องค์ความรู้ในการพัฒนาอาชีพ การผลิตน้ำดื่ม (2563)

องค์์ความรู้้�ในการพัฒั นาอาชีีพ การผลิิตน้ำ��ำ ดื่ม�่



คำ�ำ นำ�ำ สถาบัันถ่่ายทอดเทคโนโลยีีสู่่�ชุุมชนเป็็นหน่่วยงานที่่�ให้้บริิการวิิชาการและ ถ่่ายทอดองค์์ความรู้�ให้้กัับชุุมชนของมหาวิิทยาลััยเทคโนโลยีีราชมงคลล้้านนา โดยสถาบัันถ่่ายทอดเทคโนโลยีีสู่่�ชุุมชนได้้ดำำ�เนิินการก่่อตั้้�งโรงงานผลิิตน้ำ��ำ ดื่�่ม ต้้นแบบเพื่�่อการศึึกษาซึ่่�งเป็็นธุุรกิิจขนาดกลางมีีแนวความคิิดพื้้�นฐานของการ วิิเคราะห์์ธุุรกิิจที่่�ครบถ้้วนทั้้�งทางด้้านการตลาดด้้านเทคนิิคและวิิศวกรรม ด้้าน การเงิิน ด้้านการจััดการ ด้้านเศรษฐศาสตร์์ ด้้านสัังคมและสิ่�งแวดล้้อมซึ่�่งเป็็น ปัจั จัยั สำ�ำ คัญั ในการจัดั ตั้ง�้ โรงงานน้ำ�ำ�ดื่ม่� ต้น้ แบบ และยังั ใช้เ้ ป็น็ แหล่ง่ เรียี นรู้�ทางด้า้ น วิิชาการให้้แก่่คณาจารย์์และนัักศึึกษาในสาขาวิิชาที่่�เกี่�ยวข้้อง เช่่น ทางด้้าน เทคโนโลยีใี นการผลิติ ของสาขาวิชิ าวิศิ วกรรมสิ่ง� แวดล้อ้ มหรืือการบริหิ ารจัดั การ การบััญชีี การตลาด และบริิษััทจำำ�ลอง ตลอดจนบุุคคล ภายนอกทั่่�วไปเข้้ามา ศึกึ ษา ดููงาน และฝึกึ ปฏิิบัตั ิิ จากแหล่ง่ เรียี นรู้�จริิง เล่ม่ องค์์ความรู้�ในการพััฒนาอาชีีพ การผลิติ น้ำ��ำ ดื่ม่� เล่่มนี้้�เกิดิ จากองค์ค์ วามรู้� ที่่�เกิิดขึ้�นในการปฏิิบััติิงานในโรงงานน้ำำ�� ดื่่�มเพื่่�อการศึึกษาประกอบกัับการเรีียบ เรียี งเอกสารต่า่ งๆ ที่่�เกี่�ยวข้อ้ ง โดยได้ก้ ล่่าวถึึงวัตั ถุดุ ิบิ ในการผลิิตน้ำ�ำ� ดื่�ม่ ประกอบ ไปด้ว้ ย แหล่ง่ น้ำำ�� และ บรรจุภุ ัณั ฑ์์ โดยสร้า้ งความเข้า้ ใจการผลิติ น้ำำ��ดื่ม�่ เบื้้อ� งต้น้ ถึงึ แหล่่งที่่�มาของแหล่่งน้ำ�ำ� มาตราฐานคุุณภาพของแหล่่งน้ำำ�� ต่่างๆ รวมไปจนถึึง บรรณจุภุ ัณั ฑ์ท์ี่่น� ิยิ มใช้ใ้ นการบรรจุนุ ้ำ�ำ�ดื่ม�่ ซึ่ง�่ ก่อ่ ให้เ้ กิดิ ประโยชน์ต์ ่อ่ ผู้�ที่ส� นใจศึกึ ษา หรืือประชาชนทั่่ว� ไปที่่ต� ้อ้ งการประกอบธุรุ กิจิ น้ำ�ำ�ดื่ม�่ ขนาดเล็ก็ จนถึงึ ขนาดกลางให้้ มีีความรู้�ความเข้้าใจเกี่ย� วกัับวััตถุดุ ิิบในการผลิิตน้ำ�ำ� ดื่ม่� มากขึ้น�

สารบัญั 6 10 11 15 22 น้ำ�ำ�ดิิบ ประเภท มาตรฐาน น้ำ��ำ ประปา อปมคคอำุนงราำ�ณุ าคตแะ์มปภนก์รัาฐะยัาาตนพารโำาำ�ลนนมข้กำำ��อง น้ำ�ำ�ผิวิ ดิิน คุุณภาพ แหล่ง่ น้ำำ�� ผิิวดิิน

24 27 30 31 บรรจุภุ ัณั ฑ์์ ชนิดิ ของ ลัักษณะของ การผลิิต พลาสติกิ บรรจุภุ ัณั ฑ์์ ขวด PET พลาสติิกหรืือ พลาสติิก โพลีเี มอร์์

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ ใวันตั กถุาุดริบิผลิติ น้ำ��ำ ดื่ม่� การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม 1.1 แหล่่งน้ำ��ำ แหล่่งน้ำ��ำ ธรรมชาติิของ เปลืือกโลก และที่่�ผิิวของโลก แบ่่งออกเป็็น 4 ประเภท คืือ แ ห ล่่ ง น้ำ��ำ ใ น บรร ย า ก า ศ (Atmospheric Water) ได้แ้ ก่่ สถานะไอน้ำ�ำ� เช่น่ เมฆ หมอก สถานะของเหลว ได้้แก่่ ฝน และน้ำำ��ค้้าง และสถานะ ของแข็็ง ได้้แก่่ หิิมะ และ ลููกเห็บ็ เป็น็ ต้น้ แหล่ง่ น้ำ��ำ ผิวิ ดินิ (Surface Water) ได้แ้ ก่่ น้ำำ��ใน บรร ย า ก า ศที่่� ก ลั่ � น ตัั ว เ ป็็ น หยดน้ำ��ำ และตกลงสู่่�ผิิวโลก 6

ไหลลงมาขัังตามแอ่ง่ ที่่�ต่ำ��ำ เช่น่ หนอง บึงึ แม่น่ ้ำำ�� ทะเล ทะเลสาบ เป็น็ ต้้น แหล่ง่ น้ำ�ำ�ใต้้ดิิน (Ground Water) เป็น็ น้ำ�ำ� ที่่ไ� หลซึมึ ผ่า่ นชั้น� ดินิ และหินิ ลงไปสะสมตัวั อยู่�่ ตามช่อ่ งว่า่ งระหว่า่ ง อนุภุ าคดิินและหินิ น้ำ��ำ ชนิิดนี้้ม� ีีประโยชน์ม์ าก และเป็น็ ตััวการสำ�ำ คััญในการควบคุุมการแพร่่ กระจายพรรณพืืช ตลอดจนเป็็นตััวทำำ�ละลาย และตกตะกอนเป็น็ สารประกอบหลายอย่่าง ใต้พ้ ื้้น� ดินิ น้ำ�ำ�ที่่เ� ป็น็ ส่่วนประกอบทางเคมีี (Chemical Water) ได้แ้ ก่่ น้ำำ��ที่่เ� ป็น็ องค์์ประกอบ ทางเคมีี หรืือเป็น็ องค์์ประกอบในแร่่ หิิน และดินิ และแหล่ง่ น้ำ��ำ ในบรรยากาศ จะเกิิดการ เปลี่่�ยนแปลงของน้ำ�ำ�ที่่�เป็็นส่่วนประกอบทางเคมีี เช่่น การเย็็นตััวลงของหิินอััคนีี การผุุพััง ของแร่่ การเปลี่่�ยนแปลงจนมีีปริิมาณน้ำำ�� มากบนผิิวโลก และใช้้ระยะเวลายาวนานมาก (อภิิสิิทธิ์� เอี่ย� มหน่่อ ,2525) ในส่่วนของการผลิิตน้ำ��ำ ประปาโดยทั่่�วไปสามารถเลืือกใช้้แหล่่งน้ำำ��ดิิบ (RAW WATER RESOURCES) จากแหล่ง่ น้ำ�ำ� ธรรมชาติทิ ี่่ส� ำำ�คััญ คืือ แหล่่งน้ำำ��ผิิวดิิน (SURFACE WATER) เช่น่ น้ำ�ำ� จากแม่น่ ้ำ��ำ คลอง เขื่อ�่ น อ่า่ งเก็บ็ น้ำ�ำ� เป็น็ ต้น้ และ แหล่ง่ น้ำ�ำ� ใต้ด้ ินิ (GROUND WATER) เช่่น น้ำ��ำ จากบ่อ่ น้ำำ��บาดาล เป็็นต้้น โดยเฉพาะแหล่ง่ น้ำำ��จืืด (FRESH WATER) เนื่อ�่ งจากมีีค่่า ใช้้จ่่ายในการลงทุุนและดำ�ำ เนิินการต่ำ��ำ ในบางพื้้�นที่่� บางประเทศที่่�ขาดแคลนแหล่่งน้ำ�ำ� จืืด องค์์ความรู้�ใ้ นการพััฒนาอาชีพี 7 การผลิิตน้ำำ��ดื่ม�่

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ อาจจำำ�เป็น็ ต้อ้ งผลิติ น้ำำ��ประปาจากแหล่ง่ น้ำำ�� เค็ม็ (SALINE WATER) เช่น่ น้ำำ��จากทะเล มหาสมุทุ ร การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม เป็็นต้้น ซึ่่�งปััจจุุบัันมีีเทคโนโลยีีที่่�สามารถผลิิต น้ำ�ำ� ดัังกล่่าวได้้ แต่่ค่่าใช้้จ่่ายในการลงทุุนและ ดำ�ำ เนิินการสููง สำ�ำ หรัับแหล่่งน้ำ��ำ ดิิบเพื่�่อผลิิต น้ำ�ำ�ประปาต้อ้ งเป็น็ แหล่ง่ น้ำำ��ที่่ม� ีปี ริมิ าณน้ำ�ำ�เพียี ง พอต่อ่ ความต้อ้ งการ เช่น่ การประปานครหลวง ต้้องผลิติ น้ำ�ำ�ในปริิมาณมาก หลายล้้านลููกบาศ์์ก เมตรต่อ่ วันั เพื่อ่� รองรับั การใช้้น้ำำ��ของประชาชน จำำ�นวนมากที่่อ� ยู่อ�่ าศัยั กันั อย่า่ งหนาแน่น่ การใช้้ น้ำำ�� ดิิบจากแหล่่งน้ำ��ำ ใต้้ดิินหรืือบ่่อบาดาลอาจมีี ปััญหาเรื่�่องความเพีียงพอของปริิมาณน้ำ��ำ ดิิบ รวมถึึงผลกระทบจากการทรุุดตััวของแผ่่นดิิน เนื่อ่� งจากการสููบน้ำ��ำ บาดาลมาใช้้ การเลืือกแหล่ง่ น้ำ�ำ� ดิิบหรืือจุุดรัับน้ำำ��ดิิบนอกจากพิิจารณาที่่� ปริิมาณน้ำ��ำ (QUANTITY) ที่่�ต้้องมีีเพีียงพอกัับ ความต้้องการใช้้น้ำำ�� ตลอดทั้้�งปีีแล้้ว อีีกปััจจััยที่่� ต้้องพิิจารณา คืือ คุุณภาพน้ำำ��ดิิบ (QUALITY) การที่่�น้ำ��ำ ดิิบมีีคุุณภาพดีี ส่่งผลให้้ระบบประปา ในส่่วนของกระบวนการผลิิตหรืือกระบวนการ ปรับั ปรุงุ คุณุ ภาพน้ำ�ำ�ไม่ต่ ้อ้ งใช้ก้ ระบวนการที่่ซ� ับั ซ้้อน หรืือต้้องใช้้เทคโนโลยีีสููงมากนััก ทั้้�งนี้้�จะ เป็็นผลดีีต่่อค่่าใช้้จ่่ายในการลงทุุนและดำำ�เนิิน การที่่ไ� ม่ส่ ููงเกิินไป สายน้ำำ�� มีีคุุณภาพแตกต่่างกัันออกไป แล้้วแต่่ช่่วงต่่าง ๆ ของแม่่น้ำำ��ทั้้�งนี้้�ขึ้�นอยู่�่ กัับปััจจััยหลััก 2 ประการ ปััจจััยแรก คืือ ธรรมชาติขิ องพื้้น� ที่่ร� ับั น้ำำ�� (WATERSHED AREA) ของลุ่�มน้ำ��ำ ต่า่ ง ๆ ที่่ก� ่อ่ ให้เ้ กิดิ แม่น่ ้ำ��ำ สายนั้้น� ๆและ 8

ปัจั จัยั ที่่ส� องคืือ การไหลผ่า่ นชุมุ ชนหรืือพื้้น� ที่่ซ� ึ่ง่� อาจก่อ่ ให้เ้ กิดิ การปนเปื้อ�้ นจากสิ่ง� ต่า่ งๆ ลงสู่แ�่ ม่น่ ้ำ�ำ� และจากปัจั จัยั ข้า้ งต้น้ สรุปุ ได้ว้ ่า่ โดยทั่่ว� ไปคุณุ ภาพน้ำำ�� ที่่ต� ้น้ น้ำ�ำ�มักั มีคี ุณุ ภาพ น้ำ��ำ ที่่�ดีีกว่่าปลายน้ำำ�� และคุุณภาพน้ำำ��จะต่ำ��ำ ลงในกรณีีที่่�ไหลผ่่านชุุมชน เนื่่�องจากอาจ เกิิดการปนเปื้อ�้ นจากของเสียี จากชุมุ ชน ของเสีียเป็็นสารอินิ ทรียี ์์ มักั เกิดิ จากของเสีีย ของมนุษุ ย์แ์ ม่น่ ้ำำ�� ตามธรรมชาติสิ ามารถฟอกหรืือบำ�ำ บัดั ตัวั เองได้้ (SELFPURIFICATION) โดยอาศัยั ธรรมชาติิ คืือ สายลม แสงแดด และจุลุ ิินทรีีย์์ที่่ม� ีีอยู่�่ ตามธรรมชาติิ ทำ�ำ ให้้ คุณุ ภาพน้ำ�ำ� ดีีขึ้�นได้แ้ ต่ข่ องเสียี ต้้องไม่ม่ ากเกิินไปจนธรรมชาติริ ับั ไม่่ได้้ ดังั นั้้�นคุณุ ภาพ น้ำำ��หลัังจากปนเปื้อ้� นจากสารอิินทรีีย์์เมื่่�อปล่อ่ ยไประยะเวลาหนึ่่�ง คุุณภาพน้ำำ�� จะดีขีึ้�น ได้้เองโดยธรรมชาติิ การนำำ�น้ำ�ำ�ดิิบเข้้าสู่�่โรงผลิิตน้ำ��ำ สามารถเลืือกใช้้ได้้อยู่่�สองระบบ ระบบเปิดิ คืือ คลองส่ง่ น้ำำ�� ดิบิ และ ระบบปิดิ คืือ ท่อ่ หรืืออุโุ มงค์ส์ ่ง่ น้ำ��ำ ดิบิ ทั้้ง� สองระบบ มีขี ้อ้ ดีแี ละข้อ้ จำำ�กัดั อยู่�่ เช่น่ ในเรื่อ�่ งค่า่ ก่อ่ สร้า้ ง ท่อ่ หรืืออุโุ มงค์ส์ ่ง่ น้ำ��ำ จะมีรี าคาก่อ่ สร้า้ ง สููงกว่่า โดยเฉพาะถ้า้ ต้้องส่่งน้ำ�ำ� ดิบิ ปริิมาณมาก นอกจากนี้้� การบำ�ำ รุุงรัักษาระบบของ ระบบปิิดต้้องยุ่�งยากกว่่าระบบเปิิด แต่่ระบบปิิดมีีข้้อดีีที่่�สำำ�คััญ คืือ การป้้องกัันการ ปนเปื้้�อนจากของเสียี ต่า่ ง ๆ ดีกี ว่่าระบบเปิิดมาก ถึงึ แม้ร้ ะบบเปิิดจะมีขี ้อ้ จำ�ำ กััดเรื่่�อง การปนเปื้�้อน แต่่ข้้อดีีนอกจากค่่าก่่อสร้้างและการบำำ�รุุงรัักษาแล้้ว ข้้อดีีอีีกประการ คืือ SELF PURIFICATION ของน้ำ��ำ ดิบิ ในคลองประปาทำำ�ให้ค้ ุณุ ภาพน้ำ��ำ เมื่่อ� ถึึงโรงผลิติ น้ำ��ำ มีีคุุณภาพน้ำำ�� ดีีขึ้�น ดัังนั้้�น การเลืือกใช้้ระบบเปิิดก็็สามารถทำ�ำ ได้้ การเลืือกแหล่่ง น้ำ�ำ�ดิิบทั้้�งในแง่่ปริิมาณและคุุณภาพน้ำ��ำ ดิิบ รวมทั้้�งการนำ�ำ น้ำ�ำ�ดิิบเข้้าสู่่�โรงผลิิตน้ำำ��มีี ความสำำ�คัญั เป็น็ อย่า่ งยิ่ง� และเป็น็ จุดุ เริ่ม� ต้น้ ของการผลิติ น้ำำ�� ประปาให้ไ้ ด้ต้ ามมาตรฐาน โดยทั่่�วไปมัักนิิยมเลืือกแหล่่งน้ำำ�� ดิิบในแง่่คุุณภาพให้้ได้้ตามค่่ามาตรฐานน้ำ�ำ�ดิิบ ที่่�กำ�ำ หนดโดยองค์์การอนามััยโลก (WHO) ซึ่่�งกำ�ำ หนดเป็็นมาตรฐานในแต่่ละดััชนีี คุุณภาพหรืือพารามิิเตอร์์ไว้้ ค่่ามาตรฐานบางพารามิิเตอร์์ โดยเฉพาะพารามิิเตอร์์ที่่� ส่่งผลกระทบโดยตรงต่อ่ สุุขภาพ เช่น่ พวกโละหนักั ต่่าง ๆ มีีการกำำ�หนดไว้้ว่า่ ต้อ้ งมีคี ่า่ ไม่่เกินิ เท่า่ ใดซึ่่�งค่า่ ดังั กล่า่ วค่่อนข้า้ งสอดคล้อ้ งกัับค่่ามาตรฐานน้ำ��ำ ดื่�่ม ที่่�เป็็นเป้า้ หมาย หรืือค่่ามาตรฐานของโรงผลิติ น้ำ�ำ�ที่่�ต้อ้ งผลิติ น้ำ��ำ ให้ไ้ ด้้คุุณภาพ องค์ค์ วามรู้�้ในการพััฒนาอาชีพี 9 การผลิิตน้ำ��ำ ดื่�ม่

ตารางที่่� 1 ประเภทแหล่ง่ น้ำำ��ผิวิ ดิิน ประเภทที่่� แหล่่งน้ำำ��การใช้ป้ ระโยชน์์ ประเภทที่่� ได้แ้ ก่่ แหล่่งน้ำ�ำ� ที่่ค� ุุณภาพน้ำำ�� มีสี ภาพตามธรรมชาติโิ ดยปราศจากน้ำำ��ทิ้้ง� ประเภทที่่� จากกิจิ กรรมทุุกประเภทและสามารถเป็น็ ประโยชน์์เพื่อ�่ (1) การอุปุ โภคและบริิโภคโดยต้อ้ งผ่่านการฆ่่าเชื้อ� โรคตามปกติกิ ่อ่ น (2) การขยายพัันธุ์์�ตามธรรมชาติิของสิ่ง� มีชี ีีวิิตระดับั พื้้น� ฐาน (3) การอนุรุ ักั ษ์์ระบบนิิเวศน์ข์ องแหล่่งน้ำ�ำ� ได้แ้ ก่่ แหล่ง่ น้ำำ�� ที่่�ได้ร้ ัับน้ำ��ำ ทิ้้�งจากกิิจกรรมบางประเภท และสามารถเป็น็ ประโยชน์์เพื่อ�่ (1) การอุปุ โภคและบริโิ ภคโดยต้้องผ่่านการฆ่่าเชื้อ� โรคตามปกติิและผ่่าน กระบวนการปรับั ปรุุงคุณุ ภาพน้ำ�ำ� ทั่่ว� ไปก่อ่ น (2) การอนุรุ ักั ษ์ส์ ัตั ว์์น้ำ��ำ (3) การประมง (4) การว่า่ ยน้ำ�ำ� และกีฬี าทางน้ำ�ำ� ได้้แก่่ แหล่ง่ น้ำ��ำ ที่่�ได้ร้ ับั น้ำ��ำ ทิ้้�งจากกิิจกรรมบางประเภท และสามารถเป็น็ ประโยชน์์เพื่อ�่ (1) การอุปุ โภคและบริิโภคโดยต้อ้ งผ่่านการฆ่่าเชื้�อโรคตามปกติิและผ่่าน กระบวนการปรับั ปรุุงคุณุ ภาพน้ำ�ำ� ทั่่ว� ไปก่่อน (2) การเกษตร ประเภทที่่� ได้้แก่่ แหล่่งน้ำำ�� ที่่ไ� ด้ร้ ัับน้ำ�ำ�ทิ้้ง� จากกิิจกรรมบางประเภท และสามารถเป็น็ ประโยชน์์เพื่อ่� (1) การอุปุ โภคและบริิโภคโดยต้อ้ งผ่า่ นการฆ่า่ เชื้อ� โรคตามปกติิและผ่า่ น กระบวนการปรับั ปรุุงคุณุ ภาพน้ำ��ำ เป็็นพิเิ ศษก่อ่ น (2) การอุตุ สาหกรรม ได้้แก่่ แหล่่งน้ำ��ำ ที่่�ได้้รับั น้ำ�ำ�ทิ้้�งจากกิิจกรรมบางประเภท และสามารถเป็็น ประโยชน์์เพื่�่อการคมนาคม องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ ที่่�มา: กรมควบคุุมมลพิิษ กระทรวงทรัพั ยากรธรรมชาติิและสิ่ง� แวดล้อ้ ม การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม 10

ตารางที่�่ 2 มาตรฐานคุณุ ภาพแหล่ง่ น้ำ�ำ�ผิิวดินิ มาตรฐานคุุณภาพน้ำ�ำ�ในแหล่ง่ น้ำำ�� ผิิวดินิ ค่่า เกณฑ์ก์ ำำ�หนดสููงสุดุ 2/ตามการแบ่ง่ วิธิ ีีการ ดััชนีีคุุณภาพน้ำ�ำ� หน่่วย ทาง ประเภทคุุณภาพน้ำ�ำ� ตามการใช้ป้ ระโยชน์์ ตรวจสอบ สถิิติิ ประเภท1 ประเภท2 ประเภท3 ประเภท4 ประเภท5 1.สีี กลิ่น� และรส - -ธ ธ’ ธ’ ธ’ ธ’ เครื่อ� งวัดั อุณุ หภููมิิ (Colour,Odour and Taste) (Thermometer) วัดั ขณะ ทำ�ำ การเก็บ็ ตัวั อย่า่ ง 2.อุุณหภููมิิ ซ - ธ ธ’ ธ’ ธ’ ธ’ เครื่อ� งวัดั ความเป็น็ กรดและ (Temperature) ด่า่ งของน้ำ��ำ (pH meter)ตาม วิธิ ีหี าค่า่ แบบ Electrometric 3.ความเป็น็ กรด - - ธ 5-9 5-9 5-9 5-9 Azide Modification และด่่าง (pH) 4.ออกซิเิ จนละลาย มก./ล. P20 ธ 6.0 4.0 2.0 2.0 Azide Modification (DO)2/ ที่่�อุณุ หภููมิิ 20 องศาเซลเซีียส เป็็นเวลา 5 วัันติดิ ต่อ่ กััน 5.บีีโอดีี (BOD) มก./ล. P80 ธ 1.5 2.0 4.0 4.0 Multiple Tube Fermentation Technique 6.แบคทีีเรียี กลุ่�ม เอ็ม็ . P80 ธ 1,000 4,000 - - ฟีีคอลโคลิิฟอร์์ม พี.ี เอ็น็ (Fecal Coliform /100 Cadmium Reduction Bateria) มล. 7.ไนเตรต (NO3)ใน มก./ล. - ธ 5.0 - Multiple Tube หน่่วไนโตรเจน Fermentation Technique 8ใน.แหอนม่ว่ โยมไเนนีโียตร(NเจHน3) มก./ล. - ธ 0.5 - Cadmium Reduction องค์ค์ วามรู้ใ้� นการพัฒั นาอาชีพี 11 การผลิิตน้ำ��ำ ดื่ม�่

ดัชั นีีคุณุ ภาพน้ำ�ำ� ค่่า เกณฑ์ก์ ำ�ำ หนดสููงสุุด2/ตามการแบ่่ง วิิธีีการ หน่ว่ ย ทาง ประเภทคุณุ ภาพน้ำ�ำ� ตามการใช้ป้ ระโยชน์์ ตรวจสอบ ประเภท1 ประเภท2 ประเภท3 ประเภท4 ประเภท5 สถิิติิ มก./ล. - ธ 0.5 Distillation Nesslerization 9.ฟีนี อล - ธ (Phenols) มก./ล. - ธ 0.005 Distillation,4-Amino - ธ 10.ทองแดง (Cu) antipyrene 11.นิิคเกิลิ (Ni ) มก./ล - ธ Atomic Absorption- . ธ 0.1 Direct Aspiration - ธ มก./ล. - 0.1 AtDoirmecict AAbspsoirrapttioionn- - ธ 12.แมงกานีสี มก./ล. ธ 1.0 Atomic Absorption- (Mn) - Direct Aspiration - ธ 13.สัังกะสีี (Zn) 1.0 Atomic Absorption- มก./ล. ธ Direct Aspiration 14.แคดเมียี ม (Cd) ธ 0.005* Atomic Absorption- มก./ล. 0.05** Direct Aspiration 15.โครเมีียมชนิิด มก./ล. 0.05 Atomic Absorption- เฮ๊๊กซาวาเล้้นท์์ Direct Aspiration (Cr Hexavalent) 16.ตะกั่�ว (Pb) 0.002 Atomic Absorption-Cold มก./ล. Vapour Technique 17.ปรอททั้้�งหมด (Total Hg) มก./ล. 0.01 Atomic Absorption- Direct Aspiration 18.สารหนูู (As) มก./ล. - 0.005 Pyridine-Barbituric Acid 19.ไซยาไนด์์ เบคเคอเรล/ (Cyanide) มก./ล. 0.1 Low Background 20. 1.0 Proportional Counter กััมมันั ตภาพรังั สีี องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ (Radioactivity) -ค่่ารัังสีแี อลฟา การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม (Alpha) -ค่่ารังั สีีเบตา 12

ดััชนีีคุณุ ภาพน้ำ�ำ� หน่ว่ ย ค่า่ เกณฑ์ก์ ำ�ำ หนดสููงสุุด2/ตามการแบ่ง่ วิิธีีการ ทาง ประเภทคุณุ ภาพน้ำ�ำ� ตามการใช้้ประโยชน์์ ตรวจสอบ สถิิติิ ประเภท1 ประเภท2 ประเภท3 ประเภท4 ประเภท5 (Beta) เบคเคอเรล - ธ 0.05 Gas-Chromatography 21.สารฆ่่าศัตั รููพืืช /ล. และสัตั ว์ช์ นิิด - ธ 1.0 Gas-Chromatography ที่่ม� ีคี ลอรีีนทั้้�งหมด - ธ 0.02 Gas-Chromatography (Total - ธ 0.1 Gas-Chromatography Organochlorine - ธ 0.1 Gas-Chromatography Pesticides) - ธ 0.2 Gas-Chromatography มก./ล. - ธ ไม่่สามารถตรวจพบได้ต้ าม Gas-Chromatography 23.ดีดี ีีทีี (DDT) วิธิ ีีการตรวจสอบที่่�กำ�ำ หนด 24.บีเี อชซีีชนิดิ ไมโครกรัมั / แอลฟ่่า ล. (Alpha-BHC) ไมโครกรัมั / 25.ดิิลดรินิ ล. (Dieldrin) ไมโครกรัมั / 26.อัลั ดรินิ (Aldrin) ล. ไมโครกรัมั / 27.เฮปตาคลอร์์ ล. และเฮปตาคลออีี ปอกไซด์์ (Heptachor & Heptachlore poxide) 28.เอนดริิน ไมโครกรัมั / (Endrin) ล. องค์ค์ วามรู้�ใ้ นการพัฒั นาอาชีพี 13 การผลิิตน้ำำ��ดื่่ม�

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ หมายเหตุุ :1/กำำ�หนดค่่ามาตรฐานเฉพาะในแหล่่งน้ำำ�� ประเภทที่่� 2-4 สำำ�หรัับแหล่่งน้ำำ�� ประเภทที่่� 1 ให้้เป็็นไปตามธรรมชาติิ และแหล่ง่ น้ำ�ำ� ประเภทที่่� 5 ไม่่กำำ�หนดค่า่ การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม 2/ ค่่า DO เป็็นเกณฑ์ม์ าตรฐานต่ำ�ำ� สุุด ธ เป็็นไปตามธรรมชาติิ ธ’อุณุ หภููมิขิ องน้ำ��ำ จะต้อ้ งไม่ส่ ููงกว่่าอุณุ หภููมิิตามธรรมชาติเิ กิิน 3 องศาเซลเซีียส * น้ำ��ำ ที่่�มีคี วามกระด้้างในรููปของ CaCO3 ไม่เ่ กินิ กว่่า 100 มิิลลิิกรัมั ต่่อลิติ ร ** น้ำ��ำ ที่่�มีีความกระด้้างในรููปของ CaCO3 เกิินกว่า่ 100 มิลิ ลิกิ รััมต่่อลิติ ร ซ องศาเซลเซียี ส P 20 ค่่าเปอร์์เซ็็นไทล์์ที่่� 20 จากจำ�ำ นวนตัวั อย่่างน้ำ�ำ�ทั้้�งหมดที่่เ� ก็็บมาตรวจสอบอย่า่ งต่อ่ เนื่่�อง P 80 ค่่าเปอร์์เซ็็นไทล์์ที่่� 80 จากจำ�ำ นวนตัวั อย่า่ งน้ำ�ำ� ทั้้�งหมดที่่เ� ก็็บมาตรวจสอบอย่า่ งต่อ่ เนื่�อ่ ง มก./ล. มิิลลิิกรัมั ต่อ่ ลิติ ร MPN เอ็ม็ .พี.ี เอ็็น หรืือ Most Probable Number วิิธีีการตรวจสอบเป็็นไปตามวิิธีีการมาตรฐานสำ�ำ หรัับการวิิเคราะห์์น้ำำ��และน้ำำ��เสีีย StandardMethods for Examination of Water and Wastewater ซึ่�่ง APHA : American Public Health Association ,AWWA : American Water Works Associat- tion และ WPCF : Water Pollution Control Federation ของสหรััฐอเมริกิ า ร่่วมกััน กำ�ำ หนด ที่่ม� า: รัักษาคุณุ ภาพสิ่่�งแวดล้้อมแห่ง่ ชาติิ พ.ศ. 2535 เรื่�อ่ ง กำำ�หนดมาตรฐานคุุณภาพ น้ำ�ำ� ในแหล่่งน้ำ��ำ ผิิวดิิน 14

1.2 น้ำ�ำ�ประปา การผลิติ น้ำ�ำ�ประปาโดยใช้แ้ หล่ง่ น้ำำ��ผิวิ ดินิ เป็น็ แหล่ง่ น้ำ�ำ� ดิบิ นั้้น� เป็น็ ระบบที่่จ� ำำ�เป็น็ ต้อ้ งผ่า่ น กระบวนการปรัับปรุุงคุุณภาพน้ำำ�� ให้้มีีคุุณภาพดีีเพีียงพอก่่อนที่่�จะส่่งจ่่ายตามท่่อให้้แก่่ผู้�ใช้้ น้ำ��ำ ทั้้ง� นี้้เ� นื่อ�่ งจากน้ำ��ำ ผิวิ ดิินที่่ม� ีีอยู่�ใ่ นธรรมชาติสิ ่่วนใหญ่่ไม่เ่ หมาะจะนำ�ำ มาใช้้โดยตรง เพราะ อาจมีสี ารบางอย่า่ งหรืือเชื้อ� โรคต่า่ ง ๆ ปะปนอยู่�่ ซึ่ง�่ จะเป็น็ สาเหตุใุ ห้เ้ กิดิ โรคและเป็น็ อันั ตราย ต่อ่ สุขุ ภาพอนามััยของผู้�ใช้้น้ำ��ำ ได้้ องค์ค์ วามรู้�ใ้ นการพััฒนาอาชีพี 15 การผลิติ น้ำ�ำ� ดื่ม�่

องค์์การอนามััยโลกได้้ให้้นิิยามของวััตถุุประสงค์์ในการทำำ�ระบบประปาไว้้ 3 ประการ คืือ 1) ผลิิตน้ำ��ำ สะอาดเพื่�อ่ ใช้้ในการอุุปโภค ในกรณีทีี่่แ� หล่ง่ น้ำ��ำ ดิบิ มีคี วามขุ่�นสููงจนไม่่ ได้้โดยปลอดภััย (Safe and Wholesome) สามารถตกตะกอนได้้หมด หรืือระบบถััง 2) ผลิิตน้ำ��ำ ให้้พอกัับความต้้องการของ กรองไม่่สามารถกรองความขุ่�นออกได้้หมด ผู้�ใช้้น้ำ�ำ� (Adequate Quantity) จึึงจำำ�เป็็นต้้องมีีการใส่่สารเคมีีเพื่�่อช่่วยใน 3) ใช้ต้ ้้นทุนุ การผลิติ ต่ำ�ำ� และพร้อ้ มที่่�จะ การตกตะกอนสารแขวนลอยเหล่่านี้้�ออก จ่่ายน้ำ��ำ ให้้แก่่ผู้้�ต้้องการใช้้น้ำ��ำ ได้้อย่่างทั่่�วถึึง จากน้ำ��ำ ก่่อนจะทำ�ำ การกรองและฆ่่าเชื้�อโรค (Readily Available to the Users) การ ต่่อไป สารเคมีีที่่�ใช้้ในการตกตะกอนสาร ผลิิตน้ำ�ำ� ให้้ได้้ปริิมาณเพีียงพอต่่อความ แขวนลอยในระบบประปาโดยทั่่�วไปแล้้ว ต้้องการและมีีคุณุ ภาพดีี ดัังนั้้น� ระบบผลิติ นิิยมใช้้สารส้้ม (อะลููมิิเนีียมซััลเฟต) น้ำ�ำ� ประปาจากแหล่่งน้ำ�ำ� ผิิวดิินโดยทั่่�วไป เนื่่อ� งจากมีปี ระสิิทธิิภาพดีี ใช้้งานง่า่ ย และ จำ�ำ เป็น็ ต้้องมีีส่่วนประกอบหลััก 3 ส่ว่ น คืือ มีรี าคาไม่แ่ พง อย่า่ งไรก็ต็ าม อาจจำำ�เป็น็ ต้อ้ ง 1) แหล่่งน้ำ�ำ� 2) ระบบโรงผลิิตน้ำ��ำ และ 3) มีกี ารเติมิ สารเคมีอี ื่น�่ ๆเพิ่่ม� เติมิ เพื่อ�่ ปรับั ปรุงุ ระบบจ่า่ ยน้ำ�ำ� ซึ่ง่� ส่ว่ นที่่ม� ีคี วามสำ�ำ คัญั ที่่ส� ุดุ ใน ให้้น้ำ�ำ� ประปาที่่�ผลิิตได้้มีีคุุณภาพดีีขึ้�น เช่่น การผลิติ น้ำำ�� ประปา คืือ ระบบโรงผลิติ น้ำ��ำ อันั ปููนขาว โซดาแอช เป็็นต้้น สำ�ำ หรัับการเติิม มีีบทบาทสำำ�คััญในการทำำ�ความสะอาดน้ำ��ำ สารเคมีจี ำ�ำ เป็น็ จะต้อ้ งมีรี ะบบในการเติมิ สาร แปรสภาพน้ำ��ำ ดิิบให้้มีีคุุณภาพดีีพอจน เคมีี โดยอาจใช้้ระบบเครื่่�องปั๊๊�มจ่า่ ยสารเคมีี สามารถนำำ�มาใช้้อุุปโภคบริิโภคได้้อย่่าง แบบต่่าง ๆ หรืือระบบการจ่่ายสารเคมีโี ดย ปลอดภัยั อย่า่ งไรก็ต็ าม แหล่ง่ น้ำำ�� และระบบ อาศััยแรงโน้้มถ่่วง เป็็นต้้น ทั้้�งนี้้�ขึ้�นอยู่่�กัับ จ่่ายน้ำ�ำ� ก็็นัับว่่ามีีความสำ�ำ คััญต่่อการผลิิตน้ำ��ำ คุณุ ภาพน้ำำ�� ประปาที่่�ต้้องการ อย่่างไรก็ต็ าม ประปาให้้มีีคุุณภาพดีีเช่่นกััน ดัังนั้้�นในการ ในการผลิิตน้ำ�ำ�ประปาให้้ได้้คุุณภาพดีีและ จััดสร้้างระบบผลิิตน้ำ�ำ�ประปา จะต้้องให้้ ประหยัดั ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ย ควรมีกี ารทดสอบเพื่อ่� หา ความสำ�ำ คััญกัับองค์์ประกอบทั้้�ง 3 ส่่วนไป ปริิมาณสารเคมีีที่่�เหมาะสมสำ�ำ หรัับใช้้ตก พร้อ้ มกันั ตะกอนสารแขวนลอยในน้ำำ��ดิิบในแต่่ละวััน ซึ่�่งสามารถกระทำ�ำ ได้้ 2 วิิธีี ดัังนี้้� (มั่�นสิิน ตัณั ฑุลุ เวศม์์, 2532) องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ 16 การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม

1.2.1 ระบบผลิติ น้ำ��ำ ประปา หลัังจากเติิมสารเคมีีด้้วยเครื่�่องจ่่ายสารเคมีีแล้้วน้ำ�ำ� จะไหลเข้้าสู่่�ถัังกวนเร็็ว เพื่่�อผสมให้้สารเคมีีกระจายเข้้ากัับน้ำำ��ดิิบอย่่างทั่่�วถึึงและสามารถทำ�ำ ลาย เสถียี รภาพ ของอนุภุ าคสารแขวนลอยได้้ การออกแบบถังั กวนเร็ว็ มีวี ัตั ถุปุ ระสงค์์ เพื่อ�่ ให้น้ ้ำำ�� เกิดิ ความปั่่น� ป่ว่ น (Turbulence) เทคนิคิ ที่่ใ� ช้ใ้ นการกวนเร็ว็ เป็น็ ปัจั จัยั ในการกำ�ำ หนดกลไกการเกิดิ การตกตะกอนด้ว้ ย ซึ่ง่� การกวนเร็ว็ สามารถออกแบบ ได้ห้ ลายรููปแบบ เช่่น การท้้าไฮดรอลิิกจั๊ม� ป์์(Hydraulic Jump) การ ใช้เ้ ครื่�อ่ ง กวนในท่่อ (Static Mixer) หรืือเครื่่�องบดในท่อ่ (In-Line Blender) และการใช้้ เครื่�่องจักั รกล ใบพัดั (Mechanical Mixer) เป็็นต้้น 1) ไฮดรอลิิกจั๊ม� ป์์ (Hydraulic Jump) เป็น็ การอาศััยปรากฏการณ์ท์ ี่่ม� วล น้ำำ�� ซึ่ง�่ ไหล ด้ว้ ยความเร็ว็ สููงแล้ว้ เปลี่่ย� นเป็น็ ความเร็ว็ ต่ำ��ำ อย่า่ งกะทันั หันั ทำำ�ให้เ้ กิดิ พื้้น� ที่่ห� น้า้ ตัดั ที่่ต� ั้ง�้ ฉากกับั ทิศิ ทางการไหลใหญ่ข่ึ้น� และระดับั น้ำ�ำ� สููงขึ้น� ด้ว้ ย วิธิ ีกี าร นี้้เ� ป็น็ วิธิ ีที ี่่เ� หมาะกับั ประเทศกำ�ำ ลังั พัฒั นาเนื่อ�่ งจากไม่ต่ ้อ้ งอาศัยั เครื่อ�่ งจักั รกลใด เลย ทำำ�ให้ไ้ ม่่ต้อ้ งเสียี เวลาซ่อ่ มแซมหรืือบำ�ำ รุงุ รัักษา องค์์ความรู้้�ในการพััฒนาอาชีพี 17 การผลิติ น้ำ�ำ� ดื่่�ม

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ 2) การใช้้อุุปกรณ์์ติดิ ตั้ง�้ ในเส้้นท่่อ ซึ่�ง่ เป็น็ อุปุ กรณ์์ชนิดิ ติิดตั้้�งเป็็นส่่วนหนึ่่�งของท่่อส่่งน้ำ�ำ� มีหี น้า้ ที่่ใ� นการสร้้างความปั่่น� ป่ว่ นให้้กับั น้ำ�ำ� ในเส้น้ ท่่อ อุุปกรณ์์เหล่่านี้้� ได้้แก่่ เครื่่อ� งกวนใน การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม ท่่อ (Static Mixer) หรืือเครื่�่องบดในท่่อ (In-Line Blender) เครื่่�องกวนในท่่อ (Static Mixer) เป็็นอุปุ กรณ์์ที่่ม� ีี ลัักษณะเฉพาะ คืือ ไม่ต่ ้อ้ งอาศััยพลัังงานจากภายนอกเลย เพราะ ไม่่มีีส่่วนใดของอุุปกรณ์์ที่่�เคลื่�่อนไหวได้้ ใบพััดมีีลัักษณะบิิดเป็็นเกลีียวจะถููกติิดตายตััวอยู่�่ ในท่่อสั้�น ๆ ซึ่่�งจะนำำ�ไปต่่อเข้้ากับั ท่่อส่่งน้ำ�ำ�ดิิบได้้เลย เมื่่�อน้ำำ��ดิิบไหลผ่่านใบพััดในท่่อจะทำำ� ให้้เกิิดความปั่่�นป่่วนได้้อย่่างเพีียงพอ ส่่วนเครื่�่องบดในท่่อ (In-Line Blender) นั้้�นเป็็น อุปุ กรณ์เ์ ครื่อ�่ งกวนขนาดเล็ก็ ที่่ส� ามารถติดิ ตั้ง�้ อยู่ใ่� นท่อ่ ส่ง่ น้ำ�ำ� โดยมีรี อบหมุนุ จัดั มาก การผสม กัันระหว่่างสารเคมีแี ละน้ำ�ำ� จึงึ เกิิดขึ้�นได้้อย่า่ งรวดเร็ว็ โดยต้อ้ งการเวลาสััมผัสั ประมาณ 0.5 วิินาทีเี ท่่านั้้น� 3) การใช้้เครื่่�องจัักรกลใบพััด (Mechanical Mixer) การใช้ใ้ บพัดั กวนน้ำ�ำ�แบบธรรมดา เป็็นแบบที่่ใ� ช้ก้ ันั มากที่่�สุดุ ข้อ้ ดีีของถัังชนิิดนี้้� คืือ มีปี ระสิทิ ธิภิ าพสููง สููญเสียี เฮดต่ำำ�� และรับั ความแปรปรวนของอัตั ราการไหลของน้ำ�ำ�ได้้ แต่่มีขี ้อ้ เสียี คืือจำ�ำ เป็น็ ต้อ้ งใช้้เครื่่อ� งจักั รกลใน การกวน 18

หลัังจากกวนเร็็วแล้้วน้ำ�ำ�จะไหลเข้้าสู่�่ ถััง (Effective Size) ความสม่ำ�ำ�เสมอ กวนช้้าหรืือถัังรวมตะกอน (Flocculation (Uniformity Coefficient) และความแกร่ง่ Tank) ซึ่�่งอััตราความเร็็วของน้ำำ�� จะลดลง (Acid Solubility) ของทรายที่่ใ� ช้้ ว่า่ อยู่ใ่� น ทำ�ำ ให้้ตะกอนที่่�เกิิดขึ้�นมีีโอกาสรวมตััวกััน เกณฑ์์ที่่�กำำ�หนดไว้้ในขั้�นตอนการออกแบบ เพื่�่อเกิิดเป็็นเม็็ดตะกอนหรืือที่่�เรีียกว่่า หรืือไม่่ ทั้้�งนี้้�เพื่่�อให้้ถัังกรองมีีประสิิทธิิภาพ “ฟล๊๊อก” ขนาดของเม็็ดตะกอนที่่�เกิิดขึ้�นนี้้� ในการ กรองตะกอนขนาดเล็็กและสาร จะแตกต่า่ งกันั ขึ้น� อยู่�่ กับั ความเหมาะสมของ แขวนลอยในน้ำ��ำ ที่่�เหลืือจากการตกตะกอน ปริิมาณสารเคมีีที่่�เติิมลงไปในน้ำ��ำ ดิิบโดยจุุด ออกให้้หมด น้ำ�ำ�ที่่ผ� ่า่ นการกรองแล้้วจะมีีค่า่ มุ่�งหมายที่่�ต้้องการให้้เกิิดเม็็ดตะกอน ความขุ่�นไม่่เกิิน 5 NTU สีีไม่เ่ กิิน 15 หน่ว่ ย เนื่อ่� งจากต้อ้ งการให้ต้ ะกอนมีขี นาดใหญ่ข่ึ้น� อย่า่ งไรก็ต็ าม เมื่อ�่ ใช้ท้ รายกรองไประยะหนึ่่ง� และมีีน้ำ�ำ� หนัักมากขึ้�นจนสามารถเอาชนะ แล้้วผู้�ดูแลจะต้้องทำำ�การล้้างหน้้าทรายและ แรงที่่เ� กิดิ จากการไหลของน้ำ��ำ เพื่อ�่ ให้ต้ ะกอน เติิมทรายเพิ่่�มเมื่่�อความหนาของชั้�นทราย สามารถตกลงสู่่�ก้้นถัังตกตะกอนต่อ่ ไปได้้ ลดลง ซึ่่�งจะช่่วยรัักษาประสิิทธิิภาพในการ ในถัังตกตะกอนควรจะต้้องมีีระบบ กรองของถัังกรอง โดยปกติิแล้้วในระบบ กำ�ำ จััดสลััดจ์์หรืือตะกอนที่่�อยู่�่ ก้้นถัังออกไป ประปาที่่ท� ำ�ำ การผลิติ 24 ชั่ว� โมง จะต้อ้ งมีกี าร ซึ่�่งอาจทำำ�ได้้โดยการสููบออกหรืือใช้้แรงดััน ล้า้ งทรายกรองอย่า่ งน้อ้ ยวันั ละครั้ง� หรืืออาจ น้ำำ��ระบายออกจากประตููน้ำ��ำ ที่่�ก้้นถััง ตรวจดููจากระดัับน้ำ�ำ�ในถัังกรองขณะเดิิน นอกจากนี้้�อาจมีีการติิดตั้้�งเครื่�่องกวาด ระบบว่่ามีีระดัับสููงขึ้�นมากผิิดปกติิหรืือไม่่ ตะกอนช่่วย น้ำ��ำ ใสที่่�ผ่่านถัังตกตะกอนใน นอกจากการล้า้ งหน้า้ ทรายเป็น็ ประจำ�ำ อย่า่ ง ระบบประปาควรมีีการใส่่สารเคมีีถููกต้้อง สม่ำำ��เสมอแล้ว้ ผู้�ดูแลจำำ�เป็น็ ต้อ้ งสังั เกต และ และมีีการกำำ�จััดตะกอนก้้นถัังออกอย่่าง ตรวจสอบสภาพของทรายกรองและความ สม่ำ�ำ� เสมอ สำำ�หรัับถัังกรองน้ำ�ำ� ในระบบผลิิต หนาของชั้น� ทรายในถังั กรองอย่า่ งสม่ำ��ำ เสมอ น้ำ�ำ�ประปา โดยทั่่�วไปจะประกอบด้้วยทราย ด้ว้ ย หลังั จากผ่า่ นการกรองแล้ว้ น้ำ�ำ�ใสที่่ไ� ด้จ้ ะ กรองซึ่่�งเป็็นทรายแม่่น้ำำ�� ที่่�ผ่่านการคััดขนาด ยังั คงมีเี ชื้อ� โรคปนเปื้อ้� นอยู่�่ จำ�ำ เป็น็ ต้อ้ งมีี การ แล้้ว โดยในระหว่่างการก่่อสร้้างถัังกรอง ใช้้สารเคมีชี ่่วยในการฆ่่าเชื้�อโรค ซึ่�ง่ สารเคมีี ทรายกรองจะต้้องผ่่านการทดสอบเพื่่�อหา ที่่น� ิยิ มใช้น้ั้้น� คืือ คลอรีนี โดยอาจใช้ใ้ นรููปแก๊ส๊ ค่า่ ขนาดสััมฤทธิ์� หรืือปููน คลอรีีนก็็ได้้ ทั้้�งนี้้�ขึ้�นอยู่่�กัับการ ออกแบบและความเหมาะสม องค์ค์ วามรู้ใ�้ นการพััฒนาอาชีพี 19 การผลิิตน้ำำ��ดื่�ม่

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ ภาพที่่� 1.1 ตััวอย่า่ งระบบผลิิตน้ำ��ำ ประปาของระบบประปาผิวิ ดินิ การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม 20

2.2.2 ระบบจ่า่ ยน้ำ�ำ� ในระบบจ่่ายน้ำำ�� ท่่อจ่่ายน้ำ��ำ ควรมีีแรงดัันพอเพีียงในการส่่งน้ำ�ำ�ให้้ไหลไปถึึง บ้า้ นผู้�ใช้้น้ำำ��ที่่�อยู่�่ ห่่างไกลปลายท่อ่ เช่่นท่อ่ จ่่ายน้ำำ��ให้้แก่ผู่้�ใช้น้ ้ำำ�� บริเิ วณที่่�พัักอาศััย หรืือย่่านธุุรกิจิ ควรมีีแรงดันั ไม่ต่ ่ำำ�� กว่่า 2.81 และ 4.20 – 5.25 กิโิ ลกรััม/ตาราง เซนติิเมตร ซึ่�่งอาจใช้้เครื่�่องปั๊๊�มน้ำ��ำ สููบน้ำ��ำ จากถัังน้ำำ��ใสส่่งเข้้าสู่่�ท่่อน้ำ�ำ� โดยตรงเพื่่�อ ให้้มีแี รงดัันน้ำ�ำ� เพีียงพอ แต่่ในกรณีขี องระบบประปาขนาดเล็ก็ ซึ่่�งมีขี อบเขตการ ให้้บริิการไม่่กว้้างมากนััก แรงดัันในการจ่่ายน้ำำ�� อาจจะไม่่สููงมากนััก แต่่ต้้อง สัมั พันั ธ์ก์ ับั ระยะทางระบบผลิติ ถึงึ บ้า้ นผู้�ใช้น้ ้ำำ��ด้ว้ ย ในกรณีรี ะบบผลิติ จัดั สร้า้ งอยู่่� ในที่่ส� ููงกว่า่ ชุมุ ชนโดยรอบ และมีกี ารจัดั สร้า้ งหอถังั สููงเพื่อ�่ สููบน้ำ��ำ ขึ้้น� ไปเก็บ็ ไว้แ้ ล้ว้ ปล่่อยน้ำ�ำ�ไหลลงมาในท่่อจ่่าย ซึ่�่งจะเป็็นการเพิ่่�มแรงดัันในเส้้นท่่อโดยอาศััยแรง โน้ม้ ถ่ว่ ง อย่า่ งไรก็ต็ าม ในการออกแบบท่อ่ และอุปุ กรณ์จ์ ่า่ ยน้ำ�ำ�ต้อ้ งมีี การควบคุมุ ค่่าแรงดันั ไม่่ให้ส้ ููงเกิินไปเช่น่ กันั เนื่�่องจากจะทำำ�ให้้ท่อ่ แตกและเสีียหายง่่าย เกิิด การสููญเสียี น้ำ�ำ�ในระบบจ่า่ ยมากขึ้น� ซึ่ง่� ไม่เ่ ป็น็ ผลดีกี ับั การประกอบกิจิ การประปา ไม่เ่ พียี งเท่่านี้้�อายุกุ ารใช้ง้ านของท่อ่ ที่่�ผลิิตจากวัสั ดุุแตกต่า่ งกัันก็จ็ ะแตกต่่างกััน ด้ว้ ย ดังั นั้้น� ในระบบประปาที่่ม� ีอี ายุกุ ารใช้ง้ านยาวนานมากแล้ว้ อาจจะต้อ้ งมีกี าร พิจิ ารณาเปลี่่ย� นท่อ่ จ่า่ ยน้ำ�ำ�ใหม่ด่ ้ว้ ย ทั้้ง� นี้้� เพื่อ่� ให้ไ้ ม่ใ่ ห้เ้ กิดิ ผลกระทบต่อ่ คุณุ ภาพ น้ำ�ำ�ที่่�จ่่ายแก่่ผู้�ใช้้บริิการ หลัังจากผลิิตน้ำำ�� ประปาแล้้วสิ่�งหนึ่่�งที่่�ต้้องคำ�ำ นึึงถึึง คืือ การตรวจสอบคุุณภาพน้ำำ��ประปาโดยเฉพาะการตรวจสอบปริิมาณคลอรีีนหลง เหลืือในน้ำำ��ประปาในระบบจ่่ายน้ำ��ำ ซึ่�่งจะต้้องมีีปริิมาณคลอรีีนอิิสระหลงเหลืือ ในน้ำำ��ประปา 0.2 – 0.5 มิลิ ลิกิ รััม/ลิติ ร เพื่�่อเป็็นสารฆ่่าเชื้�อโรคที่่�อาจปนเปื้อ�้ น ในน้ำ�ำ�ประปาในระบบจ่่ายน้ำ��ำ ด้้วย นอกจากนี้้�ควรมีีการตรวจสอบคุุณภาพน้ำำ�� ประปาด้้านอื่่น� ๆ เป็็นประจำำ�ทุุกเดืือน ทั้้ง� ทางกายภาพ เคมีี และจุลุ ชีวี วิิทยา เพื่�่อเฝ้้าระวัังคุุณภาพน้ำ�ำ� และให้้เกิิดความมั่�นใจของผู้�ใช้้น้ำ�ำ�ด้้วย (กรมทรััพยากร น้ำ��ำ , 2547) องค์ค์ วามรู้ใ้� นการพัฒั นาอาชีพี 21 การผลิิตน้ำ��ำ ดื่ม่�

ตารางที่่� 3. มาตรฐานคุณุ ภาพน้ำ�ำ� ประปาของการประปา ส่ว่ นภููมิิภาคตามคำ�ำ แนะนำำ�ขององค์์การอนามััยโลก (WHO) ปีี 2011 รายการ หน่ว่ ย มาตรฐาน (Parameter) (Units) คุณุ ภาพน้ำ�ำ� ประปา 1. คุณุ ลัักษณะทางกายภาพ Pt-Co Unit 15 สีีปรากฏ (Apperancecolour - ไม่เ่ ป็็นที่่น� ่า่ รัังเกียี จ รสและกลิ่น� (Taste and odour) ความขุ่�น (Turbidity) NTU 4 ความเป็็นกรด-ด่่าง (pH) - 6.5 - 8.5 2.คุณุ ลักั ษณะทางเคมีี ปริมิ าณสารที่่ล� ะลายทั้้ง� หมด mg/l 600 (Total dissolved solids) mg/l 0.3 เหล็็ก (Iron) mg/l 0.3 แมงกานีสี (Manganese) mg/l 2.0 ทองแดง (Copper) mg/l 0.3 สังั กะสีี (Zinc) mg/l 300 ความกระด้า้ งทั้้�งหมด mg/l 250 (Total hardness as CaCO3 ) mg/l 250 ซัลั เฟต(Sulfate) คลอไรด์(์ Chloride) 3.คุณุ ลักั ษณะทางเคมีี mg/l 0.7 คลอไรด์์(Chloride) mg/l 50 ฟลููออไรด์์ (Fluoride) mg/l 3 ไนเตรทในรููปไนเตรท(Nitrate as NO3 ) องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ 22 การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม

รายการ หน่่วย มาตรฐาน (Parameter) (Units) คุุณภาพน้ำ�ำ� ประปา 4.คุุณลักั ษณะทางจุลุ ชีีววิิทยา ต่่อ100ml ต่่อ100ml โคลิิฟอร์์มแบคทีเี รีียทั้้�งหมด ต่อ่ 100ml ต่อ่ 100ml (Total Coliform bacteria) ต่่อ100ml ต่่อ100ml อีโี คไล (E.coli) ต่่อ100ml ต่่อ100ml สแตฟฟิิลโลค็็อกคััส ออเรีียส( ต่่อ100ml ต่อ่ 100ml Staphylococcusaureus) แซลโมเนลลา (Salmonellaspp.) mg/l 0.001 คลอสทริิเดีียมเพอร์์ฟริิงเจนส์์ mg/l 0.01 (Clostridium perfringens) mg/l 0.01 5.สารเป็็นพิษิ mg/l 0.01 ปรอท (Inorganic mercury) mg/l 0.05 ตะกั่�ว (Lead) mg/l 0.003 สารหนูู (Arsenic) mg/l 0.7 ซีีลีีเนีียม(Selenium) mg/l 0.07 โครเมียี ม (Chromium) µg/l µg/l แคดเมีียม (Cadmium) µg/l µg/l แบเรียี ม (Barium) µg/l µg/l ไซยาไนด์์ (Cyanide ) µg/l µg/l 6.สารเคมีที ี่่�ใช้้ป้้องกันั และกำ�ำ จัดั ศัตั รููพืืช อััลดรินิ และดิิลดรินิ (Aldrin and dieldrin) µg/l 1 คลอเดน (Chlordane) µg/l 2 ดีดี ีีทีี (DDT) µg/l 20 เฮปตาคลอและเฮปตาคลออีพี อกไซด์์ (Heptachlor and heptachlor epoxide) 7.สารเคมีที ี่่ใ� ช้้ป้้องกัันและกำำ�จััดศัตั รููพืืช เฮกซะคลอโรเบนซีีน(Hexachlorobenzene) ลินิ เดน (Lindane) เมททอกซิิคลอร์์ (Methoxychlor) องค์์ความรู้�้ในการพัฒั นาอาชีพี 23 การผลิิตน้ำำ��ดื่�่ม

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ สำำ�หรัับการผลิิตน้ำ��ำ ดื่�่ม บรรจุุภััณฑ์์ที่่�นิิยมใช้้มีี 2 ประเภท คืือ บรรจุุภััณฑ์์ ประเภทพลาสติิก และ บรรจุุภััณฑ์์ขวดแก้้ว ซึ่�่งแต่่ละชนิิดมีีข้้อดีีข้้อเสีียต่่างกััน การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม โดยบรรจุุภััณฑ์์ประเภทขวดแก้้วข้้อดีีคืือใส ภาชนะสามารถนำ�ำ มาใช้้ใหม่่ได้้แต่่มีี ข้้อเสีียคืือสามารถแตกได้้ง่่าย ดัังนั้้�นจึึงจะเห็็นว่่าน้ำำ��ดื่�่มส่่วนใหญ่่ใช้้บรรจุุภััณฑ์์ ประเภทพลาสติกิ โดยมีีรายละเอีียดเนื้้�อหาดังั นี้้� 24

คุณุ สมบัตั ิิของพลาสติิก ต่อ่ การนํํามาทํําบรรจุภุ ัณั ฑ์์ ข้้อดีี ข้้อเสีีย พลาสติิกมีีคุุณสมบััติทิ ี่่ด� ีี และทํําให้้ได 1. มีคี วามแข็็งแรงน้้อยใช้้ได้้จํํากััด รัับความนิิยมอย่า่ งมากได้ด้ ัังนี้้� 2. ยากต่่อการทํําลาย 1. มีนี ้ำำ�� หนักั เบา ไม่น่ ํําความร้อ้ น ไม่น่ ํํา 3. กระบวนการผลิติ ส่ว่ นมาก กระทํํา ไฟฟ้า้ มีีความเหนีียว ได้ใ้ นส่่วนของอุุตสาหกรรม 2. ราคาไม่่แพง 4. มีีผลกระทบต่่อสุุขภาพอนามััย 3. สามารถป้้องกัันการซึึมของอากาศ ของผู้้�บริิโภค น้ำ�ำ� ไขมััน ข้้ อ พิิ จ า ร ณ า ด้้ า น คุุ ณ ส ม บัั ติิ ข อ ง 4. ทนต่อ่ ความร้้อนหรืือเย็น็ พลาสติิกในการเลืือกนํําบรรจุุภััณฑ์์มีีดัังนี้้� 5. สามารถแปรรููปได้้ง่่ายมีีให้้เลืือก 1. ความปลอดภัยั หลายชนิดิ 2. การแพร่ก่ ระจาย 6. สามารถใช้้ร่่วมกัับวััสดุุบรรจุุภััณฑ์์ 3. เนื้้อ� พลาสติกิ อื่น�่ ๆ ได้้ดีี 4. ความมันั วาว 7. สามมารถพิมิ พ์ส์ ีีและลวดลายต่่างๆ 5. ความใส/ความขุ่�นมััว ลงบนภาชนะได้ไ้ ม่่ยาก 6. ความหนา 7. การต้า้ นแรงดึงึ และการยืืดตััว 8. การต้้านไขมััน/น้ำำ��มััน 9. การต้า้ นแรงฉีกี ขาดความแข็ง็ แรง 10. การรั่่�วซึึม 11. ความคงทนต่อ่ การขัดั 12. ความทนต่อ่ อุุณหภููมิิ สารเคมีี องค์์ความรู้�้ในการพัฒั นาอาชีพี 25 การผลิติ น้ำำ��ดื่ม่�



2.1 ชนิิดของพลาสติกิ พลาสติิกหรืือโพลีีเมอร์์ ( Polymer) คืือวััสดุุประกอบด้้วยมาโครโมเลกุุล ที่่�มีีอยู่่�ตามธรรมชาติิ โดยวััตถุุดิิบในการผลิิต พลาสติิกอยู่่�ในรููปของเม็็ด และผงจะถููกโรงงานนํําไปแปรรููปซึ่่�ง เราสามารถแยกชนิิดของ พลาสติิกออกเป็็น 7 กลุ่�ม ซึ่�่งในบรรจุุภััณฑ์์มััก มีีการใช้้รหััสบอกชนิิดของพลาสติิกเอาไว้้ เพื่อ่� ความสะดวกในการคััดแยก โดยพลาสติิกแต่่ละชนิิดมีรี ายละเอีียดดังั นี้้� กลุ่่�มที่่� 1 คือื โพลีีเอสเตอร์์ PET มีคี วามใส มีีแรงทนทานและเหนียี วทนความร้้อนและ เย็น็ สามารถทํําเป็น็ รููปเหลี่ย� มลอนต่า่ งๆ ใน พื้้น� ผิวิ ได้ด้ ีปี ้อ้ งกันั การผ่า่ นของก๊า๊ ซได้ด้ ีี นิยิ มนํํา มาใช้้ทํําบรรจุุภัณั ฑ์์ต่า่ ง ๆ เช่่น ขวดน้ำ�ำ� ดื่�ม่ ขวดน้ำำ��ปลา เป็น็ ต้น้ องค์์ความรู้้ใ� นการพััฒนาอาชีพี 27 การผลิิตน้ำำ��ดื่่ม�

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ กลุ่่�มที่�่ 2 คืือโพลีีเอทีีลีีนชนิิดความหนาแน่่น สููง HDPEเป็็นพลาสติิกที่่�มีีความ หนาแน่น่ สููง ค่่อนข้้างนิ่่�มมีีความเหนีียวไม่่แตกง่่าย นิิยม นํํามาใช้้ทํําบรรจุุภััณฑ์์ทํําความ การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม สะอาดเช่น่ แชมพูู ถุุงร้อ้ นชนิิดขุ่�น ขวดนม เป็็นต้น้ กลุ่่�มที่�่ 3 คืือโพลีีไวนิิลคอลไรด์์ PVC มีีความแข็็งแรงเหนีียวยืืดหยุ่�นมีีลัักษณะคล้้าย ยางมีคี ุุณสมบััติิเหลว เหนียี ว มากกว่่าพลาสติกิ อื่น�่ ๆ 28

กลุ่ม� ที่�่ 4 เป็น็ พลาสติกิ ที่ม�่ ีีความหนาแน่น่ ตํ่่า� LDPE สััญลักั ษณ์์ คืือ มีคี วามแน่น่ กว่่า มีคี วามเหนียี วยืืดตััวได้ร้ ะดับั หนึ่่ง� ส่่วนใหญ่่ ใ ส ม อ ง เ ห็็ น ไ ด้้ จุุ ด ห ล อ ม เ ห ล ว 1 1 0 องศาเซลเซียี ส นิยิ มนํํามาใช้ท้ ํําแผ่น่ ฟิลิ ์ม์ ห่อ่ อาหารและห่่อของ กลุ่�่มที่่� 5 โพลีีพรอพพีีลีีน PP เป็็น พลาสติิกที่่�ส่่วนใหญ่่มีีความหนาแน่่นค่่อน ข้า้ งตํ่า� มีคี วามแข็ง็ และเหนียี ว คงรููป ทนต่อ่ ความร้้อนและสารเคมีี นิิยมนํํามาใช้้ทํํา บรรจุุภััณฑ์์สํําหรัับอาหารในครััวเรืือน เช่่น ถุงุ ร้อ้ นชนิิดใส ชาม อุปุ กรณ์์ไฟฟ้า้ บางชนิิด ทํําแผ่่นฟิิล์์มหด และถุุงบรรจุุขนมกรอบ เคี้ย� วต่า่ ง ๆ ใช้ท้ ํําขวด ฝาจุกุ ขวดไม่่นิยิ มใช้้ บรรจุุภัณั ฑ์อ์ าหารแช่แ่ ข็ง็ เพราะเปราะ กลุ่่ม� ที่่� 6 คืือโพลีีสเตอรีีน PS พลาสติิก ที่ม� ีคี วามใสแข็ง็ แต่เ่ ปราะ แตกง่า่ ย สามารถ ทํําเป็น็ โฟมได้้ ทนความร้อ้ นระดับั หนึ่่ง� นิยิ ม มาทํําภาชนะพลาสติิก เช่่น ขวดนมเปรี้้�ยว ถาดบรรจุุอาหาร บลิสิ เตอร์แ์ พค และ เป็็น พลาสติิกชนิดิ ที่่�นิิยมนํําไปผลิิตเป็็น โฟมทน ต่่อกรด ด่่าง แอลกอฮอล์์ แต่่ทนต่่อน้ำ�ำ�มััน พืืช และสััตว์์ได้้จํํากััด ไม่่ทนต่่อน้ำ�ำ�มััน เบนซิิน กลุ่ม่� ที่่� 7 คือื พลาสติกิ ที่น่� อกเหนือื จาก พลาสติกิ ทั้ง�้ 6 กลุ่�ม พบมากมายหลายรููป แบบ เรซิ่่น� องค์ค์ วามรู้ใ�้ นการพัฒั นาอาชีพี ที่่�มารููปภาพ : https://www.greenpeace.org/thailand/story/2242/plastic-101/ การผลิิตน้ำ�ำ� ดื่�่ม 29

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ ลัักษณะของบรรจุุภััณฑ์พ์ ลาสติกิ การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม พลาสติกิ สามารถนํํามาทํําเป็น็ บรรจุภุ ัณั ฑ์พ์ ลาสติกิ ได้้หลายลัักษณะโดยใช้้เกณฑ์์ต่่างๆ กฎเกณฑ์์ด้้านการ หลอมตััว พิิจารณาจากการหลอมขึ้�นรููปแล้้ว สามารถ หลอมด้้วยความร้้อนได้้หรืือไม่่ ในกรณีี สามารถแบ่่ง ออกเป็น็ 2 ประเภท คืือ 1. เทอร์โ์ มเซ็็ทติ้้�ง (Thermosetting) สามารถให้้ ความร้้อนแล้้วพิิมพ์์เป็็นผลิิตภััณฑ์์ในรููปของหีีบห่่อได้้ เพีียงครั้ง� เดีียว แข็็งตััวแล้ว้ อาจแตกได้้ ไม่ส่ ามารถทํําให้้ หลอมตััวด้้วยความร้อ้ นหรืือพิิมพ์์ใหม่ไ่ ด้้ เช่่น พลาสติิก ชนิิดเมลามีีน เมื่่�อได้้รัับความร้้อนจนแข็็งตััวและไม่่ สามารถหลอมให้้เหลวได้้ ทํําจากพลาสติิกประเภทที่่� เรียี กว่่า เรซิ่่�น (Resin)ชนิิดต่่าง ๆ 2. เทอร์โ์ มพลาสติกิ (Thermoplastic) เป็น็ ชนิดิ ที่่�สามารถ ให้้ความร้้อนทํําหลอมตััวแล้้วพิิพม์์ออกมา เป็็นผลิิตภััณฑ์์หรืือ บรรจุุภััณฑ์์ได้้หลายๆครั้�งตาม ต้้องการ เช่่น ถุุงพลาสติิก ขวดน้ำ�ำ� พลาสติิก หลอด พลาสติิก เป็น็ ต้้น เกณฑ์์ด้้านรููปแบบของพลาสติิก สามารถจํําแนก เป็็น 2 ประเด็น็ คืือ 1. ฟิิล์์มพลาสติกิ (Plastic Film) คืือ พลาสติิกที่่� เป่า่ รีดี เป็น็ แผ่น่ บางอาจ เป็น็ ชั้น� เดียี ว หรืือหลายชั้น� เช่น่ ถุุงพลาสติิกชั้�นเดีียว ถุุงหลายชั้�น ฟิิลม์์หด ฟิิมล์์ยืืด กระสอบพลาสติกิ 2. ภาชนะพลาสติิก (Plastic Container) คืือ พลาสติกิ ที่่ม� ีีการขึ้้น� รููป เป็็นรููปทรงต่่าง ๆ ตามแม่่แบบ และกรรมวิธิ ีผี ลิิตเป็น็ รููปร่่างบรรจุภุ ััณฑ์์ 30

2.2 การผลิิตขวด PET โดยทั่่ว� ไปการผลิติ ขวดพลาสติกิ PET มักั ใช้ก้ ระบวนการเป่า่ แบบดึงึ ยืืด (stretch blow molding) ซึ่�่งเป็็นการผลิิต 2 ขั้�นตอน โดยเริ่�มจากกระบวนการฉีีดเม็็ดพลาสติิกให้้เป็็น พรีฟี อร์์มและเป็น็ ขวดน้ำ��ำ ตามลำำ�ดับั ขั้น� ตอนสำ�ำ คัญั ของกระบวนการผลิติ เริ่ม� จากการอบไล่่ ความชื้�น เนื่�อ่ งจาก PET มัักดููดความชื้�นจากอากาศได้ส้ ููง โดยปกติเิ ม็็ดพาสติิก PET มัักมีี ความชื้�นประมาณ 0.05% จึึงต้้องอบไล่่ความชื้�นในเม็็ดพลาสติิกให้้เหลืืออยู่่�ไม่่สููงเกิิน 0.005% ก่อ่ นถููกทำำ�ให้ห้ ลอมเพื่อ่� ฉีดี เป็น็ พรีฟี อร์ม์ ในขั้น� ตอนการเปลี่่ย� นรููปร่า่ งของพรีฟี อร์ม์ ให้้เป็็นขวดเริ่�มจากการทำำ�ให้้พรีีฟอร์์มร้้อนที่่�อุุณหภููมิิประมาณ 70°C จนพรีีฟอร์์มเริ่�มนิ่่�ม ก่อ่ นนำำ�เข้า้ สู่ก่� ระบวนการเป่า่ แบบดึงึ ยืืดใน 2 ทิศิ ทาง เพื่อ่� ให้ผ้ นังั พรีฟี อร์ม์ ขยายตัวั ไปกระทบ ผนัังแม่่พิิมพ์์รููปขวด เมื่่�อพลาสติิกเย็็นตััวลงจะได้้ผลิิตภััณฑ์์เป็็นขวดพลาสติิกใสที่่�มีีการจััด เรียี งตัวั ของสายโซ่พ่ อลิเิ มอร์์ และปริมิ าณผลึกึ สููง ทำำ�ให้ข้ วดมีคี วามแข็ง็ แรง สามารถป้อ้ งกันั การแพร่่ผ่่านของแก๊ส๊ และทนสารเคมีไี ด้ด้ ีี องค์ค์ วามรู้�้ในการพัฒั นาอาชีพี 31 การผลิติ น้ำ��ำ ดื่ม�่

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ ภาพที่่� 1 การฉีีดขึ้น� รููปพรีีฟอร์ม์ การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม ภาพที่่� 2 การเป่่าพรีฟี อร์์มเป็็นขวด ภาพที่่� 3 พรีีฟอร์์มและขวดขนาดต่่างๆ 32

ขวด PET สำ�ำ หรัับบรรจุเุ ครื่่�องดื่ม�่ น้ำำ��อััดลมหรือื เครื่่อ� งดื่่ม� ที่่ม� ีีการอััดแก๊๊ส ขวดพลาสติิกที่่�ใช้้บรรจุุน้ำ�ำ�อััดลมจะต้้องมีีความแข็็งแรงสููงเพื่�่อให้้ สามารถทนต่่อแรงดัันของแก๊๊สคาร์์บอนไดออกไซด์์ที่่�อััดไว้้ภายในขวดได้้ โดยไม่เ่ กิดิ การเปลี่่ย� นแปลงรููปร่่างหรืือระเบิิดจึงึ จำ�ำ เป็น็ ต้้องเลืือกใช้้ PET เกรดที่่ม� ีคี ่า่ ความหนืืด IV สููง และมีปี ริมิ าณโคพอลิเิ มอร์ต์ ่ำ��ำ เนื่อ�่ งจากความ ใสของขวดพลาสติกิ ไม่ใ่ ช่ป่ ัญั หาสำำ�คัญั เพราะเครื่อ่� งดื่ม่� ประเภทนี้้ม� ักั มีกี าร ใส่่สีี ปััจจุบุ ัันมีกี ารใช้ง้ านขวด PET ขนาด 1-2 ลิิตรแทนขวดแก้ว้ มากขึ้น� แต่อ่ ย่า่ งไรก็ต็ ามยัังพบว่า่ อายุกุ ารเก็็บ ผลิิตภััณฑ์์ในขวดพลาสติิกยัังไม่่นานเมื่�่อเทีียบกัับขวดแก้้วและกระปอง อะลููมิิเนียี ม เนื่่�องจากขวด PET ไม่่สามารถป้้องกัันการแพร่ผ่ ่่านของแก็็ส ได้้ 100 % แก๊๊สคาร์์บอนไดออกไซด์์สามารถแพร่่ออกโดยผ่่านเนื้้�อ พลาสติิกหรืือรั่�วออกทางฝาที่่�ปิิดไม่่สนิิทได้้ ซึ่่�งมีีผลต่่อรสชาติิของ ผลิิตภัณั ฑ์โ์ ดยตรง ทำำ�ให้เ้ กิิดการแข่่งขันั ด้า้ นเทคโนโลยีใี นการเพิ่่�มสมบัตั ิิ ป้อ้ งกันั การแพร่ผ่ ่า่ นของขวดพลาสติกิ PET รวมถึงึ ฝาปิดิ เช่น่ เทคโนโลยีี การผลิิตขวดที่่�ประกอบด้้วยพลาสติิกหลายขั้�นโดยเพิ่่�มขั้�นที่่�ทำ�ำ จาก พลาสติกิ ที่่ม� ีสี มบัตั ิใิ นการป้อ้ งกันั การแพร่ผ่ ่า่ นได้ด้ ีี หรืือมีสี ารจับั ออกซิเิ จน หรืือมีกี ารเคลืือบภายในหรืือภายนอกขวดพลาสติกิ องค์์ความรู้้�ในการพัฒั นาอาชีพี 33 การผลิิตน้ำำ��ดื่่�ม

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ น้ำ��ำ ดื่่�ม ความแข็็งแรงของขวดพลาสติิกสำำ�หรัับบรรจุุน้ำำ��ดื่่�มมีีความจำำ�เป็็นแค่่เพีียงสามารถ การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม ป้อ้ งกัันการกระแทก และมีคี ่่าความหนืืด IV ประมาณ 0.74-0.76 dl/g แต่ส่ ีแี ละความใส ของขวดกลับั เป็น็ ปัจั จััยสำำ�คัญั จึึงควรเลืือกใช้้ PET เกรดที่่�มีีความใสสููง หรืือมีีสีฟี ้้าเล็ก็ น้อ้ ย เกรดที่่�เหมาะสมจึึงเป็น็ เกรดที่่�มีปี ริมิ าณโคโพลิเิ มอร์์ผสมอยู่�่ ด้ว้ ย เบีียร์์ ขวดที่่�ใช้้ในการบรรจุุเบีียร์์ควรมีีความแข็็งแรงพอที่่�จะทนความดัันของแก๊๊ส คาร์บ์ อนไดออกไซด์์ และทนความร้้อนที่่ใ� ช้ใ้ นการบรรจุุเบีียร์ท์ ี่่�อุณุ หภููมิิ 60-65 Cํ ค่า่ ความ หนืืด IV ของโพลิเิ มอร์อ์ ยู่�ใ่ นช่ว่ ง 0.80-0.84 d/g และต้้องมีสี มบัตั ิปิ ้้องกัันการแพร่ผ่ ่า่ นของ แก็ส็ ดาร์บ์ อนไดออกไซด์แ์ ละออกซิเิ จนได้ด้ ีกี ว่า่ ขวดที่่ใ� ช้บ้ รรจุเุ ครื่อ่� งดื่ม่� ประเภทอื่น�่ เนื่อ่� งจาก ออกซิเิ จนที่่แ� พร่เ่ ข้า้ สู่ข่� วดทำำ�ให้ร้ สชาติแิ ละกลิ่น� ของเบียี ร์เ์ สียี ไป ทำำ�ให้อ้ ายุกุ ารเก็บ็ เบียี ร์ส์ั้น� ลง นอกจากนี้้ย� ัังต้้องทำำ�หน้า้ ที่่�ปกป้อ้ งเบีียร์์จากแสง ซึ่่�งอาจทำำ�ได้้โดยการเติิมสีหี รืือใส่่สาร เติมิ แต่ง่ ประเภทป้อ้ งกันั แสง IV ลงในเนื้อ� พลาสติกิ ขณะทำ�ำ การฉีดี ขึ้น� รููปพรีฟี อร์ม์ เนื่อ�่ งจากPE มีคี วามทนทานต่อ่ ตัวั ทำำ�ละลายหลายชนิดิ รวมทั้้ง� แอลกอฮอล์จ์ ึงึ นิยิ มนำำ�มาใช้บ้ รรจุไุ วน์แ์ ละ น้ำ��ำ ผลไม้้ด้้วย ปััจจุบุ ัันพบว่า่ การบริกิ ารบนสายการบิินต่่าง ๆ มีีการใช้้ขวด PE บรรจุเุ ครื่อ่� ง ดื่�ม่ ประเภทไวน์์ น้ำำ��ผลไม้ห้ รืือ 34

เครื่�่องดื่�่มที่่�ผสมแอลกอฮอล์์ เนื่่�องจากมีีน้ำำ��หนัักเบา สะดวกและปลอดภััย จากความ ทนทานต่อ่ สารเคมีขี อง PET ทำ�ำ ให้ป้ ัจั จุบุ ันั มีกี ารใช้ข้ วด PE ขนาด 1 ลิติ รบรรจุสุ ารเคมีแี ทน การใช้ข้ วดอะลููมินิ ียี ม ซึ่ง่� มีีราคาสููงและเกิดิ การกัดั กร่อ่ นได้น้ อกจากนี้้อ� าหารผงและอาหาร แห้ง้ เช่น่ กาแฟ ชาสำ�ำ เร็จ็ รููปรวมทั้้ง� เครื่อ�่ งเทศต่า่ งๆ สามารถบรรจุใุ นขวด PET ได้้ เนื่อ่� งจาก มีีสมบััติิป้้องกัันความชื้�น ทำำ�ให้้อาหารไม่่จัับตััวกัันเป็็นก้้อน นอกจากนี้้�ยัังสามารถป้้องกััน การแพร่เ่ ข้า้ ของแก๊ส๊ ออกซิเิ จน ซึ่ง่� เป็น็ สาเหตุทุ ำ�ำ ให้ร้ สขาติแิ ละกลิ่น� ของอาหารเปลี่่ย� นแปลง ได้้ ปัจั จุบุ ันั เรายังั พบว่า่ มีกี ารใช้ข้ วด PET ในการบรรจุผุ ลิติ ภัณั ฑ์อ์ าหารต่า่ งๆ เช่น่ น้ำำ��ผึ้้ง� ผักั ผลไม้้ดอง ซอส น้ำ��ำ ผลไม้้ และเครื่่อ� งอุุปโภคต่่างๆ เช่่น สีี แชมพูู และเครื่่อ� งสำำ�อาง จะเห็็น ได้ว้ ่า่ พลาสติิก PET มีสี มบัตั ิเิ หมาะสมสำ�ำ หรับั ใช้้ผลิิตขวดพลาสติกิ เนื่่�องจากมีคี วามใส มีี น้ำ�ำ�หนัักเบา ทำำ�ให้้ลดค่่าใช้้จ่่ายในการขนส่ง่ ฝาขวดสามารถปิดิ ได้ส้ นิทิ ลดปััญหาการรั่่�วซึมึ และปิดิ ซ้ำ�ำ� ได้้ดีี เนื่�อ่ งจากส่ว่ นเกลียี วของปากขวดที่่�เกิิดจากการฉีีดขึ้�นรููปพรีีฟอร์์ม ทำำ�ให้ม้ ีี ขนาดเกลีียวคงที่่� มีีความปลอดภััยในการใช้้งาน นอกจากนี้้�ขวด PET ยัังสามารถทนแรง กระแทกจากการตกจากความสููง 2 เมตร โดยไม่แ่ ตกหรืือเกิดิ การเปลี่่ย� นแปลงรููปร่่าง ควันั ที่่เ� กิดิ จากการไหม้ไ้ ฟของขวด PE ไม่เ่ ป็น็ พิษิ รวมทั้้ง� ไม่เ่ กิดิ การกัดั กร่อ่ นหรืือเป็น็ สนิมิ เหมืือน โลหะในด้า้ นการออกแบบการผลิติ สามารถออกแบบให้ม้ ีรี ููปร่า่ งเหมาะสมได้ง้ ่า่ ยและหลาก หลายทั้้ง� ขนาด รููปแบบและสีีสััน นอกจากนี้้ห� ลังั การใช้้งานยังั สามารถนำำ�ขวด PET กลับั มา แปรรููปใช้ใ้ หม่ห่ รืือรีไี ซเคิลิ ได้้ โดยนำ�ำ กลับั มาล้า้ งและบดเป็น็ ขึ้น� เล็ก็ ๆ แล้ว้ ขึ้น� รููปใหม่่ ซึ่ง่� ส่ว่ น ใหญ่น่ ิยิ มนำำ�มาใช้้ผลิิตเป็็นเส้้นใยสำำ�หรัับการผลิิตพรม และใยสังั เคราะห์์สำ�ำ หรับั หมอนหรืือ ผ้า้ ทุ่�ม ทั้้�งนี้้� PE มัักเสื่�่อมสภาพลงเมื่่�อผ่่านความร้อ้ นในกระบวนการรีีไซเคิิล ทำำ�ให้้พลาสติกิ รีไี ซเคิิลที่่ไ� ด้้มีนี ้ำ�ำ�หนัักโมเลกุุลและค่่าความหนืืด IV ต่ำำ�� ลง จึึงไม่่สามารถนำ�ำ กลัับมาผลิิต เป็น็ ขวดได้อ้ ีกี และมักั จะไม่น่ ิยิ มนำำ� พลาสติิกรีีไซเคิิลกลัับมาผลิิตเป็็น บรรจุุภััณฑ์์ที่่�สััมผััสอาหารหรืือ เครื่อ�่ งดื่ม�่ ด้ว้ ยเช่น่ กันั ภาพที่่� 4 คอขวดเป็็นเกลีียวที่่ป� ิิดได้ส้ นิิท องค์์ความรู้ใ้� นการพัฒั นาอาชีพี 35 การผลิิตน้ำ��ำ ดื่ม่�



“น้ำำ��ดื่ม่� สะอาด เป็น็ สิ่ง่� จำ�ำ เป็็นสำำ�หรัับ มนุษุ ย์แ์ ละสิ่ง่� มีีชีีวิิตอื่น่� ๆ แม้ว้ ่า่ น้ำ��ำ จะไม่ม่ ีีแคลอรีี หรือื สารอาหารที่่เ� ป็็น ”สารประกอบอินิ ทรีีย์์ใดๆ

องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ บรรณานุุกรม การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม การประปาส่่วนภููมิิภาค.//(2563).//มาตรฐานคุุณภาพน้ำ�ำ�ประปาของการประปาส่่วน ภูมู ิิภาคตามค้้าแนะน้้าขององค์์การอนามััยโลก (WHO) ปีี 2011 .//สืืบค้้นเมื่่�อ 20 กันั ยายน 2563,/จากhttps://en.pwa.co.th/download/pwastandard50-1. pdf กรมควบคุุมมลพิิษ.//(2563).//มาตรฐานคุุณภาพแหล่่งน้ำ��ำ ผิิวดิิน.//สืืบค้้นเมื่่�อ 20 กัันยายน 2563,/จาก/ https://sites.google.com/site/nalinee44527/ ground-water กรมควบคุุมมลพิิษ.//(2563).//กำำ�หนดมาตรฐานคุุณภาพน้ำำ�� ในแหล่่งน้ำ��ำ ผิิวดิิน.//สืืบค้้น เมื่อ�่ 20 กันั ยายน 2563,/จาก/ https://sites.google.com/site/nalinee44527/ ground-water ดร.ธนาวดีี ลี้จ� ากภัยั , ศููนย์เ์ ทคโนโลยีโี ลหะและวัสั ดุแุ ห่ง่ ชาติิ .//(2547).//Polymer Science.// สืืบค้น้ เมื่อ�่ 20 กันั ยายน 2563, /จาก https://www2.mtec.or.th/th/e-magazine/ admin/upload/216_31-34.pdf นางสาวนลิณิ ีี สายใจอููป.//(2563).//แหล่่งน้ำำ��ธรรมชาติ.ิ //สืืบค้้นเมื่อ่� 3 สิิงหาคม 2569,/ จาก/ https://sites.google.com/site/nalinee44527/ground-water ผศ. ปราโมทย์์ เชี่ย� วชาญ.//(2563).//ระบบปรับปรุงคุุณภาพน้ำ��ำ .//สืืบค้น้ เมื่อ�่ 20 กันั ยายน 2563,/จาก/ https://www.stou.ac.th/Schools/Shs/booklet/1_2551/ Enronment.htm สำ�ำ นักั บริหิ ารจัดั การน้ำ��ำ .//(2547).//ระบบผลิติ น้ำ�ำ�ประปาของระบบประปาผิวิ ดินิ .//สืืบค้น้ เมื่่�อ 20 กัันยายน 2563,/จาก/http://division.dwr.go.th/bwm/index.php/ 2019-12-17-06-02-42/2019-12-17-06-05-58/category/20-2020-05-01-12-00-51 สำ�ำ นัักบริหิ ารจััดการน้ำำ��.//(2547).//ระบบจ่่ายน้ำ�ำ� .//สืืบค้้นเมื่อ�่ 20 กันั ยายน 2563,/จาก /http://division.dwr.go.th/bwm/index.php/2019-12-17-06-02-42/2019- 12-17-06-05-58/category/20-2020-05-01-12-00-51 สำำ�นัักบริหิ ารจััดการน้ำำ�� .//(2547).//ระบบจ่่ายน้ำ��ำ .//สืืบค้้นเมื่่�อ 20 กันั ยายน 2563,/จาก /http://division.dwr.go.th/bwm/index.php/2019-12-17-06-02-42/2019- 12-17-06-05-58/category/20-2020-05-01-12-00-51 38

ผู้�้เขีียน/เรียี บเรีียง ชื่่อ� -สกุุล : ดร.สุุรีีวรรณ ราชสม สังั กัดั /หน่ว่ ยงาน: วิิทยาลัยั เทคโนโลยีแี ละสหวิิทยาการ สาขาวิิชา วศบ.การผลิติ และนวััตกรรมอาหาร การศึกึ ษา ปริญิ ญาเอก Food and Bio Process Engineering Massey University E-mail :[email protected] ชื่่อ� -สกุลุ : นางสาวณััฐริกิ า กอนแก้้ว สัังกัดั /หน่่วยงาน: สถาบันั ถ่่ายทอดเทคโนโลยีีสู่่ช� ุมุ ชน การศึกึ ษา ปริิญญาตรีี คณะวิศิ วกรรมศาสตร์์ สาขาวิชิ า สิ่ง� แวดล้้อม มหาวิิทยาลััยเทคโนโลยีีราชมงคลล้้านนา E-mail: [email protected] องค์์ความรู้้ใ� นการพััฒนาอาชีพี 39 การผลิติ น้ำ��ำ ดื่่�ม

องค์ค์ วามรู้�ในการพััฒนาอาชีพี การผลิติ น้ำ�ำ�ดื่ม�่ ISBN : 978-974-625-912-5 ISBN : 978-974-625-911-8 (E-Book) ที่่�ปรึึกษา รองศาสตราจารย์์ศีลี ศิิริิ สง่า่ จิติ ร ผู้�เขีดยี รน.ส/ุเรุ รีพียลบใเจรีวียงงศ์์ษา ดร.สุรุ ีวี รรณ ราชสม กองนบารงรสณาวาณธัิัฐกิ ริาิกรา กอนแก้ว้ ผนดผนนวนนนนนนนนนนนนวูู่่้้้้า่่าราาาาาาาาาาาาาาา��ชชทท่่.ยยยยยงยงงงงงยยงีี่วว่ ่่ส่่สสสสสสสุ��ยยพนวภววจเรุิีิจัรริาาาาาาาีสิรีษิศศกัราษิวี..ุษวิวววววววตตุทนศิาารณิรณวเสอทรหุฎิทุ..สสรัรุธสุุพิรเิิัตร์ลุธุานินันิายกุ ณตต �ึัาชั่าง์รนา่กั ง�์ต รรรีทวศภีีรส ์าษฤ์ยีัาาิลร์ัต์พรนิัภ์ทจจง ณักน์ ีณังี ์ไร์าาัย์ ษกษ์ ์ ณ รร์ ์ ณยย์ร์ ์์์์ เ์์น ์ ก ท ร ี ี ชี ียั ผ ยัง ไ ชูกคสอพตพกรศศ จ้ืร ผรุ้ำ่้ิำุัร่ธั�ีบหณแสัาาันส่�นอาุภัส�ำอ่น้�ำุภอัวมิ ชรรแยปีงวดเยมนทสาใชจพูจภพีิัส่ใส์พอรรพ่�ีพมติัยนีรรสสน์ร์ุมรีะงิรุขงพ์รศรรบวญิวัณัแเรเัตาราลตัสนหีนกินยมห้ิร์ ีมิ้วนา์ิิฐมนิ ท์ท์ ร์ ์ จััดทำำ�โดย สถาบัันถ่่ายทอดเทคโนโลยีสี ู่่ช� ุุมชน มหาวิทิ ยาลััยเทคโนโลยีรี าชมงคลล้า้ นนา 98 หมู่�่ 8 ตำำ�บลป่่าป้้อง อำ�ำ เภอดอยสะเก็ด็ จัังหวััดเชียี งใหม่่ 50220 องค ์์ความรู ้�้ในการพ ััฒนาอาชีีพ พิิมพ์ค์ รั้้�งที่่� 1 ปีี 2563 บริษิ ััท เชีียงใหม่่ พริ้้น� ท์ต์ิ้�ง จำำ�กัดั การผล ิิตน้ ำ�ำ�ดื �่่ม 213 ถนน มหิดิ ล ตำำ�บลป่่าแดด อำำ�เภอเมืืองเชีียงใหม่่ เชีียงใหม่่ 50100 โทร. 053 200 480 40