Fjalor

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 51 SË TELEKOMUNIKACIONIT dëmtimet (në aspektin software). Fire- tuar (fikse)) duke shfrytëzuar rrjetin wall shikohet si një njësi e ndërtuar mbi e telekomunikacioneve të lëvizshme bazën e pajisjeve fizike, programeve (mobile) atëherë kemi të bëjmë më përkatës, të cilët operojnë mbi bazën shërbimin Fiks pa Tel. Kjo kontradiktë e një grupi rregullash të përcaktuara. e dukshme e termave nënkupton një Një firewall krijon një barrierë ndërmjet rrjet të lëvizshëm që ndihmon real- një rrjeti të brendshëm (me qëllim që izimin e shërbimeve fikse. Fiks pa tel ai të jetë i sigurt) dhe një rrjeti tjetër (si po përdoret gjithnjë e më shumë si një p.sh. interneti) të jashtëm që presupo- mënyrë e shpejtë dhe ekonomike për zohet se mund të jetë burim jo i sigurt, të përhapur shërbimet telefonike mod- rrjedhimisht mund të bëhet shkaktar erne edhe në zonat ku rrjeti fiks nuk për lindjen e anomalive. është prezent, duke shmangur nev- ojën për ndërtimin e një rrjeti kabllor (fiks). Fixed IP address – Adresë IP Fikse Fixed Line – Linja Fikse Në rastin kur për të vendosur një lidhje me rrjetin (sistemet e tij) për- Realizimi, në një rrjet telekomunik- doret gjithmonë e njëjta adresë, acioni, i lidhjeve midis përdoruesve atëherë kemi të bëjmë me adresë IP fundorë dhe sistemeve të aksesit ose fikse. Kjo adresë mund të vendoset në lidhjeve midis sistemeve të ndryshme mënyrë manuale nga përdoruesi dhe midis tyre më anë të kabllove me nuk ndryshon deri në momentin kur përcjellës bakri, apo me fibër optike kërkohet ndryshimi i saj. Ky rast mund quhen linja fikse. Kuptimi i thjeshtuar i të konsiderohet edhe i ngjashëm një lidhjeje të tillë nënkupton një lidhje me adresën statike, por jo plotë- “me tel”. Linja fikse është një nga ele- sisht sepse adresa IP fikse është një mentet bazë të rrjeteve të telekomu- adresë e destinuar për një lidhje, ka të nikacioneve fikse (në disa raste edhe bëjë me procesin dhe mund të ndry- një lidhje pa tel (wireless) pik me pik shojë për tu lidhur më një tjetër adresë mund të konsiderohet si linjë fikse). në se kërkohet (ndërsa adresa sta- tike vendoset nga operatori dhe nuk ndryshon deri në momentin ku lidhja/ sherbimi do të ndërpriten). Fixed Wireless (or Fixed Cellular) Fiber Optic Working Windows – Dri- – Shërbimi Fiks pa Tel taret e Punës të Fibrës Optike Në rastin kur për një përdorues Brezat në spektrin e frekuencave ofrohet një shërbim që i takon rrjetit (apo gjatësitë e valës) ku sinjali optik fiks (p.sh. telefoni në një pikë të cak- transmetohet me shuarje (humbje) F

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 52 SË TELEKOMUNIKACIONIT minimale të fuqisë quhen dritaret e Flat Fee – Pagesa e Sheshtë punës së fibrës optike. Janë tre dri- tarë pune, respektivisht: dritarja e Pagesa e sheshtë (shpesh njihet pare punon me gjatësi vale 800–900 edhe si “flat rate – tarifë e sheshtë” ose nm, dritarja e dytë më 1, 300 nm, dhe “linear rate – tarifë lineare”) tregon një dritarja e tretë me 1,550 nm. Quhen strukturë pagese e cila bazohet në edhe thjesht dritare të transmetimit një tarifë fikse (të pandryshueshme) (transmission windows). për një shërbim të caktuar pavarësisht nga koha ose mënyra e përdorimit të këtij shërbimi. Flat Rate – Tarifa e Sheshtë Shiko “Flat fee”. Fixed Assets – Asetet Fikse FMC (Fixed – Mobile Con- ver- gence) – Konvergjenca Fikse – Mobile Asetet e destinuara për përdorim Është një zhvillim i rrjeteve të tele- afatgjatë në një biznes (p.sh. sisteme, komunikacionit ku synohet zhdukja e pajisje, rrjete kabllore, ndërtesa etj.) dallimeve midis rrjetit fiks dhe atij mo- konsiderohen si asete fikse. bil. Qëllimi është ndërtimi i një rrjeti ku t’i sigurohet përdoruesit një shërbim Fixed–Mobile Convergence – Kon- me brez të gjerë, pavarësisht ku ai e vergjenca Fiks – Lëvizës (mobile) ka kërkuar këtë shërbim, në shtëpi, zyrë, biznes (në një pozicion fiks apo FMC është sot një trend që syn- në lëvizje). on bashkëpunimin pa asnjë kufizim ndërmjet rrjeteve të telekomunika- FMI (Fixed Mobile Integration) cioneve fikse më rrjetet e telekomu- – Integrimi Fiks Mobil nikacioneve pa tel (wireless). Ky term nënkupton që një rrjet fiks duhet të jetë Ka të bëjë me dhënien e shërbi- plotësisht në gjendje të lejojë që një meve të komunikimit, duke u bazuar aparat telefonik celular të funksionojë në kombinimin e teknologjive me tel normalisht pa pengesa, gjithshtu edhe dhe atyre pa tel (wireless). një abonent fiks duhet te operojë pa pengesa në një rrjet të lëvizshëm. Footprint – Gjurma Qëllimi i konvergimit të rrjetit fiks me atë të lëvizshëm (mobile) është të sig- Në telekomunikacion gjurma e një urojë për përdoruesit “një telefon, një rrjeti nënkupton zonën ku ai është numër, një faturë”. prezent me shërbimet e veta. Kështu F

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 53 SË TELEKOMUNIKACIONIT psh. në rastin e komunikimit satelitor Frequency – Frekuenca me gjurmë kuptojmë zonën e sipër- faqes së tokës ku mundet të merret Frekuenca është shpeshtë- sia e sinjali i satelitit, pra te vendoset komu- përsëritjes së një ngjarjeje në njësinë nikimi. e kohës. Në telekomu- nikacion frekuenca tregon shpe- shtësinë e Frame – Kuadër përsëritjes se valës elektromagnetike në njësinë e kohës. Frekuenca (F) Frame (kuadër) është një njësi e matet me Hertz (HZ). Frekuenca është transmetimit të të dhënave në një rr- e lidhur me peri- odën (T) që tregon jet telekomunikacioni apo kompjuter- kohën e zgjatjes së një cikli të plotë të ik. Shembulli tipik është organizimi i ngjarjes. Lidh- ja midis frekuencës dhe transmetimit të informacionit (biteve periodës është F=1/T. respektive që e përfaqësojnë atë) në një rrjet me multipleksim me ndarje Front End – Ndërfaqe Fundore në kohë (TDM–Time Division Mul- tipleksing), ku bitet organizohen në Në një rrjet telekomunikacioni “Front tetëshe (ose “time slote”) dhe tetëshet End” nënkupton ndërfaqen fundore të organizohen në “kuadër”, duke krijuar një sistemi, ku do të lidhet përdoruesi. kështu vargun (stream) e transmetimit të informacionit. FTP (File Transfer Protocol) – Pro- tokolli i Transferimit të Skedarit Frame Relay – Transmetim kuadri (file) (frame) FTP është një protokoll që shërben “Frame Relay” është një standard për të realizuar transferimin e ske- i teknologjisë së rrjeteve WAN (Wide darëve (files) (si dhe shkëmbimin e Area Network) që specifikon shtresat tyre midis përdoruesve) duke përdorur e lidhjeve fizike dhe llogjike të rrjetit rrjetin internet.. (linjave/qarqeve të trafikut) të teleko- munikacioneve numerike duke për- FTTX (Fiber To The X) – Fibër deri dorur metoden e komuti- mit paketë. në (destinacionin) X Është e ngjashme me mënyrën trans- metimit me protokoll X.25. Frame Re- FTTX është një term që përdoret lay është një nga metodat e përdorura për të treguar shtrirjen e një rrjeti (lokal gjerësisht në shërbimet e lidhjeve LAN jo kurrizor) nga pajisjet qendrore të një – to – LAN (Local Area Network) si operatori, deri në një pikë të caktuar dhe në lidhjen e pikave fundore të një të rrjetit të tij. Në një këndvështrim të rrjeti WAN. Fillimisht ‘frame relay” u përgjithshëm, dallojmë këto tipe krye- projektua për të transmetuar të dhënat sore të ndërtimit të rrjeteve lokale me mbi rrjetin ISDN (Integrated Ser- vices fibra optike: Digital Network). F

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 54 SË TELEKOMUNIKACIONIT FTTN (Fiber To The Node) – Fibër FTTH (Fiber To The Home) – Fibër deri në Nyjë deri në Shtëpi Një rrjet me fibër optike që shtrihet Një rrjet me fibër optike, i cili shtri- nga sistemet qendrore të një oper- het nga sistemet qendrore të një op- atori deri në një nyjë shpërndarëse të eratori deri në vendndodhjen (shtëpi rrjetit të vet njihet si FTTN. Në këtë tip apo zyrë) e përdoruesit njihet si FTTH. rrjeti, distanca nga nyja deri tek për- Është një nga mënyrat e përdorura në doruesi zakonisht është më e madhe ndërtimin e rrjeteve plotësisht me fibër se 300m (pjesë kjo e ndërtuar me optike. kabllo bakri). FTTP (Fiber To The Premises) – FTTC (Fiber To The Curb / Cabinet) Fibër deri në Godinë / Ambjent – Fibër deri në kabinë Një përcaktim i tillë nënkupton FTTC i referohet instalimit dhe për- shpesh herë FTTB ose FTTH. Në dorimit të kabllove me fibër optike rastin më të avancuar përfshin jo deri në kabinat (pika grumbulluese/ vetëm rrjetin me fibër optike por edhe shpërndarwse të rrjetit lokal) pranë terminalin / modemin e vendosur tek vendbanimeve apo bizneseve. FTTC përdoruesi. është projektuar si zëvendësues i shërbimit të vjetër telefonik. Kabllo e bakrit, apo ndonjë mjet tjetër mbart sinjale në një distancë më të shkurtër, nga kabina deri në shtëpi ose në am- bientet e biznesit. FTTB (Fiber To The Building / Basement) – Fibër deri në Ndërtesë / Bodrum Një rrjet me fibër optike, i cili shtri- Full Unbandling – Akses i het nga sistemet qendrore të një op- Plotë eratori deri në një nyjë shpërndarëse që ndodhet brenda një godine (ose Eshtë një mënyrë e ofrimit e aksesit në pjesën e saj nëntokësore) njihet si të hapur në qarqet lokale (LLU–Local FTTB. Në këtë tip rrjeti, distanca nga Loop Unbundling) ku linjat fizike të rr- pika ku përfundon fibra optike deri tek përdoruesi zvogëlohet. F

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 55 SË TELEKOMUNIKACIONIT jetit lokal i vihen totalisht në dispozi- të ndryshëm. Në një rrjet komunikimi cion për t’u shfrytëzuar nga operatori nyja/sistemi që realizon bashkëpun- përfitues (pavarësisht se pronësia imin midis dy rrjeteve (të cilët mund të dhe mirëmbajtja i mbetet operatorit përdorin edhe protokolle të ndryshme) dhënës). quhet “gtaeway”. Shpesh konis- derohet edhe si një pajisje që bën të G mundur komunikimin midis pajisjeve apo rrjeteve jo kompatibël me njeri G.711 tjetrin dhe që përkëthen protokollet e ndryshme me qëllim vendosjen e ko- G.711 është një standard për mod- munikimit. Në një rrjet kompjuterik, ulimin me kodim të impulsit PCM një “portë rrugëzuese” është një Rout- (Pulse Code Modulation), i cili për- er ose një Server Proxy (i autorizuar doret në rrjetet publike dhe private të për shkëmbimin e informacioneve me telekomunikacioneve PSTN (Public sisteme apo përdorues të tjerë). Switched Telephone Network). Sipas këtij standardi, sinjali analog i zërit Gbit/s – Giga Bit për Sekondë numerizohet (dixhitalizohet) në një (Gb/s) shpejtësi transmetimi prej 64kbps. Shpejtësi kjo që është e aftë të mbartë Një njësi treguese e shpejtësisë së informacionin e zërit analog pa de- transmetimit të të dhënave e barabartë formime. me një miliard bit për sekondë. Gain/Amplification Level – Niveli i GERAN (GSM – EDGE Radio Ac- Rritjes / Amplifikimit cess Network) – Rrjeti Radio i Akse- sit GSM–EDGE Në mënyrë të përgjithshme, niveli i rritjes/amplifikimit “A” përcaktohet nga Një term që tregon evolucionin e rr- logaritmi i raportit të dy fuqive P e P që jetit GSM (2G) drejt rrjetit 3G bazuar karakterizojnë respektivisht vlerat për në tekniken EDGE. hyrjen dhe daljen e një qarku/linje. Ku formula e llogaritjes (në dB) është: A= GGSN (Gateway GPRS Support 10 log P /P Node) – Ndërfaqe e Nyjës së Suportit të GPRS Gateway (GW) – Sistem Lidhës Është një nyje e pjesës qen- Në kuptimin më të thjeshtë një drore (Core) të rrjetit të telekomu- “sistem apo portë lidhëse” (gateway) nikacioneve të lëvizshme (mobile), përfaqëson një sistem / pajisje që për- dhe një nga komponentët kryesor të doret për të realizuar lidhjet e nevo- rrjetit GPRS (General Packet Radio jshme midiss sistemeve dhe rrjeteve System) . GGSN është përgjegjëse për të lidhur rrjetin GPRS me rrjetin e G

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 56 SË TELEKOMUNIKACIONIT jashtëm të komutimit paketë (psh. me ben për lokalizimin e vendndodhjes internetin). së një përdoruesi (përgjithësisht në lëvizje) duke ofruar të dhëna të sakta GHz – Giga Hertz të pozicionit, kudo mbi Tokë dhe në çdo kohë, pavarësisht kushteve at- Është një njësi matëse e frekuencës, mosferike. Kërkesa e vetme është që e barabartë me një miliard Hertz. vendndodhja të këtë fushëpamje të lirë kundrejt satelitëve. Gigabits per Second (Gbps) – Giga Bit për Sekondë (Gb/s) GPON (Gigabit Passive Optical Net- work) – Rrjet Optik Pasiv i Rendit Shiko Gbit/s. Gigabit Gigabit (Gbit/s) Ethernet Network – GPON është një zgjidhje e arkitek- Rrjet Ethernet Gigabit (Gb/s) turës PON (Passive Optical Network) që mbështetet mbi fibrat optike dhe Përfaqëson një rrjet që bazohet në siguron lidhjen e pajisjeve qendrore ndërfaqen Ethernet dhe suporton një të rrjetit me përdoruesit, sipas parimit shpejtësi të nivelit 1Gb/s (1,000Mb/s). “point multipoint”. Është një teknikë që Është një zhvillim i rrjetit të shpejtë shërben për realizimin e rrjetit “fiber Ethernet (Fast Ethernet). Shiko “1000 deri në shtëpi” – FTTH (Fibre To The base X”. Home). E veçanta nga zgjidhjet e tjera PON është shpejtësia e rendit Gb që Gigahertz (GHz) – Giga Hertz ofrohet në këtë zgjidhje. Shiko GHz. GoS (Grade of Service) – Niveli i Shërbimit GMSC (Gateway Mobile Switching Centre) – Ndërfaqe e Qendrës së Në telekomunikacion dhe në Komutimit të Rrjetit të Lëvizshëm mënyrë të veçantë në inxhinierinë e tele–trafikut, për të matur kualitetin e Tregon një sistem (portë hyrëse/ shërbimeve zanore (por jo vetëm) për- dalëse dhe rrugëzuese me sisteme doren dy tipe matjesh: grada e shër- dhe rrjete të tjerë) që është pjesë e bimit (Grade of Service – GoS) dhe MSC dhe që shërben për rrugëzimin e cilësia/kualiteti i shërbimit (Quality of thirrjeve jashtë rrjetit të lëvizshëm. Service – QoS). GPS (Global Positioning System) – Grada e shërbimit (ose niveli i Sistemi Global i Pozicionimit shërbimit) është probabiliteti që një thirrje në sistem të bllokohet, ose të Një sistem hapësinor i bazuar në vonohet më shumë sesa një kohë e navigacionin satelitor dhe që shër- paracaktuar. Përgjithësisht shprehet G

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 57 SË TELEKOMUNIKACIONIT si një numër dhjetor, (p.sh. 0.01) dhe Lëvizshme i referohet orës me ngarkesë maksi- male (busy hour), ku intensiteti i trafi- Sistemi Global i Komunikimeve të kut është më i madh. Lëvizshme (GSM) përfaqëson gjen- eratën e dytë (2G) të rrjeteve të tele- GPRS (General Packet Radio Ser- komunikacioneve të lëvizshme. Është vice) – Shërbimi Radio Paketë i një standard i zhvilluar nga Instituti Përgjithshëm Evropian i Standardeve të Telekomu- nikacionit (European Telecommunica- Është një standard i rrjeteve te gjen- tions Standards Institute – ETSI). Op- eratës së dytë për përfitimin e shpe- eron në brezat e frekuencës 900Mhz jtësive më të mëdha në transmetimin dhe 1800MHz dhe është një rrjet që e të dhënave në këto rrjete. GPRS, i aktualisht operon në të gjithë vendet njohur edhe si rrjeti 2.5G, përfaqëson dhe është bërë një standard glob- një evoluim madhor të teknolog- al për komunikimin e lëvizshëm, dukë jisë GSM. GPRS ofron teorikisht një qenë edhe zotërues i pjesës kryesore shpejtësi këmbimi të dhënash deri në të tregut respektiv. 115kbit/s duke përdorur teknika “mul- tislot”. GPRS është një paraprijës thel- GSM Memorandum of Under- stand- bësor për ndërtimin e rrjeteve 3G, pasi ing (MoU) – Memorandum Mirëkup- fut parimin e transmetimit me anë të timi GSM paketave qëndrore për transmetimin e të dhënave për rrjetet e standardit Është një marrëveshje e nënshkru- UMTS (Universal Mobile Telecommu- ar (1987) mes të gjithë operatorëve të nications System). mëdhenj evropianë për të punuar së bashku për të promovuar sistemin Gross Addition of Subscribers GSM (ky akt është pararendës i kri- – Shtesa Bruto e Abonentëve jimit të Shoqatës GSM). Më “shtesë apo rritje bruto” kupto- GSM 1900 – GSM 1900 jmë numrin e përdoruesve apo abo- nentëve të rinj të cilët blejnë një numër Termi GSM 1900 përdoret për të / linjë të re dhe shtohen në bazën e treguar një sistem GSM që punon në abonentëve. Cilësohen si bruto, sepse bandën e frekuencave 1900 mundet që një pjesë e tyre të mos jene aktive menjëherë (sidomos kjo për ab- MHz. Kjo bandë përfshin zonën nga onentët e rinj celulare). 1850deri 1910 MHz si dhe nga1930 GSM (Global System for Mo- bile Communications, origi- nal- ly Groupe Spécial Mobile) – Sistemi Global për Komunikimet e G

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 58 SË TELEKOMUNIKACIONIT deri 1990 MHz. Telefonat (e përdorue- Handhole – Pusetë e vogel save) transmetojnë drejt rrjetit në bandën më të ulët, ndërsa stacionet Puseta e vogel është një element e rrjetit transmetojnë në bandën më i rrjeteve të telekomunikacionit me të lartë (njihen si downlink and uplink). kabllo bakri ose me fibra optike, e cili përdoret për të devijuar drejtimin H e kabllove si dhe për të vendosur xhuntot bashkuese të tyre. Quhet HGSMA (GSM Association) – Sho- “pusete e vogel” thjesht nga përma- qata GSM sat e saj, të cilat nuk lejojnë teknikët të punojnë duke qëndruar brenda saj. Shoqata e GSM–së është një grupim biznesi që përfaqëson opera- Hardware – Pajisje Fizike torët e rrjetit që përdorin teknologjinë (Hardware) GSM në rrjetet e tyre. Në GSMA bëjnë pjesë edhe një numër prodhue- Çdo element/pjesë fizike e pajis- sish dhe furnizuesish të cilët u siguro- jeve / sistemeve elektronike (si qarqet jnë teknologjinë “GSM” anëtarëve të e ndryshëm, linjat lidhëse, elementet kësaj shoqate. elektronike etj.) bën pjesë në grupin e madh Hardware. Kështu p.sh. në një H.323 PC (personal computer), të gjithë ele- mentet elektronike dhe jo elektronike Është një standard i aprovuar nga që janë përdorur për ndërtimin e tij ITU (International Telecom- munica- quhen Pajisje Fizike tion Union) që përdoret për realizimin – “Hardware”, ndërsa të gjitha pro- e transmetimit të informa- cionit zë, të gramet, të dhënat etj. që janë instaluar dhëna dhe figurë (përf- shi edhe rrje- mbi të nuk bëjnë pjesë në Hardware. tin internet) në një rrjet me komutim paketë. H.323 përdoret gjerësisht në Handset – Pajisje Dore VoIP – telefoni në in- ternet, video – konferencë bazuar ne IP etj. Term “handset” përgjithësisht ka të bëjë me aparatet telefonikë të rrje- Handover – Kalim / Transferim tit të lëvizshëm (mobile). Kështu, një telefon celular është një “handset”. Transferimi i një thirrjeje (e realizuar Por edhe në një sistem radio komuni- nga një përdorues i rrjetit të lëvizshëm) kimi, terminali fundor njihet si “hand- nga një qelizë e rrjetit në tjetrën, pa set”, apo edhe gypi mikrotelefonik i një pësuar asnjë ndërprerje njihet si kalim aparati telefonik fiks quhet “handset”. (handover). Ky term përdoret edhe në rastet kur kemi një kalim nga një rrjet 2G në një rrjet 3G (ose anasjelltas). H

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 59 SË TELEKOMUNIKACIONIT HDSL (High Bit Rate Digital Sub- HLR (shpesh quhet edhe regjis- scriber Line) – Linja Numerike e Ab- tri bazë i të dhënave të abonentëve) onentit me Shpejtësi të Lartë është një bazë të dhënash e cila shërben për të ruajtur dha manxhuar Një metodë modulimi që përdoret të gjithë abonimet e bëra në një rr- në linjat e bakrit (të rrjetit lokal) për të jet (abonentët). HLR konsiderohet si mundësuar transmetimin me të shpe- baza më e rëndësishme e të dhënave jtë të informacionit, duke përdorur në rrjetin e telekomuniukacioneve të spektrin e frekuencave të larta. Është lëvizshme, kjo për arsye se ajo ruan metoda e parë e përdorur si teknologji në mënyre të përhershme të gjitha të DSL. Fillimisht, u zhvillua si një teknikë dhënat e abonentëve, përfshi profilin e që bënte të mundur transmetimin e tyre, informacionin mbi vendndodhjen niveleve të sinjalit E1–2, 48Mb/s (ose si dhe statusin e aktivitetit të tyre. Në T1–1,5Mb/s) mbi linjat e bakrit pa nev- çdo rast që bëhet një abonim i ri (pra ojën e përsëritësve (amplifikatorëve / jepet një SIM – Subscriber Identity rigjenerusve ndërmjetës). Module) menjëherë të dhënat respek- tive të këtij abonenti regjistrohen në Hertz – Herc HLR. Gjithashtu, HLR është edhe një element i rëndësishëm në procesin e Është njësia bazë e përdorur për Roaming–ut. matjen e frekuencave dhe është e barabartë me një cikël për sekondë. HO (Handoff / Handover) Kilohertz (KHz) është e barabartë me – Kalim / Transferim një mijë cikle për sekondë. Megahertz (MHz) është e barabartë me një milion Procesi i transferimit të një telefon- cikle për sekondë. Gigahertz (GHz) ate, ose procesi i shkëmbimit të të është e barabartë me një miliard cikle dhënave, por pa i ndërprerë ato quhet për sekondë dhe kështu me radhë Kalim / Transferim. Përgjithësisht, ka nivelet e tjera. të bëjë me kalimin nga një sektor në një tjetër, ose nga një rrjet (2G) në një HLR – (Home Location Register) – tjetër (p.sh.3G). Baza Kryesore e të Dhënave Shiko “Handover”. H

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 60 SË TELEKOMUNIKACIONIT Hop – Kërcim (Kalimi i të dhënave shpejtësi deri në 57.6 Kb/s (dmth. 4 × nga nyja në nyjë) 14.4 kbit/s). Kjo shpejtësi është rreth katër herë më e shpejtë se normat Në një lidhje me komutim qarku standarde të të dhënave të komuni- (circuit – switched) të gjitha të dhënat kimit të Sistemit Global për Telefonat shkojnë nga një skaj në tjetrin nëpërm- Mobil (GSM) e vitit 1999 dhe është një jet rrugës së dedikuar. Në rrjetet me shpejtësi e krahasueshme me shpe- komutim paketë (paket – switched), jtësinë e shumë modemëve që për- nuk ka një rrugë/kanal të përcaktuar doreshin në rrjetet e të telefonisë fikse për të komunikuar skajet fundore me (dial up). HSCSD është një teknologji njëra–tjetrën. Paketat udhëtojnë duke që i parapriu Shërbimit Universal të lëvizur drejt destinacionit të tyre nga Telekomunikacionit Mobil (UMTS). nyja në nyjë. Çdo udhëtim nga nyja në nyjë është një “hop” (kapërcim/kalim). HSPA (High Speed Packet Access) Një paketë që të arrijë në destinacion – Hyrja / Aksesi Paketë me Shpejtë- mund të kalojë disa nyje (hope). Num- si të Lartë ri i kalimeve (hops) është një faktor i rëndësishëm në përcaktimin e shpe- Është një teknikë për të realizuar jtësisë. aksesin (p.sh. në internet) me bazë komutimin paketë me shpejtësi të Hop (microwave communication) – lartë. Formohet nga bashkimi i dy pro- Kalim (komunikim mikrovalor) tokolleve të telefonisë së lëvizshme, ajo e pjesës së shkarkimit (Down- Në një sistem komunikimi mikrov- load – High Speed Downlink Pack- alor, një kalim (hop) tregon kanalin et Access – HSDPA) dhe pjesës së e komunikimit të vendosur midis dy ngarkimit (Upload – High Speed Up- stacioneve mikrovalore, të cilat janë link Packet Access – HSUPA). Qëllimi të lidhura direkt me njëri – tjetrën (pra kryesor është përmirësimi i shpejtë- antenat e tyre shikojnë njëra – tjetrën). sisë së transmetimit në WCDMA. Një Një hop/kalim mikrovalor nuk nënk- standard tjetër i 3GPP, i përmirësuar upton një lidhje end to end (një lidhje që njihet si HSPA+, u lançua në fund mund të ketë një ose më shumë ka- të vitit 2008, për t’u përhapur më pas lime / hop). në mbarë botën, duke filluar nga viti 2011. HSCSD (High Speed Circuit Switched Data) – Të dhëna me HSDPA (High Speed Downlink Komutim Qarku me Shpejtësi të Packet Access) – Hyrja / Aksesi Pa- Lartë ketë për Shkarkim me Shpejtë- si të Lartë Është një mënyrë transmetimi i të dhënave pa tel (wireless) për për- Është një protokoll për shkëmbimin doruesit e telefonisë së lëvizshme me e të dhënave në drejtimin “shkarkim” H

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 61 SË TELEKOMUNIKACIONIT (download) me shpejtësi të lartë në HVC (High Value Customer) rrjetet e lëvizshme. HSDPA mbështet – Klient i Vlerës së Lartë normat teorike të shpejtësisë së të dhënave nga 1.8 Mbps deri në 14.4 Klient i vlerës të lartë cilësohet ai Mbps maksimumi. klient i cili është “jetik” për mbarëva- jtjen e një biznesi. Këta klientë za- HTML (HyperText Markup Lan- konisht kanë trajtim të veçantë dhe guage) – Gjuha e Koduar për Ndër- shumë profesional nga kompania. Ata timin e Faqes në Internet gjithashtu kërkojnë shërbime të per- sonalizuara me standard të lartë nga HTML është një gjuhë e koduar që kompania. Përgjithësisht ata sigurojnë përdoret për të krijuar/ndërtuar faqet të ardhura (por jo vetëm) të larta për web (në internet). kompaninë. HTTP (HyperText Transport Proto- Hybrid Communications Network – col) – Protokolli për Trans- portimin Rrjeti Hibrid i Komuni- kimeve e Hipertekstit Një rrjet komunikimesh (apo një rrjet Ky protokoll shërben jo vetëm për telekomunikacioni), i cili për të real- të transportuar hiperteksin, por edhe izuar komunikimet përdor si teknikën për ta shoqëruar me shpjegime dhe analoge ashtu edhe atë numerike referenca (hyperlink) të ndryshme. quhet Rrjet Hibrid (pra sinjali që lëviz/ Përdoret kryesisht për transportimin e mbartet dhe përpunohet nga rrjeti dosjeve të shoqëruara me shpjegime mund të jetë analog ose numerik). dhe referenca përmes rrjetit Internet. Hypertext – Hipertekst Hub – Nyje (grumbullim dhe shpërn- darje) Hiperteksti është një tekst që shfaqet në kompjuter ose në pajisje të tjera Është një pajisje që përdoret krye- elektronike dhe që përmban referen- sisht në rrjetet LAN (Local Area Net- ca (hiperlinke – hyperlinks) për tekste work) dhe shërben për të lidhur komp- të tjera, te cilat mund të aksesohen juterët (apo pajisje të tjera) me njëri direkt nga përdoruesi / lexuesi. Faqet – tjetrin. Njëkohësisht shërben edhe si një nyje shpërndarëse kryesore për linjat e komunikimit. Hub është një pa- jisje shumë më pak e sofistikuar së një Switch (komutator). H

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 62 SË TELEKOMUNIKACIONIT e hipertekstit lidhen me njëra – tjetrën Me mesazh hyrës nënkuptojmë një me anë të hiperlinkeve. Në mënyre të mesazh (p.sh. SMS MMS, etj.) i cila veçantë hiperteksti shërben për të re- gjenerohet nga një rrjet tjetër (ose ab- alizuar një komunikim të thjeshtë dhe onent tjetër) dhe terminohet/ hyn tek fleksibël në rrjetin internet. rrjeti ose abonenti pritës (marres). I Incoming Traffic – Trafik Hyrës Inbound (call) – Thirrje e Drejtuar Me trafik hyrës nënkuptojmë trafi- Brenda (thirrjet hyrëse) kun (p.sh. telefonik, të dhëna etj.) i cila gjenerohet nga një rrjet tjetër (ose ab- Një thirrje që gjenerohet (iniciohet) onent tjetër) dhe terminohet/ hyn tek nga një abonent drejt qendrës së shër- rrjeti ose abonenti pritës (marres). bimit të abonentëve (call center) quhet “inbound”. Thirrje të tilla përgjithësisht IDU (Indoor Unit) – Njësia e kanë të bëjnë më ankesa ose kërkesa Brendshme të ndryshme për shërbimin që ofrohet nga kompania. Është pjesë e një sistemi transme- timi mikrovalor që përdoret në rrjetet Incoming – Hyrëse e komunikimeve. Kjo njësi përbërëse e këtij sistemi instalohet në ambiente Në fushën e telekomunikacione- të brendshme dhe lidhjet me pjesën e ve termi “hyrëse” është i lidhur si me jashtme të sistemit (antenën). Është drejtimin e trafikut ashtu edhe me zakonisht një pajisje e ndjeshme kun- atë të linjave / qarqeve dhe tregon si drejt agjentëve atmosferikë të jashtëm trafikun ashtu edhe linjat që vijnë nga dhe njëkohësisht në shumë raste njësistem apo rrjet tjetër. Gjithash- duhet të jetë afër sistemeve të tjerë të tu termi “hyrëse” i referohet edhe një rrjetit. përdoruesi dhe lidhet më trafikun (apo linjat) që gjenerohet nga të tjerët dhe përfundon (hyn) tek përdoruesi. Incoming Call – Thirrje Hyrëse Me thirrje hyrëse nënkuptojmë një thirrje (p.sh. telefonike, etj.) e cila gjenerohet nga një rrjet tjetër (ose ab- onent tjetër) dhe terminohet/ hyn tek rrjeti ose abonenti pritës (marrës). Incoming Message – Mesazh Hyrës I

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 63 SË TELEKOMUNIKACIONIT Incoming Trunk / Line – Qark / Linjë IMEI – International Mobile Equip- Hyrëse ment Identity – Identiteti Ndërkom- bëtar i Një Pajisjeje të Rrjeteve të Me qark/linjë hyrëse tregohet një Lëvizshme (mobile / celulare) rrugë lidhëse që fillon në një rrjet tjetër dhe përfundon tek rrjeti ynë. Ky qark Përfaqëson një varg numrash, të shërben për të mbartur trafikun që cilët bëjnë të mundur identifikimin e gjenerohet në rrjetin tjetër dhe termi- një pajisjeje që përdoret në një rrjet të nohet në rrjetin tonë. Kjo gjë vlen edhe lëvizshëm. Ky numër është individu- për linjën e abonentit. al dhe i ndryshëm nga gjithë numrat identifikues të pajisjeve të tjera. Indoor Coverage (mobile) – Mbu- limi i Ambienteve të Brendshme Me mbulim të brendshëm kup- tojmë prezencën e sinjalit të rrjetit të lëvizshëm (referuar një fuqie të caktuar të sinjalit) në ambientet e brendshme të godinave, etj.. IE (Internet Explorer) – Eksplorues / IMSI (International Mobile Sub- navigues i Internetit scriber Identity) – Identite- ti Ndër- kombëtar i një Abonenti të Rrjetit të Është një sistem (software) nav- lëvizshëm (mobile / celular) igues në rrjetin Internet, i zhvilluar nga Microsoft dhe i përfshirë si pjesë e Është një numër (me gjatësi të cak- sistemit operativ të tij që nga viti 1995. tuar shifrash) i veçantë, i përdorur për Internet Eksplorer është një nga pro- të identifikuar një abonent në një rrjet gramet/software aplikues (web brows- të telekomunikacioneve të lëvizshme. er) i cili është përdorur në mënyre Abonenti mund të përdorë më shumë shumë të gjerë. se një shërbim me një numër të vetëm (theksojmë se ky numër është një IEEE (Institute of Electri- cal and numër i ndryshëm nga numri i tele- Electronic Engineers) fonit me të cilën njihet abonenti). Ky – Instituti i Inxhinierisë Elektrike numër përdoret vetëm një herë, në dhe Elektronike momentin kur abonenti futet në rrjet. Është një organizëm që përfshin IMT – 2000 (International Mobile inxhinierë, studiues, shkencëtarë, stu- Communication – 2000) – Komu- dentë të fushave elektrike dhe të elek- tronikës, si dhe i të gjitha fushave të tjera të lidhura me to. I

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 64 SË TELEKOMUNIKACIONIT nikimi Ndërkombëtar i Lëvizshëm Tregon një punim, studim, zhvillim, (mobile / celular) – 2000) realizim etj. të realizuar nga veprimtar- ia intelektuale e një personi, grupi per- Familja e teknologjive të gjener- sonash, apo kompanie etj. Personi, atës së tretë, aprovuar nga Unioni apo personat etj. që kanë realizuar me Ndërkombëtar i Telekomunikacionit veprimtarinë e tyre një pronë intelek- (ITU – International Telecommunica- tuale kanë të drejtën e pronësisë. Kjo tion Union). e drejtë u garantohet me ligj (si p.sh. e drejta e autorit të një libri etj.) dhe IN (Intelligent Network) – Rrjeti në bazë të këtij ligji ndalohet prodhimi, Inteligjent riprodhimi, shpërndarja, kopjimi, shfrytëzimi etj. pa lejen e atij që gëzon Tregon një rrjet (fiks ose të të drejtën e autorit. lëvizshëm), i cili është i aftë të realizojë operacione inteligjente dhe shërbime Internet – Interneti të tilla, si p.sh. ofrimi i shërbimeve me vlerë të shtuar (VAS – Value Add- Një bashkim i lirë dhe autonom i ed Services) etj. Në këndvështrimin bazave të të dhënave dhe rrjeteve, i e përgjithshëm, IN përfaqëson një zhvilluar në fillimet e veta për përdorim arkitekturë standarde të rrjetit, bazuar akademik, dhe i shtrirë sot në të gjitha në rekomandimin ITU–T Q.1200. vëndet. Interneti tashmë është një strukturë mbarëbotërore e milionave INAP (Intelligent Network Applica- faqeve, të arritshme nga gjithkush. tion Part) – Pjesë e Zbatimit të Rrje- Është një rrjet me mundësi aksesi të tit Inteligjent hapur për të gjithë përdoruesit, i cili mund të konsiderohet si një bashkim Është pjesë përbërëse e rrjetit in- rrjetesh ku informacioni lëviz bazuar teligjent, e cila realizon operacionet në Protokollin e Internetit (IP). aplikative në të. Installation Fee for Telephone Ser- Infrared Data Port – Porta me vice – Tarifa e Instalimit për Shërbi- Rreze Infra të Kuqe për të Dhënat min Telefonik Një standard për transmetimin e të Tarifa e instalimit (shpesh quhet dhënave duke përdorur një portë infra- tarifa apo pagesa e lidhjes) është një red. Kjo krijon mundësinë për telefonin pagesë që abonenti duhet të bëjë në e lëvizshëm / celular (jo vetëm) të real- momentin e instalimit të lidhjes tele- izojë shkëmbimin e të dhënave me pa- fonike të kërkuar. Madhësia e kësaj jisje të tjera, si p.sh. një kompjuter etj. pagese ndryshon sipas politikave tari- fore të operatorit (mundet të jetë edhe Intellectual Property – Prona zero). Ajo mund të jetë e ndryshme për Intelektuale zona të ndryshme si dhe e ndryshme I

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 65 SË TELEKOMUNIKACIONIT për abonentët familjarë dhe ata bi- IXP është një strukturë fizike, ku znes. Tarifa e instalimit mund të apli- realizohet shkëmbimi i trafikut të in- kohet jo vetëm për lidhjen telefonike ternetit midis sistemeve autonomë por edhe për lidhje (shërbime) të tjera të ofruesve të shërbimit të internetit si interneti IpTV etj. (por sidoqoftë (ISPs). Centrali i internetit zvogëlon në duhet theksuar që aplikohet një herë mënyrë të konsiderueshme trafikun e në momentin e instalimit fillestar). Shi- një ISP–je me furnizuesin kryesor të ko edhe “Connection Fee”. internetit, si dhe zvogëlon koston e këtij shërbimi. Kështu, psh. centrali i Interconnection – Interkoneksioni internetit i instaluar nga ALBtelecom (AIXP) krijon mundësinë që të gjithë Është një term që tregon lidhjen/ operatorët e tjerë të përfitojnë nga le- bashkëpunimin midis rrjeteve të htësitë që ofron një sistem i tillë. dy kompanive, të cilët operojnë në mënyrë të pavarur nga njëra–tjetra. Interactive TV – Televizion Interkoneksioni nënkupton jo vetëm Interaktiv lidhjen fizike (nga pikëpamja teknike me linjat/qarqet/ndërfaqet etj.) të dy rr- Një formë transmetimi televiziv në jeteve, por edhe marrëveshjen komer- të cilin shikuesi është i aftë të komu- ciale (tregtare) midis operatorëve për nikojë me sistemin qendror si dhe/ shërbimet që do të ofrohen. Një in- ose të manipulojë imazhe që shfaqen terkoneksion mund të bëhet në nivel në ekran, kjo në varësi të kërkesave lokal, kombëtar apo ndërkombëtar, kjo të përdoruesit. Njëkohësisht për për- në varësi të pozicionit ku kompanitë doruesin sigurohet akses edhe për operojnë. Shpeshherë përdoret edhe programe shtesë. termi “bashkëpunim” ose “nderlidhje”. Interkoneksioni mund të realizohet me Intranet – Intranet fiber optike, kabllo bakri ose sisteme mikrovalore (radio). Një rrjet privat që përdor protokol- lin IP për të ndarë informacione dhe Interface – Ndërfaqe shërbime brenda një organizate, insti- tucioni ose kompanie të caktuar. P.sh. Tregon një pikë lidhjeje mes dy Intranet – ALBnet është rrjeti privat i sistemeve, rrjeteve ose pajisjeve. Një kompanisë ALBtelecom. ndërfaqe karakterizohet nga parame- trat teknikë, si dhe nga protokollet e nevojshëm për bashkëpunim. P.sh. mund të përmendim si ndërfaqe: Eth- ernet, RS232 etj.. Internet Exchange Point (IX or IXP) – Central i Internetit I

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 66 SË TELEKOMUNIKACIONIT IP (Internet Protocol) – Protokolli i ullohen me ligj. Internetit IPv4 (Internet Protocol version 4) Është protokolli kryesor i grupit të – Protokolli i Internetit Versioni 4 protokolleve te Internetit. Ai merr pjesë (IPV4) në procesin e transmetimit të paketave midis elementëve përbërës të rrjetit të Ipv4 është versioni IP që aktualisht komunikimit, si dhe me përdoruesit ka përdorimin më të gjerë. Ky ver- fundorë. Funksionet e tij të rrugëzimit sion përcakton adresën IP duke për- (routing) bëjnë të mundur vendosjen e dorur formatin me gjatësi 32 bit. Nga lidhjes në rrjetin Internet. pikëpamja e paraqitjes, ai duket si një varg numrash i përbërë nga katër IP Address – Adresa IP grupe p.sh. 123.123.123.123 (sipas sistemit dhjetor, ose si katër grupe Një adresë IP (adresa e protokollit me 8 bite secili sipas sistemit binar). të internetit) është në vetvete një varg Çdo grup mund të marrë një vlerë numerik (shifrash) që shërben për të nga 0 deri 255 (pra 256 gjendje të cilësuar (përcaktuar, dalluar) një pajis- ndryshme). Nga llogaritja respektive je (p.sh. kompjuter, printer etj.), e cila rezulton që sipas IPv4, sasia totale e është pjesë e një rrjeti (p.sh. komp- adresave që mund të sigurohen është juterik) që përdor protokollin e inter- 4, 294, 967, 296 (256 x 256 x 256 x netit për të realizuar komunikimin. Dy 256 ose 2^32). janë funksionet bazë të adresës IP në lidhje me pajisjen respektive: – iden- IPv6 (Internet Protocol version 6) tifikimi i ndërfaqes, – dhe përcaktimi i – Protokolli i Internetit Versioni 6 vendndodhjes në rrjetit. (IPV6) IPR (Intellectual Property Rights) – IPv6 është zhvillimi i versionit IPv4 Të Drejtat e Pronës Intelektuale meqëllimin kryesor sigurimin e një numri më të madh adresash IP. IPv6 Tregon që një person apo një kom- përdor një format të përcaktimit të pani ka të drejta ekskluzive në për- adresave me gjatësi prej 128 bitesh. dorimin e një plani, ideje apo çdo lloj Rrjedhimisht sasia totale e adresave “aseti” të krijuar nga ata vetë, pa pa- në rastin e IPv6 bëhet 2^128 nga tur shqetësimin e konkurrencës. Këto 2^32, adresa në rastin e IPv4. Shpesh të drejta mund të përfshijnë të drejtat IPv6 quhet edhe IPng (IP next gener- e autorit, patentat, markat, sekrete ation – IP i gjeneratës së ardhshme). profesionale etj. Një nga arsyet e përdorimit të të drejtave për pronën IP Number – Numri IP intelektuale është nxitja dhe inkura- jimi i inovacionit, krijimit, zbulimit dhe Është një adresë e veçantë, me të zhvillimit në tërësi. Këto të drejta rreg- cilën identifikohet çdo kompjuter (el- I

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 67 SË TELEKOMUNIKACIONIT ement) në rrjetin e komunikimit (tele- sinjalin zanor dhe atë internet. komunikacion, Internet). Ai tregon adresën IP që ka një kompjuteri apo IPX (Internetwork Pack- et Ex- elementi i rrjetit me qëllim funksion- change) – Protokoll për Komutimin imin norma duke e dalluar atë nga Paket midis Rrjeteve të tjetret. Kështu, themi se p.sh. një kompjuter ka numrin IP (adresën) Është një protokoll i shtresës së 79.106.255.42. Ky numër (me gjatë- rrjetit (network layer) dhe ka destina- si 32 bit sipas sistemit binar) mund cion kryesor realizimin e transportit të pasqyrohet edhe si një numër në dhe shkëmbit të të dhënave midis rr- sistemin dhjetor (1332412202), ose si jeteve në bazë pakete. Eshtë zhvilluar një numër në sistemin heksadecimal në fund të viteve 1980 deri në mes të 0x4F6AFF2A. viteve 1990 dhe përdorur si sitem op- erativ nga “Novell NetWare network”. IP Telephony – Telefonia IP (Tele- foni bazuar në Protokolli i Internetit) IP Exchange (IPX or IP eXchange) – Central (komutues) i Trafikut IP Një zgjidhje për realizimin e bise- dave telefonike, bazuar në IP (jo IPX është një model interkoneksioni më në telefoninë standarde TDM me në rrjetin e telekomunikacioneve që komutim qarku, por në transmetimin shërben për të realizuar shkëmbimin e paketave). Në këtë rast, realizimi i e trafikut IP midis përdoruesve të rr- bisedës bëhet nëpërmjet rrjetit Inter- jeteve të ndryshëm (të operatorëve net. Është një alternative që gjithmonë fiks, të lëvizshëm ose të internetit). Ky dhe më shumë po bëhet zotëruese në model është zhvilluar nga Lidhja GSM tregun e komunikimeve zanore. (GSM Association). IPTV (Internet Protocol Tele- vision) IPLC (International Private Leased – Televizion Bazuar në Protokollin e Circuit) – Qark Ndërkombëtar Privat Internetit me Qira IPTV është një mënyrë e transme- IPLC është një linjë private pikë më timit/shpërndarjes së figurës (sinjalit pikë që përdoret nga një klient (orga- TV) drejt përdoruesave me anë të rrje- nizatë/institucion etj.), i cili do të lidhë tit të telekomunikacioneve (internetit) zyrat (ose sektorë të tjerë) e ndodhura dhe në kodimin tij në bazë paketash në dy vende të ndryshme. IPLC mund IP. IPTV shpërndahet me anë të rrjetit të përdoret për të siguruar telefoninë, ekzistues të telekomunikacionit (mbi internetin, video konferencën etj. Za- linja bakri apo fibra optike) si programe konisht qarqet e tillë vendosen nga direkte (live TV), ose si programe të bashkëpunimi i operatorëve (të ven- regjistruara. Ky sinjal mund të trans- deve të ndryshme) për të siguruar metohet njëkohësisht (së bashku) me I

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 68 SË TELEKOMUNIKACIONIT lidhjen pikë më pikë. ar mbi konceptin e teknikës numerike që ka patur si qëllim zëvendësimin/ IRU (Indefeasible Right of Use) përmirësimin e rrjeteve analoge. Në – E Drejta e Pakundërshtueshme e thelb të ISDN qëndron bashkimi i Përdorimit zërit me të dhënat për tu transmetu- ar në të njëjtën rrjet/sistem, si dhe IRU shpreh në thelb një marrëvesh- rritja e shpejtësisë së transmetimit të je kontraktuale ndërmjet operatorëve të dhënave. Epërsia e ISDN–së kun- të telekomunikacionit, ose midis op- drejt rrjetit analog është se ai jo vetëm eratorit dhe klientëve, për dhënien me shfrytëzon burimet e rrjetit analog, por qira afatgjatë të një kapaciteti, të një ofron edhe shërbime të reja. Ky rrjet kablloje (apo pjesë të tij). Kjo dhënie ka filluar të zhvillohet në vitet ’80 të me qira mund të konsiderohet si një shekullit të kaluar, dhe sot prezenca pronësi e përkohshme (për aq kohe e tij është në zhdukje. ISDN, referuar sa është rënë dakord në marrëveshje) kapacitetit/ shpejtësisë, është orga- që i jepet operatorit apo klientit tjetër. nizuar në dy tipe kryesore: BRA (ba- Zakonisht, marrëveshjet e bazuara në sic rate access) me shpejtësi 128Kb/s IRU janë për periudha afatgjata mbi dhe PRA (primary rate access) me 15 vjet. shpejtësi 2Mb/s. IVR (Interactive Voice Response ISP (Internet Service Provider) System) – Sistemi Interaktiv i Përg- – Furnizues i Shërbimit të Internetit jigjes me Zë Është një përcaktim që bëhet për Sistemet e automatizuara të tele- operatorët (kompanitë) e ndryshëm, fonisë që manaxhojnë thirrjet hyrwse të cilët më anë të rrjetit të tyre bëjnë brenda një kompanie ose organizate, të mundur furnizimin (lidhjen) e për- duke dhënë instruksione të ndryshme doruesve në internet. ISP mund të jetë për abonentin kërkues njihen si IVR. lokale, rajonale ose kombëtare, kjo në Një sistem i tillë përgjigjet automa- varësi të shtrirjes së rrjetit të tyre. Një tikisht në bazë të mesazheve të reg- ISP duhet të pajiset me lejen respek- jistruar si p.sh.: “Ju lutem shtypni 1 tive nga autoritetet para se të fillojë për t’u lidhur me shërbimin ndaj klien- veprimtarinë. tit, shtypni 2 për mbështetje teknike, shtypni 0 për t’u lidhur me operatorin”, ITU (International Telecommu- nica- etj.. tion Union) – Unioni Ndër- kom- bëtar i Telekomunikacionit ISDN (Integrated Services Digital Network) – Rrjeti Numerik i Shërbi- Është një institucion i specializuar, meve të Integruara i cili shërben për të ruajtur dhe zgje- ruar bashkëpunimin ndërkombëtar në ISDN është një rrjet/sistem i ndërtu- fushën e telekomunikacionit. Punon I

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 69 SË TELEKOMUNIKACIONIT për ruajtjen, zhvillimin, shfrytëzimin e Elementi që shërben për të real- rrjeteve të telekomunikacionit të ven- izuar bashkimin e dy (ose më shumë) deve të ndryshme. Ajo vendos rregul- kabllove (bakri ose fibër optike), me la, standarde, si dhe jep rekomandime qëllim sigurimin e vijueshmërisë së me qëllim ndërtimin dhe zhvillimin në përcjellësve (dhe shtresave mbrojtjës mënyrë sa me efektive të rrjeteve të t tyre) quhet gushë/xhunto bashkuese. vendeve të ndryshme në mbarë glo- Në varësi të kushteve specifike, një el- bin tokësor. Qendra e ITU është në ement i tillë mund të jetë i drejtë (bas- Gjenevë, Zvicër dhe ka tre sektorë hkohen dy kabllo më njëri–tjetrin) ose kryesorë: degëzues (bashkohet një kabllo me dy ose më shume kabllo). 1. Sektori i telekomunikacioneve (ITU–T) 2. Sektori i radio komunikimeve 3. Sektori i zhvillimit (ITU–D) K ITIL (Information Technology Infra- k, Ki structure Library) – Bibliote- ka e Infrastrukturës së Teknolog- jisë së Simboli “k” përdoret për “kilo” dhe Informacionit do të thotë 1,000, ndërsa “Ki” përdoret për “kilobinary” dhe do të thotë 1,024. Është një grup konceptesh dhe Me qëllim thjeshtimi në këtë rast për- praktikash për manaxhimin e shërbi- doret K në vend të “Ki” dhe nënkup- meve të teknologjisë së informacionit tohet 1,024, (kjo madhësi përdoret në e cila është e fokusuar në përputhjen mënyrë të veçantë për të shprehur ki- e shërbimeve IT me nevojat e biznesit. lobyte “KB”. Këto simbole quhen edhe Prefix, për arsye se vendosen para një J treguesi (si p, sh. “kilo” bit shkurt kb). Joints – Gusha (xhunto) Ka Band – Banda “Ka” “Ka” është një brez (banda) në spektrin e frekuencave (gjatësisë së valëve) shtrihet në zonën e mikrov- alëve (nga 1GHz deri 100GHz) dhe është e ndarë në disa nënbanda (bre- J

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 70 SË TELEKOMUNIKACIONIT za). Banda “Ka” shtrihet nga 27 deri – Treguesit Kyç të Performancës në 40 GHz. Treguesit (indikatorët) kyç të per- K Band – Banda “K” formancës, të cilët njihen edhe si treguesit kyç të suksesit (KSI – Key Brezi (banda) “K” shtrihet në zonën Success Indicators), përcaktohen si e mikrovalëve (nga 1GHz deri në pikësynimet kryesore që kompan- 100GHz) dhe është e ndarë në disa ia duhet të arrijë në një periudhe të nënbanda (breza). Banda “K” shtrihet caktuar kohore dhe njëkohësisht këta nga 18 deri në 27 GHz. treguesa ndihmojnë kompaninë për të matur progresin e bërë drejt këtyre Kbit (Kilobit) – Kilobit (kb) pikësynimeve. Ata janë të matshëm dhe me anë të këtyre treguesve bëhet Kilobit është një shumëfish i Bitit, i mundur evidentimi i rendimentit/ i barabartë më 103 bit (1000 bit). efektshmërisë së punës së kompanisë Shënohet me simbolin “kbit” ose “kb”. (apo individit). KPI janë të ndryshme për kompani të ndryshme dhe nga më Kbps (Kilobits per Second) – Kilobit kryesorët mund të përmendim: treg- për Sekondë (Kb/s) uesit sasiorë (quantitative indicators), treguesit cilësorë (qualitative indica- Është njësi matëse për kapacitetin tors), treguesit financiarë (financial in- e gjerësisë së bandës ose shpejtësisë dicators), treguesit teknikë (technical së transmetimit, e barabartë me 1000 indicators), etj. bit për sekondë. Kilohertz (KHz) – Kiloherc (KHz) Njësi matëse e spektrit të frekuencës, e barabartë me 1000 Hertz. Ku Band – Banda “Ku” Brezi (banda) e mikrovalëve shtrihet L në zonën nga 1GHz deri 100GHz dhe është e ndarë në disa nënbanda (bre- LAI (Location Area Identity) – Iden- za). Banda “Ku” shtrihet nga 12 deri titeti i Vendndodhjes në 18 GHz. Përkufizon vendndodhjen e ab- Key Performance Indicators (KPIs) K

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 71 SË TELEKOMUNIKACIONIT onentit në një rrjet të telekomunika- Shiko “Land cable”, me të vetmin cioneve të lëvizshme. Kjo vlen si për ndryshim se kabllo është me fibra op- rastin kur abonenti gjendet brenda rr- tike. jetit të vet ashtu edhe kur është në një rrjet tjetër. LAI shërben për të mundë- Leased Line / Trunk suar lidhjen e tij në rrjet dhe mundë- – Linjë / Qark me Qira simin e komunikimit me abonentët e tjerë. Linja/qarku me qira është një lin- jë/qark i palëvizshëm, i përhershëm LAN (Local Area Network) ndërmjet pikave fundore të një rrje- – Rrjet i Zonës Lokale (rrjet lokal) ti dhe përdoret nga një përdorues i vetëm, në baze të produktit të zg- Një rrjet të dhënash i cili është jedhur dhe kundrejt një pagese. Za- ndërtuar për t’i shërbyer një insti- konisht, pajisjet fundore (modemat, tucioni, biznesi etj. dhe që shtrihet në multiplekset, etj.) për këtë shërbim in- një zonë relativisht të vogël (brenda stalohen dhe vendosen nga vetë për- një godine ose brenda një sipërfaqe doruesi (klienti). të kufizuar) quhet LAN. P.sh. një rrjet tipik LAN është rrjeti kompjuterik që i Laser – Lazer shërben një institucioni. Është një pajisje (ka edhe kuptimin e LAN to LAN Service rezes lazer), e cila është ndërtuar për – Shërbimi LAN – LAN të gjeneruar një rreze dritë (ku mund të përfshihet edhe procesi amplifikim- Shërbimi “LAN to LAN” ofron it) bazuar në simulimin e emisionit të mundësinë e lidhjes së rrjeteve të rrezatimit elektromagnetik (ku të gjitha ndryshme të tipit LAN (Local Area fotonet janë në një gjendje koherente Network) të kompanive, institucione- dhe zakonisht me të njëjtën frekuencë ve, bizneseve etj., të cilët gjenden dhe fazë). Veçantia e lazerit nga pa- në vendndodhje të ndryshme fizike jisjet e tjera dritëformuese është se (gjeografikisht larg njëri tjetrit). arrin të krijojë një rrezatim shumë të ngushtë, duke arritur fokusimin e saktë Land / Terrestrial Cable të një pike edhe në largësi të mëdha. – Kabllo Tokësor Line – Linjë Një kabllo i cili është ndërtuar për t’u vendosur nën tokë (direkt ose në tuba- Në telekomunikacion, me linjë nënk- cion) quhet kabllo tokësor. uptohet çdo qark apo lidhje mbi të cilën realizohet transmetimi i informa- Land / Terrestrial Fiber Optic Cable cionit. Linja mund të jetë një përcjellës – Kabllo me Fibër Optike Tokësore i ngurtë (bakër ose fibër optike), ose një ambient pa tel (sistem mikrovalor). L

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 72 SË TELEKOMUNIKACIONIT Në varësi të destinacionit të përdorimit një pagese mujore), mund të përdoren ajo mund të jetë; një linjë / qark pri- për telefoni, të dhëna apo internet. vat, linjë e dedikuar, linjë me qira ose Njihet edhe si qark privat (shiko “privat e huazuar (në këto raste linja ka një circuit”). destinacion përdorimi të caktuar). Në rastin kur “linja”, si një elementi i rrje- LLU (Local Loop Unbundling) ti, shërben për lidhjen e sistemeve të – Akses i Hapur në Qarkun Lokal rrjetit me përdoruesit athere e quajme “linja e abonentit”, si psh. një linjë tele- Me LLU (njihet edhe si akses fizik fonike që shërben për të lidhur pajisjet në rrjetin lokal) nënkuptojmë për- e abonentit me centralin. Gjithashtu, dorimin e rrjetit lokal të një oper- atori linjës i vendoset një numër i caktuar nga operatorë të tjerë (ofrues të shër- (numri i abonentit) me qëllim realizimin bimeve të telekomunikacioneve ose e komunikimit. Por termi “linjë” mund ofrues shërbimesh interneti ISP (In- të përdoret edhe në rastet e lidhjes së ternet Service Pro- vider), të cilët nji- dy sitemeve / rrjeteve me njëri – tjetrin. hen si operatorë përfitues) me qëllim ofrimin e shër- bimeve për abonentët Linear Rate – Tarifa Lineare fundorë. Në këtë mënyrë sigurohet një përdorim më i mirë i infrastrukturës së Shiko “Flat fee”. rrjeteve lokale, si dhe një konkurrencë më e hapur. Përdorimi i LLU bazohet Line Sharing – Akses i në marrëveshjet respektive midis op- Përbashkët (ndarje e linjës) eratorëve si dhe udhëzimeve të or- ganeve kompetente rregullatore. Eshtë një mënyrë e ofrimit e aksesit të hapur në qarqet lokale (LLU – Lo- LOS (Line of Sight) – Fushëpamje cal Loop Unbundling) ku shfrytëzimi i linjave fizike të rrjetit lokal është i për- Shpreh shikueshmërinë e drejt- bashkët midis operatorëve. Zakonisht, përdrejtë mes dy pikave te caktu- secilit operator i vihet në dispozicion ara (pra mund të themi se këto pika një pjesë e spektrit për të realizuar e shikojnë njëra – tjetrën direkt, pa shërbimet. Edhe në këtë rast pronësia pengesa). Është term i aplikueshëm dhe mirëmbajtja i mbetet operatorit për sistemet radio në frekuencën dhënës. FM, mikrovalët si dhe transmetimin satelitor në të cilat fushëpamja është Leased line – Linjë me Qira e rëndësishme për të mundësuar ko- munikimin. Linja me qira është një shërbim që i ofrohet një klienti nga një operator (of- Long – haul (long line) rues shërbimesh) në bazë të një kon- – Komunikimi në Distancë të trate. Linjat me qira, të cilat vendosen Gjatë (Linjë e gjatë) në dispozicion te klientit (në bazë të L

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 73 SË TELEKOMUNIKACIONIT Në rrjetet e telekomunikacionit (por M jo vetëm) me linjë të gjatë nënkupto- het një linjë transmetimi, e cila bën M2M (Machine to Machine) të mundur vendosjen e komunikimit – M2M (Makinë me Makinë) midis dy pikave që ndodhen në një largësi të konsiderueshme me njëra M2M është një shkurtim që tregon – tjetrën. Këto linja mund të jenë linja një teknologji që bën të mundur ko- radiorele (mikrovalore), linja satelitore, munikimin midis pajisjeve (makinave) fibra optike etj. Përgjithësisht, linjat pa patur nevojë të ketë prezencën e që kanë një distancë më të madhe se njeriut. disa dhjetëra km konsiderohen si linja të gjata. Këto linja aplikohen si rrjete MAC address (Medium Access Con- transporti (ose si rrjete kurrizore) në trol Address) – Adresa e Kontrollit një rrjet komunikimi, si psh. për një rr- të Aksesit në një Medium (pajisje) jeti WAN (Wide Area Network). Local Loop – Qarku Lokal Është një varg shifrash që për- faqëson një adresë të dedikuar për Në telekomunikacion, me qark lokal një medium (pajisje), e cila është kuptojmë një linjë fizike ose një qark projektuar / prodhuar për t’u përdorur (analog ose numerik), i cili shtrihet në një rrjet komunikimi (telekomu- nga pika ku ndodhet abonenti deri në nikacioni, kompjuterik, informatik etj.). pikën e parë, ku ai lidhet me rrjetin Shërben për të aksesuar një medium (pajisjet) e operatorit. Shpesh qarkun në nivelin data link (shtresa (layer 2). lokal e quajmë edhe Linja e Abonentit ose Last Mile. MAN (Metropolitan area Network) – Rrjeti i një Zonë Metropolitane LTE (Long Term Evolution) – LTE (zhvillim afatgjatë i rrjetit) Tregon një rrjet kompjuterik, i cili shtrihet në një zonë metropolitane Shiko “4G – Gjenerata e katërt e rr- (relativisht të gjerë). Nga pikëpamja e jetve të lëvizshme (celular / mobile)”. madhësisë gjeografike një rrjet i tillë është më i madh se rrjeti LAN (Local LTE – Uu Interface – Ndërfaqja Area Network), por më i vogël se rrjeti LTE – Uu WAN (Wide Area Network). Është ndërfaqja midis EU (për- MAN doruesit) dhe stacionit të rrjetit të ak- sesit radio (eNode B). Është një varg shifrash që për- faqëson një adresë të dedikuar për një medium (pajisje), e cila është projek- tuar / prodhuar për t’u përdorur në një L

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 74 SË TELEKOMUNIKACIONIT rrjet komunikimi (telekomunikacioni, itet shumfisha të dhjetës (psh. 100, kompjuterik, informatik etj.). Shërben ose 200 linja). Ndërsa në krahun tjeter për të aksesuar një medium në nivelin të permutatorit (quhet edhe ana hori- data link (shtresa (layer 2). zontale ose e brendshme) terminohen linjat që vijnë nga pajisjet / sistemet në Manhole – Pusetë e madhe strice (termination block) me kapacitet zakonisht shumfisha të tëtës (psh.64, Puseta e madhe është një element ose 128 linja). i rrjeteve të telekomunikacionit me kabllo bakri ose me fibra optike, e cili përdoret për të devijuar drejtimin e kabllove si dhe për të vendosur xhuntot bashkuese të tyre. Quhet “pusete e madhe” thjesht nga përmasat e saj, të cilat lejojnë teknikët të punojnë duke qëndruar brenda saj. MCC (Mobile Country Code) – Kodi i një Shteti për Shërbimin e Lëvizshëm (mobile) Është një kod me tre shifra që për- Migration – Migrimi faqëson shtetin e origjinë së kartës SIM (Subscriber Identification Mod- Në telekomunikacion me termin ule). “migrim” kuptojmë lëvizjen e abo- nentëve nga një sistem në një tjetër, MDF (Main Distribution Frame) ose nga një grup (zakonisht tarifor) në – Njësia e Shpërndarjes së një grup tjetër. Linjave (Permutator) Është një pajisje (njësi) pasive ku MIS (Management Information Sys- realizohet grumbullimi dhe shpërn- tem) – Sistemi i Menaxhimit të Infor- darja e kabllove/linjave, të një rrjeti macionit kabllor (zakonisht bakri). Permutatori ka dy funksione bazë; atë të grum- Një sistem i menaxhimit të informa- bullimit të linjave të abonenteve, dhe cionit (MIS) është një sistem apo pro- atë të vijimit të tyre drejt pajisjeve / ces që ofron informacion të nevojshëm sistemeve të komutimit (centraleve). për të menaxhuar një institucion/bi- Në njërin krah (anë) të permutatorit, znes, apo organizatë në mënyrë sa i cili quhet edhe ana vertikale ose e më efektive. jashtme, terminohen linjat e rrjetit në “strice” (termination block) me kapac- MIU (Minimum Investment Unit) M

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 75 SË TELEKOMUNIKACIONIT – Njësia Minimale e Investimit ternetit në aparatin celular të për- doruesit direkt nga rrjeti i telekomunik- Në telekomunikacion MIU është acioneve të lëvizshëm. një metodë, e cila i referohet kapac- itetit total të një sistemi me fibër optike Mobile Broadband Services – Shër- (por jo vetëm), për të treguar pronë- bimet e Lëvizshme (mobile) me sisë mbi të. Një MIU është e barabartë Brez të Gjerë me kapacitetin e një “E1” (2.048Kbps). Kështu, nëse një sistem kabllor ka një Shërbimet më brez të gjerë (ashtu kapacitet prej 1 STM1 (155Mbps), si në rrjetin fiks) të siguruara me anë atëherë kapaciteti total i tij është 63 të rrjetit të telekomunikacioneve të MIUs. Për të treguar pjesën që zotëron lëvizshme (mobile) njihen si shër- secili përdoret koncepti i gjysmë MIU bime më brez të gjerë mobile. Përg- (1/2 MIU). Kjo mënyrë ndarje përcak- jithësisht, me “mobile broadband” treg- ton shfrytëzimin e sistemit kabllor, ohet që rrjeti i lëvizshëm është i aftë të si dhe ndarjen e kostos për operim– suportojë kërkesat e abonentëve për mirëmbajtje. këto shërbime. Theksojmë se rrjeti 3G dhe ai 4G sigurojnë një brez gjerësisht MNC (Mobile Network Code) të mjaftueshëm për të suportuar këto – Kodi i një Rrjeti të Shërbimit të shërbime (zë, data, video). Lëvizshëm (mobile) Mobile Marketing – Marketingu i Është një kod me dy shifra që për- Lëvizshëm (mobile) faqëson rrjetin (operatorin respektiv) të origjinë të kartës SIM (Subscriber Është një formë e marketingut që Identification Module) përdor shërbimet e ofruara nga rrjetet e telekomunikacioneve të lëvizshme MNP (Mobile Number Portability) – (mobile) dhe mbështetet në dërgimin Mbartja e Numrit të Telekomunika- e informacioneve të nevojshme me cioneve të Lëvizshme (mobile). anë të mesazheve (SMS, MMS), apo formave të tjera, drejt pajisjeve Mbartja (portabiliteti) është proce- të abonentëve respektivë. Ashtu si në dura që lejon pajtimtarët të ndrysho- format e tjera të reklamimit (në natyrë, jnë operatorin e tyre telefonik (fiks apo të shtypura apo marketingu interak- mobile), duke mbajtur të njëjtin numër tiv), marketingu mobile është thjesht (pa ndryshuar numrin). një formë tjetër që synon në arritjen e një qëllimi të caktuar. Marketingu Mobile internet – Interneti i Tele- mobile tashmë është bërë një mjet që komunikacioneve të Lëvizshme përdoret gjerësisht nga të gjitha kom- (mobile) panitë. Tregon mundësimin e lidhjes së in- MODEM (modulator – demod- ula- M

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 76 SË TELEKOMUNIKACIONIT tor) – Modem është amplituda e sinjalit mbartës në varësi të sinjalit bazë), modulimi në Modemi është pajisje fizike, e cila frekuencë (parametri që ndryshon modulon dhe demodulon një sinja- është frekuenca) dhe modulimi në li me qëllim realizimin e një lidhje- fazë (parametri që ndryshon është je (përgjithësisht) të një përdoruesi faza). Pajisja që realizon këtë proces (pajisjeve fundore të tij) me rrjetin që quhet “modulator”. Procesi i kundërt i ofron shërbimin. MODEM vjen nga modulimit quhet “demodulim”. bashkimi i pjesëve të para të MOdu- lator dhe DEModulator. Modemi real- Modular architecture – Arkitektura izon shndërrimin e sinjaleve dixhitale Modulare në ato analoge si dhe të kundërtën e këtij veprimi. Modemi mund të jetë i Ju referohet rrjeteve apo sistemeve jashtëm ose i brendshëm, gjithashtu të cilët janë projektuar dhe ndërtuar mund të jetë (në varësi të ndërfaqes) bazuar në module të veçantë, por të modem USB, modem kabllor, modem aftë të lidhen dhe punojnë së bashku. pa tel etj. Zgjerimi i rrjeteve / sistemeve të tillë realizohet thjesht duke shtuar numrin e moduleve bazë. Kjo arkitekture bën të mundur rritjen / zgjerimin pa afektuar pjesën ekzistuese. Monthly Subscription for Telephone Service – Pajtimi Mujor për Shërbi- min Telefonik Modulation – Modulimi Pajtimi mujor i referohet një pagese fikse që bëhet çdo muaj për abonentët Është një teknikë e përdorur me me kontratë të rrjetit PSTN (Public qëllim përmirësimin e treguesve të Switching Telephone Network). Përg- transmetimit të sinjalit, bazuar në një jithësisht, në këtë pagesë përfshihet proces miksimi (bashkimi) të sinjaleve mirëmbajtja e linjës që abonenti ka në për të prodhuar një sinjal të ri.. Në shfrytëzim, por jo terminali (telefoni) i thelb, është një proces ku sinjali bazë tij. (që përfaqëson informacionin që do të transmetohet) vendoset mbi një Morse Code – Kodi Mors sinjal tjetër (që quhet sinjali bartës), me qëllim realizimin e transmetim- Kodi Mors është një metodë e trans- it në mënyrë sa më eficiente. Ka tre metimit të tekstit me anë të një serie tipe modulimesh bazë: modulimi në tonesh (te cilët dërgohen ose ndërprit- amplitudë (ku parametri që ndryshon en) të kuptueshëm nga pala marrëse, pa patur nevojën e pajisjeve speciale M

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 77 SË TELEKOMUNIKACIONIT shtesë. Kodi Mors është i ndërtuar shtresë kjo që i përket nivelit të rutimit nga kombinimi i pesë impulseve me (rrugëzimit) të rrjetit), duke optimizuar rrymë I≈20mA (logjika “1”) dhe in- kështu përpunimin e të dhënave dhe tervaleve pa rrymë I = 0 mA (logjika njëkohësisht duke rritur shpejtësinë. “0” ose hapësirë boshe), me zgjatje kohore të barabarta ndërmjet tyre. MSAN (Multi – Service Access Ky kod është përdorur në telegrafinë Node) – Nyje (njësi) Aksesi për e hershme duke u bazuar në një linjë Shumë – Shërbime me një filli (përcjellësi) duke mbyllur qarkun me tokën. Një pajisje e instaluar në pjesën e aksesit të rrjetit të telekomunikacioni, MoU (Memorandum of Understand- e cila bën të mundur ofrimin e shër- ing) – Marrëveshje Mirëkuptimi bimeve të ndryshme për përdoruesit fundorë të tij quhet MSAN. Një MoU është një dokument i cili për- pajisje e tillë është e aftë të ofrojë si shkruan një marrëveshje dypalëshe shërbimet “zë”, ashtu edhe “të dhëna” ose shumëpalëshe për një çështje të e “figurë”. Duke qenë së në këtë pa- caktuar. Ajo shpreh pikat për të cilat jisje përfundojnë linjat e përdoruesve, është rënë dakord, si dhe përcakton ajo konsiderohet si nyje (njësia) e rr- veprimet që duhen ndërmarrë. MoU jetit të aksesit. Përgjithësisht është është më tepër një marrëveshje for- nyja e cila ofron shërbimet me brez male (gentlemen’s agreement) se sa të gjerë për përdoruesit dhe synon të një dokument ligjor. jetë sa më afër (gjeografikisht) me ta (pra të këtë një distance linje sa më të shkurtër me qëllim sigurimin e një shpejtësie sa më të lartë). MPLS (Multi – Protocol Label Switch) – Multi – Protokolli me Komutim të Etiketës MPLS është një protokoll për të mod- MSC (Mobile Switching Center) eluar dhe rritur shpejtësinë e lëvizjes – Qendra e Komutimit të Tele- ko- dhe përpunimkt të trafikut në një rrjet munikacioneve të Lëvizshme (mo- telekomunikacioni (data, kompjuterik bile). etj.). MPLS lejon dërgimin e një pjese të madhe të paketave mbi shtresën 2 – Layer 2 (shtresë e cila i përket nivelit të komutimit të rrjetit), dhe mënjanon kalimin e tyre në shtresën 3 – Layer 3 ( M

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 78 SË TELEKOMUNIKACIONIT MSC është një pjesë përbërëse e rr- impulsit (PCM – Pulse Code Modu- jetit GSM si dhe pjesa qëndrore e nën- lation). Ky lloj standardi përdoret në sistemit te komutimit të rrjetit – NSN SHBA dhe Japoni për realizimin e mul- (Network Switchnig Subsystem). MSC tipleksimit PCM. realizon komutimin / rrugëzimin e thir- rjeve telefonike (dhe SMS – ve) si dhe Multimedia Messaging Service funksione të menaxhimit dhe kontrollit (MMS) – Shërbimi i Mesazheve Mul- të rrjetit të lëvizshëm. Gjithashtu është timedia përgjegjëse edhe për ndërfaqësimin me rrjetet e tjerë, si psh. ai PSTN. Në ndryshim nga tekstet e thjeshta të mundësuara nga shërbimi i me- sazheve të shkurtra (SMS – Short Message Service), MMS është një lloj mesazhi që mundëson dërgimin jo vetëm të teksteve të thjeshta, por edhe të objekteve multimediale (si foto, zë, video). Multi – Mode Optical Fiber – Fibër Optike Shumëdrejtimëshe (multi- mode) MS (Microsoft) – Microsoft Një fibër optike quhet shumëdre- jtimëshe (multimode) kur rrezja Është emri i një korporatë / kompa- e dritës që kalon në fibër është e nie me qendër në Shtetet e Bashkuara shpërndarë në shumë drejtime (jo të Amerikës, e cila zhvillon, prodhon drejtvizore). Është një fibër optike e dhe licencon pajisje të teknologjisë cila përdoret në realizimin e komuniki- kompjuterike (si hardware ashtu edhe meve në distancë të shkurtër (p.sh. në software). Nga produktet e saj më të distancë deri 600m dhe në shpejtësi njohur mund të përmendim sistemin të rendit nga 10Mbps deri 10Gbps). operativ “Microsoft Windows”. Mu (µ) – Law – Ligji Mu (µ) Është një algoritëm standard i zh- Multiplexing – Multipleksim villuar nga CCITT (Consultative Com- mittee for International Telephone and Telegraph) që përdoret për kom- presimin / dekompresimin (codec) në teknikën e modulimit me kodim të M

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 79 SË TELEKOMUNIKACIONIT Multipleksimi është një operacion realizimin e lidhjes nga brenda rrjetit që konsiston në grupimin (bashkimin) me pjesën e jashtme si dhe veprimin e shumë kanaleve që u takojnë ko- e kundërt. munikimeve të ndryshme, në qëllim që ato të transmetohen njëkohësisht, në Neper – Neper të njëjtin suport fizik pa u shqetësuar dhe pa u përzier reciprokisht.. Ky mjet Njësi matëse e amplifikimit ose transmetimi mund të jetë një kabllo, shuarjes që bazohet në logaritmi me një frekuencë bartëse e një lidhjeje bazë ”e” të raportit të fuqive në hyrje radio, një satelit, një fibër optike etj. dhe në dalje. Shënohet shkurt “Np”. Pajisja që realizon këtë proces quhet “multiplekser” (shkurt shënohet MUX). Network Layer – Shtresa e Rrjetit Procesi i kundërt quhet “demultiplek- sim”. Në modelin OSI (Open System Interconnection) shtresa që krijon Multicast – Shpërndarje shumëdre- lidhjen e rrjetit, përkthen adresat e jtimshe rrjetit, transmeton paketa individuale nëpërmjet tij, dhe përcakton rrugën e Është një formë shpërndarje kalimit të të dhënave quhet shtresa e / transmetimi e sinjalit. Me anë të rrjetit. teknikës “multicast” sinjali (apo paketat respektive të tij në rrjetet me komutim Network facilities – Shërbimet paketë) dërgohet njëkohësisht drejt të (lehtësitë) e Rrjetit gjithë destinacioneve të paracaktuara. Të gjitha llojet e shërbimeve (apo N mundësi të tjera) që ofrohen nga një rrjet për përdoruesit e tij njihen thjesht NAT (Network Address Translation) si lehtësi (shërbime) të rrjetit. Në këtë – Përkthimi i Adresës së Rrjetit koncept mund të përfshihen edhe le- htësitë (shërbimet) që rrjeti ofron për Është një standard në rrjetin in- palët e treta (operatore ose rrjete). ternet që bën të mundur kalimin Kështu psh. mundësia që rrjeti i ofron (përkëthimin) nga një grup adresash abonentëve të vet për të “transferuar Ip në një grup tjetër. Kështu kjo gjë një thirrje” është një lehtësi/shërbim i lejon dhënien e një grupi adresash rrjetit. IP për t’u përdorur brenda një rrjeti të caktuar (LAN) si dhe një grup tjetër NGN (Next Generation Network) adresash për t’u përdorur jashtë këtij – NGN (Rrjeti i Gjeneratës Tjetër) rrjeti. NAT realizon pikërisht kalim- in (përkthimin) e adresave me qëllim NGN përgjithësisht është një term që tregon zhvillimin e rrjetit të teleko- munikacionit, duke u mbështetur pikë N

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 80 SË TELEKOMUNIKACIONIT së pari në strukturën dhe teknologjine alizimi i funksioneve të ndryshëm, të e përdorur për ndërtimin e tij e lid- nevojshëm për të menaxhuar një rrjet hur me aftësitë që ai ka për të trans- si administrimi, kontrolli, konfigurimi, metuar, mbartur dhe përpunuar çdo optimizimi, supervizimi etj., bëhet i lloj shërbimi e informacioni (si zë, të mundur nëpërmjet NMS. NMS është dhëna dhe figurë). Gjithashtu ky rrjet e ndërtuar nga një grup pajisjesh dhe është një rrjet i bazuar në komutimin programesh (hardware + software), të paketë, pra të gjithë llojet e informa- cilat shërbejnë për realizimin e funk- cioneve përpunohen dhe transmeto- sioneve të menaxhimit. hen në bazë të paketave. Node B – Nyja B NIC (Network Interface Card) – Kar- ta e Ndërfaqes së Rrjetit Një nyje B është një term që tregon një stacion bazë (fundor) në rrjetin UMTS (3G). Nyja B është përgjegjëse për të realizuar lidhjen e përdoruesve fun- dorë me rrjetin e lëvizshëm (mobile). Është ekuivalent me stacionin bazë fundor (BTS) të përdorur në rrjetin GSM (2G). Karta e ndërfaqes së rrjetit (NIC) Non–public Network – Rrjetet jo përgjithësisht i referohet një pajisje- Publike je përshtatëse që bën të mundur lidhjen e një terminali (pajisje fundore) Çdo rrjet i përdorur për të realizuar në rrjet. Kështu mund të përmendim komunikimin brenda një organizate / kartën ndërfaqëse që lidh një komp- institucioni / kompanie juter në një element të rrjetit (p.sh. / biznesi etj. quhet rrjet jo publik (ose modem) më anë të një kablloje Ether- privat). Veçoria kryesore e një rrjeti jo net RJ–45. Gjerësisht njihet si karta e publik është se shërbimet e komuni- rrjetit. kimit ofrohen vetëm për personelin që punon brenda organizatës etj. (jo NMS (Network Management Sys- për palë të treta, apo për publikun e tem) – Sistemi i Menaxhimit të Rr- gjerë). Termi përfshin rrjetet e përdoru- jetit ra nga kompanitë private, ndërmarrjet shtetërore, institucioneve qeveritare Me qëllim operimin dhe mirëmba- etj. jtjen në një mënyre sa më efikase të një rrjeti apo elementëve përbërës të NOC (Network Operations Center) – tij përdoret sistemi i menaxhimit. Re- Qendra e Operimit të Rrjetit Me qendër operimi të një rrje- N

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 81 SË TELEKOMUNIKACIONIT ti nënkuptohet pika nga e cila ad- nentëve) ndaj kompanisë (operatorit) ministratorët realizojnë supervizimin, ku ata janë abonuar. Kjo shërben si monitorimin si dhe drejtojnë opera- një rrugë alternative për të treguar sh- cionet e mirëmbajtjes së rrjetit të kallën e kënaqësisë, apo të ankimimit telekomunikacioneve. NC gjithashtu që abonentët kanë për kompaninë. është një qendër e rëndësishme për Gjithashtu shërben edhe si një mjet në të grumbulluar të dhëna të ndryshme vlerësimin e mundësisë së rritjes të të për operimin dhe mirëmbajtjen e rrje- ardhurave të kompanisë. tit. NOC (sistemi hard dhe soft i kësaj qëndre) është e lidhur me platformat e menaxhimit të rrjetit nga ku edhe merr në kohë reale të gjithë informacionin e nevojshëm. Noise – Zhurmë NSS (Network Switching Sub- sys- tem) – Nënsistemi Komutues i Rr- Termi “zhurmë” mund të konsid- jetit erohet si një term që ka mbetur nga praktika audio (zërit). Përgjithë- Nënsistemi Komutues i Rrjetit – sisht në rrjetet e komunikimit zhurma NSS është pjesa qëndrore e nje rrjeti krijohet nga faktorë të jashtëm ose të të telekomunikacioneve të lëvizshme brendshëm dhe shkakton shqetësim dhe kryen komutimin e thirrjeve ndërm- dhe deformime të sinjalit të dobishëm. jet rrjetit të lëvizshëm dhe atij fiks si Zhurmat janë të pranishme si në siste- dhe realizon një sërë funksionesh të met apo rrjetet analoge ashtu edhe në tjera manaxhuese dhe funksionale si ato numerike. psh. për autentikimin (vertetimi), për bazën e të dhënavë të abonenëve etj.. NPLC (National Private Leased Cir- Pjesët kryesore përbërësë të NSS cuits) – Qark Kombëtar Privat me jane: Qëndra komutuese e shërbimit Qira të lëvizshëm (Mobile) – MSC (Mobile Switching Center), Regjistri kryesor i NPLC siguron një lidhje pik më pikë bazës së të dhënave të abonentëve – brenda një vendi. Një operator mund HLR (Home Location Register), Reg- ta vendosë këtë lidhje me mjete të jistri i të dhënave të abonentëve aktivë ndryshme, kabllo bakri, fibra optike, – VLR (Visitor Location Register), apo sisteme mikrovalore. Qëndra e Autentikimit – AuC (Authen- tication Center), etj. NPS (Net Promoter Score) – Niveli i Rrjetit të Përkrahësve NPS është një mjet për matjen e besnikërisë së konsumatorëve (abo- N

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 82 SË TELEKOMUNIKACIONIT Number Portability – Portimi kushte normale pune. (portabiliteti) i Numrit OC (Optical Carrier) – Transportues Mundësia që i ofrohet një abonenti Optik (individ apo biznes) për të mbajtur të njëjtin numër (si dhe llojet e shërbi- Është një standard që përcakton meve) kur ai kalon nga një rrjet te një shpejtësinë (gjerësinë e bandës) e tjetër njihet si “portim”. Shiko “portabil- transmetimit të një sinjali numerik që ity”. realizohet në rrjetet me fibër optike sinkrone (SONET – Synchronous Op- O tical Networking). Shpejtësia bazë (e nivelit me të ulët) e sinjalit në SONET është 51.840 Mbit/s. ODF (Optical Distribution Frame) – Njësia e Shpërndarjes së Linjave Optike (Permutator Optik) Është një pajisje (njësi) pasive ku realizohet grumbullimi dhe shpërndar- ja e fibrave optike. Në gjuhën teknike njihet si permutator optik. OADM (Optical add – drop multi- plexer) – Add – drop Multiplekser Optik (Multipleks rritës – zvogëlues optik) Një pajisje e përdorur në sistemet ODS (On – Demand Service) – Shër- optike, e cila bën të mundur si rrit- bim sipas Kërkesës jen (bashkimin) në nivele më të larta ashtu edhe zvogëlimin (ndarjen/ Në telekomunikacion “shërbim si- zbërthimin) në nivele më të ulëta të pas kërkesës” nënkupton aftësinë që sinjaleve optikë quhet add – drop mul- ka një operator (pajisjet / sistemet tiplekser optik. e rrjetit të operatorit) për të plotësuar një kërkësë që lind nga një përdorues OAM (Operation Administration and Maintenance) – Operim Admin- istrim dhe Mirëmbajtje Tregon operacionet bazë të nev- ojshëm për të mbajtur një rrjet në O

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 83 SË TELEKOMUNIKACIONIT për një shërbim të caktuar. Kërkesa e work) – Rrjet Virtual Privat Jashtë përdoruesit vijohet tek rrjeti me anë të Rrjetit mjeteve (si telefon, modem, kompjuter etj.) që ai ka në përdorim. Realizimi i lidhjeve të përdoruesve të ndryshëm të një VPN me për- ODU (Outdoor Unit) – Njësi e doruesit e një VPN që ndodhen në një Jashtme rrjet tjetër (jo në të njëjtin rrjet) njihet si Off net – VPN. Është pjesë e një sistemi transme- timi mikrovalor që përdoret në rrjetet e OLT (Optical Line Terminal) – Termi- komunikimeve. Kjo njësi përbërëse e nali i Linjës Optike këtij sistemi instalohet jashtë godinës dhe vendoset afër antenës. Lidhet nga OLT është element i rendësishëm njëra anë më antenën dha nga ana i një sistemi komunikimit që bazohet tjetër me njësinë e brendshme (IDU). në teknologjinë e rrjetit me fibra optike pasive (PON – Passive Optical Net- Offnet – National (call) – Thirrje work). Ajo është elementi që realizon Kombëtare Jashtë Rrjetit ndërfaqësimin midis pjesës qendrore (core) të rrjetit me pjesën fundore të tij “Offnet national” janë thirrjet e (përdoruesit ose spliterit) të lidhur më gjeneruara (iniciuara) nga abonentët e fibër optike. një rrjeti drejt rrjeteve të operatorëve të tjerë kombëtarë (që veprojnë bren- O&M (Operation and Mainte- nance) da të njëjtit vend/ shtet). Gjithashtu nji- – Operimi dhe Mirëmbajtja hen edhe si “offnet domestic”. Veprimtaria e kryer nga per- Offnet – lnternational – Thirrje soneli i një kompanie për operimin Ndërkombëtare Jashtë Rrjeti (shfrytëzimin) dhe mirëmbajtjen e tij në gjendje pune njihet thjesht si O&M. Thirrjet e gjeneruara (iniciuara) nga Kjo veprimtari është e shumëllojshme abonentët e një rrjeti drejt rrjeteve të dhe përfshin nga operacionet e thjesh- operatorëve të vendeve (shteteve) të ta (si p.sh. rregullimi i linjës së dëmtuar tjera, njihen si “offnet international”. të një abonenti) deri te operacionet e ndërlikuara (si p.sh. riparimet e siste- Off – net (call) – Thirrje Jashtë meve kompjuterike qendrore të rrjetit). Rrjetit OMC (Operations and Mainte- Ky term përcakton të gjitha thirrjet nance Centre) – Qendra e Operimit që bëhen drejt një rrjeti tjetër (njihen dhe Mirëmbajtjes thjesht “offnet”). Qendra nga e cila drejtohet Off – net – VPN (Virtual Private Net- gjithë veprimtaria për operimin dhe O

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 84 SË TELEKOMUNIKACIONIT mirëmbajtjen njihet si OMC (Operation Rrjetit and Maintenace Center). Kjo qendër është pjesë kryesorë e strukturës së Ky term përcakton të gjitha thirrjet një kompanie dhe përfshin jo vetëm që bëhen brenda të njëjtit rrjet (njihen një personel të kualifikuar por edhe thjesht “onnet”). sisteme dhe pajisje të sofistikuara, të cilat ndihmojnë personelin në real- ONU (Optical Network Unit) – Njësia izimin e detyrave te O&M. Fundore e Rrjetit Optik One way trunk/line – Linjë / ONU (shpesh e quajmë edhe termi- qark Njëdrejtimësh nali i rrjetit optic dhe e shënojmë – ONT (Optical Network Terminal)) është një Një linjë/qark që lidh dy pika (bren- pajisje e cila realizon shndërrimin e da një rrjeti ose midis dy rrjeteve) dhe sinjalit optik në sinjal elektrik në pikën shërben për të mbartur ose vetëm fundorë të rrjetit (dhe të kundërtën). trafikun hyrës ose vetëm atë dalës Një pajisje e tillë mund të shërbejë për quhet “njëdrejtimësh”. një grup përdoruesish ose vetëm për një përdorues (në këtë rast e quajmë On – net – Mobile – Brenda ONT). Rrjetit të Lëvizshëm (mobile) ONT (Optical Network Termi- na- Thirrjet (trafiku) e realizuara brenda tion) – Terminal i rrjetit optik një rrjeti të lëvizshëm quhen “on net”. Pajisja terminale e rrjetit PON, e cila On – net – VPN (Virtual Private Net- shërben për të lidhur një përdorues. work) – Rrjet Virtual Privat Brenda Kjo me qëllim për ti ofruar përdoruesit Rrjetit shërbimet e kërkuara nëpërmjet rrje- tit me fibra optike pasive (PON). Pra Realizimi i lidhjeve të përdorueseve ONT është rasti kur ONU i shërben të ndryshëm të VPN– ëve, të cilët vetëm një përdoruesi normal të bizne- shërbehen nga rrjeti i të njëjtit operator sit. njihet si On net–VPN. OPAC (Optical Attached Cable) Onnet CUG (On – net Close User – Fibër Optike e Shtrirë në Linjat Group) – Grup Përdoruesish Vetëm Ajrore të Energjisë Elektrike Brenda Rrjetit OPAC është një mënyrë e përdorim- Është një grup përdoruesish i de- it të linjave ajrore të tensionit të lartë dikuar për të realizuar thirrje vetëm (të energjisë elektrike) për shtrirjen brenda rrjetit. e fibrave optike. Në këtë zgjidhje fi- bra optike i bashkëngjitet përcjellësit On–net (call) – Thirrje Brenda të tensionit të lartë duke e varur, ose O

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 85 SË TELEKOMUNIKACIONIT duke e përdredhur kabllon e fibrës op- Fibra optike është një strukturë (një tike në këtë përcjellës. fill me diametër të rendit ~125 µm) e ndërtuar me bazë silici (xhami) mbi të OPEX (Operational Expenditures) – cilën realizohet përhapja (transmetimi) Shpenzimet Operative e drejtuar e sinjalit të dritës. Përdorimi i fibrës optike bëri të mundur sigurim- Janë shpenzimeve që një kompani in e transmetimit të informacionit me bën për të realizuar funksionimin. shpejtësi shumë herë më të madhe se OPGW (Optical Ground Wire) sys- ajo e realizuar me mjediset tradiciona- tem – Sistemi me Fibër Optike në le (bakër, mikrovalë). Një sinjal elektrik Linjat Ajrore të Tensionit të Lartë. për t’u transmetuar në fibër konverto- het në sinjal optik dhe anasjelltas. Përdorimi i linjave ajrorë të en- ergjisë elektrike të tensionit të lartë Optical Carrier Transmission Rates për të realizuar komunikimin me anë – Nivelet e Shpejtësisë në Trans- të fibrave optike njihet edhe si “OPGW portuesin Optik – Optical Ground Wire”. Ky përcaktim lidhet me faktin se kjo teknikë përdor Nivelet e transmetimit shënohen me përcjellësin e tokës së linjës elektrike OC (Optical Carrier) dhe janë të or- ajrorë për të vendosur komunikim- ganizuar si shumëfisha të shpejtësisë in me fibër (pra ky përcjellës ka dy bazë (niveli më i ulët) që shënohet funksione: atë të tokëzimit dhe atë të OC1 dhe është e barabartë me 51.840 komunikimit). Zakonisht fibra optike Mbit/s. Nivelet më të larta janë të ren- vendoset në qendër të këtij përcjellësi. dit OC – n = nx51, 840 mbps. Kështu kemi: OC – 3 = 155.52 Mbit/s Optical Fibre (fiber optic) (ekuivalente me STM1); OC – 12 = – Fibra Optike 622.08Mbit/s (ekuivalente me STM4), etj. OS (Open Source) – Burim i Hapur Përgjithësisht tregon programe kompjuterike të cilët janë të hapur për O

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 86 SË TELEKOMUNIKACIONIT t’u përdorur nga cilido përdorues pa pajisjet e saj të tilla si telefonat e pagesë. zgjuar (smartphone), iPod, tabletat dhe Apple TV. Edhe versionet e iOS OS – (Operating System) janë përmirësuar ndër vite. – Sistemi Operativ » Linux: Linux është një sistem Është një program kompjuterik operativ kompjuterik pa pagesë dhe (software) që mundëson komunikimin i hapur për zhvillimin dhe shpërn- mes pjesës fizike të kompjuterit (hard- darjen e programeve kompjuterike ware) dhe asaj jo fizike (software). (software). Sistemi operativ është komponenti kryesor i një kompjuteri. Aplikacionet e » Ubuntu: Ubuntu është një sistem ndryshme zakonisht kanë nevojë për operativ Linux i bazuar në software një sistem operativ për të funksionuar. pa pagesë dhe e ka marrë em- Sistemet operative janë prezente po- rin nga filozofia afrikano – jugore thuajse në çdo pajisje e cila përdor një ubuntu (që do të thotë “human- “kompjuter” për të realizuar funksionet izëm”) e që përkthehet zakonisht si respektive – duke filluar nga telefonat “humanizëm ndaj të tjerëve”. etj. celularë, video lojërat, super komp- juterët, serverët e rrjetit etj. OSI model (Open Systems Intercon- nection model) – Modeli i Sisteme Nga sistemet operative më popullorë të Hapura të Komunikimit mund të përmendim: Modeli OSI është një model koncep- » Microsoft Windows: Microsoft tual për të standardizuar funksionet e Windows është një seri sistemesh brendshme për një rrjet komunikimi, operative të ndërfaqes grafike, të duke u bazuar në shtresa. Ky model zhvilluara dhe tregtuara nga Mic- arkitekturor është i përbërë nga shtatë rosoft. Microsoft Windows dominon shtresa dhe është krijuar nga organi- tregun botëror të kompjuterëve zata ndërkombëtare e standardizimit personalë, duke tejkaluar edhe (ISO – International Organization for sistemin operativ Mac OS, i cili ishte Standardization). futur në treg në vitin 1984. OSI model layers – Shtresat e »Android: Android është sistemi Modelit OSI operativ nga Linux për pajisjet specifike sitelefonat e zgjuar (smart- Shtresat e modelit OSI janë shtatë, phone) dhe tabletat. Versionet An- konkretisht si më poshtë: droid janë përmirësuar ndër vite. 1. Shtresa fizike »iOS: iOS është sistemi operativ i krijuar nga kompania “Apple” për 2. Shtresa e të dhënave O

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 87 SË TELEKOMUNIKACIONIT 3. Shtresa e rrjetit Drejtuar Jashtë (thirrje dalëse) 4. Shtresa e transportit 5. Shtresa e seksionit Një thirrje e gjeneruar (iniciuar) nga 6. Shtresa e prezantimit një agjent (punonjës) i qendrës së 7. Shtresa e aplikimit shërbimit të abonentit (Call Center) drejt një abonenti të rrjetit quhet “out- bound”. Thirrje të tilla mund të jenë për shpjegime dhe ndihmë, për telemar- keting, për verifikime etj. Outgoing – Thirrje Dalëse Termi “dalës” i referohet një thir- rjeje që del nga një rrjet për një rrjet tjetër (dhe lidhet zakonisht me trafikun dalës). Gjithashtu përdoret edhe për të treguar linjat apo qarqet që mbartin këto thirrje nga një rrjet te tjetri. Termi “dalës” i referohet edhe një përdoruesi dhe lidhet me trafikun (apo linjat) që ai gjeneron drejt të tjerëve. OSS (Operation Systems Support) Outgoing Call – Thirrje Dalëse – Mbështetës të Sistemeve Opera- tive Me thirrje dalëse nënkuptojmë një thirrje (p.sh. telefonike, etj.) e cila del Të gjithë programet (software) e nga rrjeti (ose një abonent i tij) dhe që prapavijës të përdorura për konfigurim, terminohet / hyn te një rrjet tjetër (ose ekzekutim, menaxhim defektesh, llog- abonent i tij). arish dhe sigurie quhen mbështetës (suport) të sistemeve operative. Outgoing Message – Mesazh Dalës OTA (Over the Air) – Lidhje Nëpërmjet Ajrit Me mesazh dalës nënkuptojmë një mesazh (p.sh. SMS, MMS, etj.) i cili Ky është një term që përdoret gjenerohet nga rrjeti (ose një abonent gjerësisht për të treguar shërbimet, të i tij) dhe që terminohet/hyn te një rrjet cilat mund të realizohen (aksesohen) tjetër (ose abonenti i tij). nëpërmjet telefonit celular pa qenë nevoja e përdorimit të një USB–je apo Outgoing Traffic – Trafik Dalës të lidhjes Bluetooth lokale. Outbound (call) – Thirrje e Me trafik dalës nënkuptojmë trafi- O

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 88 SË TELEKOMUNIKACIONIT kun (p.sh. telefonik, të dhëna etj.) e Është një mënyrë implementimi gjeneruar nga një rrjet (ose abonent i (zbatimi) e aksesit të shumëfishtë me tij) dhe që terminohet / hyn te një rrjet ndarje kodi (CDMA), ku sinjali para tjetër (ose abonent i tij). se të transmetohet shpërndahet në një zonë të gjerë të spektrit përmes Outgoing Trunk / Line – Qark / përdorimit të kodit të përdoruesit. linjë Dalës/e Veçoria e kësaj mënyre është së ko- det e përdoruesve zgjidhen me kujdes Me qark / linjë dalës / e tregohet një në mënyrë që të jenë ortogonalë me rrugë lidhëse që fillon nga rrjet jonë njëri – tjetrin. dhe përfundon te një rrjet tjetër. Ky qark/linjë shërben për të mbartur trafi- OXC (Optical Cross Connect) kun që gjenerohet në rrjetin tonë dhe – Kryqëzues i Lidhjeve Optike terminohet në rrjetin tjetër. Kjo gjë vlen edhe për linjën e abonentit. OXC (shpesh e quajmë “optik kro- skonekshën”) është një pajisje e cila Outdoor Coverage (mobile) – Mbu- përdoret në rrjetet me fibra optike të limi i Ambienteve të Jashtme telekomunikacioneve me qëllim real- izimin e komutimit dhe shpërndarjes Me mbulim të jashtëm kupto- së sinjalit optik në drejtimet e kërkuara. jmë prezencën e sinjalit të rrjetit të lëvizshëm (referuar një fuqie të cak- P tuar të sinjalit) në ambiente të hapura (jashtë godinave). P2P (Peer – to – Peer) – P2P Outside plant – Pjesa e P2P është një model i decentral- Jashtme e Rrjetit izuar komunikimi, ku secila palë ka të njëjtat atribute / aftësi më palën tjetër Në telekomunikacioneve me dhe secila palë mund të iniciojë një se- “pjesë të jashtme të rrjetit” përfshihet sion komunikimi. gjithe pjesa kabllore si dhe infrastruk- tura respektive (si tubacionet, kabi- PABX (Private Automatic Branch netet, kullat, shtyllat, pusetat etj.) si Exchange) – PABX (Cen- tral Privat dhe çdo element tjeter i vendosur ne Telefonik Automatik) këtë pjesë të rrjetit (si psh. përsëritsat, spliterat etj.). Kjo pjesë rrjeti shtrihet PABX është një central telefonik nga qendrat e komutimit deri tek ab- automatik privat (jo publik) i destinuar onenti fundor. për t’u përdorur në realizimin e komu- nikimeve në kompani, biznese, insti- OVSF (Orthogonal Variable Spread- tucione etj.. Fillimisht këta centrale ing Factor) – Faktor i Shpërndarjes Variabël Ortogonale O

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 89 SË TELEKOMUNIKACIONIT njiheshin si centrale private telefonike Ky modulim është pjesë e procesit të PBX (Private Branch Exchange) dhe realizimit të modulimit me kodim të im- kërkonin prezencën e operatorëve për pulseve (PCM). realizimin e komunikimit. PBX (Private Branch Exchange) Paging Service – Shërbim për – PBX (Central Telefonik Privat) Njoftim (pejxher) Shiko “PABX”. Një shërbim që lejon transmetimin e njoftimeve (lajmërimeve) nëpërmjet Packet – Paketa sinjalit radio. Përgjithësisht ky sistem bazohet në transmetimin thjesht të Një paketë është njësia bazë e të sinjaleve të lajmërimit (psh.një ton dhënave që transmetohet nga një pikë / zile) ose mesazheve të shkruara. Pa- (origjine) në një pikë tjetër (destina- jisjet marrëse janë të vogla dhe porta- cion) në rrjetin internet ose në çdo tive. Ky lloj shërbimi u përhap në vitet rrjet tjetër me bazë komutimin paketë. ’80 të shekullit të kaluar, por nuk pati Paketa përmban një pjesë (të vogël) një zhvillim të madh dhe kryesisht u të informacionit që do të transmetohet. përdor nga biznese, spitale, instituci- Gjithë informacioni është i përbërë one, qendra tregtarë etj. nga një sasi e madhe paketash të cilat udhëtojnë të shkëputura nga njëra– Patch Cable – Kabllo Bashkuese tjetra dhe rimblidhen në pikën fundore (lidhëse) (destinacion). Është një kabllo UTP (ose tip tjetër), Packet – switched data transmis- më një gjatësi të caktuar (nga disa dh- sion – Transmetimi i të Dhënave me jetra cm. deri në disa metra) i cili ka në Komutim Paketë. të dy anët e tij konektor lidhës (mash- kull) RJ45. Ky kabllo shërben për të Tregon transmetimin e të dhënave lidhur dy priza (jack) me njëra tjetrën. në rrjetet / sistemet respektivë sipas Zakonisht “patch cable” (njihet edhe si parimit të ndarjes së informacionit në patch cord) shërben për të lidhur portat paketë (pra me anë të rrjeteve me e “patch paneleve – paneleve lidhës” komutim paketë). me njëra tjetrën, ose kompjuterin më portën e komutuesit (switch). PAM (Pulse Amplitude Mod- ulation) – Modulimi Impulsiv i Amplitudës Është një mënyrë modulimi, e cila realizon vendosjen në mënyre pe- riodike të impulseve për të treguar madhësinë e amplitudës së sinjalit. P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 90 SË TELEKOMUNIKACIONIT Patch Panel – Panel Bashkues PCH (Paging Channel) – Kanal (lidhës) për Shkëmbim Lajmërimesh (njof- timesh) Eshtë një strukture që ka të insta- luara një numer prizash (jacks) RJ45, Kanali radio, i cili i vendosej një për- duke krijuar kështu panelin bash- doruesi në dispozicion për të shkëm- kues. Këta panele zakonisht mbajnë byer lajmërime (me tone/zile ose me 12, 24, 48 ose 96 porta (jacks RJ45) germa). dhe shërbejnë për të terminuar kabllot e një rrjeti (psh. LAN) si dhe për të PC (Personal Computer) – Kompjut- mundësuar lidhjen (crossconnect – er Personal kroskonektimin) e rrjetit me portat e komutatorit (switch). Nënkupton një pajisje kompjuterike (hardware dhe software) e destinuar Pay Phone – Telefon me për përdorim personal. Ajo është e Pagesë përbëre nga dy pjesë kryesore, njësia qendrore dhe ekrani. Është një telefon public i cili operon me anë të monedhave, me anë të PCM (Pulse Code Modulation) kartave të kreditit dhe të debitit, ose – Modulim Impulsiv i Koduar me karat telefonike (karta të parapa- guara). Ky telefon vendoset ne vende Është një mënyrë modulimi e për- publike (në ambjent të hapura ose dorur në teknikën e multipleksimit me kabina) dhe është i aksesushëm nga ndarje në kohë – TDM (Time division gjithë publiku për të realizuar thirr- Multipleksing). PCM është një nga je telefonike. Njohen edhe si kartfon metodat themelore të konvertimit të (cardphone). sinjalit analog në sinjal numerik (dig- ital). Thelbi i kësaj mënyre qëndron në vendosjen e një serie bite–sh për P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 91 SË TELEKOMUNIKACIONIT të treguar madhësinë e sinjalit në një PCU (Packet Control Unit) – Njësia moment të caktuar. Kjo madhësi “lexo- e ontrollit të Paketës het” në mënyre periodike dhe në vazh- dim vlerat e lexuara dhe kodura orga- Është një element i rrjeteve nu- nizohet në një varg “0” e “1” (sipas një merikë të komunikimit që funksionojnë formati të caktuar) dhe transmetohen në bazë të teknikës së komutimit pa- në mënyrë periodike gjatë një inter- ketë. Është element përbërës në rrje- vali të vogël kohor. Formati standard tin GPRS/UMTS. dhe shpejtësia e transmetimit për një kanal zanor sipas kësaj teknike është PDA (Personal Digital Assistant) – 64kbit/s. Ndihmësi Personal Numerik PCMCIA (Personal Computer Mem- Është një pajisje numerike e pajisur ory Card Interface Associa- tion) – me ekran dhe memorie, e cila shërben Organizata për Ndërfaqen e Kartës kryesisht për të vendosur të dhëna të së Memories të Komp- juterit Per- ndryshme që nevojiten gjatë aktivite- sonal tit të një personi (në zyrë ose jashtë saj). Përgjithësisht është e pajisur me Organi përgjegjës që përcakton aftësi sinjalizuese (njoftuese) për të standardet dhe formatet për kartat e kujtuar një veprim që është planifikuar memorieve në kompjuterët personale të kryhet. si dhe në pajisjet e tjera ndihmëse quhet PCMCIA. Tashmë është ak- PDC (Personal Digital Communi- tive edhe ne kartat e telefonave të cations) – Komunikimet Numerike lëvizshëm (celularë). Personale PCS 1900 (Personal Commu- nica- Një teknologji numerike e komuniki- tions Systems 1900MHz) – Sistemet meve të lëvizshme, cila është aplikuar Personale të komuniki- meve në në Japoni (njihet edhe si JDC – Japa- brezin 1900 MHz nese Digital Celular). Përfaqëson një standard japonez që punonte në ban- Sistemi GSM 1900 fillimisht është dat e frekuencave 800 MHz, 900 MHz, përdorur ne SHBA dhe është njohur dhe 1400 MHz. më emrin PCS 1900. P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 92 SË TELEKOMUNIKACIONIT PDU (Protocol Data Unit) – Njësia e këtë rrjet çdo terminali fiks, apo të të Dhënave të Protokollit lëvizshëm (ose mobil) i ofrohen leht- esitë e komunikimit pavarësisht nga Në rrjetet e telekomunikacioneve vëndndodhja gjeografike. me PDU kuptojmë informacionin që dërgohet në rrjet si një njësi e cila Physical Layer – Shtresa Fizike mund të përmbajë të dhëna të kontrol- lit (si p.sh. adresaetj. ) ose të dhëna të Në modelin OSI (Open System In- përdoruesit. terconnection) shtresa fizike është shtresa bazë e tij, e cila realizon lidhjet Penetration – Penetrim (ose den- fizike në rrjet. Konsiderohet si shtresa sitet) ku fillon, ku përcaktohet drejtimi si dhe ku përfundon rrjedha e sinjalit. Penetrimi (njihet edhe si densiteti) është një tregues bazë i rrjeteve të PIN (Personal Identifier Number) komunikimit dhe jep sasinë e linjave – Numri Personal Identifikues apo abonentëve për 100 banorë. Ky tregues zakonisht jepet në përqindje, Një numër, zakonisht me katër kështu p.sh. me penetrim 25% të një shifra që duhet futur në një telefon të shërbimi (psh. telefoni) kuptojmë se lëvizshëm (celular) për ta aktivizuar për çdo 100 banorë 25% e tyre gëzo- atë. Ky kod është një masë paranda- jnë apo përdorin shërbimin e ofruar luese ndaj përdorimit të paautorizuar nga një operator. Ky tregues mund të telefonit. Mund ta përcaktojmë edhe ti referohet telefonave (fiks apo të si një fjalë kalim (password) që bën të lëvizshëm, përdorueseve të internetit, mundur lidhjen e telefonit me rrjetin. të kompjuterëve, etj.) kundrejt popull- sisë (apo numrit të familjeve). Pixel – Piksel Personal Communications Sys- Piksel është një fjalë që vjen nga tems or Services – Shërbimet ose “element i figurës – picture element” Sistemet e Komunikimit Personal dhe është njësia bazë që tregon një shkallë të caktuar në programimin e PCS (Personal Communication ngjyrave në ekranin e një kompjuteri System) është një shërbim telefonik ose pajisje tjetër numerike. Piksel–i pa tel (i ngjashëm me shërbimin tele- ka më shumë një kuptim logjik se sa fonik celular), por që është i fokusuar një kuptim fizik. Përmasat e fizike të në shërbimin personal të përdoruesit një piksel–i varen nga shkalla e rezo- si dhe në rritjen e mundësisë së lucionit (zbërthimit) që ju vendosni lëvizshmërisë se tij. Njësoj si shërbimi në një ekran apo pajisje. Në rast se celular, edhe PCS kërkon një numer është vendosur shkalla maksimale e antenash (stacionesh) për të mbuluar rezolucionit kjo nënkupton që përma- një zonë të caktuar. Duke shfrytëzuar sat fizike të piksel–it janë të njëjta më P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 93 SË TELEKOMUNIKACIONIT përmasat e pikës (dot pitch) që ekrani dhe horizontal) në të njëjtin ambient ka (pra të njësisë / vlerës së përcaktu- dhe me të njëjtën shpejtësi. Në realitet ar nga teknologjia e prodhimit). Dhe e kemi diferenca në shpejtësi për shkak kundërta piksel–i do të jetë më i madh se vetë ambienti ku transmetohet nuk se pika e ekranit kur shkalla e rezolu- është perfekt. cionit do të jetë vendosur më e vogël se maksimalja. Kjo është arsyeja që POC (Point of Concentration) termi piksel–i përdoret më shume se – Pika e Përqendrimit pika (dot). Pika e përqendrimit (ose e koncen- Plesiochronous Digital Hierarchy trimit) është pika ku grumbullohen lin- (PDH) – Hierarkia Numerike Pothu- jat ose trafiku i një rrjeti ose e një ajse Sinkrone pjese të tij. Nga pikëpamja teknike një pikë përqendrimi mund të jetë një Hierarkia numerike (dixhitale) poth- pajisje e thjeshtë e grumbullimit të lin- uajse sinkrone është një teknologji e jave fizike, ose një pajisje e teknolog- përdorur në rrjetet e transmetimit të jisë së lartë si p.sh. një router, sistem telekomunikacionit për të transportuar komutimi (central etj.). sasi të mëdha të dhënash nëpërmjet sistemeve me fibrat optike dhe mikrov- PoE (Power over Ethernet) – Fur- alë. nizimi me Energji Elektrike me anë të Kabllit Ethernet PLMN (Public Land Mobile Network) – Rrjeti Publik Tokësor i Lëvizshëm Një teknologji e cila lejon furnizimin (mobil) me energji elektrike të një pajisje apo sistemi, duke përdorur të njëjtën Rrjetet e telekomunikacioneve të kabllo që përdoret për transmetimin e lëvizshme (celulare/mobile), të cilat të dhënave (atë të lidhjes ethernet) nji- sigurojnë shërbimet e lëvizshme het si PoE (pra pajisja nuk ka nevojë quhen rrjete publike tokësore të për një kabllo ushqimi të veçantë). lëvizshme. Të tillë rrjete janë GSM (2G), 3G, 4G etj. Ky përcaktim shër- ben për ti dalluar ata nga rrjetet e tjerë si p.sh. rrjetet satelitore. PMD (Polarization – mode disper- sion) – Shpërndarje me Modalitet të Polarizuar PMD është një formë e shpërn- darjes modale ku rezja e dritës lëviz me dy polarizime të ndryshme (vertikal P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 94 SË TELEKOMUNIKACIONIT Polarization – Polarizim Me pikë prezence kuptohet një “pikë” (qëndër) e cila bën të mundur Polarizim (shpesh e quajmë edhe lidhjen/aksesimin me pjesë të tjera të polarizim i valës) është një shpreh- rrjetit ose me rrjete të tjera. Fizikisht je që tregon drejtimin fluksit elektrik një PoP mund të vendoset në hapësir- në një fushë elektromagnetike. Pra, at që ka vet operatori ose në ambiente është një veti e valëve, të cilat mund të tjera jashtë tij. Një PoP synon jo të luhaten në më shumë se një dre- vetëm të fuqizojë rrjetin e vetë opera- jtim. Nga pikëpamja e transmetimit torit në pjesën ku ai është prezent, por në rrjetet e komunikimit përgjithësisht të krijojë lehtësi për ofrim shërbimesh përdoren polarizimet vertikal ose hori- edhe në pjesët ku ai nuk është prez- zontal (ose të dyja njëkohësisht). ent. Për këtë operatorët e telekomu- nikacioneve vendosin PoP–et e tyre Pole – Shtyllë edhe në vende të tjera ku nuk janë prezent me rrjet. Nga pikëpamja e Është një element i strukturës së ndërtimit një PoP mund të jetë thjesht rrjetit të telekomunikacioneve që një router ose një grup pajisjesh, të përdoret si për vendosjen e kabllove cilat janë të lidhura më rrjetin e opera- ajrorë (bakër ose fibër optike) ashtu torit që e ka vendosur këtë PoP. edhe antena. Shtylla në vrësi të desti- nacionit të përdorimit mund të jetë prej Population Coverage (mobile) druri, betoni, metalike ose materiali – Popullsia e Mbuluar (me shërbi- plastik. min e lëvizshëm) PON (Passive Optical Përqindja e banorëve (kundrejt to- Network) – Rrjeti Optik Pasiv talit) të cilëve ju ofrohet mundësia e përdorimit të shërbimeve të teleko- Një rrjet transmetimi që mbështetet munikacioneve të lëvizshme, nga ana në fibrat optike, por që nuk përmban e rrjetit të një operatori, quhet thjesht elementë aktive (elementë/pajisje “popullsia e mbuluar”. elektronike aktive) në gjithë shtrirjen e tyre (pra midis pajisjeve qendrore Portability – Portim deri në pajisjet terminale (p.sh. të përdoruesit). Një rrjet i tillë synon eli- Portimi është procesi i kalimit të një minimin e nyjave aktive gjatë rrugës abonenti nga një rrjet në një rrjet tjetër. (nyje këto që kërkojnë furnizim me Në këtë proces kalimi, abonenti ruan energji elektrike) si dhe optimizmin e të pandryshuar numrin e tij. Kjo është shfrytëzimit të fibrave (me anë të split- e vlefshme për abonentët e rrjeteve erave). fikse dhe e atyre të lëvizshme (mo- bile) si për ata me parapagim ashtu PoP (Point of Presence) – Pika e edhe ata me pas – pagim. Shiko edhe Prezencës P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 95 SË TELEKOMUNIKACIONIT “number portability”. (marrëveshje) midis ofruesit të shër- bimit dhe përdoruesit të tyre. Pas – Portal – Portal pagimi realizohet në bazë të faturës së gjeneruar nga op- eratori dhe za- Përgjithësisht tregon një nyje qën- konisht bëhet një herë në muaj. drore të aksesushme nga përdoruesit për të parë përmbajtjen, për të marrë Postpaid Connection Charge informacionin e nevojshëm ose për të – Pagesa e Lidhjes për Abonentët kryer një veprim të caktuar në të gjitha Celularë me Pas – pagim link– et (faqet www) të kategorive të ndryshme që bëjnë pjesë në këtë nyje. Është një tarifë fillestare që pa- Portalet mund të përshtaten sipas guhet vetëm një herë në momentin e kërkesave të përdoruesit (siç është abonimit (për abonentët e rinj me pas rasti me faqet e blerjeve në internet, – pagim, me kontratë). si Amazon etj.), për t’u ofruar atyre përmbajtje të personalizuar. Postpaid Subscriber – Abonent me Pas – pagim Port In – Portoj Brenda Rrjetit Abonenti me paspagim (njihen edhe si abonentë me kontratë) quhet Kur në ne rrjetin e një operatori vjen një abonent, i cili fillimisht merr dhe një abonent nga një rrjet tjetër kemi të përdor shërbimet e ofruara dhe i pa- bëjmë me procesin “Port In”. Ky pro- guan ato më vonë (zakonisht në fund ces është i vlefshëm si për rrjetet fikse të çdo muajit). Pagesat për shërbimet ashtu edhe ato të lëvizshme (mobile). e përdoruara bazohet në kontratën e lidhur midis tij dhe operatorit që of- Port Out – Portoj Jashtë Rrjetit ron shërbimet. Ky tip abonenti mund të shihet edhe si e kundërta e atij me Kur nga rrjeti i një operatori largo- parapagim. het një abonent dhe kalon në një rr- jet tjetër kemi të bëjmë me procesin POTS (Plain Old Telephone Service) “Port Out”. Ky proces është i vlefshëm – Shërbim i Thjeshtë Telefonik si për rrjetet fikse ashtu edhe ato të lëvizshme (mobile). Shërbim telefonik analog standard që ofrohet nga rrjeti komutimit tele- Postpaid (Contract) – Pas – fonik publik (PSTN – Public Switching pagim ose Me Kontratë Telephone Network) njihet si POTS (shërbimi i thjeshtë ose i vjetër tele- Një formë pagese ku fillimisht shër- fonik). Ky lloj shërbimi telefonik përdor bimet përdoren dhe pastaj pa- guhen një gjerësi bande analoge prej ~4 KHz quhet “pas – pagim”. Zakon- isht këto (300Hz – 3, 400Hz) marrëdhënie bazohen në një kontratë P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 96 SË TELEKOMUNIKACIONIT PP (Payback Period) – Periudha e të saj). Për këtë kategori abonentësh Kthimit të Shpenzimit nuk gjenerohet fature. Periudha kohore e nevojshme për Prepaid Connection Charge – Pag- të realizuar kthimin e një investimit, esa e Lidhjes për Abonentët me pra për të “shlyer” shumën e investimit Parapagim fillestar quhet “Payback Period”. Është një tarifë, e cila paguhet PPP (Point to Point Protocol) – Pro- vetëm një herë në momentin e lidhjes tokolli Pikë më Pikë. / abonimit (për abonentët me para- pagim). Në varësi të politikave tarifore Një protokoll i përdorur për real- të operatorit që ofron shërbimin, kjo izimin e lidhjeve të drejtpërdrejta midis tarifë është e ndryshme dhe nuk ka nyjave të një rrjeti, me qëllim shkëmbi- lidhje me depozitën që abonenti ngar- min e të dhëna midis tyre. kon për të realizuar komunikimin. PPPoE(Point–to–PointProtocol Prepaid Subscriber – Abonent me over Ethernet) – Protokolli Pikë më Parapagesë Pikë mbi Ethernet Përdoruesit e shërbimeve të tele- PPPoE është një protokoll i për- komunikacioneve (por jo vetëm), të dorur nga abonentët për realizimin e cilët bëjnë pagesën më përpara se lidhjes më internetin, duke shfrytëzuar ti përdorin ato quhen abonentë me lidhjen ethernet. Zakonisht përdoret parapagesë. Zakonisht ata blejnë në realizimin e lidhjes me internetin paraprakisht shërbime me një çmim bazuar në teknikën xDSL (si ADSL të caktuar me anë të një krediti të etj.) parapaguar në llogarinë e tyre, (llog- ari kjo që mund ta rimbushin në çdo Prepaid – Parapagesë kohë dhe sipas nevojës). Është më e zakonshme për rrjetet e telekomunika- Një mënyra pagese, e cila kërkon cioneve të lëvizshme (mobile). bërjen e pagesës para se të fillojë të përdoret një shërbim quhet “para- Presentation Layer – Shtresa e pagesë”. Është një formë pagese ku Prezantimit përdorimi i shërbimeve kushtëzohet me gjendjen e llogarisë së abonentit. Është një nga shtresat e modelit Llogaria ku ruhet pagesa paraprake OSI. Kjo shtresë i lejon bartësit dhe mund të rimbushet sipas nevojës në aplikacioneve të përdorin një gjuhë të çdo kohë. Gjithashtu duhet të thekso- përbashkët në komunikim, si dhe bën het se kjo mënyrë pagese nuk përf- ngjeshjen, riformatimin dhe kodimin e shin detyrime, apo shpenzime të tjera të dhënave. për të ardhmen (ose gjatë përdorimit P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 97 SË TELEKOMUNIKACIONIT Privat Network – Rrjet Privat kompjuterin ose një terminal të tij) mund të jetë ne dy forma; e jashtëme Rrjet privat në telekomunikacion dhe e brendshme (kjo nga këndvësh- nënkupton një rrjet (pavarësisht nga trimi i rrjetit ku ështe lidhur përdorue- shtrirja), i cili është menduar të për- si). Një adresë e jashtme është adre- doret për realizimin e komunikimeve sa IP që përfaqëson lidhjen me rrjetin midis një grupi të caktuar personash internet, pra adresa që njihet nga të (pjesëtare) që i përkasin të njëjtit in- tjerët. Ndërsa një adresë tjetër që stitucion, kompani, organizatë etj. Pra përdoret në rrjetin e brendshëm dhe është një rrjet i cili nuk ofron shërbimet përcaktohet nga router–i tek i cili është për palë të treta ose për publikun. Shi- lidhur përdoruesi quhet “adresa IP pri- ko edhe “Rrjet jo Publik”. vate”. Gjithashtu theksojmë se adresa IP private nuk mund routohet drejt el- Primary Network – Rrjet ementet përbëres të rrjetit internet. Ka Primar disa seri të përcaktuara të adresave IP të cilat janë dedikuar për përdorim Rrjet primar apo rrjeti i parë i refero- privat, zakonisht ato janë në zonën het përgjithësisht pjesës së rrjetit 192.168.*.*. Zakonisht adresat private kabllor urban që shtrihet nga sistemet përcaktohen nga administrator i rrjetit qendrore deri tek kabinetet kryesore të brendshëm ose nga vet router–i ku të shpërndarjes se këtij rrjeti. Zakon- janë lidhur përdoruesit. isht është i ndërtuar me kabllo me kapacitet të madh (mbi 200 linja) dhe Product Life Cycle – Cikli i shtrihet në tubacionet e infrastrukturës Jetës së Produktit nëntokësore të rrjetit urban/lokal. Shi- ko “trunk cable”. Periudha që fillon me specifikimet fillestare të produktit dhe përfundon Privat Circuit – Qark Privat me daljen e produktit nga tregu quhet “product life cycle”. Cikli i jetës të një Qark privat nënkupton një linjë produktit është i përbërë nga faza lidhëse (qark) të vendosur në dis- të ndryshme, duke përfshirë kërkimin pozicion të një klienti për t’u përdorur shkencor, zhvillimin, prodhimin, për- nga ky i fundit për një shërbim tele- dorimin, pjekurinë, rënien dhe daljen komunikacioni (telefoni, data, video, nga skena. internet) në bazë të një pagese mujo- re. Njihet edhe si linjë me qira (shiko Profit – Fitimi “leased line”). Fitimi është pjesa e mbetur pasi Privat IP address – Adresa IP Pri- zbriten nga e ardhura të gjitha shpen- vate zimet. Fitimi ështwë elementi bazë mbi të cilën llogariten taksat si dhe Adresat IP për një përdorues (për dividendi. Është njëkohësisht treguesi P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 98 SË TELEKOMUNIKACIONIT bazë i suksesit të një kompanie. Dallo- macionin) në paketa të veçanta me ID jmë dy lloje fitimi: fitimi neto (net profit) të përcaktuara para se ti transmetojë dhe fitimi bruto (gross profit). dhe pastaj i grupon ato përsëri bash- kë. Është një parim themelor i rrjeteve Protocol – Protokoll IP. Në telekomunikacion protokolli PSN (Packet Switching Net- work) – nënkupton një grup rregullash që Rrjeti me Komutim Paketë përdoren për të vendosur komunikim- in midis dy ose shume nyjave të një Një rrjet që transporton informacion rrjeti. Gjithashtu është e vlefshme si duke shpërndarë rrjedhën e informa- për rastet e komunikimit rrjet – për- cionit në “paketa” numerike (me adre- dorues ashtu edhe rrjet – rrjet. sa plotësisht të përcaktuara), të cilat transmetohen në mënyrë të pavarur Proxy – Ndërmjetës dhe më pas rimblidhen më sekuencën e duhur në destinacion përkatës për të “Proxy” është një mekanizëm me rikrijuar informacionin fillestar njihet si anë të së cilit një sistem vepron në rrjeti me komutim paketë. vend të një sistemi tjetër, kjo në përgjigje të kërkesave të protokollit. PS (Packet Switch) – Komutim Paketë PTN (Packet Transport Network) – Rrjeti i Transportit Paketë Tregon mënyrën (është një teknikë) e realizimit të një komunikimi duke u Rrjeti i transportit (transmetimit) me mbështetur në teknologjinë e komuti- bazë paketën është një rrjet ku infor- mit paketë. Në këtë rast për vendosjen macioni (zë, të dhëna apo figurë) që ë një lidhje nuk komutohen qarqet si mbartet është i organizuar në paketa, në rastin e rrjeteve me komutim qarku, të cilat lëvizin të pavarura nga njëra por thjesht komutohen paketat me tjetra dhe rigrumbullohen në destina- synim dërgimin e tyre në destinacionin cion respektiv për të rikrijuar informa- e kërkuar. cionin fillestar (të origjinës). PSDN (Public Switched Data Net- PS (Packet Switching) – Komutim work) – Rrjeti Publik i Komuti- mit Paketë të të Dhënave Është një teknikë e cila nuk shfrytë- Është rrjeti i cili realizon transme- zon kanale permanentë për të real- timin / përpunimin e të dhënave midis izuar lidhjet (ashtu si veprohet p.sh. në përdorueseve të rrjetit ose me rrjetet e rastin e teknikës TDM (Time Division tjera. Ky rrjet i ofron shërbimet e vetat Multipleksing) në rrjetet me komutim për të tjerët. qarku), por copëton të dhënat (infor- P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 99 SË TELEKOMUNIKACIONIT PSN (Public Switched Network) Është një mënyre lidhje që përdoret – Rrjeti Publik i Komutimit në rrjetet e komunikimit (kryesisht në lidhjet pa tel), dhe që realizon shpërn- Një term i përgjithshëm që tregon darje e sinjalit nga një pikë e vetme në se rrjeti realizon komutimin për palët drejtim të shumë pikave të tjera. e tjera. PSU (Power Supply Unit) – Njësia e Furnizimit me Energji PSU është ajo pjesë e një rrjeti apo sistemi, e cila realizon furnizimin e tyre me energji elektrike (sipas kërke- save teknike). Shpesh e njohim edhe si “burim ushqimi”. PSTN (Public Switched Telephone Public Network – Rrjet Publik Network) – Rrjeti i Komutimit Tele- fonik Publik. Një rrjet telekomunikacioni, (ku përf- shihen nyjat lokale, sistemet e komuti- Është rrjeti tradicional i telekomu- mit, sistemet e transmetimit, linjat e nikacioneve (bazuar në teknologjinë e përdorueseve, lidhjet ndërkombëtare komutimit me qark – “circuit switched”), etj.), i cili operon brenda territorit të i cili operon brenda një vendi apo ra- një vendi dhe ofron shërbimet e veta joni dhe ofron shërbimin(et) telefonike për publikun e gjerë dhe për çdo palë për publikun dhe palët e tjera (të treta) tjetër të interesuar quhet rrjet publik, të interesuara. si p.sh. rrjeti telefonik publik i Albtele- kom–it. PtP (Point to Point) – Lidhja Pikë me Pikë Public IP address – Adresa IP Pub- like PtP i referohet lidhjes së komuni- kimit midis dy nyjeve ose pikave fun- Një adresë Ip konsiderohet si pub- dore. Kjo mënyrë përfaqëson lidhjen like (ose adresë e jashtme) kur ajo më klasike në rrjetet e telekomunika- është jashtë zonës së përcaktuar cioneve dhe mund të realizohet si më të adresave IP private dhe është e kabllo (bakër apo fibër optike) ashtu vlefshme për t’u njohur nga rrjeti inter- edhe pa tel (wireless). net dhe përdoruesit e tjerë. Këto adre- sa Ip publike përdoren si nga serverat PtMP (Point to Multi Point) / routerat, pajisjet e tjera të rrjetit in- – Lidhja nga Një Pikë te Shumë ternet, ashtu edhe nga çdo përdorues Pika. i rrjetit internet për t’u lidhur më për- P

FJALOR I PËRGJITHSHËM I FUSHËS 100 SË TELEKOMUNIKACIONIT doruesin mbajtës të një IP publike. Përgjithësisht QoS është performan- Adresat IP publike përcaktohen nga ca e një rrjeti e parë nga përdoruesit organizmat ndërkombëtarë, janë të or- e tij. P.sh. një nga treguesit e QoS ganizuara në blloqe (klasa ose grupe) të një rrjeti telekomunikacioni është dhe ju jepen për përdorim operatorëve “mosrealizimi i thirrjeve”, kështu mund të ndryshëm. të themi se QoS e një rrjeti është e mirë në rast se nuk realizohet Q 1 thirrje në 1000 (ose 0.1%). QAM (Quadrature Ampli- tude Mod- Quadruple Play Service – Shërbim i ulation) – Modulimi i Amplitudës së Katërfishtë Kuadraturës Shërbimi i katërfishtë (quadruple QAM është një tip modulimi i sinjal- play ose quad play) është një term it që përdoret gjerësisht në sistemet që nënkupton integrimin e mobilitetit e transmetimit mikrovalor (radiorele) (lëvizshmërisë) në shërbimin e tre- dhe në ai satelitor. Në thelb një sinjal fishtë (triple play service). Shiko edhe QAM ka sinjale mbartës të pavarura “triple play service”. me të njëjtën frekuencë por me difer- encë faze 90 gradë midis tyre (pra me R një të katërtën e një cikli, nga ku rrjedh edhe emri kuadraturë) dhe si rezultat Radio Link Protocol (RLP) – Pro- dalja është një sinjal i moduluar, i cili tokolli i Lidhjes së Radios përmban ndryshime në fazë dhe në amplitudë (mund ta konsiderojmë këtë RLP në thelb përfaqëson një modulim si një miksim të modulimit në kërkesë (e cila përsëritet automa- fazë dhe në amplitudë). tikisht) që përdoret në ndërfaqet ajrore (air interface) të rrjeteve pa tel (mobile/ QoS (Quality of Service) – Cilësia e celularë). Shërbimit RACE (Research and Devel- opment Cilësia e shërbimit në telekomunik- in Advanced Communi- cations in acion (ashtu si edhe në fushat e tjera) Europe) – Programi i Kërkim/Zhvil- është një tregues (ose një grup treg- limit për Komunikime të Avancuara uesish) bazë, i cili matet direkt ose në Evropë llogaritet në bazë statistikash. QoS ka si qëllim të tregojë sa mirë ofrohet Komisioni Evropian (European një shërbim kundrejt pritshmërisë ose Commission) ka lëshuar një program kundrejt një vlere të caktuar paraprak- të quajtur RACE, i cili ka si detyrë isht (pra kundrejt një vlere, e cila është kryesore përcaktimin e politikave për projektuar që në ndërtimin e sistemit). telekomunikacionet në Evropë. Q