Fjalor

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 101 SË TELEKOMUNIKACIONIT RAN (Radio Access Network) zinimit (memorizimit) të të dhënave në – Rrjeti i Aksesit të Radios sistemet kompjuterike. Një RAM lejon leximin ose regjistrimin e të dhënave, Me RAN nënkuptohet gjithë pje- sipas radhës që ato aksesohen, dhe sa e rrjetit të telekomunikacioneve të pothuajse më të njëjtën gjatësi ko- lëvizshme (mobile) që fillon nga ter- hore. Ato ndërtohen kryesisht me qa- minali fundor (p.sh. aparati telefonik rqe të integruar. celular) deri te pjesa qëndrore (core) e rrjetit. Realizimi i komunikimit në RAN (Radio Access Network) këtë pjesë të rrjetit bazohet plotësisht – Rrjeti i Aksesit me Radio në teknologjinë radio. Termi RAN për- doret në rrjetet e telekomunikacione- RAN është pjesë e një rrjeti të ve të lëvizshme, si psh. në ata GSM telekomunikacionit (përgjithësisht i / UMTS të cilët njihen si GRAN (GSM rrjeteve të lëvizshme /celular), i cili RAN) dhe UTRAN (UMTS Terrestrial është i vendosur midis terminalit fun- RAN). dor (telefon, kompjuter etj.) dhe pjesës qendrore të rrjetit (core). Teknologjia RTN (RadioTransport Network) e përdorur është ajo e sistemeve të – Rrjeti i Transportit me Radio transmetimit me mikrovale. RTN përfaqëson sistemet / lidh- RAT (Radio Access Technology) jet e bazuara në përdorimin e radio – Teknologjia e Aksesit Radio frekuencave për të realizuar trans- ferimin e informacionit nga një nyjë RAT tregon llojin e teknologjisë të në një tjetër në një rrjete komunikimi. përdorur për të realizuar lidhjet radio Këto sisteme mund të jenë analoge (mikrovale) në pjesën e aksesit të (gjithmonë dhe më pak), numerike rrjetit. ose IP. Real – Time Communications RACH (Random Access Channel) – – Komunikime në kohë reale Kanali i Aksesit të Rastësishëm Është një shërbim komunikimi (za- Tregon një kanal komunikimi, i cili konisht dypalësh) në të cilin infor- mund të përdoret (zgjidhet) në mënyrë të rastësishme për të realizuar lidhjen e nevojshme. RAM – (Random Access Memory) – Memoria me Akses të Rastësishëm RAM është një nga format e maga- R

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 102 SË TELEKOMUNIKACIONIT macioni i dërguar merret në çast nga shoqëruese që përshkruhen në këtë pala tjetër. Thirrjet telefonike apo vid- dokument. Operatori dhënës lejon eo konferencat janë shembuj të komu- për operatorin përfitues aksesin për nikimit në kohë reale. shërbimet (pjesë të rrjetit) përkatëse, sipas përcaktimeve në “autorizimin” Real Time Transmission – Transme- respektiv dhe akteve të tjera rregul- tim në Kohë Reale luese për këto shërbime. Njëkohësisht jep edhe informacionet e nevojshme Një transmetim quhet në kohë reale për infrastrukturën e rrjetit të tij duke u kur jo vetëm kohëzgjatja e mesazhit të mbështetur në një marrëveshje para- transmetuar dhe atij të marrë është e prake konfidencialiteti. barabartë, por edhe vonesa nga pika e transmetimit deri tek ajo e marrjes Regulatory Environment – Mjedisi nuk është më e madhe se koha e Rregullator përhapjes së sinjalit në mjetet (mje- diset) e përdorura për transmetim. Përgjithësisht me “mjedis rregulla- tor” nënkuptohet vendosja e ligjeve, Reconnection – Rilidhje rregullave, normave etj. për zhvillimin dhe kontrollin në një sektor të caktuar Procesi i lidhjes përsëri të abo- (nga ana e shtetit ose institucioneve të nentëve (numrave) që janë shkëputur ndryshme të qeverisë). Për telekomu- nga rrjeti, ose çaktivizuar për arsye të nikacionin, institucioni rregullator jo ndryshme (kryesisht për çështje pag- vetëm që vendos rregulla, standarde, esash) njihet si “rilidhje”. Ky proces norma, jep autorizime për ushtrimin e është i vlefshëm si për rrjetet e tele- aktivitetit si dhe udhëzime/ rekoman- komunikacioneve fikse ashtu edhe për dime për një zbatim rigoroz të politi- ato të lëvizshme. kave, vendimeve, rregullave, por edhe kontrollon sistematikisht zbatimin e Reference Offer – Ofertë tyre. Reference Relative Transmission Level – Nive- Një ofertë reference është një li Relativ i Transmetimit dokument i përgatitur nga një opera- tor telekomunikacioni dhe ka si qëllim Në telekomunikacion nivel relativ përcaktimin e kritereve dhe procedur- i transmetimit është raporti i fuqisë ave bazë për dhënien e një shërbimi së sinjalit në një pikë të caktuar të (ose grup shërbimesh) një linjë (ose sistemit të transmetimit me fuqinë e grup linjash) për një operator tjetër. sinjalit referencë. Oferta e referencës synon rregullim- in e marrëdhënieve ndërmjet opera- Repeater – Përsëritës torit dhënës dhe operatorit përfitues, lidhur me shërbimet dhe lehtësimet Tregon një pajisje e cila vendoset R

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 103 SË TELEKOMUNIKACIONIT në një pikë përgjatë linjës së trans- zbritjes të shpenzimeve apo kostove metimit me qëllim përforcimin e sinjalit të tjera. Njihen edhe më termat “sales” dhe dërgimin e tij në destinacion duke apo “turnover”. ruajtur parametrat e nevojshme të tij. Thjesht mund të themi se përsëritësit RF (Radio Frequency) – Frekuenca përdoren për të “përmirësuar” një sin- Radio jal që udhëton në distanca të gjata. Një sinjal (valë) me frekuencë Resellers – Rishitës që shtrihet në brezin nga 3 KHz (frekuencë shumë e ulët VLF) deri Operatorë apo individë të tjerë, të 300 GHz (frekuencë ekstremisht e cilët në bazë të një marrëveshjeje ble- larte EHF) quhet sinjal radio ose radio jnë shërbime nga një operator kryesor frekuencë. Zakonisht konsiderohet si (i cili është i aftë që më anë të rrjetit radio frekuence brezi nga 30Khz deri / sistemeve të veta të “prodhojë” këto 300GHz. shërbime) dhe i rishesin ato për për- doruesit fundorë quhen rishitës. RFID (Radio Frequency Identi- fica- tion) – Identifikimi i Frekuen- cave Reuse – Ripërdorim të Radios Brenda kontekstit të rrjeteve të RFID nënkupton procesin e identifi- telekomunikacioneve (të lëvizshme) kimit (psh. të një objekti) me ndihmën ripërdorimi ka të bëjë me procesin e e valëve elektromagnetike. RFID caktimit të frekuencave apo kana- bën të mundur identifikimin dhe loka- leve për qelizat e rrjetit në mënyrë që lizimin e objekteve dhe i memorizon qelizat fqinje të mos përdorin të një- automatikisht këto të dhëna. Pajisja jtat frekuenca/ kanale dhe si pasojë respektive që që realizon këtë iden- të shkaktojnë ndërhyrje (interferenca) tifikim, është një pajisje elektronike midis tyre. Ndërsa qelizat më të largë- shumë e vogël e ndërtuar me një ta mund të përdorin ato frekuenca. Kjo mikroçip (një mikroqark të integruar), i mënyrë ripërdorimi zgjeron kapacitetin cili i bashkëngjitet objektit që duhet të e një rrjeti celular duke bërë të mun- identifikohet. dur përdorimin e kanaleve të njëjta në pjesë të ndryshme të rrjetit. RfI (Request for Interest) – Kërkesë për Shprehje Interesi Revenues – Të ardhurat Kërkesa për Shprehje Interesi – Të ardhurat e një kompanie gjenero- RfI është një mënyrë e përdorura hen nga shitja e prodhimeve apo shër- në procesin e prokurimit për rastet bimeve (ose nga çdo mënyrë tjetër e e furnizimit me materiale/shërbime, përdorimit të kapitalit apo aseteve). për përmirësimin apo zgjerimin e një Të ardhurat shprehin një vlerë para projekti ekzistues, për ndërtimin e R

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 104 SË TELEKOMUNIKACIONIT objekteve të reja etj. Qëllimi kryesor një mënyrë e përdorura në procesin e i RfI është për të njohur gatishmërinë prokurimit (tenderimi), ku organizatori që kanë kompanitë e ndryshme për kërkon që pjesëmarrësit jo vetëm të të marre pjesë në një proces të tillë. shprehin interesin e tyre dhe të japin Zakonisht nga organizatori jepen të zgjidhjen përkatëse, por të paraqesin dhëna të përgjithshme për projektin/ edhe koston e nevojshme për plotë- objektin që do të prokurohet më qëllim simin e kërkesës. Përgjithësisht në krijimin e një panorame të qartë për këtë fazë jepen vetëm shifrat (çmimet) pjesëmarrësit. në nivel jo të detajuar (jo në nivelin e çmimeve / njësi). RFID (Radio Frequency Identifi- cation) – Identifikimi me Radio RGU (Revenue Generating Units) – Frekuencë Njësitë e Gjenerimit të të Ardhurave Konsiston në përdorimin e valëve RGU është e ardhura që siguron elektromagnetike (valëve radio) për të kompania (operatori), e gjeneruar identifikuar / gjurmuar një objekt i cili kjo nga një abonent individual i saj. është i pajisur paraprakisht me një pa- Synohet kjo e ardhur e gjeneruar për jisje identifikues (tag) që njësinë e kohës të rritet. RGU është gjeneron një sinjal radio. një element që tregon sa konkurruese është kompania (operatori) në treg. RfP (Request for Proposal) – Kërkesë për Propozim RJ (Registered Jack) – Lidhës (konektor) i Regjistruar Kërkesa për propozim – RfP është një mënyrë e përdorura në procesin e Një RJ është një ndërfaqe fizike e prokurimit (tenderimit). RfP bazohet standardizuar e rrjetit që shërben për në një dokument (që përmban kërke- të lidhur pajisjet e telekomunikacionit sa dhe kushte teknike / komerciale / midis tyre ose me pajisjet terminale të legale të paracaktuara), i cili ju shpërn- përdoruesit. Sipas destinacionit dhe dahet furnizuesve / prodhuesve me sasisë së fijeve (përciellsave te bakrit) qëllim që ata të dërgojnë një propozim dhe destinacionit të përdorimit kemi për mallin, apo shërbimin e kërkuar. këto tipe lidhësish: RJ11, RJ14, RJ21, Kërkesa për propozim por kryesisht RJ35, RJ45, RJ48. Standardi “RJ” qëndron në kërkesat bazë për mal- nënkupton si fishin (plug) ashtu edhe lin apo shërbimin, por përfshin edhe folenw (jack). detaje specifike në varësi të kushteve RfQ (Request for Quotation) – Kërkesë për Kuotim Kërkesa për kuotim – RfQ është R

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 105 SË TELEKOMUNIKACIONIT RJ11 Connector – Konektor RL (RadioLink) – Lidhja Radio RJ11 Lidhja radio (e njohur ndryshe edhe RJ11 (registered jack–11) është një si lidhja mikrovalore, radio–urë, ra- ndërfaqe telefonike që shërben për diorele, apo radiolink) përfaqëson lidhjet në rrjetin PSTN (p.sh. të apara- një teknologji transmetimi (pa tel) tit telefonik) me 2, 4 ose 6 fije. që përdoret në rrjetet e komunikim- it për të vendosur lidhjen midis dy RJ45 Connector – Konektor pikave të cilat kanë pamje direkt me RJ45 njëra tjetrën. Këto lidhje mund të jenë analoge, numerike (digitalë), Ip (pa- Është një lidhës (konektor) tetë – ketë) ose hibride. Nga pikëpamja e pinësh (për tetë fije) i përdorur për mënyrës së lidhjes dallojmë lidhjet pik të lidhur pajisjet e transmetimit të të – pik (point to point) dhe lidhjet pikë – dhënave. Kryesisht përdoret në lidhjet multipikë (point to multipoint). Ethernet (si psh. në lidhjeve 10Base – T etj.) dhe pothuajse ne të gjithë rastet RNC (Radio Network Controller) për lidhjen e kompjuterëve në rrjet. – Kontrolluesi i Rrjetit të Radios Është një element i rrjeteve të tele- komunikacioneve të lëvizshme që kontrollon dhe administron rrjetin radio të pjess së aksesit, gjithashtu është përgjegjës për të kontrolluar të gjitha stacionet (BTS) fundore të këtij rrjeti. RNC realizon edhe lidhjen më pjesën qendrore me komutim qarku si dhe me R

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 106 SË TELEKOMUNIKACIONIT komutim pakete. Roll – Out – Prezantimi ROI (Return on Investment) – Kthim Në thelb tregon procesin e futjes i Investimeve (ose inaugurimit) së një produkti ose shërbimi të ri pas një reklamimi apo la- Kthimi i investimeve është thjesht jmërimi publik. Roll–Out fillon kur pro- fitimi i gjeneruar nga një investim dukti ofrohet për herë të parë në treg (projekt) si një përqindje e kapitalit të dhe vazhdon deri sa të depërtoje në të shpenzuar. Ky proces bën që vendim- gjithë tregun. Ky proces mund të lidhet marrësi të krahasojë zgjidhjet (projek- me investime serioze dhe të konsider- tet) e ndryshme midis tyre. ueshme, si p.sh. ndërtimi i stacioneve bazë (terminale) të reja për rrjetin e Roaming – Përdorimi i Numrit Mo- lëvizshëm. bile në Rrjetin e një Operatori Tjetër Route – Rrugë (drejtim) “Roaming” në thelb është sigurimi i vazhdueshmërisë së komunikimit “Route” është rruga që ndjek trafiku për një abonent, i cili ndodhet jashtë në një rrjet, duke filluar nga burimi zonës së mbulimit të operatorit ku ai deri ne destinacionin respektiv. është i abonuar. Përgjithësisht, nënk- upton abonentët, të cilët lëvizin jashtë Router – Ruter vendit dhe shfrytëzojnë për të komuni- kuar një operator të shtetit ku ata kanë Është një pajisje e përdorur krye- udhëtuar. Por edhe në rastet kur një sisht në rrjetin e komutimit / përpunimit abonent përdor rrjetin e një operatori të të dhënave (në rrjetet kompjuterikë) tjetër brenda të njëjtit vend kemi të bë- e cila realizon jo thjesht komutimin e të jmë me shërbimit “roaming”. Roaming dhënave (në formë pakete), por edhe bazohet në marrëveshjet e nënshkru- rrugëtimin e tyre për në destinacionet ara midis operatorëve të ndryshëm e kërkuara. Është një pajisje e kon- dhe ka si qëllim sigurimin e komuni- figurueshme sipas kërkesave të për- kimit pavarësisht vendndodhjes se doruesit me kapacitete të ndryshme abonentit. lidhjesh (ndërfaqesh). Zakonisht rout- erat janë dy tipa; rutera fikse (për lidh- Road Map – Harta e Zhvillimit je fikse) dhe pa tel (wireless). Tregon rrugën (planin) e zhvillimit të një produkti apo shërbimi të ri, i cili do të jetë i gatshëm për implementim pas një afati kohor të caktuar. Road map zakonisht ju referohet planeve të zh- villimit disavjeçar. R

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 107 SË TELEKOMUNIKACIONIT ROM (Read Only Memory) – Memo- RRC (Radio Resource Control) rie Vetëm Lexuese – Kontroll i Burimit Radio Memoria (kujtesa) vetëm lexuese Është një element kontrolli për është një tip memorie ku të dhënat pjesën radio të rrjeteve të telekomu- ose programet që ndodhen atje vetëm nikacioneve të lëvizshme përgjeg- mund të lexohen. Në këtë kujtese nuk jëse për kontrollin dhe konfigurimin e mund të shkruash / regjistrosh. ndërfaqeve përkatëse. Kjo realizohet me anë të protokollit RRC. RPP (Receiving Party Pays) – Mar- rësi Paguan RSSI (Received Signal Strength In- dication) – Tregues i Fuqisë së Sin- Është një model pagese ku për jalit të Marrë një thirrje (bisedë) të realizuar, pag- esën e bën abonenti i kërkuar (mar- Tregon për një telefon të lëvizshëm rës), jo kërkuesi. (mobile) ose për një stacionin bazë (në kushtet e një rrjeti pa tel) vlerën e RR (Radio Resource) – Burim fortësisë së sinjalit në marrje të matur Radio në dBm . Gjithashtu RSSI është një tregues i nivelin e fuqisë që merret Nënkupton një grupim të sistemeve (transmetohet) nga antena. dhe / ose të frekuencave të ndryshme që përdoren në një rrjet për të real- RTN (Radio Transport Network) izuar lidhjet për komunikimet e nevo- – Rrjeti i Transportit Radio jshme. Thjesht i quajmë “burime” ose “pasuri” radio, sepse i përdorim ato Zakonisht nënkupton pjesën e për të realizuar një objektiv të caktuar transportit të një rrjeti komuni- kimi, e (komunikimin). cila bazohet në përdorimin e frekuen- cave radio për realizimin e transme- RRM (Radio resource man- age- timit te sinjalit (informa- cionit). Kjo ment) – Menaxhimi i Burimit Radio pjesë përfshin sistemet radio mikrov- alore TDM / Hibride / IP. Është një sistem i cili menaxhon burimet radio, më qëllim mirëdminis- RT (Remote Terminal) – Terminal i trimin, si dhe planifikimin e tyre për t’i Largët përdorur me sukses në një rrjet. Kjo ka të bëjë kryesisht me optimizimin e për- Tregon një pajisje fundore, e cila dorimit të spektrit të frekuencave që ndodhet në distancë të largët nga një operator ka në dispozicion si dhe sistemet qendrore ose atyre të akse- me eliminimin e shqetësimit (ndërhyr- sit të një rrjeti telekomunikacioni. jeve) gjatë operimit. RUO (Reference Unbundling Offer) R

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 108 SË TELEKOMUNIKACIONIT – Oferta e Referencës për Akses në jene të konsumatorëve (abonentëve Infrastrukturën Fizike për operatorët e telekomunikacioneve) me qëllim që të optimizohet përdorimi i Është një ofertë reference, (shiko burimeve dhe të rritet efektiviteti, duke reference offer) por që ka si objekt of- përgatitur dhe lëshuar zgjidhje dhe rimin (për operatorë të tjerë përfitues) produkte sipas interesave të këtyre e shërbimit të aksesit të hapur të in- grupeve. Në këtë kontekst për opera- frastrukturës fizike (LLU, bitstream) toret e telekomunikacioneve dallojmë për t’u krijuar mundësinë operatorëve krijimin e segmenteve të më poshtëm: përfitues t’ju ofrojnë përdoruesve fun- dorë shërbime të telekomunikacione- » Mass Segment – Segment ve. masiv (për shumicën) S » Youth segment – Segment për të rinj SAC (Subscriber Acquisition Cost) – Kosto e Blerjes së Abonentit » New consumer segment – Seg- ment për konsumatorët (abonentët) SAC tregon, për një operator, e rinj koston që nevojitet për të shtuar një abonent. Zakonisht përfshin koston e » SoHo segment (Small Office / shitjes dhe marketingut, dhënien falas Home Office) – Segment për “Zyrë të pajisjeve (si p.sh. telefon), etj. Shiko e vogël edhe “CAS – Kosto e blerjes së klien- / Shtëpi zyrë” tit”. » SME segment (Small and Medi- Segments and Market Segmenta- um Enterprise) – Segmenti për tion – Segmentet dhe Segmentimi biznesin e vogël dhe të mesëm. i Tregut » High Value Customer segment Segmentimi i tregut është identi- – Segment për klientë me vlerë të fikimi i pjesëve të tregut, të cilat janë lartë. Etj. të ndryshme nga njëra – tjetra. Këto pjesë tregu të dallueshme nga njëra Satellite – Sateliti – tjetra në bazë të veçorive specifike që ato demonstrojnë quhen seg- Një pajisje e teknologjikisht e mente. Segmentimi bën që kompan- sofistikuar e cila bën lëvizje rrotul- ia të plotësojë sa më mirë nevojat e luese rreth tokës dhe shërben për të klientëve të saj potencialë (bazuar në vendosur komunikimin e pikë – pikë grupimin e drejtë të tyre). Në thelb ka ose pikë – shumë pika. Në varësi të të bëjë me krijimin e grupeve homog- shërbimit që sateliti realizon kemi grupe të ndryshme satelitësh si p.sh. S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 109 SË TELEKOMUNIKACIONIT satelitët e telekomunikacionit, satelitët vlera limit e lejuar për publikun e ek- e televizionit, satelitët për parashi- spozuar ndaj rrjeteve të tilla është e kimin e kohës, satelitët ushtarakë etj. niveli ~1.6W/kg) Satelitet pasi lëshohen nga stacionet respektive tokësore vendosen në or- SCH (SynchronizationChannel) bita të ndryshme dhe në distanca të – Kanali i Sinkronizimit ndryshme nga toka. Satelitet lidhen me stacionet tokësore me anë të sin- Për të siguruar një punë normale jaleve mikrovalore të rendit nga disa të pajisjeve / sistemeve të rrjeteve të GHz deri disa 10 GHz (p.sh. trans- komunikimit është i nevojshëm edhe meton me 6GHz dhe merr me 4GHz). sinkronizimi i tyre. Pikërisht kanalet (qarqet apo linjat) që përdoren për të Satellite Downlink – Lidhja dërguar sinjalin (informacionin) e sink- Satelit – Tokë ronizimit quhen kanale sinkronizimi. Është lidhja që mbart (transmeton) SDSL (Symmetric Digital Subscrib- informacionin nga sateliti në drejtim er Line) – Linja Numerike Simetrike të marrësve tokësorë (njihet thjesht si e Abonentit Downlink). Është një linjë numerike (dixhi- tale) Satellite Uplink – Lidhja Tokë e abonentit (pra që mbështetet në – Satelit teknologjinë numerike të ko- muni- kimit) e cila përdoret gjerë- sisht për Është lidhja që mbart (transmeton) lidhjen e internetit dhe siguron të një- informacionin nga stacionet tokësorë jtën gjerësi bande/ shpejtësi në të dy drejt satelitit (njihet thjesht si Uplink). drejtimet e transmetimit upstream dhe down- stream (pra simetrike në të dy SAR – Specific Absorption Rate – drejtimet). Në këtë teknologji përf- shi- Koeficienti Specifik i Absorbimit hen tipe të ndryshme lidhjesh si IDSL, HDSL, HDSL2, G.SHD- SL etj.. Kjo SAR është një matje e nivelit (pra teknikë konsiderohet si varianti i një është një koeficientit) të energjisë kundërt i asaj jo simetrike (ADSL). që absorbohet në trupin e njeriut kur Theksojmë se teknika SDSL për trans- ai është ekspozuar në një fushë elek- metimin e sinjalit (in- formacionit) ba- tromagnetike të radio frekuencave. zohet në përdorimin e linjave të bakrit. Si njësi ajo përcaktohet në W/kg (vat për kilogram). Ky tregues përcaktohet SDMA (Spatial Division Multi- ple nga organet respektive dhe është i de- Access) – Akses i Shumëfishtë me tyrueshëm për tu respektuar nga kom- Ndarje në Hapësirë panitë që ndërtojnë dhe shfrytëzojnë rrjetet dhe kanë pajisje të cilat punojnë SDMA është një mënyrë aksesimi në zonën e radio frekuencave (p.sh. (pra për tu lidhur me një kanal komu- S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 110 SË TELEKOMUNIKACIONIT nikimi) e përdorur në rrjetet e tele- shumëfishë të shpejtësisë 155.520 komunikacionve të lëvizshme, e cila Mbit/s. Kjo njësi (nivel) bazë e stan- mbështetet në ripërdorimin e frekuen- dardit të rrjetit SDH quhet STM–1 cave brenda një zonë të caktuar. Kësh- moduli i nivelit të parë të transportit tu dy qeliza mund të përdorin të njëjtin sinkron (STM1 – Synchronous Trans- grup frekuencash në se ato nuk janë port Module level 1). Më poshtë po fqinje dhe ndodhen larg njëra – tjetrës japim disa nivele të hierarkisë SDH: (në një distancë të caktuar që quhet distancë e ripërdorimit). Gjithashtu • STM – 1 = 155.520 Mbit/s SDMA është një mënyrë komunikimi satelitore që optimizon përdorimin e • STM – 4 = 622.080 Mbit/s spektrit të frekuencave dhe minimizon koston e sistemit. Teknika të tjera të • STM – 16 = 2, 488.320 përdorura për këto lidhje janë edhe Mbit/s (~2.5 Gbit/s) FDMA (Frequency Division Multiple Access dhe TDMA (Time Division Mul- • STM – 64 = 9, 953.280 tiple Access). Mbit/s (~10 Gbit/s) SDH (Synchronous Digital Hiear- Secondary Network – Rrjet chy) – Hierarkia Numerike (Dixhi- Sekondar tale) Sinkrone Rrjet sekondar (ose dytësor) quhet Është një standard ndërkombëtar ajo pjesë e rrjetit kabllor urban që (e përcaktuara nga ITU – International shtrihet nga kabinetet kryesore të Telecommunication Union) për trans- shpërndarjes së këtij rrjeti deri tek pi- metimin sinkron të të dhënave mbi kat (kutitë) e shpërndarjes së linjave rrjetin me fibra optike. Ky transmetim për abonentët (zakonisht mbështëtet mbështetet mbi teknikën e multiplek- në kabllo me kapacitet disa dhjetëra simit me ndarje në kohë (Time Divi- linja). Kjo pjesë e rrjetit mund të jetë sion Multiplexing). SDH përdoret në e ndërtuar si me infrastrukturë nën- të gjithë botën me përjashtim të Amer- tokësore (shpesh edhe duke vendo- ikës së Veriut dhe të disa shteteve të sur kabllot direkt në tokë) ashtu edhe tjera, të cilat përdorin protokollin e ng- ajrore. jashëm SONET (Synchronous Optical Network). Self Supporting Cable – Kabllo i Vetvarur SDH Rates – Shpejtësitë e SDH Është një tip kablloje i përdorur në ndërtimin e rrjeteve kabllore ajrorë SDH është një hierarki e trans- (me kabllo bakri apo me fibra op- portit ne rrjetet e telekomunikacionit tike). Kabllo është i shoqëruar në të e organizuar në nivele, të cilat janë gjithë gjatësinë e vet me një ose disa S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 111 SË TELEKOMUNIKACIONIT fije çeliku (që i bashkëngjitet trupit të SGSN është një nga element krye- kabllos), i cili shërben për të mbajtur sorë të rrjetit GPRS (General Packet kabllon të varur dhe për të eliminuar Radio Service), dhe ka de- tyrë të për- deformimin / dëmtimin e tij për shkak punojë të gjithë paketat e të dhënave të peshës. brenda rrjetit te teleko- munikacioneve të lëvizshme (GSM). Në këndvësh- Session Layer – Shtresa trimin e përgjithshëm mund të themi Seksion se SGSN kryen për “data” të njëjtat funksione si ato që kryen MSC (Mobile Switching Cen- ter) për trafikun zanor. SGSN lidhet me BSC (Base System Controller) dhe shërben si pikë aksesi për për- doruesit e rrjetit GPRS. Për- mendim se SGSN mund të jetë prez- ente edhe në rrjetin 3G (UMTS) ku lidhet me RNC (Radio Network Con- troller) me anë të ndërfaqes Iu–PS. Në modelin OSI (Open System SH (Short Haul) – Komunikim Interconnection) shtresa që krijon, në Distancë të Shkurtër (lidhje e mirëmban dhe terminon lidhjet e për- shkurtër) doruesit e quhet shtresa e reaksionit. Server – Server Një lidhje që realizon komunikimin midis dy pikave të një rrjeti në një dis- Në këndvështrimin e përgjithshëm tance jo më të madhe se 20 km zakon- “server – sherbyes” është një pajisje isht konsiderohet si SH. Përgjithsisht (hard dhe soft) që ju shërben pajisjeve kwto janë lidhje të pajisjeve / sistemit të tjera dhe përdoruesave të tyre. Në të pjësës së aksesit të rrjetit me për- teknologjinë e informa- cionit serveri doruesit e tij, pra brenda një zone është një program kompjuterik i cili të caktuar (metropolitan). Sistemet e siguron shërbimin për programe të transmetimit të përdorura në këto ras- tjerë kompjuterikë (përfshi përdorue- te janë ato mikrovalore. sat e tyre) që ndod- hen në të njëj- tin kompjuter ose në kompjutera të SHDSL (Symmetrical high– tjerë. Gjithashtu edhe kompjuteri ku speed digital subscriber line) programi respektiv i shërbimit punon – Linja Numerike Simetrike e quhet shpesh herë “server”. Abonentit me Shpejtësi të Lartë SGSN (Serving GPRS Support SHDSL është një nga tipet e linjave Node) – Nyja Mbështetëse e Shër- që bazohen në teknikën simetrike të bimit GPRS transmetimit numerik (SDSL). Ky tip S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 112 SË TELEKOMUNIKACIONIT siguron shpejtësi më të madhe trans- Një kartë SIM është një qark i inte- metimi se tipi bazë SDSL. Përgjithë- gruar së bashku me memorien të ven- sisht me SHDSL sigurohet një shpe- dosur në një material plastik dhe me jtësi simetrike (për të dy drejtimet) nga kontakte fizikë sipërfaqësore që për- 192 Kbit/s to 2, 312 Kbit/s për rastet doren nga telefonat e lëvizshëm. Kjo kur për transmetim përdoret një kopje kartë mban informacione personale të (dy përcjellës), dhe 384 Kbit/s deri 4, abonentit si p.sh. nr. e telefonit, adre- 624 Kbit/s kur përdoren dy linja (katër sa etj., të nëvojshme për të vendosur përcjellës). lidhjen më rrjetin mobile dhe për të realizuar komunikimet. Kjo kartë hiqet Shared Fiber – Fibër e Ndarë thjesht nga telefoni dhe mund të ven- doset në një tjetër sipas dëshirës së Termi fibër e ndarë tregon se një fibër abonentit. optike përdoret njëkohësisht nga disa përdorues (pra ndahet midis tyre). Signal – Sinjal Përgjithësisht, në zgjidhjet teknike një fibër optike e cila shtrihet nga am- Në telekomunikacion sinjal quhet bientet (sistemet / pajisjet) e opera- një madhësi fizike e ndryshueshme, torit deri në një pikë të caktuar (afër e cila shërben për të mbartur një in- përdoruesve) përdoret sipas parimit formacion të caktuar (si zë, figurë, ose “fibër e ndarë” (ndërsa nga kjo pikë të dhëna të ndryshme). Kalimi nga in- në drejtim të përdoruesave zakonisht formacioni në ”sinjal” dhe anasjelltas shkohet me fibër të drejtpërdrejtë (të bëhet me transformues mekanikë / zezë)). Zgjidhje e “fibrës së ndarë” ka elektrikë si p.sh. mikrofoni, kufja, alto- kosto më të ulët, por kufizon shpe- parlanti, ekrani etj. jtësinë (gjerësinë e bandës). Rrjeti i fibrave optike, që bazohet në këtë Signaling – Sinjalizim parim, për të realizuar shpërndarjen përdor dy teknologji bazë: atë aktive Në telekomunikacion me sinjalizim (Active Optical Networks – AONs) dhe nënkuptojmë procesin e dialogimit atë pasive (Passive Optical Networks midis pajisjeve për të vendosur një ko- – PONs). munikim ose për ta ndërprerë atë. Për Shared Access – Akses i Përbashkët (ndarje e aksesit) Shiko “Line sharing”. SIM (Subscriber Identity Module) Card – Karta SIM (Moduli i Identitetit të Abonentit) S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 113 SË TELEKOMUNIKACIONIT këtë shërbejnë sistemet e sinjalizimit Me termin SingleRAN nënkuptohet / protokollet e komunikimit. Sinjalizimi pjesa e përbashkët e pajisjeve radio përdoret si në rastet e lidhjes se dy të rrjetit të aksesit të cilat shërbejnë si sitemeve / rrjeteve, ashtu edhe për për shërbimin 2G dhe në të njëjtën lidhjen e përdoruesave (abonentëve) kohë edhe për shërbimet e tjera 3G, me rrjetin. 4G (LTE). Kur stacionet bazë (pjesë e Rrjetit të Aksesit Radio – RAN) janë Single – Mode Optical Fiber projektuar që të supportojë / realizojë – Fibër Optike Njëdrejtimëshe si shërbimet e telekomunikacioneve të (singlemode) lëvizshme 2G / 3G ashtu edhe ato 4G (LTE) kemi të bëjmë më “Single RAN” Një tip fibre optikë ku rezja e dritës përhapet përgjatë fibrës në mënyrë SIP (Session Initiation drejtvizore quhet singlemode (njëdre- Protocol) – Protokoll i Fillimit të jtimëshe). Kjo fibër përdoret për trans- Sesionit metimet në distancë të gjatë. SIP është një protokoll kontrolli Signal Propagation Delay – Vonesa i shtresës së aplikimit që përdoret si e Përhapjes së Sinjalit protokoll sinjalizimi për telefoninë në internet. SIP bën të mundur integrimin Në fizikë (në mënyrë të veçantë në e shërbimeve bazë telefonikë me rr- fushën elektromagnetike) koha që i jetin internet si dhe shërbimet e tjera duhet një informacioni për të kaluar që ai ofron. Ky protokoll përdoret për nga burimi në destinacion është koha të filluar (iniciuar), kontrolluar si dhe e përhapjes së sinjalit (njihet edhe si përfunduar (terminuar) një sesion in- shpejtësia e përhapjes “velocity of teraktiv të një përdoruesi (sesione si propagation”) ose koha e vonesës së p.sh. telefoni në internet, video kon- përhapjes së sinjalit (si p.sh. në mje- ferencë, transferim skedarësh, lodra diset e transmetimit radio–rele, në fi- on–line etj. Ky standard është zhvillu- brat optike etj.) ar nga IETF Internet Engineering Task Force). Single RAN (Single Radio Access Network) – Rrjeti i Aksesit Radio i SIP Trunk – Qarku/linja SIP Përbashkët Qarku SIP është një qark virtual, i cili mbështetet mbi rrjetin internet për të realizuar transportin fizik të paketave të zërit (pra për të realizuar thirrje si dalëse ashtu edhe hyrëse). SLA (Service Level Agreement) – Marrëveshja për Nivelin e S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 114 SË TELEKOMUNIKACIONIT Shërbimit telefoni. Në thelb SLA është një kontratë Smartphone Penetration – Penet- (marrëveshje) midis një operatori (of- rimi i Telefonave të Zgjuar rues shërbimesh) dhe një përdoruesi ose një operatori tjetër, e cila përcak- Zakonisht tregon përqindjen e tele- ton treguesit e ndryshëm të cilësisë / fonave të zgjuar kundrejt totalit të tele- niveli të shërbimit që do të ofrohet (si fonave në përdorim, ose përqindjen e cilësia, përgjegjësia, koha e dhënies telefonave të zgjuar kundrejt popull- së shërbimit, koha e riparimit të sisë. defekteve, numër i defekteve dhe shpeshtësia e ndodhjes së tyre, si dhe tregues të tjerë). Në SLA përfshihen gjithashtu edhe ndëshkimet (gjobat) në rast mos realizimi të treguesve të SLA. Përgjithësisht në SLA përcakto- hen parametrat minimale të cilësisë së pranushëm të shërbimit (si dhe jepen mënyrat e llogaritjes respektive të nivelit të shërbimit). SM (Session Management) – Me- naxhimi i Sesionit Nënkupton një proces që lidhet Smart Card – Karta Smart me regjistrimin e aktivitetit të një për- (e zgjuar) doruesi në të gjitha seancat (proceset) e ndërveprimit me sistemin / rrjetin ku Karta Smart (e zgjuar), e cila njihet ai shërbehet. edhe si Chip Card, është një element i vogël, i ndërtuar me qark të integruar Smartphone – Telefon i Zgjuar (që ka një inteligjencë të caktuar) dhe i pajisur gjithashtu me një memorie të Telefoni i zgjuar është një pajisje brendshme. Ajo lidhet direkt më pa- fundore e rrjetit të telekomunikacione- jisjen lexuese me anë të kontakteve ve të lëvizshme, i cili ka të integruara fizike sipërfaqësore ose me ane të me shërbimet bazë telefonike edhe radio frekuencave (pa kontakt fizik). shërbime të tjera (si p.sh. edhe shër- Kartat Smart përdoren si karta krediti bime dhe lehtësi të cilat ofrohen nga ose debiti (pra në transaksione ban- kompjuterët), duke lejuar përdoruesin kare dhe pagesa), në sistemet e sig- jo vetëm të shfrytëzojë atë çka përm- urisë së kompjuterave, në identifikimin ban vetë telefoni por edhe shërbime të e personave në komunikimet pa tel etj. tjera që ofrohen nga rrjeti ose nga vetë Në telekomunikacionet e lëvizshme S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 115 SË TELEKOMUNIKACIONIT SIM (subscriber identity modules) card detyrë të marrë, magazinojë (memo- është një kartë e zgjuar me përmasa rizojë), dorëzojë (si dhe të shndërrojë) të vogla, e përdorur për lidhjen me rr- mesazhet e përdorusve të rrjetit. jetin dhe për komunikimet. SMSCB (SMS Cell Broadcast) – Transmetimi i Njëkohshëm i Mesazheve (SMS) SME (Small / Medium / Enterprise) – Një teknikë që përdoret në rr- Ndërmarrje të Vogla dhe të Mesme jetet e telefonisë së lëvizshme (celu- lare) për të realizuar dorëzimin e një- Është një term që përshkruan ndër- kohshëm të SMS–ve drejt një numri të marrjet (bizneset) e vogla, të cilat madh përdoruesish që i përkasin një kanë zakonisht një numër punonjësish zone të caktuar. poshtë një limiti të caktuar. Përgjithë- sisht SME–të kanë një numër punonjë- SMS – MO (SMS Mobile Originated) sish deri 200 (të dhëna të përafruara). – Nisja (dërgimi) i Mesazheve (SMS) SME është pranuar si terminologji nga një sërë organizmash dhe institucio- Aftësia e një rrjeti për të dërguar/ nesh ndërkombëtare. transmetuar një SMS të gjeneruar nga një telefon i lëvizshëm (celular). SMS (Short Message Service) – Shërbimi i Mesazheve të SMS – MT – SMS Mobile Terminat- Shkurtër (SMS) ed – Marrja (terminimi) e Mesazheve (SMS) Një shërbim i rrjeteve të telekomu- nikacioneve që mundëson shkëmbi- Aftësia e një rrjeti për të dërguar / min e mesazheve me tekst të shkurtër transmetuar një SMS drejt një telefoni ndërmjet dy a më shumë përdoruesish të lëvizshëm (celular). (aparateve fundore të tyre, zakonisht telefonave të lëvizshëm/celularë). SMS – PP (SMS Point to Point) – Mesazhe (SMS) nga Pika në Pikë SMSC (SMS Centre) – Qendra e Shërbimit të Mesazheve të Shkurtër Aftësia e sistemit për të transmet- uar një mesazh drejt një abonenti Një element pjesë e rrjetit të (telefoni), pra ta terminojë atë tek ai, lëvizshëm (celular) telefonik që ka për ose për të transmetuar një mesazh të gjeneruar (dërguar) nga një abo- nent (telefon) drejt një tjetri. Në thelb shpreh shkëmbimin e SMS midis dy pikave. S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 116 SË TELEKOMUNIKACIONIT SMTP (Simple Mail Transfer Proto- SNMP (Simple Network Man- col) – Protokolli i Thjeshtë i Trans- agement Protocol) – Protokolli i ferimit të Postës Thjeshtë i Menaxhimit të Rrjetit Është një protokoll i cili shërben SNMP është një protokoll standard për të transferuar (shkëmbyer) postën që përdoret në rrjetin internetit dhe elektronike (e–mail) ndërmjet server- që shërben për administrimin e pa- ave. Pjesa dërmuese e sistemeve jisjeve të rrjetit IP. Nga pajisjet e rrje- të postës elektronike (e–mail) që tit, të cilat përdorin protokollin SNMP mbështeten në rrjetin internet përdorin mund të përmendim Router, Switch, këtë protokoll (SMTP) për realizimin e Server, Workstation, Printer etj. SNMP shkëmbimit të postës elektronike (“e– përdoret kryesisht në sistemet e ad- mail”). ministrimit të rrjetit për të monitoruar gjendjen e pajisjeve të lidhura në rrjet SNA (Systems Network Architec- dhe që kërkohet të jenë të monitoru- ture) – Arkitektura e Rrjetit të Siste- ara. meve Një arkitekturë rrjeti (e zhvilluar SNR (Signal to Noise Ratio) – nga IBM – International Business Raporti i Sinjalit me Zhurmën Machines Corporation), e cila është e përbërë nga 5 nivele (shtresa) dhe Raporti Sinjal – Zhurmë “Signal – konsiston në një grup pro- tokollesh to – Noise” (shpesh tregohet thjesht komunikimi të destinuar për ndërlidh- si SNR ose S / N) është një madhë- jen e makro – komp- juterëve në një si e përdorur në shkencë dhe inxhin- rrjet. Ky model 5 shtresor (layers) ka ieri e cila tregon raportin e sinjalit të evoluar në baze të modelit 7 shtresor dëshiruar (të dobishëm) përmbi nivelin të njohur ndër- kombëtarisht is modeli e zhurmës që shoqëron atë. OSI – Open System Interconnection. Software – Program Kompjuterik SNCP (Sub Network Connection Protection) – Mbrojtja e Lidhjes së Në një kompjuter apo sitem komp- Nën – Rrjetit juterik në këndvështrimin e përgjith- shëm çdo komandë / program apo Është një mekanizëm mbrojtjeje për të dhëna të ndryshme konsiderohen rrjetet SDH (Synchronous Digital Hier- si “software” (më thjesht çdo gjë që archy), e cila realizohet duke vendosur mund të ruhet elektronikisht mund të një lidhje të dytë. Në këtë mekanizëm konsiderohet si software). Software zakonisht informacioni (sinjali) trans- (ose e shqipëruar si “pajisje të buta”) metohet njëkohësisht sipas një struk- janë (konsiderohen) elementët që turë unazore nga të dy linja. mundësojnë kompjuterin të kryejë detyrat specifike. Programet komp- S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 117 SË TELEKOMUNIKACIONIT juterike të cilët i mbivendosen pjesës të mundur transmetimin e njëkohshëm “hardware” (pajisjeve fizike) ndahen të shumë sinjaleve mbi të njëjtën fibër në dy grupe kryesore: sistemi soft- optike. Ky model është ndërtuar nga ware dhe aplikimi software. Instituti Nacional Amerikan i Stan- dardeve (ANSI – American National SoHo (Small Office / Home Office) Standards Institute) dhe përdoret në – Zyrë e Vogël / Zyrë në Shtëpi Amerikë, ndërsa në pjesën tjetër të botës përdoret standardi i Hierarkisë SoHo përcakton një aktivitet (zyrë) Numerike Sinkrone (Synchronous të vogël (e cila mund të krijohet edhe Digital Hierarchy – SDH). në ambientin e një shtëpie) dhe është e kufizuar si në drejtim të hapësirës SP (Service Pack) – Paketa e ashtu edhe në drejtim të numrit të Shërbimit punonjësve (që është me pak se dh- jetë). Mbështetja e aktivitetit të SoHo Një përmirësim (update) i versionit për komunikim kërkon një numër të të një programi (software) që shërben vogël pajisjesh të telekomunikacionit. për të rregulluar / zgjidhur një problem ekzistues realizohet duke përdorur pa- SON (Self Optimizing Network) ketën e shërbimit (SP) Ky përmirësim – Rrjetet e Vetë – Optimizuara ofrohet si një mini – program i gat- shëm për tu instaluar dhe quhet “pa- Një rrjet i vetë – optimizuar nënkup- ketë shërbimi”. ton një teknikë e cila bën të mundur rregullimin e parametrave të ndryshëm Spectrum – Spektër të rrjetit (elektronike apo mekanikë) në mënyrë automatike, pa prezencën Zakonisht i referohemi spektrit e personelit, në ato pjesë të rrjetit elektromagnetik. Spektri elektromag- ku kërkohet ky optimizim. SON është netik nënkupton grupin e përbërë nga tipike për rrjetet e telekomunikacione- të gjitha frekuencat e rrezatimin elek- ve të lëvizshme dhe bën të mundur tromagnetik. Ai shtrihet nga frekuen- rregullimin automatik të pjesës së cat më të ulëta (si p.sh. ato të për- aksesit direkt nga qendra (elementeve dorur në komunikimet radio) deri tek dhe parametrave të stacioneve bazë rrezatimi gama (frekuenca ekstremisht (përfshi edhe antenat)). të larta), duke mbuluar kështu gjatë- si vale nga mijëra kilometra deri në SONET – Synchronous Optical gjatësi vale të barabarta me masën e Network – Rrjeti Optik Sinkron atomit dhe më tej. SONET është një protokoll standard i komunikimeve numerike që përdoret në rrjetet e transmetimit me distancë të gjatë me fibra optike. SONET bën S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 118 SË TELEKOMUNIKACIONIT Spread Spectrum – Spektri i Shpërndarë Në telekomunikacion, si dhe përg- SQL (Structured Query Language) jithësisht në sistemet e radio komuni- – Gjuha e Pyetësorit të Strukturuar kimit, teknika e spektrit të shpërndarë është një metodë e cila bën të mundur dërgimin e një sinjali më një brez më të gjerë se ai bazë. Kjo bëhet e mun- dur duke e dërguar atë të shpërndarë në një brez më të gjerë frekuencash. Splitter – Shpërndarës (ndarës) Shpërndarësi (splitter) është një Eshtë një gjuhë programimi e cak- element i rrjetit të telekomunikacionit tuar për administrimin e të dhënave të (i cili përdoret në teknikën DSL) që një sistem menaxhimit të bazës së të vendoset në pjesën fundore të linjës dhënave. Thjesht mund të trajtohet si se abonentit dhe ka si qëllim ndarjen e një gjuhë me anë të të cilës kërkohen sinjalit data nga sinjali i zërit. Nëpërm- informacione nga një bazë të dhënash. jet këtij elementi bëhet e mundur që të përdoret në mënyrë të pavarur dhe SRC – Subscriber Retention Cost – të njëkohshme si shërbimi data (inter- Kostoja e Mbajtjes së Abonentit net) ashtu edhe telefonia. Theksojmë se spliteri (ndarësi) është një element Përcaktohet si kosto e nevojshme që që përdoret edhe në rrjetet e shpërn- një operator duhet të shpenzojë për të darjes së sinjalit zanor apo televiziv. mbajtur abonentët ekzistues në rrjetin e vet ( pra për të zvogëluar mundësitë që një abonent të largohet). Pranohet se kosto për të tërhequr një abonent S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 119 SË TELEKOMUNIKACIONIT të ri është shumë më e lartë se ajo e komande për lëvizjen e një informa- mbajtjes të një abonenti ekzistues. cioni (të dhënë) nga një kompjuter në një tjetër. SP (Service Provider) – Ofrues (sigurues) Shërbimi SSID (Service Set Identifier) – Identifikues i Pajisjeve të Në telekomunikacion një kompani Shërbimit e cila bën të mundur ofrimin e shërbi- meve të ndryshme për përdoruesit e SSID (njihet edhe thjesht si emri i një rrjeti (dhe jo vetëm) njihet thjesht si rrjetit) është emri i një rrjeti lokal pa tel ofrues shërbimesh. (Wireless Local Area Network – WLAN). Pajisjet pa tel, pjesë e këtij SS7 (Signaling System Nr. 7) rrjeti, duhet të kenë të njëjtin emër për – Sistemi Sinjalizues Nr. 7 të komunikuar midis tyre. Zakonisht ky emër vendoset direkt në pajisjet e ak- Sistemi Sinjalizues Nr.7 (SS7) është sesit pa tel të rrjetit. një grup i protokolleve të sinjalizim- it të përdorura nga rrjetet telefonike SSP (Service Switching Point) (PSTN) për vendosjen e komuniki- – Pika e Komutimit të Shërbimit meve si brenda rrjetit ashtu edhe me rrjetet e tjera. SS7 është një sistem Në telefoni SSP është thjesht një sinjalizimi me kanal të përbashkët dhe central (sistem komutimi) që bën të ka ardhur si zhvillim i sistemeve të mundur realizimin e lidhjes midis dy mëparshme të sinjalizimit Nr1, 2, ...5 përdoruesve. SSP përdor protokollet etj. e sistemeve të sinjalizimit (si sistemi i sinjalizimit No.7 – Signalling System SSH (Secure Shell) – Mbështjellëse 7 (SS7)) për të vendosur lidhjen, për e Sigurtë ta manaxhuar atë apo edhe për ta shkëputur këtë lidhje. SSH është një protokoll rrjeti i ko- duar, për një komunikim të sigurtë të SSS (Supplementary Service Sup- shkëmbimit të të dhënave midis dy port) – Mbështetje e Shërbimit Sht- kompjuterësh të lidhur në një rrjet. esë SSH bën të mundur lidhjen e një klien- ti me një server me anë të një kanali Aftësia e një rrjeti për të mbështe- të sigurt mbi një rrjet të hapur (pam- tur realizimin e shërbimeve shtesë brojtur), duke përdorur respektivisht (suplementare) quhet SSS. programet specifikë SSH të server- it dhe SSH të klientit. Përgjithësisht Standby time (battery life) – Koha e SSH cilësohet si një facilitet që bën të Mbajtjes (jeta e baterisë) mundur lidhjen me një kompjuter me qëllim ekzekutimin nga distanca të një Gjatësia e kohës kur një bateri S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 120 SË TELEKOMUNIKACIONIT mund të mbajë në punë një telefon të – Aplikacion për SIM lëvizshëm (celular), i cili është i nde- zur, por nuk merr ose nuk bën thirrje. STK është një aplikim që ju lejon kontrollin e telefonit si dhe shtimin e Standing Charge – Pagesa funksioneve të mëtejshme në menunë Fikse e telefonit për të siguruar shërbime të reja si banking, e–mail etj. STK kon- Ky term tregon një pagesë fikse (një siderohet si një standard i sistemit tarifë), e cila duhet të bëhet nga për- GSM i cili bën SIM (Subscriber Identity doruesit (përdoruesi mund të jetë in- Module) të gatshëm për shërbime me divid, biznes apo operator) në mënyrë vlerë të shtuar. periodike (zakonisht një herë në muaj) për ti siguruar atij një lidhje të sigurtë STM (Synchronous Transfer Mode) për gjatë gjithë kohës (pavarësisht – Mënyra e Transferimit Sinkron nëse abonenti e përdor apo jo atë). Njihet edhe si tarifë fikse mujore (p.sh. Një teknikë multipleksimi e qarqeve për mirëmbajtjen e linjës). e përdorura në rrjetet e transmetimit që bazohet në metodën e ndarjes në Static IP Addressing – Adresim me kohë (time division) quhet SDH. Shiko: IP Statike “SDH Rates – Shpejtësitë në SDH“. Procesi i lidhjes apo adresimit, në STM (Synchronous Transport Mod- rastet kur ku proces mbështetet në ule) – Moduli i Transportit Sinkron përdorimin e IP statike quhet adresim me IP statike. Njësia bazë e organizimit të trans- metimit në rrjetet SDH, që është edhe STB (Set – Top Box) – Pajisja niveli i parë i modulit të trans- portit Dekoduese sinkron, shënohet STM–1. Ky niv- el ka shpejtësinë e transmetimit të STB (që njihet edhe si STU – Set barabartë me 155.520 megabit për – Top Unit) është një pajisje e cila sekondë (Mbit/s). Nivelet e tjera janë realizon marrjen e sinjaleve (kana- shumëfisha të nivelit të parë. Shiko: leve) televizivë (të transmetuar nga “SDH Rates – Shpejtësitë në SDH”. operatoret televizivë) dhe i transfor- mon ato në formen e përshtatëshmë STP – Signaling Transfer Point – për tu marrë dhe shfaqur në ekranin Pika e Transferimit të Sinjalizimit e televizorit. Mund ti cilësojmë edhe si modeme apo dekodues televizivë. STP është një sistem i cili realizon Këto pajisje përdoren gjërësisht në transferimin e mesazheve te sinjal- televizionin kabllor ose atë satelitor. izimit (SS7) midis pikave fundore të sinjalizimit me pikat e tjera të trans- STK (SIM Application Tool Kit) ferimit të sinjalizimit. Mund të kon- S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 121 SË TELEKOMUNIKACIONIT siderohet si një pikë e sistemit që – Gjendja e Abonentit i “Çrregjis- realizon tranzitimin dhe rrugëzimin e truar” mesazheve të sinjalizimit. Eshtë statusi i një abonenti, i cili nuk Submarine / underwater Cable është më aktiv për arsye se është lar- – Kabllo Nëndetar / Nënujor guar nga rrjeti (ka mbyllur kontratën, pra nuk figuron më si i rregjistruar). Një kabllo, i cili shërben për të ven- dosur komunikimin midis dy pikave Subscriber – Restricted Status dhe është ndërtuar për t’u shtrirë nën – Gjendja e Abonentit e “Kufizuar” ujë (p.sh. në shtratin e detit) njihet si kabllo nëndetare. Një kabllo i tillë Tregon se një abonent është aktiv, është në gjendje t’u rezistojë kushteve por për arsye të ndryshme ka kufizime të ambientit nënujor. në përdorimin e shërbimeve (p.sh. vetëm merr thirrje). Submarine / Underwater Fiber Op- tic Cable – Kabllo me Fibër Optike Subscriber – Suspended Status – Nëndetare / Nënujore Gjendja e Abonentit i “Pezulluar” Shiko “Submarine cable”, me të vet- Abonenti ka për një moment (apo min ndryshim se kabllo është më fibra periudhe kohore) një gjendje jo aktive optike. për të gjithë shërbimet ose për një pjesë të tyre. Subscriber Status – Statusi i Abonentit Subscriber – Frozen Status – Gjendja e Abonentit e “Ngrirë” Tregon gjendjen e një abonenti (pa- jisjeve të tij) kundrejt rrjetit ku ai është Tregon se një abonent është jo aktiv i lidhur në një moment (ose periudhe për arsye të ndryshme (zakonisht për kohore) të caktuar. arsye pagesash), dhe ndodhet në një gjendje “të ngrirë”, duke mos pasur Disa nga këto gjendje listohen mundësi të përdorë shërbimet deri në më poshtë: momentin “e sqarimit”. Subscriber – Active Status – Gjend- Subscriber – Disconnected Status – ja e Abonentit “Aktiv” Gjendja e Abonentit e “Shkëputur” Tregon se një abonent është i gat- Është gjendja teknike e lidhjes së shëm të pranojë dhe dërgojë thirrje një abonenti, ku ky i fundit rezulton i drejt të tjerëve. shkëputur nga rrjeti (kjo gjendje mund të lidhet me defekt teknik, me prish- Subscriber – Unsubscribed Status je të kontratës, më shkëputje të për- S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 122 SË TELEKOMUNIKACIONIT kohshme për arsye të ndryshme si : numri të caktuar përdoruesish si dhe transferim etj.). realizon funksionet e komutimit për t’i lidhur ata me njëri tjetrin ose me ambi- Subscriber with Contract – Abonent entin e jashtëm (pjesën tjetër të rrjetit). me Kontratë Në gjuhën e përditshme quhen thjesht ‘switch’. Shiko “post – paid subscriber”. Subscriber Line Charge (SLC) – Pagesa për Linjën e Pajtimtarit Një pagesë e cila vendoset nga Switching System – Sistem operatori (kompania) i telekomunik- Komutimi acioneve dhe duhet të paguhet nga pajtimtari (abonenti) pavarësisht nëse Në rrjetet telefonike me sistem ai e përdor apo jo telefonin. Kjo pag- komutimi nënkuptojmë një qendër ku esë synon të kompensojë pjesërisht lidhet një numër i madh abonentësh koston e operatorit për mirëmbajtjen të cilët komunikojnë midis tyre si edhe lidhjes së telefonit të pajtimtarit. me pjesën tjetër të rrjetit. Shpesh sistemet e komutimit i quajmë centrale Succesfull Calls – Thirrjet e telefonike. Këta sisteme mund të jenë Suksesshme lokale ose tranzite në varësi të de- tyrave që realizojnë. Është një thirrje, e cila iniciohet nga një abonent, pranohet nga sistemi dhe Sync (Synchronization) – Sink- vendoset komunikimi midis dy palëve. ronizim Subsidy – Ndihmë (Subvencion) Sinkronizimi është një teknikë e përdorur në rrjetet e komunikimit me Në këndvështrimin e përgjithshëm qëllim realizimin e transmetimit të të nënkuptohet një lloj suporti financiar dhënave në mënyrë sinkrone. Një apo një pajisje për një institucion, bi- transmetim i tillë kërkon prezencën e znes apo individ. Në botën e teleko- sinjalit të sinkronizimit që quhet sinjali munikacioneve ky term i referohet pa- “orë’ (clock) dhe është me një saktësi jisjeve të ndryshme që një operator u shumë të lartë. Një proces transme- jep falas abonentëve. timi sinkron siguron një shpejtësi të lartë por ka edhe kosto të lartë, kjo e Switch – Komutues krahasuar me mënyrën jo sinkrone të transmetimit. Zakonisht është një pajisje e rr- jeteve të komunikimit dhe atyre komp- juterike që bën të mundur lidhjen e një S

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 123 SË TELEKOMUNIKACIONIT SyncE (Synchronous Ethernet) edhe përcaktimin e “E1”. – Sinkronizimi Ethernet TACS (Total Access Communica- Sinkronizimi Ethernet (shënohet tions System) – Sistemi i Komuni- thjesht si SyncE) është një standard kimit me Akses të Plotë i ITU–T (për rrjetet kompjuterike) i cili lehtëson transferimin e sinja- TACS përfaqëson një standard të leve të “orës” (sinkronizimit) përmes telefonisë së lëvizshme të gjeneruar shtresave fizike të lidhjes Ethernetit. në Britaninë e Madhe. Ky sistem oper- Sinjali i sinkronizimit sipas metodes on ne bandën e frekuencave 900MHz. “SyncE” mund të gjurmohet nga siste- met respektive të sinkronizimit. Tariff – Tarifa System / Network Dimesioning Në rrjetet e telekomunikacioneve – Dimesionimi i Sistemit / Rrjetit tarifa nënkupton pagesën që një përdorues duhet të bëjë për një shër- Me dimensionim të një sistemi kup- bim që ai ka përdorur. Përgjithësisht tohet përcaktimi i të gjithë parame- një tarife përcaktohet në bazë të kohë trave të tij në funksion të kërkesave zgjatjes (për një njësi kohe etj.), tipi të çastit dhe plotësimit të mundësisë i shërbimit (telefoni, internet etj.), des- së zhvillimit të tyre në të ardhmen. Në tinacionit të kërkesës (brenda rrjetit, rastin e rrjeteve të telekomunikacionit jashtë rrjetit etj.). Tarifat në vetvete ky operacion synon ndërtimin e një janë të përbëra nga dy komponentë rrjeti të aftë të përballojë kërkesat e kryesore: përdoruesve (me një gradë shërbimi të caktuar) për një periudhë të caktuar 1. pagesë fikse (standing fee) kohore. 2. dhe pagesa për thirrjen (call T fee). T1 (T – 1) Bashkësia e të gjithë tarifave të një operatori formon sistemin / planin tar- “T1” tregon një nivel shpejtësie ifor të tij. transmetimi të dhënash në rrjetet e telekomunikacioneve. Është një stan- Tariff Options – Opsionet dard i përdorur në vendet e Amerikës Tarifore dhe ka një shpejtësi prej 1.544Mbit/s. Hierarkia e përdorur në vendet amer- Një kompani (operator) mundet që ikane ka disa nivele si T1, T2, T3... për të njëjtin shërbim të ofrojë tarifa të dhe korrespondon me hierarkinë evro- ndryshme (kjo p.sh. në varësi të kohës piane me nvele E1, E2, E3, .... Shiko kur realizohet shërbimi, apo në varë- si të cilësisë që ky shërbim ofrohet), T

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 124 SË TELEKOMUNIKACIONIT në këtë rast kemi të bëjmë më opsi- TCH (Traffic Channel) – Kanal one tarifore. Ofrimi i opsioneve tarifore Trafiku bëhet për dy qëllime kryesore: TCH është një kanal komunikimi i 1. të bëjë rrjetin (shërbimet që ofro- cili mbart si sinjalin e zërit ashtu edhe hen) më atraktiv për përdoruesit, të të dhënave. Në teknikën GSM kemi tre tipe kryesore kanalesh trafiku, 2. të kontrollojë më mirë trafikun konkretisht: TCH me shpejtësi të plotë dhe burimet e rrjetit (kjo sidomos (full rate), TCH me gjysmë shpejtësi për të menaxhuar më mirë trafikun (half rate) dhe TCH me shpejtësi një gjatë pikut). të tetën (eighth rate). Abonenti është i lirë të zgjedhë op- TCH/F (A full rate traffic channel) sionin tarifor të cilin e konsideron si – Kanal Trafiku me Shpejtësi të më të përshtatshëm për të realizuar Plotë kërkesën e tij (bisedë, info, etj.). Për realizimin e komunikimit TCH/F Tariffing System – Sistemi dedikohet një slot për frame (për Tarifor kuadër). Ky është një kanal komuni- kimi që krijohet midis përdoruesit dhe Sistemi tarifor vendoset nga opera- sistemit (rrjetit). tori, i ofrohet përdoruesit dhe bazohet në marrëdhëniet shërbim – pagesë. TCH/H (A half rate traffic channel) – Sistemi tarifor është i përbërë nga një Kanal Trafiku me Gjysmë Shpejtësi numër i madh tarifash të ndryshme, ku të paktën një tarifë i korrespondon një Për realizimin e komunikimit shërbimi. Tarifat përgjithësisht janë të TCH/H dedikohet një slot për çdo 2 ndryshme për shërbime të ndryshme. frame (kuadër). Ky është një kanal ko- Bashkësia e të gjithë tarifave përbën munikimi që krijohet midis përdoruesit sistemin tarifor (i cili ndryshon në varë- dhe sistemit (rrjetit). si të tregut, teknologjisë etj.). TCH/8 (The eighth rate traffic chan- Tariffing Plan – Plani Tarifor nel) – Kanal Trafiku me Shpejtësi Një të Tetën Përgjithësisht tregon një sistem tar- ifor i aplikuar në një kohë të caktuar Për realizimin e komunikimit TCH/8 dhe në kushte të caktuara. Planet tar- dedikohet një slot për çdo 8 frames ifore mund të ndryshojnë bazuar në (kuadër). Ky është një kanal komuni- shërbimet përkatëse, kohën kur apli- kimi që përdoret në procesin e ven- kohen etj. Shiko edhe “Tariffing Sys- dosjes së lidhjes (call setup), si dhe tem”. për shërbimin e mesazheve të shkur- tuara (SMS). Një përdorim i tillë për- T

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 125 SË TELEKOMUNIKACIONIT caktohet për arsye se shpejtësia e Multipleksim me Ndarje në Kohë transmetimit është e limituar. Është një teknikë multipleksimi TCP (Transmission Control Pro- (shumëfishimi) e përdorur në siste- tocol) – Protokolli i Kontrollit të met e komunikimit, ku në bazë të Transmetimit shumëfishimit të kanaleve/ qarqeve të komunikimit qëndron ndarja në kohë TCP është një protokoll standard që (që do të thotë se çdo kanal, pavarë- përcakton rregullat e vendosjes dhe sisht se i takon të njëjtit link (rrugë) mbajtjes së një komunikimi në rrjet më komunikimi, i vendoset në dispozicion anë të së cilës programet e aplikimit një kohë e caktuar (konkretisht një “TS realizojnë shkëmbimin e të dhënave. – tim slot” e ndryshëm nga ajo e kana- TCP gjithashtu siguron dorëzimin e leve të tjerë). Zhvillimi i kësaj teknike të dhënave sipas të njëjtit rregull që u bë bazë për ndërtimin e rrjeteve të ato janë dërguar (gjeneruar). TCP telekomunikacioneve TDM – Time Di- është një nga protokollet bazë të rr- vision Multipleksing. jeteve TCP/ IP dhe është përcaktuar nga IETF (Internet Engineering Task TDMA (Time Division Multiple Ac- Force). cess) – Akses i Shumëfishtë me Ndarje në Kohë TCP/IP (Transmission Control Pro- tocol / Internet Protocol) – Protokol- Është një teknikë e përdorur për të li i Kontrollit të Transmetimit / Pro- ofruar shërbimin në rrjetet TDM (Time tokolli i Internetit Division Multipleksing) të lëvizshme (wireless), por jo vetëm. TDMA Të dy këta protokollet janë gjuha punon duke mundësuar ndarjen e kryesore e komunikimit në internet një radio frekuence në “time–slote” dhe përcaktojnë rregullat bazë të tij. dhe përdorimin e këtyre “sloteve” për Gjithashtu ata mund të përdoren si të realizuar thirrjet e nevojshme (pra protokoll komunikimi edhe për rrjetet shumë thirrje në të njëjtën kohë) private. TCP/IP është në thelb një program me dy shtresa. Shtresa e TDD (Time Division Duplex) – Du- sipërme, ajo TCP, menaxhon ndarjen e pleks me Ndarje në Kohë një mesazhi apo dosje (file) në paketa të vogla të cilat pasi transmetohen në TDD është një teknikë që përdoret internet ribashkohen për të krijuar me- në sistemet e telekomunikacioneve sazhin origjinal. Shtresa e poshtme, dhe komunikimet radio e cila i refero- ajo IP, përpunon pjesën e adresës për het lidhjes (link–ut) duplekse të komu- çdo paketë me qëllim dërgimin e tyre nikimit ku ndarja midis uplinkut dhe në destinacionin e duhur (të saktë). downlink realizohet duke i diferencuar ato në kohë (pra duke i vendosur në TDM (Time Division Multiplexing) – slote të ndryshme) brenda të njëjtës T

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 126 SË TELEKOMUNIKACIONIT bandë frekuence. jisjeve elektronike përkatëse. TD – SCDMA (Time Division – Syn- Telecommunication – Telekomunik- chronous CDMA) – CDMA Sinkrone acioni – me ndarje në kohë Me telekomunikacion nënkuptohet TD–SCDMA është një variant i zh- realizimi i komunikimit në distancë, villuar (në Kinë) si një alternativë e në mënyrë të veçantë duke përdorur rrjeteve të telekomunikacioneve të sinjalet elektrike apo valët elektromag- lëvizshme W–CDMA (Code Division netike, bazuar në pajisjet / sistemet / Multiple Access) të zhvilluar në ven- rrjetet respektive. Telekomunikacion det perëndimore. Synon të sigurojë rrjedh nga bashkimi i fjalës greke shpejtësi më të lartë dhe mbulim më “tele” që ka kuptimin “në largësi” dhe të madh (mirë). ajo frënge “communication” që ka kup- timin “transferim informacioni”. Shiko TELCO (TELephone Company) – “telecom”. Kompani Telefonike Telecommunication Services Një kompani (operator), e cila sig- – Shërbimet e Telekomunikacionit uron shërbime telefonike për për- doruesit quhet telco. Një telco mund Në telekomunikacion me termin të jetë një kompani lokale, kombëtare “shërbimet e telekomunikacionit” ose ndërkombëtare, kjo në varësi të nënkuptohet çdo shërbim që ofro- mbulimit që kjo kompani realizon, në het nga një operator telekomunika- varësi të shërbimeve dhe llojeve të cioni (ofrues shërbimesh) si dhe çdo tyre. Telco nënkupton si operatorët e lloj grupimi specifik të informacionit shërbimeve të telekomunikacioneve (shërbimit) që shkëmbehet ndërmjet fikse ashtu edhe të atyre të lëvizshme përdoruesve me anë të rrjetit të tele- (mobile). komunikacionit. Telecom – Telekom Telecommunication Tariffs – Tarifat e Telekomunikacionit Telekom përdoret si shkurtim i termit “telekomunikacion”, dhe në Në thelb me “tarifa telekomunik- thelb tregon komunikimin në largë- acioni” nënkuptojmë një kontratë të si nëpërmjet përdorimit të pajisjeve vendosur dhe të pranuar midis op- er- elektronike. Gjithashtu telekomunika- atorit të telekomunikacioneve që of- cioni përcaktohet edhe si shkenca e ron shërbimin dhe abonentëve që do teknologjia e komunikimit në distancë i përdorin këto shërbime. Këto tarifa nëpërmjet transmetimit te sinjaleve tregojnë termat dhe kushtet (si p.sh. elektrikë, valëve elektromagnetikë, llojet e tarifave, mënyrën e pagesave, ose optike nëpërmjet përdorimit të pa- madhësinë e tyre etj.) që një operator T

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 127 SË TELEKOMUNIKACIONIT ka vendosur për ofrimin e shërbimeve. Telecom carrier është një kompani e cila është autorizuar nga agjencitë Telephone Booth – Kabinë përgjegjëse për të operuar në siste- Telefonike min e telekomunikacioneve. Zakonisht “Telecom carrier” konsiderohen kom- Kabina telefonike është një struk- panitë e telekomunikacionit të cilat turë e vogël e cila lejon vendosjen e operojnë mbi rrjetet e interurbane ose një telefoni me pagesë (pay phone) si ndërkombëtare. dhe hapësirën e nevojshme për per- sonin që do të bisedojë. Telecom Operator – Operator Telekomumikacioni Çdo kompani e autorizuar nga or- ganet përgjegjëse të punojë në fushën e telekomunikacioneve (pavarësisht sektorit që mbulon, atij lokal, kombëtar apo ndërkombëtar; ose telekomunika- cioneve fikse, të lëvizshme etj.) njihet thjesht si operator telekomunikacioni. Shpesh në mënyrë të shkurtuar këta operatore quhen “telco”. Telephone Trunk / Lines – Linjë Teleconferencing / Video-confer- / qark Telefonik encing – Telekonferencë / Vid- eokonferencë Linja / qarku telefonike i mundëson një përdoruesi komunikimin telefonik Një shërbim i telekomunikacione- më të tjerët, pra është rruga e nevo- ve i cili bën të mundur realizimin e jshme që të bëjë thirrje dalëse si dhe shkëmbimit dydrejtimësh të bisedës të marrë thirrjet hyrëse. apo të figurës ndërmjet më shumë se dy pjesëmarrës quhet Telekonferencë Telephone exchange – Central / Video – konferencë. Telefonik Telnet Shiko “Exchange” Është një protokoll i përdorur në In- Telecom carrier – Mbartës ternet ose rrjetet LAN i cili siguron një Telekomunikacioni komunikim interaktiv me bazë tekstin duke përdorur një terminal virtual. Termination – Terminim / Përfundim T

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 128 SË TELEKOMUNIKACIONIT Në telekomunikacion termi “Termin- si një infrastrukturë bazuar në siste- im” ka dy kuptime kryesore. Kuptimi min radio të lëvizshme për të shërbyer i parë “call termination” tregon ter- si një rrjet i sigurisë publike. Ky rrjet minimin e një thirrjeje telefonike (apo përdoret nga grupe apo institucione kërkese për komunikim) në destina- të caktuara (p.sh. rrjeti i policisë, rrje- cionin e kërkuar (pra në abonentin e ti i zjarrfikëseve etj.) dhe projektohet kërkuar). Kuptimi tjetër, “termination që të mbështesë si shërbimin zanor point” ka të bëjë më pikën fundore të dhe atë të komunikimit data. “Trunk- një lidhjeje apo kanali. ed Radio” përfaqëson një rrjet radio, ku sistemet operojnë së bashku në Termination Rates – Tarifat e frekuenca të ndryshme (por që i për- Terminimit kasin së njëjtës bandë (brez) frekuen- cash), të kontrolluar në mënyrë kom- Me tarifa të terminimit tregohen juterike me qëllim përdorimin e tyre “pagesat / tarifat” që një operator ka nga shumë përdorues. vendosur për të gjitha thirrjet që hyjnë në rrjetin e tij nga operatorët e tjetër. Third Network – Rrjeti i Tretë Sidoqoftë duhet mbajtur në konsid- eratë që kjo tarife varet nga modeli i Rrjeti i tretë është pjesa e rrjetit zgjedhur për realizimin e pagesave, kabllor urban që shtrihet nga pikat e respektivisht; – paguan kërkuesi (thir- shpërndarjes së linjave të abonentëve rësi), paguan marrësi (i kërkuari) ose deri tek vendndodhja e tij. Ky rrjet me pagesë zero. quhet edhe thjesht linja e abonentit ose pjesa e fundit e linjës (“last mile”). Territory Coverage (mobile) – Ter- Throughput – Kapaciteti Dalës ritor i Mbuluar (me Shërbimin e Lëvizshëm) Nga pikëpamja e përgjithshme me “Throughput” nënkupto- het shpejtësia Përqindja e territorit (kundrejt totalit) (shkalla/niveli) e prodhimit ose shpe- ku sinjali (me një nivel të caktuar jtësia me të cilën një “diçka” mund të fuqie) i rrjetit të telekomunikacioneve për- punohet. Kështu, në teknologjinë të lëvizshme (mobile) është prezent e kompjuterëve me “Throughput” treg- njihet si mbulim territori. ohet puna që kompjuteri bën për një periudhë të caktuar kohe. Gjithashtu TETRA (Terrestrial Trunked Radio) me “Throughput” nënk- uptohet edhe – Sistem Tokësore me Qarqe Radio përqindja e me- sazheve të dërguara brenda një kanali komunikimi etj. Në Eshtë një sistem radio tokësor i rrjetet e sotme, “Throughput” zakon- standardizuar nga ETSI (European isht matet me bit për sekondë (bps), Telecommunications Standardization ose me paketa për sekondë. Institute) që është zhvilluar kryesisht T

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 129 SË TELEKOMUNIKACIONIT Timeslot – Kanal Kohor Tower – Kullë Është një term i përdorur në Një element i infrastrukturës së rr- teknikën e multipleksimit (shumëfish- jeteve të telekomunikacioneve (por jo imit) bazuar në parimin me ndarje në vetëm) i cili shërben për të instaluar kohë (TDM – Time Devision Multiplek- antenat dhe pajisjet e tjera radio të sing). Time slot nënkupton hapësirën sistemeve të komunikimit pa tel (siste- kohore të vendosur në dispozicion të meve të komunikimit mikrovalor apo një kanali komunikimi. Kjo hapësirë stacioneve bazë të rrjetit të telekomu- kohore i vendoset në mënyrë perio- nikacioneve të lëvizshme). dike kanalit për të realizuar dërgimin dhe marrjen e plotë të informacionit. Zakonisht madhësia e kësaj hapësirë kohore ndryshon në varësi të shkallës së multipleksimit dhe përmban tetë bit. Sa më e lartë të jetë shakalla e multi- pleksimit aq më e vogël është “hapësi- ra kohore” e vendosur në dispozicion për një kanal komunikimi. TMSI (Temporary Mobile Subscriber Identity) – Identiteti i Përkohshëm i Abonentit të Rrjetit të Lëvizshëm (mobile) Përdoret në vend të IMSI (Inter- Transcoder – Transkoder national Mobile Subscriber Identity). TMSI ndryshon në mënyrë periodike Termi transkoder dhe transkodim me qëllim që të sigurohet një mbrojtje nënkupton procesin e konvertimit të shtesë kundër përgjimit të mundshëm një sinjali nga një format numerik në dhe garanton sigurinë e informacionit një tjetër. Ky proces është i vlefshëm të pajtimtarit si dhe të thirrjes. për çdo informacion numerik (digital) qoftë ky zë, figurë, foto etj. P.sh. për Top – Up – Rimbushja e muzikën numerike mund të realizohet Llogarisë konvertimi i një regjistrimi nga formati AAC në një format tjetër MP3 etj. Procesi i mbushjes së llogarisë të një abonenti (të një telefoni) me para- Transmisison – Transmetim pagim quhet top–up. Një gjë e tillë mund të bëhet në çdo kohë dhe në Thjesht, transmetimi në telekomu- çdo pikë të autorizuar nga operatori. T

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 130 SË TELEKOMUNIKACIONIT nikacion është një proces i cili realizon 64Kbps (standrad) dhe e kundërta. dërgimin dhe marrjen e informacionit midis dy ose më shumë pikave me Triple Band (Tri – band) – Banda e anë të pajisjeve respektive. Transme- Trefishtë timi mund të jetë analog, numerik, Ip ose hibrid (i perzierë) dhe mund të re- Zakonisht ju referohet pajisjeve që alizohet nga linjat e fikse (bakër, fibër suportojnë tre banda (breza) frekuen- optike, etj.) ose me anë të sistemeve cash të ndryshme. Ky term lidhet pa tel (wireless). me rrjetet e telekomunikacioneve të lëvizshme (mobile) dhe tregon ato Transport Layer – Shtresa e pajisje (apo telefona) të cilat janë aftë Transportit të punojnë në këto tri breza (p.sh. në brezin 900 Mhz, në 1800Mhz dhe në Shtresa e Transportit është një 2100Mhz). nga shtatë shtresat e modelit OSI. Kjo shtresë bën të mundur shpërndarjen e Triple Play Service – Shërbimi saktë të të dhënave duke i kontrolluar Tresh (i trefishtë) dhe rigrumbulluar ato. Njëkohësisht bën të mundur edhe detektimin dhe Në telekomunikacion “triple play” korrigjimin e gabimeve të mundshme. është një term komercial që tregon ofrimin e tre llojeve të shërbimeve të TRAU (Transcoder and Rate Adap- ndryshme (përkatësisht zë, të dhëna tion Unit) – Transkoderi dhe Njësia dhe figurë) në të njëjtën kohë mbi një e Përshtatjes së Shpejtësisë lidhje të vetme më brez të gjerë. Me këtë mënyrë abonenti, në linjën e vet. TRAU realizon funksionin e transko- mund të përdorë internetin më shpe- dimit për kanalet e zërit dhe të për- jtësi të lartë, të shikojë kanalet tele- shtatjes së shpejtësisë për kanalet e vizivë si dhe të flasë në telefon. të dhënave. Kështu në rrjetet PSTN për zërin kanali duhet të këtë një Trunk – Qark shpejtësi 64Kbit/s, ndërsa teknikat e sotme bëjnë të mundur uljen e kësaj Zakonisht koncepti qark i referohet shpejtësie (psh. në rrjetet GSM real- rrugës lidhjëse midis sistemeve të izohet 13Kbit/s për shpejtësi të plotë një rrjeti (operatori) ose midis rrjeteve ose më e vogël për mënyra të tjera). (operatorëve). Më thjesht më qark Duke qenë së pajisjet komutuese nënkuptohet elementi lidhës midis dy (centralet) të rrjeteve të telekomunik- centraleve (switches). Një qark nuk acioneve janë të projektuar të komu- identifikohet nga një numër specifik (si tojnë kanale 64Kbit/s, athere për të numër i abonentit) dhe nuk shërben mundësuar komunikimin midis dy rr- për të lidhur abonentin fundor dhe për jeteve duhet që të realizohet konver- të bërë thirrje (gjë e cila realizohet nga timi nga shpejtësi më të ulëta në atë “linja”). Shpesh trunk–u cilësohet si T

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 131 SË TELEKOMUNIKACIONIT lidhje midis zyrave “inter – office”. Është teknika që lejon sinkronizimin optimal të të dhënave të kalendarit, Trunked Radio System – Sistemi librit të adresave, listës së veprimeve me Qarqe Radio apo të përkujtesave (alarmeve) në përputhje më ndryshimet në kohë “Trunked Radio Sytem” përfaqëson të këtyre të dhënave. Kjo është e një rrjet radio ku sistemet operojnë mundshme si për pajisjet me tel (fikse) së bashku në frekuenca të ndryshme ashtu edhe të atyre pa tel (wireless). (që i përkasin së njëjtës bandë (brez) frekuencash), të kontrolluar në Trunk Cable – Kabllo Kryesore mënyrë komjuterike me qëllim për- (primare) dorimin e tyre nga agjenci/instituci- one të ndryshme. Nga pikpamja e Në strukturën e një rrjeti, pjesa e shfrytëzimit ky sistem kompleks radio sistemit kabllor që realizon lidhjen e dydrejtimëshe (të kontrolluar me në pikave kryesore të tij (apo kabineteve mënyrë komjuterike) bën të mundur kryesore të rrjetit urban) më sistemet shpërndarjen e një numri të vogël qa- qendrore të tij quhen kabllo kryesore rqesh komunikimi për një numër të ose rrjet primar. Rjeti kryesor (primar) madh përdoruesish. mund të jenë më kabllo bakri apo fibra optike. Shiko “Primary Network”. TRX – TRX TSP (Telecommunication Service Pro- vider) – Ofrues i Shërbimeve të Tele- Thjesht tregon qarqet (rrugët) e komunikacionit “Ofruesi (siguruesi / transmetimit dhe marrjes së sinjalit dhënësi) i shërbimeve të telekomunik- ose procesin e transmetimit dhe mar- acionit” është një kompani e licensuar rjes së tij. Në rrjetet e telekomunika- nga organet përkatëse për të ofruar cioneve të lëvizshme tregon një kanal shërbimet e telekomunikacionit (të komunikimi për vendosjen e bisedës. llojeve dhe tipeve të ndryshëm) për përdoruesit e vet me anë të siste- TRX (Transceiver) – Marrës / meve dhe rrjetit që ajo ka ndërtuar. transmetues Kështu dallojmë “ofrues shërbimesh të telekomunikacioneve” fikse, të Në kuptimin e gjerë tregon një një- lëvizshme (pa tel), lokale, kombëtare si e cila realizon si transmetimin dhe apo ndërkombëtare, etj.. marrjen e sinjaleve radio ose elektrikë. Në rastin kur nuk ka qarqe të përbash- TTI (Time Transmission Interval) – kët për transmetim dhe marrje athere Intervali i Kohës së Transmetimit kemi pajisjen marrëse dhe pajisjen dhënëse. Intervali i Kohës së Transmetim- it është një parametër i rrjetit UMTS TrueSync – Sinkronizim i – Universal Mobile Telecommuni- Drejtë T

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 132 SË TELEKOMUNIKACIONIT cations System (si edhe i rrjeteve të Twisted Pair Ethernet – Ethernet me tjera numerike të telekomunikacionit) një Çift Përcjellësish të Përdredhur. që i referohet nxjerjes (encapsulation) të të dhënave nga një shtresë më e Shiko “10 Base T”. lartë e rrjetit dhe krijimit të kuadrove (frames) për ti transmetuar ato me U lidhjet mikrovalore. TTI i referohet kohw zgjatjes se transmetimit në lidh- UE (User Equipment) – Pajisje e jen radiorele (mikrovalore)/llim trans- Përdoruesit metimin e tyre. Në kuptimin e gjerë me UE nënkup- Twisted Pair – Çift Përcjellësish të tojmë çdo lloj pajisje/ terminal/sistem Përdredhur të përdoruesit fundor të rrjetit. Kështu një pajisje e përdoruesit mund të jetë Çift përcjellësish të përdredhur (në një telefon i thjeshtë, një kompjut- telekomunikacion njihet edhe si linjë er ose një sistem më i ndërlikuar që ose kopje) nënkupton dy përcjellës i shërben atij për të komunikuar. Pra, bakri (me diametër zakonisht 0.3mm UE mund ta konsiderojmë pajisjen ter- deri 0.6mm etj., kur ata përdoren minale/fundore të rrjetit, e cila bën të në rrjetet kabllore urbane) të izoluar mundur gjenerimin, mbajtjen dhe për- (psh. më një shtresë polietileni) të cilët fundimin e thirrjeve. përdridhen me njëri tjetrin më me qël- lim zvogëlimin e induksionit elektro- UE (User Element) – Elementi i Për- magnetik midis përcjellësve. Twisted Pair Cable – Kabllo me Çifte përcjellësish të Përdredhur Grupimi i një numër të caktuar çifte përcjellësish të përdredhurnw një strukture kabllore njihet si kabllo me çifte përcjellësish të përdredhur ose thjesht si kabllo telefonie etj. (kjo në varesi të destinacionit të përdorimit). Në këto kabllo jo vetëm përcjellësat janë të përdredhur me njëri tjetrin por edhe çiftet (kopjet) janë të përdred- hur midis tyre. Kjo për të zvogëluar fenomene e ndërhyrjeve elektromag- netike nga një linjë tek një tjetër. T

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 133 SË TELEKOMUNIKACIONIT doruesit Është një standard për ndërfaqen ajrore midis BTS (Base terminal / Në rrjetin e telekomunikacioneve të transceiver station) dhe MS (Mobile lëvizshme (përfshi: UMTS (Uni- versal Station) në rrjetin e telekomunika- Mobile Telecommunications System) cioneve të lëvizshme GSM. Shiko “air dhe 3GPP LTE (Long Term Evolution), interface” UE është çdo lloj pajisje që përdoret direkt nga një përdorues fundor për të Um Interface – Ndërfaqja Um realizuar komunikimin. UHF (Ultra – High Frequency) Si më sipër, është ndërfaqja mes – Frekuenca Ultra të Larta BTS dhe MS. Quhet Um sepse ajo është ndërfaqja midis rrjetit të Janë frekuencat që shtrihen në lëvizshëm dhe ndërfaqes U – ISDN brezin nga 300 MHz – 3 GHz, sipas (Integrated Services Digital Net- ITU (me gjatësi vale nga 1m deri work). Shiko “air interface”. 1dm) UMTS (Universal Mobile Telecom- UI (User Interface) – Ndërfaqja e munications System) – Sistemi Uni- Përdoruesit versal i Telekomunika- cioneve të Lëvizshme (Mobile) Ndërfaqja e përdoruesit, në fush- ën telekomunikacionit (dhe jo vetëm) Sistemi Universal i Telekomunika- është elementi (hardware / software) cioneve të Lëvizshme (UMTS) është që shërben për të real- izuar ndërve- një sistem i gjeneratës së tretë (3G) primit midis njeriut dhe pajisjes / të sistemeve të telekomunikacione- sistemit / rrjetit, pra është hapësira ku ve të lëvizshme i zhvilluar në bazë të ndodh ky ndërveprimi. standardit GSM. Gjithashtu ky sistem njihet edhe si sistemi më brez të gjerë U – Interface ISDN – Ndërfaqja dhe bën të mundur transmetimin me U – ISDN anë të paketave si të teksteve ashtu edhe të zërit numerik, figurës dhe të Në rrjetin numerik të shërbimeve të dhënave multimediale me shpejtësi integruara ISDN (Inte- grated Services më të lartë se 2Mbs. Digital Network) ndërfaqja U është një ndërfaqe elektrike që realizon lidhjen Unit Price – Çmimi Njësi siste- meve qëndrore të operatorit me përdoruesin. Kjo ndërfaqe apliko- het Është çmimi i dhënë për një element për shërbimin e shpejtësisë bazë (Ba- (material apo shërbim) të vetëm sic Rate). pjesë e një projekti, objekti, shër- bimi etj. Zakonisht çmimi total varet Um nga çmimi njësi dhe sasia. Çmimi njësi U

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 134 SË TELEKOMUNIKACIONIT (si shkalla më e lartë e zbërthimit të dhënave nga përdoruesi fundor në çmimit total të ofruar) cilësohet si një e drejtim të rrjetit. Thjesht tregon dre- dhënë e domosdoshme, sidomos për jtimin lëvizjes së trafikut nga përdorue- periudhën pas furnizimit apo ndërtimit si në rrjet. të një objekti. UPS (Uninterruptible Power Sup- Universal Service – Shërbimi ply) – Furnizim me Energji elektrike Universal të Pandërprerë Shërbimi universal është një term Një pajisje ushqimi që siguron një ekonomik, legal dhe biznesi që për- furnizim me energji elektrike (AC) doret gjerësisht në sektorët industrialë sistemet/pajisjet elektrike/ elektronike dhe të shërbimit të cilët janë të kon- të lidhura në të në në rast të një ndër- trolluar dhe rregullohen më qëllim sig- prerje të energjisë nga rrjeti kryesor. urimin e nivelit bazë të shërbimit për çdo banor/familje të një vendi. Kështu USB (Universal Serial Bus) në telekomunikacion shërbimi univer- – Shinë Seriale Universale (për ko- sal nënkupton që çdo individ brenda munikim) një vendi, pavarësisht nga vendn- dodhja e tyre gjeografike, duhet të USB është një standard komunikimi ketë në dispozicion shërbimin bazë të serial që bën të mundur lidhjen e disa telefonit në një çmim të pranueshëm. njësive periferike me një kompjuter. Pra është një ndërfaqe e jashtëme se- Uplink – Uplink riale, e projektuar për të përmirësuar funksionin “plug and play”, pra lidhjen Uplink (drejtimi i sipërm) është një e pajisjeve dhe vënien e tyre në punë term i përdorur në rrjetet e komunikim- pa nevojën e rindezjes së kompjuterit. it (telekomunikacionit, internetit, radio, satelitore etj.) për të treguar drejtimin USB Flash Drive – Memorie e lidhjes nga përdoruesi fundor drejt USB pajisjeve/ sistemeve të një rrjeti (ose lidhjen e drejtimit nga toka në satelit). Një pajisje që shërben për ruajtjen e Thjesht tregon drejtimin e përdorues – të dhënave, e cila përfshin një memo- rrjet në këndvështrimin e lidhjes. rie flash të integruar me një ndërfaqe USB. Zakonisht janë të lëvizshme, të Upstream – Rrjedha e Sipërme rishkrueshme dhe fizikisht më të vogla (nga përdoruesi fundor në pajisje se disqet optike. / sistemet e rrjetit) Upstream është një term i përdorur në telekomunikacion që tre- gon lëvizjen (rrjedhën) njëdrejtimshe të të U

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 135 SË TELEKOMUNIKACIONIT cess) – Radio Aksesi Tokësor në UMTS USIM (Universal Subscrib- er Iden- Është një standard për shërbimet tity Module) – Moduli Universal i e komunikimit në rrjetin 3G (3GPP). Identitetit të Abonentit UTRA është aksesi radio në rrjetet UMTS. Ndërfaqja për transmetimin për tek, dhe nga përdoruesi celular në UTRAN quhet UTRA. USIM është emri i zakonshëm i UTRAN (UMTS terrestrial radio ac- kartës smart (zgjuar) në rrjetin 3G cess Network) – Rrjeti i Aksesit Ra- (UMTS) ekuivalente e GSM SIM. Kjo dio Tokësor në UMTS kartë përmban identitetin e abonentit dhe funksioni primar i saj është të real- UTRAN është emri përbashkët që izojë lidhjen e sigurt të telefonit mobile përdoret për të treguar stacionet termi- me rrjetin si dhe e kundërta. Funksi- nalë bazë (nodeB) dhe kontrolluesve one të tjera janë programet e mbro- të rrjetit radio (RNC – Radio Network jtjes kundër manipulimeve të lidhjes Controller) në rrjetin 3G. Ky rrjet mund (vërtetimit – authentication), identifi- të mbartë tipe të ndryshme trafiku, nga kimit të abonentit (me anë të PIN) si ai i komutim qarku në ai me komutim dhe të ruajtjes së të dhënave si psh. paketë. UTRAN bën të mundur lidh- numrave të telefonave etj. jen e UE (pajisjes së përdoruesit) me pjesën qendrore të rrjetit. UTP (Unshielded Twisted Pair) – Çift (kopje) Përcjellësish të Përdredhur Unbundling – Ndarja (Veçimi) të Paekranizuar. Procesi që realizon ndarjen e kom- UTP është një tip kablloje që për- ponentëve, pjesë e një grupimi (bun- doret ne rrjetet LAN si dhe në lidhjet dling), nga ky i fundit quhet ndarje. telefonike. Është i ndërtuar nga çifte Psh. ofrimi i shërbimeve të teleko- përcjellësish të përdredhur por të pa munikacioneve telefonike lokale në ekranizuara. Ky tip kablloje nuk ofron mënyrë diskrete, jo në grup, është një një gjerësi bande të madhe dhe një- proces ndarje. kohësisht nuk ofron një mbrojtje të mirë nga ndërhyrjet (në krahasim me Uu Interface – Ndërfaqja Uu kabllon koaksial apo me fibrën optike). Por duhet theksuar se ka kosto më të Ndërfaqja Uu është ndërfaqja radio lirë se të tjerët. midis elementit të përdoruesit (UE) dhe stacionit të rrjetit të aksesit radio UTRA (UMTS terrestrial radio ac- (Node B). U

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 136 SË TELEKOMUNIKACIONIT V tjera. VAS (Value – added services) VDSL (Very High Bit Rate Digital – Shërbime me Vlerë të Shtuar Subscriber Line) – Linja Numerike me Shpejtësi Shumë të Lartë për VAS është një term kryesisht i për- Abonentin dorur në telekomunikacion dhe tre- gon shërbimet që nuk janë pjesë e Një teknologji numerike (pjesë shërbimeve bazë/standard që opera- e familjes DSL – Digital Subscrib- toret e telefonisë ofrojnë. Kështu, ne er Line) që mundëson transmetimin konsiderojmë shërbim bazë atë të e të dhënave më të shpejtësi më thirrjeve telefonike apo atë të faksit, të lartë se ADSL në linjat me kabllo shërbime të tjera si ai i mesazheve bakri. Shpejtësia arin mbi 100 Mbps (SMS, MMS), leximi i pagesave, lodra, për downstream dhe upstream në muzikë, etj. konsiderohen si shër- versionin VDSL 2. Duhet të thekso- bime me vlerë të shtuar. Zakonisht, het që shpejtësia e transmetimit varet këto shërbime ofrohen kundrejt një nga gjatësia e linjës si dhe parametrat pagese shtesë. Theksojmë se VAS elektrikë të saj. Modemi që vendoset janë një nga parametrat kryesorë që tek përdoruesi njihet si modem VDSL. tregojnë diferencën midis rrjeteve të operatorëve të ndryshëm. Shërbimet VHE (Virtual Home Environment) – me vlerë të shtuar janë prezentë si për Ambienti i Shtëpisë Virtuale rrjetet e telekomunikacioneve fikse ashtu edhe për ato të lëvizshme Në rrjetet e lëvizshme VHE është koncepti që tregon se rrjeti i lëvizshëm mbështet dhe i vë në dispozicion për- doruesit të njëjtin ambient (në kënd- vështrimin e shërbimeve) që për- doruesi ka në shtëpinë apo zyrën e tij. VHF (Very High Frequency) – Frekuencë Shumë e Lartë VBR (Variable Bit Rate) – Shpejtësi Janë frekuencat që shtrihen në Transmetimi Variabël brezin nga 30 MHz – 300 MHz, sip- as ITU (me gjatësi vale nga 10m deri Një gjendje e transmetimit të të 1m). Përgjithësisht përdoren në trans- dhënave ku shpejtësia e transmetim- metimet radio FM dhe TV në kanalet it ndryshon në varësi të transmetimit VHF. nga ana e burimit ose për arsye të Video Telephony – Video Telefonia V

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 137 SË TELEKOMUNIKACIONIT Një komunikim nëpërmjet siste- Kjo bën të mundur që përdoruesit të meve telefonike ku përveç zërit është komunikojë midis tyre duke simuluar presente edhe figura. ekzistencën e tyre në një LAN. VLR – (Visitor Location Register) – Baza Aktive e të Dhënave Video Conference – Video VLR (quhet edhe “regjistri i të Konferencë dhënave të abonentëve aktivë) është një bazë të dhënash e rrjetit të tele- Një komunikim me figurë ku një- komunikacioneve të lëvizshme e cila kohësisht marrin pjesë më shumë se ruan “përkohësisht” të dhënat (infor- dy abonentë. macioni) e abonentëve, të dhëna këto që i nevojiten MSC (Mobile Switching VIP (Very Important Person) Cus- Center) për tju shërbyer abonentëve tomer – Klient “Person shumë i vizitorë. Ky informacion është i nev- Rëndësishëm” ojshëm për të drejtuar një telefon- atë në stacionin e duhur. Gjithmonë Një klient VIP dallohet nga klientët VLR është në lidhje me MSC dhe e tjerë pikërisht për pozicioni që ai ka ka vendndodhjen e saktë të të gjithë në shoqëri (ne hierarkinë shtetërore, abonentëve celularë që janë të pran- në kontributin që ai jep në fusha ishëm në zonën e shërbimit të MSC. të ndryshme (kulturë, shkencë, sport Kështu, kur një abonent hyn në një etj.). Përgjithësisht për këta klientë zone të re athere VLR e lidhur me atë tregohet një kujdes i veçantë dhe traj- MSC kerkon të dhënat në HLR për tohen me prioritet. këtë abonent. Kjo ben të mundur që VLR të jetë e përditësuar dhe në rast VLAN (Virtual Local Area së ky abonent do të bëjë një thirrje nuk Network) është e nëvojshme të pyetet përsëri HLR. Në VLR qëndrojnë të dhënat e të VLAN është një grup logjik i për- gjithë abonentëve që janë aktivë dhe dorueseve (kompjuterëve), serverëve, këto të dhënave të abonentit fshihen si dhe pajisjeve të tjera të cilat duken kur ai le zonën e shërbimit. sikur janë në një LAN pavarësisht nga shpërndarja gjeografike e tyre. Vocoder (Voice Coder) – Kodues Zëri Një Vocoder është një sistem i anal- izës/sintezës dhe përpunimit të zërit i përdorur për të riprodhuar fjalët e folësve. Gjithashtu vocoder është një procesor audio i cili merr elementët V

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 138 SË TELEKOMUNIKACIONIT karakteristike të një sinjali për t’i për- teractive Voice Response), teknologji dorur në një sinjal tjetër audio. kjo që ka qëllim të ori- entojë abo- nentët për opsionet që ky sistem ka. VoD (Video on Demand) – Video Si- Sistemet VM ofrojnë shërbime të për- pas Kërkesës paruara, të cilat nuk disponohen nga pajisje standarde. VoD është një shërbim që ofrohet nga operatoret televizive (si edhe nga Voice Quality Assurance (VQA) ata të telekomunikacionit në rastin e – Siguria e Cilësisë së Zërit. shërbimit IPTV) i cili krijon mundësinë për të parë programe televizive (si Teknika që bën të mundur procesi- filma, sport etj.) në momentin që ata min e zërit për ta përcjellë në qendrat dëshirojnë (pra në varësi të kërkesës e kontaktit të operatorëve duke zbulu- së tyre), pa u kushtëzuar nga koha e ar dhe eliminuar paraprakisht ndërhyr- transmetimit. je që mund të prishin cilësinë e zërit quhet VQA. Voice – Zë VoIP (Voice over Internet Në telekomunikacion me “voice” Protocol) – Zëri mbi Internet nënkuptohet një sinjal analog (ose i konvertuar në një sinjal numerik), i Zëri (apo një bisedë telefonike) i cili mbart komunikimet zanore që re- cili mbartet nga rrjeti IP (njihet thjesht alizohen midis përdoruesve të rr- jetit. VoIP) është një teknikë që bën të Në këtë kontekst i rëndësishëm është mundur shkëmbimin e informacionit brezi i frekuencave i nevo- jshëm për zë duke u bazuar në protokollin IP, mbartjen e tij, i cili është pranuar të konkretisht në rrjetin internet si psh. jetë 3100Hz (nga 300 Hz në 3400 Hz), me aplikacionin Skype.. ose një sinjal nu- merik me shpejtësi 64Kbps (i aftë të suportojë brezin tele- VPN (Virtual Private Network) fonik) ne tekni- ken TDM. – Rrjet Privat Virtual Voice Mail (VM) – Postë / Mesazh VPN është një rrjet i cili përdor Zanor infrastrukturën publike të telekomu- nikacioneve (si p.sh. internetin) për të Është një shërbim që i ofrohet abo- siguruar për përdorues të ndryshëm nentëve të rrjetit të një operato- ri për (që i përkasin një institucioni apo një të marrë e dëgjuar mesazhet hyrëse biznesi) një lidhje të sigurt në rrjetin e zanore si dhe për t’ju përg- jigjur tyre privat. Kështu VPN është një rrjet këtyre mesazheve duke i reg- jistruar privat që nuk ka infrastrukturën e vet, dhe dërguar ato në drejtimin respek- por përdor atë publike, duke u mbiven- tiv. Sistemet VM përdorin za- konisht dosur dhe duke e shfrytëzuar atë. përgjigje interaktive zanore (IVR – In- V

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 139 SË TELEKOMUNIKACIONIT VQA (Voice Quality Assurance) – terave etj.). Zakonisht WAP është Sigurimi i Cilësisë së Zërit e integruara me një router me 4 porta ose edhe me një modem ADSL. VQA ofron mundësi të ndryshme për përpunimin e zërit me qëllim që të rritet cilësia e tij. W WAP (Wireless Access Protocol) – Protokolli i Aksesit Wireless (pa tel) WAN (Wide Area Network) – Rrjet Zonal WAP është një grup protokollesh ko- munikimin për të standardizuar lidhjen Rrjeti zonal (WAN) është një rrjet (aksesimin) e pajisjeve pa tel (si p.sh. kompjuterik, i cili shtrihet në një në një telefonat celulare apo kompjuterët) në zonë relativisht të madhe (një rrjet i rrjetin internet ose në një rrjet tjetër ko- tillë mund të mbulojë me shërbimet e munikimi. vet një rajon brenda një vendi, gjithë vendin ose edhe më shumë). WAN WAP (wireless acces point) Server është një rrjet i cili përfshin më shumë – Serveri WAP (pikë aksesi pa tel) se dy LAN (Local Area Network). Për- doruesit (kompjuterët) e rrjetit WAN Një server WAP është një kompjuter lidhen me njëri tjetrin duke përdorur i cili mund të marrë, të procesojë dhe rrjetin publik (psh. atë telefonik) si dhe të dërgojë për një përdorues fundor linja të ndryshme të marra me qira. kërkesën për informimi ose për për- Mundet që rrjeti internet të konsid- punim informacioni. erohet si rrjeti WAN me shtrirje më të madhe. WAP (wireless access point) Brows- er – Browser WAP WAP (Wireless Access Point) – Pikë Aksesi Pa Tel Një WAP brouser është një brouser webi destinuar për pajisjet e lëvizshme Një pikë aksesi pa tel (WAP) është (mobile) të cilat duke përdorur pro- një pajisje që përdoret në një rrjet LAN tokollin WAP realizojnë lidhjen me in- (por jo vetëm) për të vendosur lidh- ternetin (rrjetin). jen midis pajisjeve pa tel (wireless) të përdoruesve me rrjetin fiks (me tel) WARC (World Administration bazuar në një standard të komunikimit Radio Conference) pa tel. Wap është e pajisur më antena për të realizuar lidhjet radio më pajis- Është një konferencë teknike e ITU jet pa tel (psh. pajisjeve të ndryshme (International Telecommunica- tion WiFi/ Bluetooth, kompjuterëve, prin- Union) ku delegatët e vendeve anëtare W

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 140 SË TELEKOMUNIKACIONIT të ITU diskutojnë dhe rishi- kojnë rreg- imazhe, video etj. ullat e përdorimit të radio komunikimit për të gjitha shërbimet e telekomunik- WML (Wireless Markup Language) acioneve në shkallë botërore – Gjuha e Shënimit Pa Tel WCDMA (Wideband CDMA) – CDMA Një gjuhë e projektuar specifikisht me Bandë të Gjerë për tu përdorur në rreg- ullimin e përmbajtjes së WAP. WML mundëson WCDMA (Wideband Code Division optimizimin e përdorimin të aftësive Multiple Access) është një te- knologji të kufizuara të telefonave (ekraneve) e standardizuar e rrjeteve 3G që për- celularë. doret në rrjetet GSM më qëllim rritjen e shpejtësisë së trans- metimit të të Wireless Application Protocol) dhënave në këto rr- jete. Kjo realizo- – Protokoll i Aplikacionit Pa Tel het duke përdorur ndërfaqen CDMA në vend të asaj TDMA. WCDMA është Është një standard teknik (në rang një teknolog- ji që përdoret gjithashtu ndërkombëtar), gjithnjë në zhvillim, që në rrjetet UMTS. WCDMA është adap- shërben për të siguruar komunikimin tuar si një standard i ITU dhe njihet me me internet (me rrjetin) për telefonat emrin “IMT–2000 direct spread” celulare, beeper–at, asistentët dix- hitalë, dhe terminalet e tjera pa tel. WDM (Wavelength division multi- WAP lehtëson së pari përpunimin dhe plexing) – Multipleksim me Ndarje shkëmbimin e teksteve, dhe të dhënat në Gjatësi Vale tabelore, por mund të mbështesë edhe grafikë. Është një teknikë multipleksimi e destinuar për tu përdorur në rr- Wi – Fi jetin me fibra optike. Kjo teknikë mundëson transmetimin e një- Wi–Fi është emri popullor i te- kohshëm të shumë sinjaleve (informa- knologjisë se komunikimit (lidhjes) pa cioneve) me gjatësi vale të ndryshme tel (wireless), ku përdoruesit (komp- brenda një fibre të vetme. Kjo teknikë juterët dhe pajisjet e tjera) realizojnë mundëson komunikimin dy drejtimësh lidhjen më rrjetin më anë të radio mbi një fije fibre, si dhe shumëfishimin valëve. Zakonisht frekuencat e punës e kapacitetit të saj. të Wi–Fi janë 2.4GHz (UHF) dhe 5.7GHz (SHF). Elementët e këtij rrjeti Web Browser bazohen në standardet 802.11 të zh- villuara nga IEEE dhe përshtatura nga Një Web Browser është një aplikim Aleanca Wi–Fi (Wi–Fi Alliance). Wi–Fi software që ka për qëllim të marrë dhe është teknologjia bazë e rrjeteve LAN të shfaqë përmbajtjen e WWW (World pa tel (WLAN), aq sa shpesh herë Wide Web), duke përfshirë faqet Web, WLAN quhen thjesht rrjeti WiFi. Rr- W

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 141 SË TELEKOMUNIKACIONIT jeti Wi–Fi përdoret për të komunikuar plotë me rrjetet tradicionale fikse ku me rrjetin internet me një shpejtësi abonentët lidhen me linja kabllore. relativisht të lartë. Shpesh Wi–Fi lidhet me fjalët “wireless fidelity” WWW (World Wide Web) – Rrjeti i Gjerë Global WLAN (Wireless Local Area Net- Njihet si WWW, W3 ose the Web work) – WLAN (Rrjet pa tel i zonës dhe është një përcaktim teknik i të lokale) gjithë burimeve dhe përdoruesve të rrjetit internet që përdorin protokollin Është një tip LAN (Local Area Net- HTTP (Hypertext Transfer Protocol). work) i cili përdor radio frekuencat në Duke përdorur HTTP përdoruesi mund vend të kabllove për të realizuar komu- të lëvizë nga një faqe tek një tjetër nikimin midis përdoruesve dhe pjesës thjesht me një klikim. WWW është gru- tjetër të rrjetit, si dhe midis tyre. Ky rr- pi i germave të vendosura në fillim të jet shtrihet brenda një zone të kufizuar çdo adrese të siteve në internet. (p.sh. brenda një shkolle, laboratori, shtëpie etj.). WLAN bën të mundur X që përdoruesit të përdorin rrjetin edhe kur ata janë në lëvizje, sidomos atë XPIC (Cross Polarization Interfer- internet. Rrjetet WLAN bazohen në ence Cancellation) – XPIC (Shuarje standardet 802.11 (që cilësohet edhe e Interferencave me Polarizim të si standardi Wi–Fi) për të realizuar ko- kryqëzuar) munikimin me rrjetin. XPIC është një teknologji, e cila WLL (Wireless Local Loop) – Qark bën të mundur rritjen e kapacitetit të Lokal Pa Tel transmetimit të sistemeve mikrovalore (radio – releve), duke përdorur të një- jtën frekuencë, por të polarizuar si në drejtimin vertikal ashtu edhe në atë horizontal. Në këtë mënyrë arrihet një dyfishimi i kapacitetit të transmetimi, në një lidhje mikrovalore. WLL është një teknologji që reali- zon lidhjen e abonentëve më sistemet e një rrjeti (konkretisht me sistemet e komutimit) më anë të radio linkeve (sisteme pa tel). Kjo në analogji të X

Ky Fjalor u përgatit nga: Divizioni i Marrëdhënieve me Publikun dhe Median në ALBtelecom. Ekipi zbatues: Alban Tartari, Shpendi Gjana, Ledina Ferhati, Foriana Proko Falënderojmë për kontributin e tyre të veçantë: znj. Ayşe Özden, z. Vahap Yeroğlu, z. Pandeli Mitre, z. Luan Sula, z. Demirel Bojaxhiu, znj. Merita Demiraj, z. Ermal Murati, z. Luan Kadhe, z. Gjergj Skrame, z. Bledar Tyxhari, z. Ergest Alite