кетедт Бйшейтш1 жок сиякты. «Жуг1ру деген1н жещл атлетикага жатады, спорттыц ец басты тур1гнн б1р1, оны халыкта «спорт патшайымы» деп атайды. Жупруд1 игеру опай, сондыктан онымен айналысатындар коп. Жугфу, сек1ру, лактыру, копсайыс, тагы да баска спорт турлер1 толып жатыр. Жец1л атлетика - классикалык олимпиадалык, ал калгандары классикалык емес деп бел1нед1. Ерлер мен эйелдерге арналган, эртурл1 жастагы улдар мен кыздарга арналып бол1нет1н спорт турлер1 бар. Алгашкы олимпиадалык ойындар Грек елшде откен. Содан бер1 элем бойынша узбей 0ТК131Л1П келе жатыр. Б13дщ ел1М13д1ц командалары торт жылда б|р элемд1к Олимпиада отет1н жерлерге барып бак сынайды. 1980 жылы Мэскеуде 0тк1з1лд1. Сонда Жаксылык 68 <251-©

Ушкемгпров деген казак; грек-рим куресшен Олимпиада чемпионы болды. Ол Казахстан тарихындагы алтын медаль иеленген, туцгыш Олимпиада чемпионы. Олимпиадаиын алтын алкасыи мойнына такпас бурын ол татамиде ту.рып: «не осы жерде елем, не жецем» деп ез-031не серт бершт1 дейдг Жещске жету ушш намысты колдан бермедк Сейтт, колтокпактай казак балуаны улты мен есш-сойын элемге эйгшедк Сен енд1 спортпен тубегейл1 айналыспайсыц эр! куреспен де шугылданбайсыц. Бфак намысты болуды, спортты жаньща серж етш, кандай юте де жегиске жетуд1 уйрену ушш Жаксылык Ушкемгпровты улп тутуын, керек» деп, кещнен таратып турып тус1нд1рд1. Акылбект1ц насихатынан кешн Жомарт кыска кашыктыктагы жуг1руден устазымен бгрге дайындалып журд1. Ауданаралык жарыста 100 жэне 400 метр кашыктыкта жарыска катысып, жогары нэтиже керсетш, алгашкы ушт1кке Ш1НД1. Сол жолы мектептер1 де жалпыкомандалык есепте аудандар арасында екшш1 орынга шыкты. Буп жет1ст1к Жомартты гама емес, 031 катарлас барлык балаларды спортка ынталандырды. Аудан бойынша мектептер1гпц де атагы шыкты. Дене- шыныктыру пэн1нен беретш Сэйдэл1М Эдекулыньщ да мэртебес1 ост калды. Жегимпаз рухы аскактап ауылга келд!. (0^55 69

Ароцс/ы соуд^гер I >. !/ \"Ш

АУЫЛДАГЫ САУДАГЕР Коктемде тагы аудамда спорт жарыОстары ететш болып Жомарт катты дайындалды. Соцгы токсан болган сон, сабакка да конш! алацдаулы. Жетшип сыныпка дейш алган алты мактау кагазын: «Бул сенщ енбегщнщ жемю1 гой, тагы да уйдщ тобесшен су отт кетсе, булнпп калар» деп, апасы сандыгына салып койган. Уш токсанды жаксы аяктаганымен, соцгысына келгенде эсте босацсуга болмайды. Спорттык жарыска дакатысып,мектеб1неабыройэкелг1С1 келед1. «Узд1ктер тактасынан» да тус1п калуга болмайды. Кбайта жыл болды, галстугы мойнында, кек1Л1 жылтырап, коз1 кул1мдеп тактадан ары-бер! откендерге карап турады. Апасы да оны мактаныш ет1п, «шан басып калмасын деп сурет!ЦД1 сурт1П койдым, сол катарды жуатын эйел салактау» деп, еден жуатын эр1птес1мен сырттай урсысып журед1. Дастан мен Кэмшатка да улп. Акылбек те балаларына: «Жомарт агаларыц сиякты узд1к окушы, желаяк спортшы» болындар деп отырады. Олжас та улкендер айта берет!н «бес» багасын б1Л1п алыпты, «Олжатай кандай бала?» десен: «Бес!» деп бес саусагын жайып корсетед!. Сонымен булардынуй1ндег1 ен суй1кт1 сан - «бес». Шонжыга жарыска мектеп командасын арнайы автобуспен, кабыргасына «Актам орта мектеб1» деп жазып алып барды. Бул шагын автобусты Алматыда кызмет етет1н, осы мектепт1 узд1к бтрген Сэулетбек деген ага мектепке сыйлапты. Ол оте бай дейд1, дукендерй ресторандары бар екен балалардыц айтуынша. Осы ауылдагы адамдардын б1разы соньщ 71

карамагында жумыс ютейтш коршедт «Мен де ескенде сондай бай болсам, апама тобесшен су отпейтш улкен уй алып берер едЫ. Мектепке спорт алацын салдырып берер едш», — дсп армандап отырганда жарыс отстш аудандык спорт мектебшщ алдына да келш калыпты. Жарыс ©те тартысты огп. Жуз метрден де, торт жуз метрден де Кетпен ауылынан келген Канагат Кодеков деген баладаи оза алмады. К031 жайнап турган сары бала кайда барса да алдына тусш отырды. Амал жок екшнп орынды канагат тутып, ауылга кайтты. Эрине, кощлге ауыр тиедП Былтыр ушшии орын алды. Биыл бфшплге шыгып, облыстык жарыска жолдама алсам деп ед1. Сол жарыстьщ аркасында арман болтан Алматыны бф корщ кайтсам деп журген. Бар умтнщ кул-талканы шыкты. Басы салбырап, баска балалармен ауылга кайтатын колжке мшдй Кайтар жолда автобустарына кэсшкер Роза тэте отырды. Ол КОЛЖТЩ 1ШШе юрмес бурым автобустьщ астьщгы жагындагы жук салгышка дэу-дэу уш кытайдьщ ала капшыгын тыкпалап салып, тагы бфеуш озшен 1шке алып огл. Жомарттыц жанындагы бос орынга келш жайгасты. 031 пора-пора болып терлеп, кара торы жуз1 кызарып, мандай шашы козше тусш, эбфжш КеЛПТТ - Жомартжан, мынаны аяк астына койсам, саган кедерп болмай ма? — деп сурап алды да, жауабын кутпей капшыгын тыкпалай бастады. Кысыла-кысыла Жомарт терезеге жабысып калды. Роза тэте баладан эрнегп сурап созге тартканымен Жомарт коп ашыла коймады. Устазыныц умтн актамай кайтып келе жатканына коцш капалы едк Баска 3^51 72

балалар автобустыц шшде он салып, кецшд! оцпмелер айтысып абыр-дабыр болып, кэдшп жарыстан бас жулде алып кайткандай, кощлдп Куртка сулу баптаган Тайбурылдай б1здщ Жомарттын кырык куннен, бф кун кемд1п болып калды, эйтпесе алатын едП - деп шикан тшд1 Багсыт т1степ алды. Онын сезше деиешыныктыру агай кулш койды. - Кетпеннщ баласы желаяктьщ 031 екен! Енд1 естим1з гой, облыстан озар ма екен? - Канагат Кодеков деген спортшы болам деп журген кершедь Ол егер облыстан ец болмаганда ушшнп орынга шнсе, Алматыдагы спорт мектебше окетед! екен, - деп балалар жорамал айтып, бас байген 1 алган керш1 ауылдыц жуйр1Г1н соз ет1п келед1. Апасы тацертец уйден шыгарда: «ур1м-бутактаи карайып калган жалгызсьщ, жарысам деп екпец ош1п кулама, алдымен амандыгывды ойла. Жарыскыш болсац окумен жарыс», - деп шыгарып салган болатын. «Бфшнл орын ал! Абыроймен орал!» - деп жаксылап бата бермегегп де себешш болган шыгар. Апасыньщ кейде устап калатын сондай кырсыкм1нез1 бар. Спортты б!Л1ммен катар коймайды. Ол ушш: «сабагын беске окыган, марапат кагаз алган бала оскенде б1рденеге жетед1, ягни адам болады»! «Б1рдецеге жету дегеш не? Адам болу деген1 не?» Жаксы окып, 61л1м алмагандар адам емес пе?! 0311пц сауаты бес кластык, сонда 031 кщ?» Осындай капалы ойлармен ауылга да жетт1. Автобус солк ет1п токтаганда, басын ойнекке б1р согып барып, орнынан котер1лд1. Роза тоте мыкшьщдап С3^51 73

екеуппц ортасындагы ала кабыи тарткылап шыгарып алды. Жомарт оньщ колтыгынын астынан сытылып шыкты да, баспалдакта турып суйреп келген кабын колынан жулып алып, он иыгына бф-ак лактырды. Роза тэте тусе сала жук салгышка жупрдк Топырлаган балалар одан оз спорт сомкелерш алып жатты. Жомарт иыгындагысын жерге койып, тэтесйпц ала каптарын суырып ала бастады. Екеу1 ею жактап жугш тугендеп жатканда, автобус козгалып жогаргы ауылга беттедг Спорт сомке асынган балалар жан-жакка тарап узап барады. Роза ею доцгалагы бар юшкентай кол арбасын жайып бф кабын салды, устше екшнпсш мыкшывдап койып жатыр ед1, Жомарт жерден котерш алып жайгастырып, тагы бф капты иыгына котерш, еюннп колымен арбаны итере бастады. 0зше калган кап пен Жомарттын шагын спорт сомкес1н Роза тэте колына алды. - Жомарт, саган ракмет, жарыгым. Жуг1м эжептэуф коп екен гой. Осыньщ бэр1 ауылдагылардын суранысы. К^агазга жазып журем де, керектерш аптасына б!р рет ост1п ауданнан жетк131п берем, - деп сойлеп кояды. - Апан кут1П журген шыгар бурылыска калдырып кет, 031м суйреп жетк1зем гой, - дед1 тагы б1раз журген сон. Жомарт унс13. Алдыга тус1п алып, жылдамдата басып келед!. Роза тэте алкынса да баладан калмауга тырысып, емпевдей еред1. Бурылыска да токтамаган Жомарт Роза тэтенщ шагын дукен1Н1н алдына кел1п б1р-ак токтады. Дукен иесн - Ойбай, Ж1пт болып калыпсьщ гой, Жомарт-ау, жанталасып эрен жетт1м соныцнан, - деп аркасында- 74

гы ала дорбасын туарш, калтасынан кштш идей бастады. Ек1 жактап торт капты 1шке юрпзш алды. Жомарт енд1 03 сомкесш иыгына асып кетпекпи болып ед1 Роза тэте: - Жомарт сен нешшшще окисьщ? - деп эщтмеге тартты. - Жетшппдемш. - Он тортке келш капсыц гой, ЖШек апамньщ жалгызы. Меи апама келш болам, - деп ш тарта сойледк - Кузде толам, - деп созш жалгады Жомарт. -Жомарт, мына сусынды ншп отыратуршы, саган бф эцг1ме бар, - деп баганагы аркалап келген капшыктын б1р1нен «Кока-Кола» шыгарып, колына устатты. Бул сусынныи эл1 ауылга келе коймаган кез>, тансык сусын. Жомарт ундемей алып, калай ашуды бшмей б!раз эурелеьйп барып, какпагын котерт ашты да, турган каппы сшфе бастады. Шынында, баганагы жанталас кимылдан тамагы кургап, куги бойгы ыстыктан анкасы кеу1п кеткеи ед1. Роза тэте 031 шэуг1мдег1 судам кесеге куйып алып: - Жомарт аиа орындыкка отыршы, - дед1 отшгендей болып. Жомарт шыгып кетуге уялып, колмен корсеткен орындыкка жайгасты. Роза тэте карсы орындыкка отырып алып: - Меи де апан сиякты оте ерте жес1р калдым, уш бапамен. Ек1 кызым каз1р куйеуде, Алматыда турады. Улым да сонда курьтлыс колледжлнде окып жатыр. Соларды катарынан калдырмасам, жет1мд1к корсетпесем деп журген жур1с1м осы. Ег1н де ектш, (3^53 75

бау-бакша да суардым. Енд1 осы саудага шьщтым. Мынау баягыда доима болады деп салган екен, кешн колхоз тарап кеткен соц кацырап калыпты. Соны ауылсэбеттен сурап алып, кшкене жондеу журпзт дукенге аймалдырдым. Ауданнан «Патент» деген 1и алдым, салык толеймш. Басында бф бурышында гама турып едш. Кейш журттыц суранысы кобейген соц осы жагын да биыл жендетш алдым. Сауда улгайып келедк Тауарды осылайша езш Шонжыдан тасимын. Жалгыз озш сауда жасаймын. Бупнп сенщ ецбсккорлыгыца карап, ойланып калдым. Сабактан бос кезщде маган комектессещш, демалыс кундер! сен саудага да тур, мен тауарга кеткенде. Кдлай сатуды озш уйретем. Калькулятордан жанылмасан болды. Баягы сэбет окшетшщ кезшдепдей есепшот емес кой, шатасып калатын. Саткан затывды жазып коясыц. Келген соц 031 м тугендеп алам. Саган ецбекакы толейм1н. Табыс тауып апацныц бф жагына шыгасыц, - деп кызыктыра б1раз эцг1ме айтты. Жомарт сол туьп узак, уйыктай алмай, ары-бер1 аунакшып, коз1 жумылса дукеннхц сорелершдеп тауарлар, оз! соларды санап жаткандай болып, не туе емес, не огц емес далбасалап шыкты. Акта тапкысы да келед1, б1р арманы - теледидар алу ед1. Соган акта жинар ед1. «0з1рше апама айтпай Роза тэтеге комектесе берейщ, б!раз акта жинаган соц тус1нд1рерм1н», - деп шеш1п, ертес1 сабактан шыккан соц дукенге барды. Ол еспстен К1ргеннен Роза тэте куанып кетт1. - Жомарт келд1ц бе, кешег1 тауарларды реттеп жатыр едш. Кел, 1шке К1р, - деп заттар сактайтын коймасы жакка шакырды. 3^51 76

- Сэлеметшз бе, - деп б.ул да амандасып, колындагы сомкесш орындыкка койды. - Не болды, маган комекш1 боласыц ба? - деп Роза тэтес1 жалынгандай карады. Егер казф Жомарт «жок» десе отыра калып жылайтын адамныц жузг Жумыс берушI емес, оз! баладан жумыс сурап тургандай аянышты козкарас. - Иэ, - дед1 бала, дауысы акырын шыгып. - Онда жаксы болды, экел колды! - деп Роза тэтеа куанып кетш, жанына жетш келт кушактап, бауырына басты. - Ал бастайык! дед! де, алдына журналын, калькуляторын койып Жомартты жанына отыргызып алып, «алгашкы сабагын» журпздг Сол куннен басталган Жомарттьщ жумысы онын, жарыстан бас жулде алмай-ак, адамдарга не керек екенш айткызбай бшп, сол замандагы ец керек нэрсе - «нарык зацын» игерт, улкен бшктерге бастайтынын ешюм бшмедг Жомарт сабакган шыга, дукенге жут1ред1. Уй тапсырмасын да сонда отырып орындап тастайтыны бар. Белесебет1 эрдайым сонда туратын. Аралыкда соган отыра сала зымыраганиан зымырап уйге барып, Олжасын кер1п, Кэмшатка су тасып бередк Апасына да барып еден жуысып кайтады. 031 куралпас бапалармен футбол ойнаганды койды. «Сен келгел! колым босап калды гой», - деп Роза тэтес! куанып жур. «Сураныс журналы» деген бар екеи, Жомарт соган алушыларга не керек екенш сурап алып, тЫп кояды. Роза тэтес! аудандагы базарга барып, сол Т131М бойынша керек-жаракды алып келедг Ол автобустан тускенде, алдынан шыгып кутт алады. Б1рде: ©«5 11

Тэте, С13Д1Ц сураныс кобешп барады, соны неге осы жактан бф кол ж жалдап барып алып келмейсп, бэр!б1р жолга акшацыз шыгады. Максат ага сиякты таксишшерд1 жалдамайсыз ба? - дедт - Бурын тапсырыс аз болатын, сонда дукещн жауып автобуспен-ак барып келетшмш. Сеи келгел1 бер1 тауарымыз бф аптага жетпей калады. Тапсырыс та коп. 0р1 дукещн жаппайтын болдым, демалыссыз жумыс 1стейд1. Сенщ айтканыц дурыс, енд1 такси жалдап молынан экелешн, - деп куанып калды. Жомарт ары-бер1 ойланып, жумыс 1степ жургегпн апасына айтканды жен кердк Б1рде болмаса б1рде дукенге непз1, апасы байгустыц дукен аралайтындай уакыты да жок, сонда да ойда-жокта кел1п калса ше?. Апасы кфт келгенде колында калькулятор, баласы б1реуге «С1з не аласыз?» - деп турса калай болады? Жомарттьщ апасы ана Мырзагелд1Н1ц апасы сиякты емес, жайлап сойлеп, жайлап сурайтын. Коцш1не жакпаса, сол жерде шэт-шэлекейн-цн шыгарады. «Саудагер болганды корсетейпн саган!» - деп, алдына салып куалап алып кету! де мумкш. Кудай, ол К1С1Н1Н каЬарынан сактасын! Сонымен апасына мектептен еден жуып комектесш келе жатканда актарылды. - Апа, мен с1зге колгаиат болып калдым гой, иэ? - деп бастады. Жанында келе жаткан анасы ойында ештеце жок: - Иэ, - дед1, коп сойлемейтш эдет1мен. - Апа, бфдеце айтсам, урыспайсыз ба? - деп алдына таман шыгып, бурылып бетше сураулы жузбен карады. 0^51 78

: -Жаксы болсац- неменеге урсам, бфдеце булдфсец— жанынды шыгарам! - дегенде, даусы сондай 31ЛД1 шыкты. «Айтпай-ак койсам ба екен?» — деп Жомарт корыкканынан ойланып калды. Кдйтадан шешесшен катарласа калды. Баласыныц ундемей калганынан секемденген ана: - Эй, айтатынынды мэймецкелемей айтсацшы. Экес1 олгещн де естфтед! гой! - деп ащы айтты. Жомартка енд1 «кызметке турганын» мэлшдемесе болмайтын болды. Амал жок, бастады: - Апа, дукен устайтын Роза тэте меш оз1не комекип болуга шакырды, акырындап ол кюге болыссам, калай карайсьщ? - дед1 алдымен. - Ал, шакырыпты, семем баска адам табылмап па? Окуды кайтесщ? - Сабактам кейш барамын гой, оным, устше демалыс кундер1 гама колгабыс етемш. - Сенщ оз шаруан жок па? Уйде мал-жан бар. Кдрындасьщ мен шщ бар. Мен кунде жумыстамын. - Мен бэрше улгеремш. - Йемене оган кул керек екен деп сандалып журмекшсщ? - Ол маган акша толейдк апасы тацгалып, - Йемене? Кдндай акша? баласыныц бетше унднп карап калды. - 1стеген жумысыма карай «толеймш» дедк - Ол менщ М1нез1мд1 бшедц жалгызымды бфеуге малайлыкка бермеймш. Жур дукеиге, - дед! де колынан суйреген калпы Роза тэтеге келдк Екеушщ кол устасып к1р1п келгеншен-ак сатушы кел1Н1 сез1ктенш: 0^3 79 <гЗ-©

- Ждбек апа, амансыз ба? - деп алдынан шыкты. - Аманмын! Мына бала бфдеце деген соц... - дед1 де, апасы ешкш жок па дегендей, жам-жагына карал алды. Дукенде келушшер жок едц сомы ацгарган апасы С031Н эр1 карай жалгады: - Роза, ол не жумыс, мынаны жарылкап жаткан? -Апа, бос кезшде магам комектессе деп едш. Жомарт тфшшкке мыгым, эр1 есепке жуйрпс екен, - дед1 Роза тэте созш болт сойлеп. - Иэ, бул сабакты жаксы окиды, есепке жуйрж, - деп мактанып калган апасы: - Сонда муны кэдшпдей айлык толеп жумсамакшымысыц? - де/п эцпменщ басын ашып алайык дегендей. - Иэ, апа! Жомартка айына табыстан ею пайыз берш турамын. - Пайыз дегешщй тусшбеймш. Бул жет1м, енбег1н жемесец болды. Алдымызда жазгы демалысы гой, балалардыц бэр1 акша табатын, бул да ецбекакысыньщ кандай мавдай термен келетппн корс1н, - деп апасы ойда-жокта, Жомарт кутпеген жерден кел1С1М1н бере салганы. - Пайыз деген канша табыс тапсам, сонын ек1 болтш бер1п турам деген1м. Ецбепн жемеймш, апа. Жомартка сенген соц шакырдым. Эйтпесе жумыссыз журген кыздар мен жтптер коп кой келг1С1 келет1н. Кайраты да бар екен, б1р азаматтай, - дед1 Роза тэте. - Кудайга шук1р! Экес! де, мен де бойшац болдык. Эр1 бул спортпен айналысады. Содан катарынан 1ршеу. Аман болсын!, - деп апасы Жомарттыц тулгасын мактап алды. 80

Апасыньщ батасын алган соц, Жомарт дукеннщ «занды сатушысы, жукиисЬ) болып шыга келдг Ттт1 кунара келш еден жуатын Балкия апасына да комектест журед1. Ужымдауш адам болып тауарды калай отюземге, «карыз дэптердеп» карыздарды калай жинаймыз, казф жацадан не шьткты, тапсырыстын коп тауарын кай жерге жинаймыз, калай орналастырсак келушшердщ коз1не тусед1 деген «акылдасу» жиналысын да отюзетш болды. Жомартта идея коп. Роза тэте: «ойлап таппайтыньщ жок» деп, тацгалады. Бфде ауданга тауарга баргандарында эркшнщ суретш коса жапсырып шыгаргаи кунтпбеш кордг Колем1 шагын, ас уйге, балалар болмесше 1Л1П коюга болады. «Осыган эркшнщ ата-ана, ата-эжелершен тускен суреттерш коса шыгарса керемет болар ед1. Сойтш сатайык. Мен мектептен балалардан тЫм жасап, суреттер1н жинайын. Олар уйлерше апарып, куанады гой», - деп Роза тэтесгне тьщ идея айтты. Екеу1 сол кунт1збеге тапсырыс беретш жерд! сурастырып жур1п тапты. «Баспахана» деп аталатын гимараттыц 1Ш1нде екен. Арнайы 1здеп келген тапсырыс берушшерд1 баспахана басшысы куана карсы алып, б1рге жумыс 1стеу уш1н усыныстарын айтып ТуС1НД1рД1. Жомарт келе сыныптастарына айтып, олар баска балаларга айтып, мектептщ жартысы суреттер1н жинап экел1п, тапсырысты уй1п тастады. Демалыс куш Жомарт оз1 барып баспаханага жасатыгг алып келд1. Б1р жыл бойы кунт1збен1н, бетпще туратын суреттер1Н корген отбасылар Жомарттын, тапкырлыгына риза болды. Алгашкы кунт1збен1 коргендер дукенге арнайы 81

келш, суреттершен тапсырыс бере бастады. Коп узамай кулл1 ауылда отбасы мушелер! бастырылган кунтЬбе эр шаныракта шшп турды. Оный табысы дукенге де шаш етектен болды. Роза тэтенщ айтуынша, жарты жылда табатыи табысты бф айдын, 1шшде тапкан. Содан Жомарттьщ улесше деп жуз мыц тенге бердг Теледидар алудын, жолы тусе кегп. Апасына табысын экелш берт, уйге теледидар алатынын айтканда, анасы байгус: «Жомарт-ау, мен мына акшаны табу ушш уш ай жумыс жасауым керек кой. Роза шын коцшмен берд1 ме?» - дед1, оз коз1не сенбей. «Апа, меы б1р жанальщ ойлап таптым, сол ецбег!ме берд1» дегенде, «Экец маркум Жомарт бай болады, бай болганда жомарт Ж1Г1Т болады» деп армандап ед1, сонын басы болсын, алсац алшы сол телбезер1нд1» деп, козше жас алды. Жомарт коп узамай, аудандагы дукеннен «Горизонт» деген турл1-туст1 теледидарды таксиге салып уйге экелд1. Уйлер1не Жомарттыи мандай тершен келген алгашкы багалы мул1к. Апасы «Байлар да жылайды» деген Бразилияньщ сериалын жан журег1 ез1ле карап, сол болатын уакытта кулл1 шаруасы жайына калатын болды. Дастан мен Кэмшат та соны ермек етедк Т1ПТ1 Олжастыц да оз1 гана карайтын мультфильмдер! бар. Торткул дуйиенщ жаналыктарынан уй 1ниндег1лер хабардар болып калды. 82

I ' ■ ■

ДУКЕНДЕГ1 ЕЛЕС Теледидардан Кытай елш корсетш жатты. Кэдшп белесебеттщ артына ею аякты арбаны тфкеп алып, саудаларын жасап, тфшшктерше керект1 заттарын тасып жур. Содан Жомарттьщ кецшне ой туст, Акылбек агасына барып айтып, суретш сызып берт дэл сондай арба жасатып алды. Онымен дукенге бес рет барып экелетш затын бф-ак ретте жетюзш алып журдп Жомарттан корт ауылдастары да Акылбекке сондай арба жасата бастады. Темфден туши туйетш Акылбектщ шеберл1п ост, эр арбаны жасаган сайын жетшдфе тусш, корш1 ауылдан да сураныстар тусе бастады. Онын, жет1ст1г1н байдагаи Жомарт: -Ага, С13 уйд1ц артынан кол1к жендейт1н орын ашып койсаныз болады гой, епнн1ц жумысынан босаганда кыстай косымша табыс болады, - деп ойын б1лд1рд1. Астык бастырылып, комбайн токтаганда, Акылбек шик1 юршштен уЙ1не жапсарлас улкен-улкен коржын кора салып, тем1р-терсек жондеп, доцгелек жапсыратын орын ашты. - Тэте, 613 дукенге жете алмайтын карттар мен мугедек адамдарга тшм жасап, керек-жарагын уйлер1не апарып берсек кайтед1? - деген усыныс айтты Розага. Содан бастап уш аякты белесебет-арбасына турмыска кажетт1 заттар мен жем1с-жидек, айран-сут, кант-шэй дегендерд1 толтырып алып кеше-кошемен жур1п, таратып, каржысын колма-кол алып журдп - Жомарт, 613Д1Ц дукешмв сеьнц мына жур1п сатканыцмен ею дукен болып кетт! гой. Тауар шак келмей жатыр, - деп Роза тэтеа мэз. 84 ез-©

Колганаты тек алып кел, шауып кел гама емес, ойлап таппайтыны жок ©31 айтпакшы «данышпан». Шомжыга базарга барып жургеиде ездершщ «Газель» деген арткы жагын берзентпен жапкан мэшинелершен ауыл- ауылга зат тасып жургендерд1 кордь Бф шопырдан «61зд1н ауылга заттарымызды жеткшп бересп бе?» - деп сурагаи. «Жетюзем, акысын берсе - бокысын шыгарамыз», - деп жалацдап тур. Тауар тандап жургеи Роза тэтеге келш жагдайды айтты. - Жомарт, оныц мэшинесш калай толтырам, жолакысына сураганы табысымныц жартысын алар, - деп шегшшектеп едп - Тэте, «Тшрмен» жактан келген зат алушылар болса солармен болюешк, эзшв усине отырып алайык. Сонда жолакымыз да шыгады, - дедг - Муньщ жаксы екен. Багана бф эйелд1 коргем, «Тшрменнен» келетш. Тауып алайык, - деп нэшр кюшщ арасына ене бердк Кэрил ауылдыц келшшеп кеп узамапты, тауып алып, мэн-жайды тусшдфдь Ол эйел де куанып калды. Улкен бф «ГазельдЬ> толтырып, ыргалып-жыргалып ушеу1 тауарларын жеткшп алды. - Тэте, енд1 апта сайын базарга жупрмей ек1 аптада б!р барсацыз да болады. Бвге кэкэгпс экелетшдерге айтып койсак, «Газель» кайтарында бос кайтпай, солардьщ К0К01ПС1Н тиеп, ауданньщ базарына да апаруга болады, - дед1 Жомарт. Жомартка Роза тэтесшен бфге жумыс жасау унаганы сондай, басына кунде бф идея келедк - Тэте, койманыц бос турган жагына кшкене жендеу журпзт, киш сататын бэлмежасайык- Акыры «Газель» ©^3 85

жалдап журсв, енд1 елге керек деген киш-кешегп де ала келетш боласыз. - Жомартым-ау, екеум1з ею жакка шапкылап калай сатамыз? - деп коркактап калды Роза тэте. - Клм коп, ауылда бос журген кыздар коп кой, соныц бфеуш тургызып койыцыз сатушы кып. Есебш озщ алып турамын, - дедк Содан ойда-жокта кацырап турган дэу болмеге Роза жумыссыз журген ею кайнысын ертш келт, жондеу басталды. Бф жетппн шшде эп-эдем1, эппак киш-кешек дукеш болып шыга келдг Роза тэте б1р мэшине тауар алып келш, екеу1 тушпц жарымына дей1н кабылдап, санап, багасын койып, сорелерге жайгастырып, 1лпштерге 1Л1П сурше жыгылды. Роза уй1не баратын болды да, Жомарт: - Мен бупн осында кона салайын, катты шаршадым, уйге жете алмаспыи, - деп калып койды. Болмегп 1Ш1нен юлттеп, жарты куты «Коланы» С1М1р1п салды да, сатушыга арналган бурыштагы еск! диванга кулай кетт1. Канша кайратты, канша шалымды деп Роза тэтес1 ма1сгаганыменжасосгпр1мемеспе, шаршап-шалдыкканнан сшес1 катып 61рдей есс1з уйкыга кегг1. Босаганы кузет!п, анда-санда арп-арп ет1п коятын Барыстыц да ургеиш ест1мед1. Аузынан аккан сшекей1 Розаныц уЙ1нен келген тутес! шыккаи жастыкка с1щп, уст1не жамылган есю, шакпак жолды жамылгы сусып жерге тустк Ки1мшен жатканынан «Адидас» деген жазуы бар конетоз кок спортивкасы ауа ж1бермей, терлетш, денес1не жабысып калды. Тпорейген кайратты калып шашыныц арасынан моймы мен мандайына тер1 су боп агып жатты. 86

Тун сейшп, жулдыз сиреп, бозарып шыгыстан тан атып келе жатканда б1здщ батыр тосегшде аумап тустк Малшына терлеген денесше киш1 жабысып, уйкы шымылдыгы сэл сершлгендей болып едц терезе алдында сорайып бфеу тургандай сезп-пп, былшыктан жабысып калган кфшгш эрец котердк Кдраколецкеде сыкыр ет1п есж ашылып, сулба сытылып шыгып кеткендей болды. Баланын санасына «кеше есжт1 озш кшттеп алып едш гой», - деген ой келдк Канша турайын десе де, денесш потере алар емес. Тагы кфшгш ашып терезе жак кабыргага карады. Енд1 сулба найтадан кылан етш терезе алдынан оттн 031 катарлы жасосшрш, ериеп бала. Бет-жуз1 анык коршбейдк Устшде жещ шолак ак майпасы бар. Томен жагы тусппказ буалдыр туман сияпты, теп неуде тусы гана елестейдк - Сен П1МС1Н? - дед1 Жомарт эрен тшге келш. «Елее бала» да бфдеце деп жауап бердк Дауысы жер туб1нем шыкпандай кунпрлейдк Тусппнсв. Елее енд1 сорелер жакка карай жылжыды. Жомарттьщ «Бул юм- эй?!» деп, туйс1Г1 оянып, ещц козш бакырайтып ашып алды. Пердесп, сыртынан темфмен курсаулангаи терезеден сШфлеп жарык туст тур. Жацагы елее бу бопушып кеткендей. Басын потерт, аягын салбыратып терезеден коз алмай бфаз отырды. Сырттан Барыстын урген дауысынан баска ештене еетшмейдк Орнынан турып есжке барды, кешеп оз1 кшттеген калпы. «Есж ашылып, шыгып кетш ед1 гой, жабык турган есжтен калай шыкты. Содан сон калай кайта кфш терезеге келд1?» - деп, он мен тустщ арасындагы жумбак кубылысты кайта еске алды. «Кешеп катты шаршаганнан мумкш туе корген шыгармын», - деп 87

озш алдандырып, кайта келш теселне кисайды. Емд1 кайдагы уйкы, алдагы мемлекегпк емтиханньщ уакыты жакындап калганы есше тусш, кецш аландап, «танда коргем тамашасын» умытып кетть Ток шэугшд! толтырып шэй койды. Ес1кт1 шалкайта ашып тастап, болменщ еденш жаксылап жуып шыкты. Еден жуган суды тогуге сыртка шыгып ед1, аяк астыида ыбырсып, шашылып жаткан курылысшылардьщ курал-сайманын, кабырга бояуынан босагаи калбырларды кордт Бэрщ жинап, гимаратка кабыргалас корага апарып тастады да, дэу ши сыпырткымен ауланьщ бурыш-бурышын коймай сыпырып, су шашып шацын басты. «Аулага гул епп, бос жаткан жерлерге жоцышканыц урыгын сеуш тастагаи дурыс болар едд корген коз кызыгатындай», - деп ойлап койды. Уй шше кайта К1р1п, кабыргада 1лул1 турган азык-тул1к жагыньщ юлтш алып, дукенд1 ашты. Тоиазыткыштан сут пен сореден пешеней ала келш суып калган шэйнег1н кайта косып, рахаттана отырып шэй 1шт1. Сагат эл1 сегл де болмапты. Киш жагыньщ болмесш К1лттеп, 031 уйренген «азык-тул1ктег!» орнына отырып, сабагьш пысыктауга к1р1ст]. — Жомарт, сен уйыктамаганбысьщ? - деп, Роза тэте сойлей к1рд1. Ес1к алдыньщ тазалыгын корт жаиы жадырап сала берген. - Ерте турдым, уйкым канып калыпты, - дед1 Жомарт. - Жалгыз жатып корыкпадыц ба?! Мен мунда конган емесп!н, - дед1 Роза тэте анкылдап, аркалап келген капшыгын босатып жатып. — Жога, - дей салган Жомарттыц ее!не «тундег1 елее» 88

р гусе кетть Б1рак тю жармады. Тек сол сэгп бастан-аяк 1ш1нен ойлап отырды. Екеу1 61'рге тагы бф-бф кесе шэй 1шкен соц, тфшшктерше юрютк Жомарт гул отыргызу, жоцышка егу туралы ойларын айтты. - Сен емтиханыца эзфлен, сабагьщ нашарлап кетсе, мен1 Ж1бек апам аямайды. Маган «баламныц ец непзп жумысы «оку» деген. «Экес1 екеумп сауатсыз болдык, енд1 осы окып, адам болсын,.улымнан саудагер жасамай- ак кой, коц1Л1 калап журген соц ундемей журмщ саган шескенше», - деп ескерткеи. -Окып журмш гой. Мемлекетпк емтихандарды бес- ке тапсырсам, кызыл аттестатка да шшем, - дед1 бала. - Онда, сен сабагыца дайындал, ауланыц шаруасын Ботайды шакырып жасатам гой, ол кара шаруага икемдк - Ма1сул, онда мен уйге барып киш ауыстырып, ютаптарымды толыктырып келейш, - деп белесебетше мше салды да, кас-кагым сэтте жотаны асып, уйше карай кулдилай жонелдй Куш бойы есшен «елее» кетпедг «Кшге айтсам екен, шынымен елее пе, элде тац алдында туе кордш бе?!» деп коцш алацдап журдк Ертеа де, аргы куш де «кшм-кешек» жагына барса, я терезеге коз1 туссе болды, КОЦ1Л1 алабуртып шыгады. - Жомарт, жогаргы ауылдагы ею баласы бар Жанаркул дегеи келшшекп жумыска алсам ба деп отырмын. Були келед1, ецбекакысы мен жумыс уакытыи сейлесемш, - деп Роза тэтенщ аузы жабылмай, орындыктыц устше шыгып алып, сорелердщ жогаргы жагыныц шацын суртш жатыр. - Мейл1Ц1з! - дед1, ез1 де коп сойлей бермейтш бала. 0^3 89

Жанаркул де келди Роза тэтенщ талаптарына келгссе керек, сатушы болып жумыска шыкты. Непзп ауыр заттар котеру азык-тулпс жагында болатым, содан Жомарт кобше сол жакта журедй Эр1 Роза тэтенщ есеп- кисап дэптерлерш жаксы журпзедк аралыкта карт-тарга керектерш жеткЫп береди Саудалары кызып турды. Ауылдагылар зейнетакы алатын куш Роза барып пошта басына отырады да, «Карыз дэптердеп» карыз- дарын жинайды. Апасы кулетш: «осы ауылдыц журты «Розаньщ карыз дэптер1 жогалып кетсе екен» деп тшейтш шыгар» деп. Себеб1, жогаргы ауыл, теменп ауылы бар, сол дэптерге енбегеш жок. Одам тугенделмей калгандардыц уй1не Жомартты ж1 береги. Сондай б:р «карыз жинау науканында» Жомартка оз1нен улкен, омыншы сыныпты б1т1 Iп жаткам Сапар деген ж1г1т: - Эй, Розаныц жандайшабы! Йемене кундер1н осы карызга карап калды ма, сонша уйге келт сурайтын- дай? - деп ТИ1С1П карсы алды. Коп сойлемегенмен, Жомарт созден таспа Т1лет1н. - Ал, сендердщ немене кундертц сол жесф эйелге карап калды ма? - дедй - Мына жетшекке т1л б1тей1н депт1, - деп ар жагынан оныц атасы жетш келд1, екеу1н1ц салгыласып турганын естт. - К1м жет1мек? - деп бул белесебет1н какпага суйей салып, улкен1Н1Н алдына жет1п барды. - Сен! Баягыда шешец екеу1ц мал корада журуш1 ед1цдер кацгып. Енд1 карашы озш! - деп келе жаткан Ж1Г1ТТ1 иек астынан жудырыкпен салып кеп ж1берд1, боксерл1Г1 устап. Анау тебелесе кетед1 деп кутпесе керек, шалкалап барып, жерге отырып калды. 90

55 - 0й, экецнщ... - дсп К1Ш1С1 Жомарттьщ жагасына жармаса кегп. Бул оныц колын кайырып жатканда, улкеш есш жиып, орнынан атып турып, жерде жаткан агаштьщ бутагымен Жомартты басынан салып калды. Шалкасынам тускем баланыц тобесптен кан саулай женелдь Сонда да атып турып, улкешнщ жагасына жармасты. Юнна уйге жупрдь - Эке, елтфдй 0лтфД1, - деп гарт келген Сапар- дыц ащы даусынан аксакал мен кейуана атып шыгыс- ты. Басынан кан саугалап улкен улымен жагаласып жаткан бозбаланыц турш корт зэреа ушкан дэу еркек жет1п кеп, екеуш ек1 жакка жулкып ажыратып ж1берд1. Жомарттьщ ак жейдес1н кан жуып, коз1 алактап, улкен улга тап-тап беред1. Ашуланса тура апасына уксап адуынданып, ешк1мге бой бермейтйп болатын. Котер1Л1п кетсе, оны ешк1м токтата алмайтын. Ак жаулыкты кейуана: - Айналайын, юмн1Ц баласысыц? Крйшы жарыгым, кульщ болайын, - деп жылап, жармасып кояр емес. Улкен упды экес1 боктап, артына бф теу1п уйге Кфг1зд1. Сапар болса баганагыдан карасын корсетпед1. Эйелд1ч колынан жулкынып шыгып уйге карай умтылган Жомартты улкен к!с1 арт жагынан бас салып устап алды. Жомартта т1л жок, ундемей, касарыса умтылады. Б1р кезде басы айналып жерге кулап туст1. Кейуана: - Ойбай, бфеудщ баласын олт1рд1, ойбай! - деп зар илеп келт басынан устап, алдына алды. Экелер1 улдарын боктап жур. Эйел: <3^53 91

- Догдыр шакыр, Дэулетбек, ойбай! - деп бажылдап жатыр. - Б.ул К1М1ЙЦ баласы? Кайдан жур? - деп бакырып жатып, еркек байлаулы турган атына мше сала, фельдшерлж болшге карай шапты. Улкен К1С1 дэржер шакырып, омы б1реу1 келжпен алып келт, аксакал оларды атымен куалай жеткенше Жомарт ест жинады. Бфак басыньщ капы токтамай, эйелдщ басынан жулып алып баскам орамалым шылкылдатып жШердь Дэржер келшшек келе басына ущле карап: - «Тездетш болшге апарып каралык» дед1 де, квлжке карай жупрш, арткы жагыма 031 отырып, еркектер жетелеп келген Жомартты алдына алып басын кушактап отырды. Сапардьщ экес1 балаларын тагы кел1СТ1р1п турып боктап алып, атына кайта М1Н1П, мэшиненщ артынан ер1п фельдшерл1к бол!мге келд1. Фельдшер Жомарттьщ басын карап, канын токтатып: - Басьщ айналып тур ма? - деп сурады. - Жок, батана айналган, каз1р басылды, - дед! Жомарт. - Бас терщ сыдырылып кеткен соны т!гемш, шыда! - дед1 де отыргызып койып тобесп1 удай ашыткан бфдецемен жуып, т1ге бастады. Дыз-дыз етш ине шаншыганда, жамы коз1не корунд!. Бэр1 б1ткен кезде жарасын мэрлшен орап шыкты да: - Ертец аудандык ауруханата барып рентгенге тускенщ дурыс, бас суйег!цд! корс!н, - дедк Жомарт шыга бер!стег1 айнадан Улы Отан согысыньщ майданында журген жаралы жауынгерд1 коргеидей осерде болды. Сыртта ес1к алдындагы 92 <25»-©

сэкще Сапардын экес1 эл1 отыр екен. Аудаида бэйгенщ алдын бермейтш Желжуйрж какпа алдында тыкыршып тур. - Эй, балалар-ай, ест1 шыгардыцдар гой, - деп дэу кауын басын шайкап, куректей алаканымен сипап- сипап койды. Кара юс1 одан эр1 карайып, эбфжт кетштк - Отыршы мьшда, - дед1 Жомартка жалынгандай. Улкен к1с1ге карсы келе алмай, жанына жайгасты. - Кшнщ баласысыц? - деп сурады. -Жолдыбайдьщ... - Кай Жолдыбай? -Сйтанымайсыз, баягыда елш калган,-деп кырсыга жауап бердк - Шешец бар ма? - Бар. - Кш деген? -ЖШек... - Ойбу, сен оз бауырым Жолдыбайдьщ жалгызы екенсщ гой. Айналайын-ай! ЖШек келшнен уят болды- ау! Енд1 не бетшд! айтайым! Бвдщ уйде кайдан журсщ? - Роза тэте карыздарьщызды алып келуге ж1берген... - Кандай карыз? - деп 031 алакандай коз1 одан эр1 бакырайып кегп. - Апа дукенге карыз екен... - Эй, балам-ай! Бвдщ улдар нагашыларына тарткан эдгуд1к боп ост келедк Эйтпесе, есж алдына келген балага жабыла ма? - деп басын шайкады, баласы нашар болса, нагашыдан коретт казакы эдетпен. - Жур, енд1 Ж1бек келшнщ алдына барып кенпрш сурайын. Мына турицп керсе шошитын шыгар, - 0^53 93 ез-©

деп орнынан котершп, шалбарыныц куйрыгын тарсылдатып кага бастады. Желжуйр1кт1 шеипп алды да: - Маган мшгесесщ бе, жаяу барсан шаршап калмайсын ба басьщ ауырып? - деп б.улыц денсаулы- гына алавдап тур. - Жаяу журе берейш, - деген Жомарт. Сойти де, аяцдап какладан шыкты. Ауласына ат байлап жаткан еркект1 жэне басы эппак болып турган Жомартгы терезеден керген апасы баласы басына ак телпек киш алган екен деп ойлап, уйге кфер деп карап турды. Жакындаганда кайнагасын танып сыртка умтылды. Еспсп ашып карсы алды. Дэу еркектщ калкасында баласыньщ басы дэкемен тацулы екешн байкамады да. - Амансыз ба, кайнага, кел1Ц13, - деп шетке ысырылды. Улкен К1С1 юре аягындагы саптама етшш шеше бастап едк - Шешпей-ак койыцыз, свдщ баскан шщз касиетт1 гой, - деп кайнагасына улкен курмет корсетт1. Кел11-п осынша курметтеп жатканда жалгыз улыньщ басын жарып экелгеншен жерд1н тес1г1 болса К1р!п кетердей болып уялган кара К1С1 таудай болып тор алдында малдас курып отырды. Оган дейпн апасын шошытпайын деп Жомарт к)ребер1сте кан жуккан жейдес1н сыпырып тастап жалацаш турган. - Келш, шырагым! Агацнан бф кател1К кетт1. Жолдыбайдьщ эруагыньщ алдында маскара болдым! Ана Желжуйр1кт1 ес1гще байладым, мегйн эулет1МД1 кеш1р1вдер, - деп басы салбырап отырып калды. - Не болды, кайнага? - деп, ештеме тусшбеген 94

ш*- апасыныц ала к©31 оакырайып кетп. Сонда барып баласы есше тусш: - Жомарт, кайдасьщ? - деп шакырды. «Жаралы жауынгер» басы салбырап, касына келдк Жалгызыныц жагдайын керш анасы шошып кетп. - Ойбай, басьща не болгаи? - дед1 енд1 баласына бакырая карап. -Терю сыдырылып... - деп мщпрлед! улы. - Шырагым, менщ Сапар деген озшен катар улым- мен тебелест калыпты. Ол эцгудпс колына тускен таякпен салып калып, басын жаралап койыпты. Аймалайын, алдыца келсе, атацнын, кунын кеш деген. Мше басым, эне Желжуйршш, - дед! аксакал. Ургаи улкеи улым, Сапар да балацнан улкен деуге намыстанса керек. - Мынаны дэрггер тацды ма? - дед1 апасы даусын катайтып. -Иэ. - Басыц аман ба екен? - Иэ, ертен рентгенге тусф дедг - Ауыра ма? - Жок— - Кдйнага «бас жарылса - берш шшде» деген. Агайын адамсыз, Жолдыбай алдьщызда так туратын. Бул да бф баладыз. Еркек бала деген осы, тобелеспей журмейдд ерд1 намыс олтфед1 дегендей. Улкен басьщызбен алдыма келш отырсыз, С1зге ракмет! Такымыдыздагы тулпарьщызды атаганыцыздын 031 жетедд ракмет! Балам аман болса болды, - деп кайта- кайта ракметш айтып ишп турды. Апасы екеу| улкен юсдп сыртка шыгарып атына 95

мшпзш Ж1бердь Уйге юрген соц жузш суытып, баласы- на жактырмай карады. Сонын 031 Жомарттьщ аркасына камшымен осып жШергеннен бетер ауыр болды. Апасынын жаратылысын бшетш Жомарт багана улкен юсшен келе жатканда 1штей катты коркып ед1. Бэрш бшсе, ещц дукенге де жШермейтш шыгар деген. Абырой болганда аксакал бар жайды тугел ашып айтпады. Кбайта бфге келгегп де жаксы болыпты. Апасыныц жалгыз улы таяк жеп басын жарып келгенде де ештеце сурамай, таяктаган балалардьщ экесш сонша курметпен аттандырганы Жомарттьщ есшен кетпей журдп Ертес! дэрДерге кайта барып басыньщ жарасын кврсеттЕ Кок дэр11-п 1^уйып, орнын тазалап берд! де: - Ертец келсец, Ж161Н алып тастаймын, - дед1. Бул жолы телпек кипзгендей емес, шагындап орап бердь Сол куги сабакка да, дукенге де бармай, уйде емтиханга эзфлендг Тустен кейгн Сапар белесебет1н экелдй -Жомарт, агам екеум1зд1 кеш1ршЕ Б1зд1К1 акымактык болды. Экем де жазамызды берд!, - деп колын усынып достыкка шакырды. Дэр1гер т1ккен ж1бш алган соц, тобес1ндег1 тыртыгын гана дэр1леп, жапсыргыш койып берд1. Жапсыргыштын уст1не телпег1н жапсырып, Жомарт мектепке тартты. Сабактаи шыга дукенге жупрдЕ Роза тэтес1 ештецеден хабарсыз екен: - Жомарт, емтиханга катты эзфлешп жатырсыц- ау деп сеьп вдемедш. Жанаркул пысык екен, сауданы кыздьфып жатыр деп, ес1к алдынан кутш алып, куанышын б1лдIр1 п жатыр. Алдымеи ки1м-кешек сататын жакка к1рд1. Улкен оолмен1 жайма базарга айналдырып ж1бер1п, Жанаркул 96

ортасында алушыларга аузы жабылмай, тауарларды таныстырып жатыр. Багасын сурагандарга да жауап берш улгеруде. Сауда кызгалы, Роза тэте ауданга тауарга жш шапкылайтын болтан. Енд1 заттарды улкен кшпкпен алып келед1 де, Жанаркул екеу1 жарым тунге дей1н санап, сорелерге жайгастыратыны бар. Жомарт емтихан тапсырып журген. Роза тэте сондай бф катты карбаластан кейш киш-кешекке сататын жакка кона салатын болады. Жанаркул куйеушен ажыраскан эйел, еК1 баласы уйде коркатын болтан соц, карацгы тунде уй1не кайтады. Шаршап кулаган Роза тэте тац алдында есжтщ шикылынан оянады. 031 ете сак, уйкысы сергек эйел басын котерш есжке караса, о, тоба бф ак майкалы бала шытып барады. «Юм-эй!» деп дауыс шытарса, жауап жок. Тац алдындагы ол1 тыныштык. Аузы жабылмайтын Барыс та ундемейдк «Жанаркул кеткенде ес1кт1 оз1м жауып ед1м гой» деген оймен, ершбей орнынан турып, ес1кке кел1п караса, кшттеулг «Уйкылы-ояу солай кор1нген шыгар деп, диванга жантаюга кайта бурылса, тагы да терезегпц алдынан бфеу ет1п барады. Анык корд1: сол -жацагы ак майкалы бала. Уреш ушып, жарыкты жагып кеп жШерт, «Бю1мшлэ!» деп тш1н кэлимага келтфедг Содан 1Ш1не б1р урей юрш, кайтадан к1рп1Г1 айкаспайды. Ертес1 Жомартты коре сала, тунде корген1н жайып салды. Жомарт та ек1-уш ай бурынгы керген елес1н ес!не алган. «Мумкш, уйд1ц иес1 шыгар, к1таптан «уйдщ нес! болады» деп окып едш дейд1. Эйел адамга б1р ой туссе киын гой, Роза тэте сол елестен арыла алмай, жолда келе жатканда, жук таситын шопырга айтады. Ол осы ауылда баягыдан туратын ересек К1С1 болатын. 97 ез-©

- Осы сен дукен ашкан койма узак жыл бос жатты. Бф жасосшрш бала соныц 1шшде асылып олт калыпты дегеид1 еспгенмш. Ондай озше кол жумсагандардьщ, не бфеудщ колыиан жан тапсыргандардын. жаны сол кайтыс болган жершде узак ушып журед1 екен легенд! естунл едш. Сол мандагылардан сурастырып кор, - деп, оз бшгенш баяндады. Мацайдагы улкен юсшерден сурастырса, шынында сондай окига болган екен. «Молда шакырып куран окытып, адыраспанмеи жума сайын аластап отырсац, жын-шайтаиды куалайды», - деп кецес беред1 бшпш- тер. Содан ауылда «Розаныц дукеншде олген баланьщ елес1 бар, тун 1шшде ол жакка баруга болмайды», -деген кауесет тарайды. Бул эцг1ме апасыныц да кулагына жет1пт1. Жомартз'ан жогпн сурады. Бала «енд[ апам мен1 дукеиге ж1бермей коятын шыгар», - деп коркактаса да, корген-бшгешн тугел баяндап берд1. Апасы: - Роза екеу1д коркып журс1цдер ме? - дед1. - Б1з онда тунде жатпайтын болдык, - деп шынын айтты. - Казак'га «шег1рткеден корыккан - ег[н екпейд1» деген соз бар. Елестен корыксандар, сауда да жасамавдар. Сол жермен Роза жетш балаларын осф1п, калага окытып жатыр, кыздарын узатты. Бэр1 сол дукеннщ аркасы. Сен де сол дукенге селбес1П, 61ЗД1 асырауга жарап калдыц. Сен де жет1мдерд1 багып отырсьщ. Ейц мен карындасыца телебезерш алып бер1п, Кэмшаттыц мектепке керепн, ки1м-кешепн тугендеп журс!ц. Енд1 нан жеп отырган жерлер1це ко1плдер1н болмаса - берекелерщ кетед1. Ертец Розаны уйге ерт1п келш1, б1р нэрсеш акылдасайык, - дед1. 98

т- Апасы Роза тэте келгенге палауын басып, эбден дайындалды. Ол кезде Жомарт дукенде болатыи. Жастайынан жесфлжтщ камытын киш, омфдщ таукыметш тартып келе жаткан абысын-ажыиды екеу1 откен-кеткен омфлерш еске алысып, бф жылап, бф кулш жарым тунге дешн сырласып, мундасты. Ж1бек апасы: - Розатай, жарыгым сенщ дукеннще елее бар деген кауесет тарап, ел шошып жур гой. «Одан алган затпен бфге уйлерще ерш келедк бармацдар» деп, кейбф душпандарыц журтка кер1 насихат жасап та журсе керек. Енд1 соган бола жеп отырган наньщнан кагыласыц ба? Тура киш сататын белмеце б1р малды курам окытып бауыздатып, улкен дастаркан жасап, ел-журтка кудайы тамак бер. Содам соц кунде бхреухи. тунге калып конып журпщер,-дед1. - Мен гой бфдеце етерм!н, Жомарт эл1 бала гой, коркатын шыгар? - де/й дукенн1ц кожайыны жас бала уш!н алавдап. - Саган бф анамньщ эдпмес1нен мысал айтайын. «Мына шешендер д1Н1не бер1к, ожет, мыкты халык кой. К1шкентай балаларын тунде ауылдан алысырак жерге апарып калдырады екен. 0здер1 тауып келс1н, батыл болсын, коркынышын жец1п, ор, батыр болсын деп», - дейт1н бвдщ бала кез1м1зде. Жогалган малды 1здеуге карацгы тунде улдарын жалгыз жШеретш. Сол айткандай, Жомарттын да батыр, ор болып оскешн калаймын. Бес жасынан жаныма сер1К болып кормеген кукайы жок. 0м1рд1ц ыстык-суыгын корш оскен1н калап, бойына батылдык, батырлыксппруге тырыстым. Сондыктаи мен1ц улым болса, кунде сонда жатып 0^3 99