พระแม่โพสพ

พระแม่ โพสพ ครูธีวลา

พระแม่โพสพ เปน็ เทพีแหง่ ข้าวตามความเช่อื ของไทย โพสพแตเ่ ดมิ เป็นเทวสตรี แตภ่ ายหลังไดม้ คี ตปิ รากฏเป็น บรุ ษุ เพศค่กู นั มปี ลาเปน็ พาหนะ มีพิธีกรรมบูชาแม่โพสพ โดยทา เฉลว ในหน้านา มคี วาม เช่ือว่าแม่โพสพจะบนั ดาลใหพ้ วกเขาพออยู่พอกิน ขา้ วออกรวง งามสมบรู ณ์ เฉลว

พระแม่โพสพ เทพีแห่งขา้ ว

ตานานแมโ่ พสพของภาคกลางและภาคใต้ แมโ่ พสพเป็นเทวีแหง่ ข้าว มีพาหนะเปน็ ปลากรายทองและปลาสาเภา วนั หนึ่งท่ีเมืองไพสาลี กลางสโมสรสันนิบาต มนุษย์ปรึกษากันว่าระหว่าง พระพทุ ธเจ้าและแม่โพสพใครมีคุณมากกว่ากัน ท่ีประชมุ เหน็ กันว่า คุณของ พระพุทธเจา้ ใหญก่ วา่ แม่โพสพ แม่โพสพได้ฟังดังน้ันก็ข้องใจว่ารักษามนุษย์อยู่ มนุษย์ไม่เห็นความดี จึงทรงปลากรายหนีไปยังป่าหิมพานต์เขาคชกูฏ เมื่อแม่โพสพจากไปก็เกิด ความอดอยากขึ้นในโลกมนุษย์ ทาไร่ไถนาไม่มีข้าว มีแต่แกลบ มนุษย์จึง ชวนกันไปเฝ้าพระพุทธเจ้า พระพุทธเจ้าให้พระมาตุลีไปเชิญนางกลับ พระ มาตุลตี ามไปถงึ เขาทบกนั ก็ไปไม่ได้ จงึ ใชใ้ หป้ ลาสลาดไปตามต่อจนพบ ปลากราย

ปลาสลาดอ้อนวอนขอให้แม่โพสพกลับคืนโลก นางตอบว่า \"อยู่ที่นี่เรา สบาย ถ้าจะไปใจแม่หายเพราะเขาไม่รู้บุญคุณ แม่จะให้แต่เมล็ดข้าวไปดูแล ฝูงคน เม่ือเก็บนึกถึงเรา เราจะไปปีละหน ตรวจดูผู้คนเก็บเก่ียวแล้วให้ทา ขวัญ\" จากนัน้ นางได้มอบเมล็ดข้าว ๗ เมล็ด (บา้ งกว็ า่ ๙ เมลด็ ) ไปทาพนั ธ์ุ และให้แม่เหล็ก ๑ อันสาหรับตั้งพร้า นางยังสั่งด้วยว่า มนุษย์ทาไร่ไถนา เม่ือข้าวใกล้สุกก็ให้จัดพิธีทาขวัญข้าว และด้วยท่ีปลาสลาดเป็นผู้บอกทางท่ี นางซ่อนแกพ่ ระมาตุลี นางจึงสั่งใหน้ าปลาสลาดมาเป็นเครื่องเซน่ สงั เวยด้วย ปลาสลาดก็ลา กลบั มาเล่าใหพ้ ระมาตลุ ฟี งั ตามคาแมโ่ พสพ พระมาตุลีรับเมล็ดข้าวแล้วเหาะกลับ ระหว่างทางหยุดพักอาบน้า นก กระจาบมาแอบลักเมล็ดข้าวสองเมล็ดบินหนี ข้าวสองเมล็ดตกลงมายัง โลกมนษุ ย์กลายเปน็ ข้าวผี พระมาตุลนี าเมล็ดข้าวพนั ธุ์ข้าวถวายพระพุทธเจ้า พระพุทธเจ้าจึงเรียกมนุษย์มาพร้อมกัน ทรงอธิบายให้มนุษย์ฟัง และแจก เมลด็ พันธ์ุข้าวให้ ต้งั แต่น้ันมาเม่ือขา้ วใกล้สุกมนษุ ย์จะทาขวัญเชิญแม่โพสพ เป็นประจาทกุ ปี ปลาสลาด

ตานานแม่โพสพของภาคเหนือและอีสาน ข้าวมาจากเทวดาผู้หญิง ช่ือนางโคสก นางโคสกเป็นมเหสีของท้าว สักกะเทวราชซึ่งหมดบุญในสวรรค์ และต้องเกิดมาเป็นมนุษย์ซ่ึงนางไม่ ต้องการ นางต้องการอุทิศเน้ือหนังมังสาของนางให้เป็นอาหารเพื่อให้ มนุษย์ได้บริโภค นางจึงขอพรต่อท้าวสักกะเทวราชผู้เป็นสามีว่า ขอให้นาง ได้เกิดเป็นอาหารของมนุษย์เถิด อย่าให้ต้องได้เกิดเป็นมนุษย์อีก เพราะ มนุษยม์ ชี ีวติ อยู่อยา่ งลาบาก ไมม่ ีอาหารบรโิ ภค เมื่อได้ประทานพรแล้วนางจึงได้ลงมาในโลกมนุษย์เป็นหญิงสาว สวยงาม เดินถือดอกปาริชาตจากสวรรค์เข้าไปหาพระฤๅษีตาไฟที่นั่ง หลับตาภาวนาอยใู่ นปา่ หิมพานต์ ตามปกติพระฤๅษีตาไฟจะลืมตาปีละคร้ังในฤดูดอกปาริชาตบาน ถ้า ลืมตานอกฤดูกาลไฟจากดวงตาจะจะไหม้สรรพสิ่งให้เป็นจุณไปหมด เมื่อ พระฤๅษีได้กลิ่นดอกปาริชาตจึงแปลกใจว่าทาไมจึงมีกลิ่นกอดปาริชาตท้ังๆ ที่ยงั ไม่ถึงฤดู จึงลืมตาขึ้น ไฟจากดวงตาไหม้นางเปน็ จณุ พระฤๅษีสงสยั จึง เอาน้ารดนางตรงน้ัน แล้วอธิษฐานให้นางคืนชีพ เม่ือนางคืนชีพจึงบอก ความประสงค์แด่พระฤๅษี แล้วร่างของนางเป็นเมล็ดข้าวขนาดกว้าง 8 นิ้ว ยาว 16 น้วิ โดยประมาณวางอยู่

พระฤๅษีจึงขออธิษฐานขอให้นางบรรลุวัตถุประสงค์ แล้วยกไม้เท้าตี เมล็ดข้าวให้แตกกระจาย แผ่ไปท่ัวโลกบางส่วนตกลงไปในป่ากลายเป็นหัว เผอื ก หวั มัน บางสว่ นตกลงไปในทงุ่ ในหนอง ในท่รี าบก็เป็นขา้ ว เม่ือมนษุ ย์ ไปพบเห็นก็เก็บมาทดลองกินพบว่ากินได้ กินดี จึงนามาเพาะปลูก เผยแพร่ สืบต่อมา ข้าวมีชีวิตเหมือนคน มีปีกบินไปไหนมาไหนได้เหมือนนก เมล็ด ข้าวโตเหมือนผลแตงโมข้าวมีจิตใจ ใครทาดีพลีถูกข้าวจะบินมาอยู่ในเล้า เองมนุษย์ไม่ต้องปลูกข้าว เพียงแต่สร้างยุ้งไว้คอยเท่านั้น ถึงฤดูการข้าวจะ บินมาอยู่เต็มยุ้ง เม่ือนาข้าวมากินไม่ต้องตา เพียงแต่เอามีดผ่าเอาเมล็ด ขา้ วสารหุงกินได้ ต่อมามีแมห่ มา้ ยนางหน่งึ ถึงฤดกู าลแล้วยังสรา้ งย้งุ ไมเ่ สรจ็ ข้าวบินเขา้ มาในยุ้งทาให้เกิดความวุ่นวายและเนื่องจากนางเป็นคนใจร้าย จึงเอาไม้ คานหาบไล่ตีข้าวแตกกระจาย พร้อมกับด่าว่าต่างๆ นานา ข้าวถูกตีตกใจหนี ไปและคิดวา่ มนษุ ยน์ ใ้ี จดาใจรา้ ยนกั เรามาอยู่เพอ่ื ใหก้ นิ เป็นอาหารกย็ ังไล่ด่า ไล่ตี คิดแล้วจึงน้อยใจจึงชักชวนกันไปอยู่ในป่าอยู่เขา เกิดเป็นเผือก เป็น กลอยหมด ทาใหม้ นุษย์ไม่มีข้าวกนิ อดอยากหิวโหยไปมากมาย

สองเฒ่าตายายเห็นท่าไม่ดีจึงชักชวนกันไปหาฤๅษีตาไฟที่ป่าหิมพานต์ เล่าเรื่องให้ฟัง พระฤๅษีสงสารมนุษย์จึงรับอาสาว่าจะไปตามนางโคสก กลับคืน เมื่อพบนางโคสกพระฤๅษีขอร้องให้นางกลับ แต่นางไม่ยอมกลับ โดยกล่าวว่ามนุษย์ใจร้าย พระฤๅษีจึงอ้อนวอน นางบอกว่าถ้าจะให้กลับให้ พวกมนุษยต์ อ้ งปฏบิ ตั ติ อ่ นางอยา่ งเคารพบูชา ว่าแล้วนางจึงกล้ันใจตาย กลายเป็นเมล็ดพันธุ์ข้าวให้พระฤๅษีไปมอบ ให้ตายาย และฤๅษีสอนตายายว่า จงเอาเมล็ดพันธ์ุนี้ไปปลูกขยายพันธ์ุ ต่อไปน้ีมนุษย์ต้องปลูกข้าวกิน และอย่าลืมบุญคุณจะปลูกต้องขอขมาต่อ นางเสียก่อน และหลังจากการเก็บเกี่ยวแล้วต้องบายศรีสู่ขวัญให้นาง ก่อน ปลูกข้าวก็ต้องขอที่ต่อทางธรณี ตายายรับคาฤๅษีแล้วนาข้าวกลับมาปลูก แพร่พนั ธุ์ และทาพธิ ีกรรมตา่ งๆ ข้นึ แตบ่ ดั นัน้ ดอกปารชิ าต

เรอื นพระแมโ่ พสพ

นอกจากแม่โพสพท่ีเป็นเทพเจ้าแห่งข้าวตามคติความเช่ือ ของไทยแล้ว ยังมีเทพเจ้าแห่งข้าวท่ีใกล้เคียงกับพระแม่โพสพ คือ เทวีศรี ซ่ึงเป็นเทพแห่งข้าวตามความเชื่อของชาวชวา, ซุน ดา และบาหลี ในประเทศอนิ โดนีเซีย และ โปอโี นนอการ์ (Po Ino Nogar) เทพเจ้าแห่งข้าวตามคติของชาวจามซ่ึงเป็นชนกลุ่มน้อย ในประเทศประเทศกมั พชู า และเวียดนาม[