คุณประโยชน์ของไส้เดือนดิน มูลไส้เดือนและน้ำหมักมูลไส้เดือน

พนั ธไ์ุ สเ้ ดอื นดนิเพาะเลยี้ ง 'ไสเ้ ดอื นดนิ ' ผลติ ป๋ยุ อนิ ทรียค์ ุณภาพ\"ไส้เดือนดิน” จัดอยู่ในกลุ่มผู้ย่อยสลายซากอินทรีย์ในระบบนิเวศ แบ่งออกเป็น 2 กลุ่มใหญ่ตามท่ีอยู่อาศัยและนิสัยในการกินอาหารคือ ไส้เดือนดินที่อาศัยอยู่ตามผิวดนิ หรอื ใต้ซากอินทรีย์ และไส้เดือนดินท่ีอาศัยอยู่ใต้ดินโดยการขุดรูอยู่ โดยไส้เดือนดนิ ที่อยู่ตามผิวดินหรือใต้ซากอินทรีย์จะมีประสิทธิภาพในการย่อยสารอินทรีย์ในดินได้ดีกว่า และมีการขยายพันธ์ุท่ีรวดเร็วกว่าด้วยโดยท่ัวไปในธรรมชาติไส้เดือนดินมีอายุท่ียาวนาน ต้ังแต่ 4-10 ปีข้ึนอยู่กับชนิดของไส้เดือนดิน แต่เม่ือนามาเพาะเลี้ยงมักพบว่าไสเ้ ดอื นดินมีอายุส้ันลง โดยทัว่ ไปจะมอี ายเุ ฉลี่ยไมเ่ กิน 2 ปี จากลักษณะการกินอาหาร (ซากอินทรีย์) และการอยู่อาศัยของไส้เดือนดิน ทาให้มีประโยชน์ต่อดินในแง่ของการย่อยสลายซากอินทรีย์ในดิน ทาให้ดินมีธาตุอาหารและสารต่าง ๆ ท่ีจาเป็นต่อการเจริญเติบโตของพืช รวมทั้งการเคล่ือนที่ไปหาอาหารของไสเ้ ดือนดินเป็นการไชชอนดิน ทาใหด้ นิ มีความรว่ นซุย มกี ารระบายของน้าและการแพร่กระจายของอากาศในดินได้ดีจึงเปน็ ประโยชนต์ อ่ ส่งิ มีชีวิตในดนิ ไมว่ ่าจะเป็นพืช จลุ นิ ทรีย์ และสัตว์ขนาดเลก็ อน่ื ๆ วตั ถปุ ระสงคข์ องการนาไส้เดือนดินมาเพาะเล้ยี งในประเทศไทย มีจุดมุ่งหมายอยู่ 2 ประการคอื ประการแรกเปน็ อาหารสัตว์ ประการทสี่ อง คือนามาใช้ย่อยสลายวสั ดเุ หลือทิ้งจากภาคการเกษตรและอาหารเพื่อผลิตเปน็ ปยุ๋ อินทรีย์ เชน่ เศษผกั ผลไม้หรือมูลสตั ว์ เปน็ ตน้วธิ กี ารเพาะเล้ยี งไสเ้ ดือนดินสาหรบั ผลิตปยุ๋ อนิ ทรีย์ ไส้เดือนดินวิธีการเพาะเลี้ยงไส้เดือนดินสาหรับผลิตปุ๋ยอินทรีย์ มีด้วยกันหลายชนิด โดยสามารถเลือกได้ตามความเหมาะสม ดังน้ี 1. การเลี้ยงไส้เดือนดินในภาชนะต่าง ๆ เช่น กระถางปลูกต้นไม้ ลังไม้ หรือบ่อซีเมนต์เป็นต้น เป็นการเล้ียงขนาดเล็กและทาได้ทกุ ครวั เรอื น ใชพ้ นื้ ที่น้อย การดูแลง่าย แตป่ รมิ าณปุ๋ยอินทรยี ท์ ี่ไดก้ ็น้อยตามขนาดของภาชนะท่ีเลีย้ ง 2. การเล้ียงไสเ้ ดอื นดนิ ในภาชนะเปน็ ชั้น ๆ เช่น ชั้นไม้ หรือช้นั ตูพ้ ลาสตกิ เป็นตน้ เป็นการเลยี้ งท่ีใช้พืน้ ทีจ่ ากดั ได้ดี แตม่ ีขอ้ จากดั คือตอ้ งใช้แรงงานในการจัดการค่อนข้างมากและสน้ิ เปลืองเวลา 3. การเลย้ี งไสเ้ ดือนดินแบบแปลงกลางแจ้ง เป็นการเล้ียงไส้เดือนดนิ ทใี่ ช้เทคนิคง่าย ๆ ด้วยการตัง้ กองอาหารเปน็ แปลงสาหรับเลย้ี งไสเ้ ดอื นดิน คลมุ อาหารของไสเ้ ดอื นดนิ ด้วยฟางและตาข่าย สาหรับปอ้ งกนั สตั วม์ าคยุ้ เขย่ี แตม่ ีข้อจากัดตรงท่ไี ส้เดือนดนิ สามารถเลื้อยหนีออกได้งา่ ยเม่ือสภาวะไม่เหมาะสม เชน่ อาหารหมดหรอื น้าท่วม เป็นตน้ 4. การเลี้ยงไส้เดือนดินในโรงเรือน เป็นการเลี้ยงท่ีนิยมสาหรับฟาร์มเกษตรกรส่วนใหญ่ เพราะสามารถจัดการสภาพแวดล้อมต่าง ๆในการเลี้ยงไส้เดือนดินได้ง่าย เช่น การก่อบล็อกสาหรับทาซองหรือคอกเลี้ยงไส้เดือนดิน โรงเรือนจะมีขนาดเล็กหรือใหญ่ข้ึนอยู่กบั ตน้ ทุนของผู้เลีย้ งไสเ้ ดือนดินเป็นหลัก

5. การผลิตไส้เดือนดินแบบอัตโนมัติ เป็นการเลี้ยงไส้เดือนดินอย่างเป็นระบบ ทาให้จัดการได้ง่าย แต่มีข้อจากัดตรงที่ต้นทนุ สูงมาก ดังนน้ั ต้องมีการศกึ ษาพนั ธุ์ที่เหมาะสม เพื่อใหเ้ กดิ ประสทิ ธิภาพสูงท่ีสุด ปุ๋ยอินทรีย์ที่ได้จากไส้เดือนดินมีอยู่ 2 ชนิดคือ ปุ๋ยอินทรีย์ชนิดแห้งและปุ๋ยอินทรีย์ชนิดน้า ทั้งน้ีขึ้นอยู่กับชนิดของวัตถุดิบหรืออาหารที่ใช้ โดยท่ัวไปถ้าเป็นจากเศษพืชหรือผักจะได้ปุ๋ยอินทรีย์ทั้งชนิดน้าและแห้ง แต่มีปริมาณน้อย ส่วนมูลสัตว์จะไดป้ ริมาณปุ๋ยอนิ ทรีย์ทม่ี ากกว่า แตไ่ ม่ไดป้ ยุ๋ อนิ ทรียช์ นิดน้าปัจจยั สาคัญตอ่ การเจริญเติบโตของไส้เดอื นดนิ 1.ความชื้น ไส้เดือนดินแต่ละชนิดจะเจริญเติบโตได้ดีในความชื้นที่แตกต่างกัน เช่น ความชื้นท่ีเหมาะสมต่อไส้เดือนดินท่ีอาศัยอยู่ใต้ดินคือ 40-70% ส่วนไส้เดือนดินที่อาศัยใต้กองมูลสัตว์หรือซากอินทรีย์จะเจริญเติบโตได้ดี ที่ความชื้น 70-80%เป็นตน้ 2.อุณหภูมิ ท่ีเหมาะสมต่อการเจริญเติบโตของไส้เดือนดิน อยู่ในช่วง 15-28 องศาเซลเซียส โดยไส้เดือนดินในเขตร้อนจะทนต่ออณุ หภมู ิสูงไดด้ ีกว่าไสเ้ ดือนดนิ ในเขตอบอนุ่ 3.ความเป็นกรด-ด่าง ของดินมีผลต่อไส้เดือนดิน โดยทั่วไปความเป็นกรด-ด่างที่เหมาะสมต่อไส้เดือนดินอยู่ในช่วง6.0-8.0 อย่างไรก็ตามพบว่าไส้เดือนดินบางชนิดสามารถอาศัยอยู่ในสภาพท่ีเป็นกรดจัดได้ ( 3.7-4.7) 4.ปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์ (CO2) ไส้เดือนดินจะสามารถดารงชีวิตอยู่ได้ในดินที่มีความเข้มข้นของก๊าซคาร์บอน ไดออกไซด์ระหว่าง 0.01-11.5% ถ้ามีปริมาณก๊าซคารบ์ อนไดออกไซด์อยูส่ ูงกว่าทก่ี าหนดจะเป็นอนั ตรายต่อไส้เดือนดนิบทบาทดา้ นทเี่ ป็นประโยชนข์ องไส้เดือนดิน บทบาทของไส้เดือนดินจะถูกมองว่ามีประโยชน์มากกว่า มีโทษต่อมนุษย์ โดยเฉพาะไส้เดือนดินจะมีส่วนช่วยทาให้โครงสร้างของดนิ ดีข้นึ โดยการชอนไชทาให้ดินรว่ นซยุ ทาให้การระบายน้าและอากาศไปสู่ดนิ ได้ดีขนึ้ ไสเ้ ดอื นดินสามารถชอนไชลงใต้ดินได้ลึกกว่า 20 เมตร ซ่ึงเป็นการไถพรวนทางธรรมชาติ ท่ีเคร่ืองกลทางการเกษตรไมส่ ามารถทาได้ และยังช่วยให้ดินอุดมสมบูรณ์โดยการช่วยเพ่ิมอินทรียวัตถุและธาตุอาหารแก่ดิน นอกจากน้ียังพบว่าไส้เดือนดินมีประโยชน์ต่อพืชในการช่วยกระตุ้นการเจริญเติบ โตของพืชด้วย สามารถบอกถึงการปนเปื้อนสารเคมีในดิน ด้วยการดูจานวนของไส้เดือนใ นดิน ถึงปริมาณความหนาแน่นของประชากรไส้เดือนบทบาทดา้ นท่เี ปน็ ประโยชน์ของไส้เดือนดิน 1. ช่วยพลิกกลับดิน นาดินด้านล่างข้ึนมาด้านบนโดยการกินดิน ที่มีแร่ธาตุบริเวณด้านล่างและถ่ายมูลบริเวณผิวดินดา้ นบน ช่วยใหเ้ กดิ การผสมคลกุ เคล้าแรธ่ าตุในดนิ นาแรธ่ าตุท่ีเป็นประโยชน์ต่อพืชในชั้นใต้ดินขน้ึ มาดา้ นบนให้พชื ดดู นาไปใช้ได้ 2. ช่วยย่อยสลายสาร อินทรีย์ในดิน ซากพืช ซากสัตว์ และอินทรียวัตถุต่างๆ ทาให้ธาตุต่างๆ อยู่ในรูปที่เป็นประโยชน์ตอ่ พืช เชน่ ไนโตรเจน ในรูปแอมโมเนียและไนเตรท และอีกกลายชนดิ รวมท้งั สารควบคุมการเจริญเติบโตของพืชและวติ ามินจะถกู ปลอดปล่อยออกมาด้วย 3. ช่วยเพ่ิมและแพร่กระจายจุลนิ ทรีย์ในดินท่ีมีประโยชน์ต่อพชื เช่น ไรโซเบียม ไมคอร์ไรซา ในบริเวณรากพชื 4. การชอนไชของไส้เดือนดิน ทาใหด้ นิ รว่ นซยุ การถา่ ยเทน้าและอากาศดี ดนิ อุ้มน้าได้ดีข้ึน เพม่ิ ช่องว่างในดินทาให้รากพืชชอนไชไดด้ ี

แนวทางการนาไสเ้ ดือนดินมาใช้ประโยชน์ 1. นามาย่อยสลายขยะอินทรียแ์ ละเศษอาหารจากบ้านเรือนเพื่อผลิต ปุ๋ยหมักมูล ไส้เดือนดิน นามาใช้ในการเกษตรลดต้นทุนการซอ้ื ปยุ๋ เคมี 2. นามาใช้เลีย้ งสตั ว์ เนอื่ งจากมีปรมิ าณเปอรเ์ ซ็นตโ์ ปรตีนท่สี ูงมากช่วยลดคา่ ใชจ้ ่ายในคา่ อาหารสัตว์ 3. ใชฟ้ นื้ ฟูสภาพดินท่ี เสื่อมโทรมเชน่ ดินทีม่ ีความอุดมสมบรู ณ์ตา่ และเหมอื งแร่เกา่ 4. ใช้เปน็ ดัชนที างสิง่ แวดลอ้ มในการตรวจสอบธาตุโลหะหนักและ สารเคมที ี่ปนเปือ้ น จากการเกษตรในดิน 5. ใชเ้ ปน็ อาหาร ยาบาบัดโรค ยาบารงุ ทางเพศ หรอื ใชเ้ ป็นวตั ถดุ บิ ในวงการเภสัชกรรม และเครื่องสาอาง ไสเ้ ดอื นพันธุ์ข้ีตาแร่ ไส้เดอื นพันธุ์ AF

7การอบรมการเลี้ยงไส้เดอื นดนิ ณ มหาวทิ ยาลยั แมโ่ จ้

ปุ๋ยมลู ไสเ้ ดือนคณุ สมบตั ิของป๋ยุ หมกั มลู ไสเ้ ดือนดนิ ลักษณะโครงสร้างทางกายภาพในลาดับสุดท้ายของปุ๋ยหมักมูลไส้เดือนที่ได้จากกระบวนการผลิตปุ๋ยหมักไส้เดือนดินจากขยะอินทรีย์ชนิดต่างๆ จะมีลักษณะคล้ายกับแหล่งของขยะอินทรีย์ท่ีนามาใช้เป็นวัตถุดิบในการเลี้ยงไส้เดือนอย่างไรก็ตามผลผลติ ขั้นสดุ ท้ายของการผลิตป๋ยุ หมักไสเ้ ดือนดินมักจะได้วัสดุที่มลี ักษณะดีเยย่ี ม คอื จะเปน็ เม็ดร่วนละเอียด มีสนี ้าตาล โปร่งเบา ซึ่งผลจากการย่อยสลายขยะอินทรียท์ ี่ไสเ้ ดือนดนิ ดูดกินเข้าไปภายในลาไส้ และด้วยกิจกรรมของจุลินทรียท์ ี่อยู่ในลาไส้และน้าย่อยของไส้เดือนดินจะช่วยให้ธาตุอาหารหลายๆ ชนิดท่ีอยู่ในเศษอินทรีย์หรือ แอมโมเนียม (NH+4) ฟอสฟอรัสในรูปแบบท่ีเป็นประโยชน์ โพแทสเซียมในรูปท่ีแลกเปล่ียนได้ และนอกจากน้ียังมีส่วนประกอบของธาตุอาหารพืชชนิดอื่น และจุลินทรีย์หลายชนดิ ทีเ่ ปน็ ประโยชน์ต่อดิน รวมทงั้ สารควบคุมการเจรญิ เติบโตของพชื หลายชนิดท่เี กดิ จากกจิ กรรมของจลุ นิ ทรยี ์ในลาไส้ของไส้เดือนดินด้วย เม่ือใส่ปุ๋ยหมักมูลไส้เดือนดินให้กับต้นพืช ปุ๋ยหมักมูลไส้เดือนดินก็จะค่อยๆ ปลดปล่อยไนโตรเจนในรูป(NH+4) และ (NO3) ซ่ึงจะทาให้ดินมี (NH+4) และ (NO3) พร้อมให้ต้นพืชดูดนาไปใช้ได้ตลอดเวลา เป็นภาวะที่พืชหลายชนิดต้องการมากกว่าการมีอิออนชนิดหนึ่งชนิดใดเพียงอย่างเดียวในดิน (สมชาย. 2535) นอกจากนี้ปุ๋ยหมักมูลไส้เดือนท่ีได้จะมีธาตุอาหารพืชอยู่มากกวา่ แหลง่ ขยะอนิ ทรีย์ท่นี าไปใชเ้ ปน็ วัตถดุ บิ ในการผลติ ป๋ยุ หมักมูลไสเ้ ดือนดนิ อีกดว้ ย การใช้ปุ๋ยหมักมูลไสเ้ ดือนดินและน้าหมักมูลไส้เดอื นดินในการปลกู พืชจะส่งผลให้ดินมีโครงสร้างดีข้ึน คือ ทาให้ดินกักเก็บความชื่นได้มากข้ึน มีความโปร่งร่วนซุยรากพืชสามารถชอนไชและแพร่กระจายได้กว้าง ดินมีการระบายน้าและอากาศได้ดี ทาให้จุลินทรีย์ดินท่ีเป็นประโยชน์รากพืชสามารถสรา้ งเอนไซม์ท่ีเป็นประโยชน์ตอ่ พืชได้เพิ่มขึ้น นอกจากนี้จุลินทรีย์ดินที่ปนออกมากับมูลของไส้เดือนยังสามารถสร้างเอนไซม์ฟอสฟอเตสได้อีกด้วยซ่ึงจะมีส่วนช่วยเพิ่มปรมิ าณฟอสฟอรัสในดนิ ให้สูงข้ึนได้(อานัฐ. 2548)ปุ๋ยมูลไส้เดือนดิน (vermicompost) คืออะไร ปุ๋ยหมักมูลไส้เดือนดิน (Vermicompost) หมายถึง เศษซากอินทรีย์วัตถุต่างๆ รวมท้ังดินและจุลินทรีย์ที่ไส้เดือนดินกินเข้าไปแล้วผ่านกระบวนการย่อยสลายอินทรียวัตถุเหล่านั้นภายในลาไส้ของไส้เดือนดิน แล้วจึงขับถ่ายเป็นมูลออกมาทางรูทวาร ซึ่งมูลที่ได้จะมีลักษณะเป็นเม็ดสีดา มีธาตุอาหารพืชอยู่ในรูปที่พืชสามารถนาไปใช้ได้ในปริมาณที่สูงและมีจุลินทรีย์จานวนมาก ซึ้งในกระบวนการผลิตปุ๋ยหมักโดยใช้ไส้เดือนดินขยะอินทรีย์ท่ีไส้เดือนดินกินเข้าไป และผ่านการย่อยสลายในลาไส้แล้วขับถา่ ยออกมา มลู ไส้เดือนดินทไ่ี ด้เรียกวา่ “ปยุ๋ หมกั มูลไส้เดือนดิน”ประโยชนแ์ ละความสาคัญของปยุ๋ มูลไส้เดือนดิน (vermicompost) 1. ส่งเสริมการเกิดเมด็ ดิน 2. เพม่ิ ปรมิ าณอนิ ทรียวตั ถุแก่ดิน 3. เพิ่มช่องว่างในดนิ ให้ระบายนา้ และอากาศดียิง่ ข้นึ 4. ส่งเสริมความพรุนของผิวหนา้ ดนิ ลดการจบั ตัวเป็นแผน่ ของหนา้ ดิน 5. ช่วยใหร้ ะบบรากพชื สามารถแพร่กระจายตัวในดินได้กว้าง 6. เพ่มิ ขดี ความสามารถในการดูดซับนา้ ในดิน ทาให้ดินชุ่มขน้ึ 7. เพิ่มธาตอุ าหารพชื ให้แก่ดินโดยตรง และเป็นแหล่งอาหารของสตั วแ์ ละจุลนิ ทรยี ด์ นิ 8. เพมิ่ ศักยภาพแลกเปลี่ยนประจุบวกของดิน 9. ช่วยลดความเปน็ พิษของธาตอุ าหารพืชบางชนิดท่ีมีปริมาณมากเกนิ ไป เช่น อลูมินัม และ แมงกานีส เนอื่ งจาก ปุ๋ยหมกั จะชว่ ยดูดยึดธาตทุ งั้ 2 ไวบ้ างส่วน 10.ช่วยเพิ่มความตา้ นทานในการเปลย่ี นแปลงระดบั ความเป็นกรด – เบส (Buffer capacity) ทาให้การ เปลยี่ นแปลงเกดิ ข้ึนไม่เร็วเกินไปจนเป็นอนั ตรายตอ่ พืช 11.ชว่ ยควบคมุ ปรมิ าณไสเ้ ดอื นฝอยในดนิ เนื่องจากการใส่ปุย๋ หมักมูลไสเ้ ดือนดนิ จะทาให้ปริมาณจลุ นิ ทรียท์ ่ี สามารถขบั สารพวกอัลคาลอยด์และกรดไขมนั ทเี่ ป็นพษิ ต่อไสเ้ ดือนฝอยได้เพิ่มขน้ึ

การผึ่งมลู ไสเ้ ดือน ผ่งึ ในท่ีร่ม รองดว้ ยพลาสติกดูดซับความชื้น ไมร่ ้อน ผึ่งในที่ร่ม7 มูลไสเ้ ดือนท่ผี ่ึงในท่รี ่ม เพ่ือลดความช้ืน

มลู ไส้เดอื นพรอ้ มจาหนา่ ย

น้าหมกั มูลไสเ้ ดือนนา้ หมักมูลไสเ้ ดือน (worm tea) คืออะไร น้าหมักมูลไส้เดือน (worm tea) หรือ ฉี่ไส้เดือน หรือง เมือกไส้เดือน คือ น้าท่ีได้จากกระบวนการการผลิตปุ๋ยหมักมูลไส้เดือนดิน ซึ่งเป็นน้าท่ีได้จากการเน่าสลายของเศษอินทรีวัตถุท่ีใช้เป็นอาหารของไส้เดือนดิน โดยน้าหมักท่ีได้จะมีลักษณะเป็นของเหลวสีน้าตาลดา ไม่มีกล่ินเหม็น ซ่ึงมีส่วนประกอบของธาตุอาหารพืช ฮอร์โมนพืช และจุลินทรีย์หลายชนิดเป็นจานวนมากประโยชน์ของนา้ หมักมูลไส้เดือน 1. น้าหมักมูลไส้เดือนไม่ใช่ปุ๋ยเคมี ช่วยทาให้รากแข็งแรง จึงช่วยเพ่ิมขนาดของต้นไม้ จึงทาให้ผลผลิตมีปริมาณเพิ่มมากขึน้ 2. ใชเ้ ปน็ ยาขบั ไล่แมลงศัตรูของพชื ได้ 3. มีแบคทีเรียและจุลินทรีย์ จะกินเชื้อราต่างๆ ช่วยรักษาราดาบนผลไม้ ใบไม้ และจุดสีดาบนดอกกุหลาบรวมทงั้ การฆา่ ตัวอ่อนของเพล้ยี 4. มีคุณสมบัติเปน็ ฮอรโ์ มนพชื ช่วยให้พชื ติดดอกได้ดีและแขง็ แรงวิธีการใชน้ า้ หมกั มลู ไสเ้ ดือน 1. ใช้พน่ เปน็ สเปรย์พ่นทางใบ ใช้นา้ หมักมลู ไสเ้ ดือน 1 ลติ ร ผสมกับน้าเปลา่ ปราศจากคลอลีน 10 ลิตร ใหพ้ ่นตอนเชา้หรือตอนเย็นขณะทมี่ ีแสงแดดอ่อนๆ 2. ใช้เป็นนา้ รดโคนตน้ (Soil Drenches) พอดินช่มุ หรอื ดนิ อุ้มนา้ ใชน้ ้าสกัดชวี ภาพมูลไสเ้ ดอื น 1 ลิตร ผสมกบั น้าเปล่าปราศจากคลอลีน 20 ลิตร 3. ใช้พน่ เป็นสเปรย์ผวิ เมล็ดเมล็ดพันธ์กุ ่อนปลูก

การรองรับฉี่ไส้เดือนหรือน้าเมือกไส้เดือน 100 % จากไสเ้ ดือนพันธข์ุ ้ีตาแร่ไส้เดือนพนั ธข์ุ ี้ตาแร่ ซ่ึงเปน็ พันธ์พุ น้ื เมืองของประเทศไทย พร้อมอาหารไส้เดอื น

บ่อไส้เดือน และวธิ กี ารป้องกันส่งิ แปลกปลอมและศตั รูของไสเ้ ดือนด้วยม้งุ ลวดฉไ่ี ส้เดอื นและเมือกไส้เดือนที่ได้ใน 1 บอ่ /1 วัน (บ่อขนาด 1 เมตร * 4 เมตร)