ย้อนรอยกรุงเก่ากาญจนบุรี

๑๘. วัดเขารักษ์ วดั เขารกั ษ์ ตง้ั อยทู่ ี่ บา้ นเลขที่ ๑ บา้ น วัดเขารักษ์ สร้างเม่ือพ.ศ. ๒๔๒๙ เขารักษ์ หมู่ท่ี ๕ ตำ�บลดอนแสลบ อำ�เภอ เป็นวัดเก่าต่อมาได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์ ห้วยกระเจาจังหวัดกาญจนบุรี ที่ดินต้ังวัด สร้างอาคารเสนาสนะต่างๆ เพิ่มข้ึนเรื่อย มเี นอ้ื ที่ ๑๙๑ ไร่ มา เช่น บูรณะอุโบสถ พระปรางค์ สร้าง วหิ าร ศาลาอเนกประสงค์ ศาลาประชาคม เปน็ ต้น 101ย้อนรอยกรงุ เกา่ ณ กาญจนบรุ ี

พระปรางค์วัดเขารักษ์ รอบขนาดยาว ๔๒ × ๒๘ เมตร สงู ๑ เมตร มบี นั ไดคอนกรตี เปน็ ทางเดนิ ขน้ึ เขาทงั้ หมด จากการศกึ ษาของ วรวธุ สวุ รรณฤทธ์ิ ๓๕๗ ขนั้ เปน็ พระปรางค์องคเ์ ดียวที่สรา้ ง (๒๕๓๗ : ๔๘-๔๙) พบวา่ องค์พระปรางค์ บนยอดเขา ก่อสร้างอยู่บนยอดเขาแห่งแรกของไทย เปน็ ปรางค์แบบเขมร ทรงฝกั ข้าวโพด หัน หนา้ ไปทางทศิ ตะวนั ออก สงู ประมาณ ๑๕ เมตร ก่อดว้ ยอิฐไมส่ อปนู ยอดปรางคเ์ ปน็ กลบี ขนนุ ม ี ๗ ชนั้ มซี มุ้ จตรุ ทศิ ประดษิ ฐาน พระพุทธรูปประทับยืนแต่หักหายไป ด้าน หน้าปรางค์มีฐานก่อด้วยอิฐยาวประมาณ ๑๕ × ๙ เมตร มีใบเสมาทำ�ดว้ ยหนิ ชนวน ปักอยู่รอบ ๆ มีกำ�แพงแก้วก่อด้วยอิฐล้อม 102 ยอ้ นรอยกรงุ เก่า ณ กาญจนบุรี

ปจั จบุ นั ทางวดั เขารกั ษไ์ ดบ้ รู ณะพระ ต่าง ๆ ต้องการได้ลูกสาวเศรษฐีไปเป็นคู่ ปรางค์ สร้างวิหาร รวมท้ังบูรณะกำ�แพง ครอง จึงพากันยกกองทัพมาเพ่ือจะแย่ง แก้วใหม ่ ทำ�ให้เปลย่ี นแปลงไปจากสภาพ ชิง แล้วเกิดการต่อสู้กันในบริเวณแถบน้ัน เดิม กรมศิลปากรไม่อนุญาตให้บูรณะต่อ ดงั ปรากฏชอ่ื ภเู ขาลกู ตา่ ง ๆ วา่ เขาคลกุ คล ี ปจั จบุ นั กรมศลิ ปากรก�ำ ลงั เขา้ ไปบรู ณะใหม่ เขาธน ู เขาคันหอก ในท่สี ดุ ลกู สาวเศรษฐี ตดั สนิ ใจกระโดดลงจากเขาเสยี ชวี ติ เศรษฐี ต�ำ นานพ้ืนบา้ น มีความรักและอาลัยลูกสาวตนอย่างมาก จงึ ไดก้ อ่ สรา้ งพระปรางคข์ นึ้ บนยอดเขาและ ประวัติการสร้างพระปรางค์บนยอด เรยี กชอื่ วา่ เขารกั ษ์ หรอื เขาลกู รักษ์ เขารักษ์ มีตำ�นานที่เล่าสืบกันมาว่า คร้ัง หน่ึงมีเศรษฐีคนหนึ่ง มีลูกสาวแสนสวยคน หนึ่ง จึงเกิดความรักและหวงแหนลูกสาว คนน้ีมาก ไม่ยอมให้ชายหนุ่มมาติดต่อ โดยขังลูกสาวไว้บนยอดเขา ความสวย ของลกู สาวเศรษฐรี าํ่ ลอื ไปทว่ั เจา้ ชายเมอื ง 103ยอ้ นรอยกรุงเกา่ ณ กาญจนบรุ ี

104 ยอ้ นรอยกรงุ เก่า ณ กาญจนบุรี

๑๙. วัดโบสถ์ (รา้ ง) วัดโบสถ์ เป็นวัดร้างที่ที่มี ขนาดใหญ่ ท่ีน่ีน่าจะเป็นชุมชนเก่าที่มี ประชากรหนาแน่น ปัจจุบันอยู่กลางทุ่ง นานอกหมู่บ้าน บ้านดอนแสลบ หลังวัด สระกระเบื้อง อำ�เภอห้วยกระเจา ด้าน หน้าของวัดหันไปทางทิศตะวันออก มี สถาปัตยกรรมที่สำ�คัญหลายจุดในบริเวณ กำ�แพงแก้ว มีพระอุโบสถอันเป็นประธาน ของวัด ด้านหลงั มีฐานเจดียท์ รงกลม โดย รอบพระอุโบสถมีเจดีย์รายสมัยอยุธยา หลายองค์ เนื่องจากเปน็ โบราณสถานทอี่ ยู่ นอกหมบู่ า้ น จึงมีนกั หาของเก่ามาลกั ลอบ ขุดหาของเก่าทำ�ให้โบราณสถานแห่งนี้ 105ย้อนรอยกรงุ เก่า ณ กาญจนบุรี

ช�ำ รดุ ทรดุ โทรม ปจั จบุ นั กรมศลิ ปากรก�ำ ลงั มุม ส่วนกลางของเจดีย์เป็นองค์ระฆังเพิ่ม เขา้ ไปขดุ แต่งและบูรณะ มุม พบร่องรอยของการประดับลายปูนปั้น บริเวณองค์ระฆังส่วนบน เจดีย์ทรงเคร่ือง วัดโบสถ์ร้างถือได้ว่าเป็นวัด องคใ์ หญส่ ดุ ตง้ั อยภู่ ายในก�ำ แพงแกว้ ถดั เขา้ ขนาดใหญ่ สถาปัตยกรรมของวัดแห่งน้ีที่ มาจากทางเขา้ ด้านทศิ ตะวันออก หลงเหลืออย่จู ึงมมี าก ไดแ้ ก่ ๓. พระอโุ บสถ พระอโุ บสถสรา้ ง ๑. กำ�แพงแก้ว ก่อด้วยอิฐ ด้วยอิฐตั้งอยู่ตรงกลางเป็นประธานของวัด วางตัวยาวเป็นรูปส่ีเหลี่ยมผืนผ้า ทอดตัว ปัจจุบันเหลือเพียงฐานและผนังด้านซ้าย ยาวตามแนวตะวันออก-ตะวันตก ปัจจุบัน และขวาส่วนล่างเท่าน้ัน ปรากฏร่องรอย ปรากฏร่องรอยของซุ้มประตูทางเข้าที่ทาง ของการทำ�ช่องแสง และการขยายขนาด ทิศตะวนั ออกและทิศเหนือ ของอาคารในช่วงหลัง ส่วนด้านสกัดพัง ทลายทงั้ หมด มปี ระตทู างเขา้ ดา้ นเดยี วทาง ๒. เจดีย์ราย พบเจดีย์ราย ทศิ ตะวันออก จำ�นวนมาก ภายในสร้างด้วยอิฐสอดิน ด้านนอกฉาบด้วยปูนโบราณ แม้สภาพท่ี ๔. เจดยี ท์ รงกลม พบบรเิ วณดา้ น เหลืออยู่จะไม่สมบูรณ์แต่พอสันนิษฐาน หลังของพระอุโบสถ เหลือเพียงส่วนฐาน จากชิ้นส่วนท่ีตกบริเวณใกล้เคียงได้ว่าเป็น สร้างด้วยอิฐสอดิน และฉาบปูนโบราณ เจดีย์ทรงเคร่ือง ท่ีมีชุดฐานสิงห์มีปูนป้ัน ฐานเจดยี อ์ ยผู่ งั ทรงกลม มหี นา้ ทอ้ งไมก้ วา้ ง ประดบั ลวดลายทแ่ี ขง้ สงิ ห์ ๓ ฐาน ในผงั เพม่ิ ตง้ั บนฐานเขียงสเี่ หลี่ยมจัตุรัส 106 ย้อนรอยกรุงเกา่ ณ กาญจนบุรี

107ยอ้ นรอยกรงุ เก่า ณ กาญจนบรุ ี

108 ยอ้ นรอยกรุงเกา่ ณ กาญจนบรุ ี พระปรางคว์ ดั สระกระเบ้อื ง

๒๐. วัดสระกระเบ้ือง ปัจจุบันเหลือเพียงฐานและผนังอาคาร เท่าน้ัน ซึ่งกรมศิลปากรกำ�ลังดำ�เนินการ วดั สระกระเบอื้ ง ตงั้ อยทู่ บี่ า้ นดอนแส บูรณะ ลบ หมู่ท่ี ๑ ตำ�บลดอนแสลบ อำ�เภอห้วย กระเจา จงั หวดั กาญจนบรุ ี วดั สระกระเบอื้ ง ๓. พระปรางค์ พระปรางค์องค์ น้ีใครเป็นคนสร้างน้ัน ไม่สามารถทราบได้ ปัจจุบันสันนิษฐานว่าได้รับการบูรณะใหม่ เนอ่ื งจากเปน็ วดั เกา่ แก่ เปน็ วดั รา้ ง ทมี่ คี วาม ในสมัยรัตนโกสินทร์ ส่วนฐานของพระ เป็นมายาวนาน มีการขุดพบพระพุทธรูป ปรางค์เป็นฐานสิงห์ ๓ ฐาน สว่ นกลางเป็น ปางนาคปรกเกา่ แกข่ า้ งพระอโุ บสถหลงั เกา่ เรือนธาตุ มซี ุม้ จระน�ำ ท้ัง ๔ ดา้ น สว่ นหนา้ ปัจจุบันกรมศิลปากร กำ�ลังเข้ามาดำ�เนิน บันของกรอบซุ้มประดับเครื่องถ้วยลาย การบรู ณะตวั โบสถเ์ กา่ ครามสันนิษฐานว่ามีการประดับเพ่ิมเติม ภายหลังในสมัยรัตนโกสินทร์ ส่วนยอด โบราณสถานจัดวางในผังของวัดใน ปรางคป์ ระดบั ด้วยกลบี ขนุน ๓ ชนั้ ต่อจาก สมัยอยุธยา ด้านหน้ามีเจดีย์ทรงเคร่ือง ๒ น้นั กลายเปน็ กลีบมะเฟือง องค์ มีโบสถ์เป็นประธาน และมีพระปรางค์ อยู่ด้านหลังโบสถ์ ลักษณะโดยท่ัวไปของ 109พระนาคปรก โบราณสถานมีดังน้ี ยอ้ นรอยกรุงเก่า ณ กาญจนบุรี ๑. เจดีย์ทรงเคร่ือง มีชุดฐานสิงห์ จำ�นวน ๓ ฐาน ในผงั เพม่ิ มุม องคร์ ะฆังหกั หายแต่สันนิษฐานว่าคงเป็นองค์ระฆังเพิ่ม มุม บัวทรงคลุ่มและส่วนของปล้องไฉนที่ หกั ลงมาดา้ นลา่ งท�ำ ใหส้ นั นษิ ฐานไดว้ า่ เปน็ รูปแบบของเจดีย์ทรงเครื่องในสมัยอยุธยา ตอนปลาย ๒. โบสถ์ สร้างแบบก่ออิฐสอปูนอยู่ ในผังรูปสี่เหล่ียมผืนผ้า มีฐานเขียงรองรับ บวั ควา่ํ บวั หงาย ผนงั ของโบสถไ์ มม่ หี นา้ ตา่ ง และชอ่ งแสง หรอื ทเ่ี รยี กกนั วา่ โบสถม์ หาอดุ

110 ย้อนรอยกรุงเก่า ณ กาญจนบรุ ี

111ยอ้ นรอยกรุงเก่า ณ กาญจนบรุ ี

๒๑. วดั โบสถส์ ระจิก ด่าน (วัดโบสถ์เกา่ ) วัดโบสถ์สระจิกด่าน หรือที่ชาวบ้าน เรียกว่า “วัดโบสถ์เก่าเลาขวัญ” ตั้งอยู่ ที่ ตำ�บลเลาขวัญ อำ�เภอ เลาขวัญ จัง หวัดกาญจนุบรี เอกสารการประกาศข้ึน ทะเบียนโบราณสถานสำ�คัญของชาติ ใน ราชกจิ จา-นเุ บกษา เลม่ ท ่ี ๑๑๖ ตอนพเิ ศษ ๑๗ ง เมื่อวันท ่ี ๑๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๔๒ ใชช้ อื่ วา่ “โบราณสถานสระจติ ดา่ น” ในขณะ ที่ท้องถน่ิ เรียกว่า “สระจิกดา่ น” ด้วยเหตทุ ่ี ท่ีบรเิ วณน้ีมี “ตน้ จกิ ” ข้ึนอยู่ 112 ยอ้ นรอยกรงุ เก่า ณ กาญจนบุรี

อโุ บสถก่อนได้รับการบรู ณะ จากข้อมูลของกรมศิลปากรระบุว่า ลักษณะรูปแบบทางสถาปัตยกรรมและ ศิลปกรรมน่าสร้างข้ึนในสมัยอยุธยาตอน ปลายถงึ รตั นโกสนิ ทรต์ อนตน้ โบราณสถาน ที่ส�ำ คญั คือ อุโบสถ เป็นอาคารสี่เหลี่ยมผืนผ้า ก่ออิฐถือปูนหันหน้าไปทางทิศตะวันออก ส่วนฐานที่มุมท้ังส่ีของอุโบสถก่อเชิดสูงขึ้น ดูแอ่นโค้ง คล้ายท้องเรือสำ�เภาจีนโบราณ ผนังอุโบสถหนาก่ออิฐฉาบปูน ไม่มีช่อง หน้าต่าง ด้านหน้ามีบันไดทางข้ึนและมี ประตทู างเข้า ๒ ชอ่ ง โครงหลงั คาเปน็ เคร่ืองไม้ มุงกระเบ้ืองเกล็ดปลา หน้าบัน ไมม่ ลี วดลาย แต่จากข้อมูลจากชาวบา้ น ยืนยันวา่ หลังคาแต่เดิมมุงด้วยแผ่นไม้รูปทรงแบบ กระเบ้อื ง ไม่ใช่ดินเผา คานไม้ในอุโบสถ เปน็ สแี ดง เขยี นลวดลายแตผ่ พุ งั ไปหมดแลว้ ภายในอุโบสถประดิษฐานพระพุทธ รปู ๕ องค์ ทง้ั หมดซอ่ มแซมขนึ้ ใหมใ่ นภาย หลงั ผนงั ภายในอโุ บสถมภี าพจติ รกรรมฝา ผนัง โดยผนังด้านข้างเป็นรูปเทพชุมนุมน่ัง ประนมมือสลับกับกระถางพรรณพฤกษา จ�ำ นวน ๒ แถว หนั หนา้ ไปทางพระประธาน ภาพส่วนใหญล่ บเลอื นไปแล้วเกอื บหมด 113ย้อนรอยกรงุ เกา่ ณ กาญจนบรุ ี

114 ย้อนรอยกรุงเก่า ณ กาญจนบรุ ี

แทน่ ฐานเสมา กอ่ เปน็ ฐานสงิ หม์ บี วั ทรงคลุ่มรองรับในเสมาค่ ู ประจ�ำ แปดทิศ เจดีย์บริวารประจำ�มุม จำ�นวน ๔ องค์ สันนิษฐานว่าเปน็ เจดยี ์ทรงเครื่อง ภายในวัดสระจิกด่านยังมีสระนํ้า โบราณอยู่สระหนึ่ง เป็นสระนํ้าประจำ� หมบู่ ้านที่ใชก้ นั มาแตโ่ บราณ ชาวบ้านเชอื่ วา่ สระน้ี มรี ะฆังศกั ด์ิสทิ ธ์จิ มอยู ่ มีหลาย ในฤดูแล้งที่มีผู้มาขุดหาระฆังในสระ ทุก คร้ังที่ขุดจนพบระฆัง แต่ก็ไม่สามารถนำ� ข้ึนมาได้ มักมีอภินิหาริย์กล่าวคือ เมื่อขุด ถงึ ระฆงั ฝนมกั ตกจนนาํ้ เตม็ สระ และระฆงั นั้นก็เคลอื่ นทห่ี ายไป 115ยอ้ นรอยกรงุ เกา่ ณ กาญจนบรุ ี

ภาพจติ รกรรมฝาผนงั อโุ บสถวดั โบสถส์ ระจกิ ดา่ น 116 ย้อนรอยกรงุ เกา่ ณ กาญจนบรุ ี

ปจั ฉมิ บท 117ย้อนรอยกรงุ เกา่ ณ กาญจนบรุ ี

ปัจฉิมบท ก าญจนบรุ เี ปน็ พน้ื ทท่ี ม่ี ผี คู้ นอยอู่ าศยั มาตงั้ แตย่ คุ หนิ เกา่ ผา่ นการเปน็ ศนู ยก์ ลางของ ดนิ แดนทเี่ รยี กว่าสุวรรณภมู ิ มีชุมชนโบราณสมยั ทวารวดี อทิ ธพิ ลอารยธรรมขอม แผข่ ยายลงมาถึงภาคตะวนั ตกสุดของไทยคือปราสาทเมอื งสิงห์ สืบตอ่ มาจนถงึ เปน็ เมอื ง หน้าด่านเมือ่ ครัง้ กรุงศรีอยุธยาเปน็ ราชธาน ี เกดิ เมอื งปากแพรก หรือเมอื งกาญจนบรุ ีใหม่ ในสมยั กรงุ รตั นโกสนิ ทร์ ดว้ ยสภาพความเปน็ เมอื งหนา้ ดา่ นชายแดน ทตี่ อ้ งประสบภาวะภยั สงครามอยา่ งตอ่ เนื่อง ความเจริญรุ่งเรืองด้านอารยธรรมของชุมชนจึงปรากฏไม่มากเช่นเมืองเก่าแก่อื่น ๆ อย่างไรก็ดี โบราณสถานเก่าสมยั อยุธยาท่ีปรากฏมกั ตามแนวสญั จรทางลำ�นาํ้ โดยเฉพาะ ล�ำ นา้ํ ทวน ทผี่ า่ นตงั้ แตท่ า่ มว่ งขน้ึ เหนอื ไปทางพนมทวน เขตตดิ ตอ่ จระเขส้ ามพนั สพุ รรณบรุ ี วัดหรือโบราณสถานต่าง ๆ ล้วนอยู่ในสภาพเสื่อมโทรม ท้ิงร้าง และขาดการดูแล รกั ษา จงึ เปน็ เร่อื งนา่ เสยี ดายหากสถาบันการศึกษา หรอื หนว่ ยราชการ ยงั ขาดการบูรณา การภารกิจ ความรู้ในการสร้างความภาคภูมิใจ ตระหนักรักในสิ่งมีค่าของชุมชนท้องถิ่น ภารกิจน้ีจึงเป็นจุดเร่ิมต้นของความร่วมมือระหว่างภาคส่วนต่าง ๆ ของจังหวัดกาญจนบุรี ในการสรา้ งเศรษฐกจิ เชงิ สรา้ งสรรคโ์ ดยใชต้ น้ ทนุ ทางประวตั ศิ าสตรแ์ ละวฒั นธรรมประเพณ ี เพอ่ื ตอ่ ยอดไปสคู่ วามเขม้ แขง็ ของชมุ ชน และการรกั ษารากเหงา้ ของชมุ ชนใหด้ �ำ รงคงอยใู่ น จติ สำ�นึกของอนชุ นคนรนุ่ หลังตลอดไป 118 ย้อนรอยกรงุ เกา่ ณ กาญจนบรุ ี

หนังสืออา่ นประกอบ บญุ รอด ชรารักษ.์ (๒๕๕๘). กาญจนบุรสี มยั สงครามโลก ครง้ั ท ่ี ๒ : ประวตั ิศาสตร์ บอกเล่า. นครปฐม : บรษิ ทั เพชรเกษมพริ้นตงิ้ กร๊ปุ จ�ำ กัด พระมหาปราโมทย ์ ปโมทิโต. (๒๕๕๓). ประวัติวัดบา้ นถ้าํ . กาญจนบุรี : ธรรมเมธี- สหายพัฒนาการพิมพ์. พยงค ์ เวสสบุตร. (๒๕๕๐). ท่าเสา เมืองเกา่ กาญจนบรุ ี. ชมรมขา้ ราชการบ�ำ นาญ และผ้อู าวุโส จงั หวดั กาญจนบุรี จดั พมิ พเ์ ผยแพร่. (อดั สำ�เนา). ------------ . (มปท.) เมอื งขุนแผน. ชมรมขา้ ราชการบำ�นาญและผูอ้ าวุโส จงั หวดั กาญจนบรุ ี จดั พิมพเ์ ผยแพร.่ (อดั ส�ำ เนา). วรวธุ สวุ รรณฤทธ.ิ์ (๒๕๔๓) ประวตั ศิ าสตรเ์ มอื งกาญจนบรุ .ี กรงุ เทพฯ : โอเดยี นสโตร.์ ------------ . (๒๕๔๕). กาญจนบุรี ดินแดนตะวันตก กรุงเทพฯ : โอเดยี นสโตร์. Santanee Phasuk and Phillip Stott. (20040). ROYAL SIAMESE MAPS War and Trade in Nineteenth Century Thailand. Bangkok : River Books. 119ยอ้ นรอยกรุงเกา่ ณ กาญจนบรุ ี

จัดท�ำ โดย 120 ย้อนรอยกรงุ เกา่ ณ กาญจนบุรี