ชุดวิชาประวัติศาสตร์ชาติไทย สค22020

92มากกว่าที่จะเข้าไปรุกราน ส่วนความสัมพันธ์กับประเทศตะวันตก เนื่องจากมีมหาอานาจตะวันตกหลายประเทศต้องการติดต่อกบั กรุงศรีอยุธยา กรุงศรีอยุธยาจึงสามารถใช้นโยบายการถ่วงดุลอานาจอย่างได้ผลพอสมควร แต่บางคร้ังเม่ือการถ่วงดุลอานาจไม่ได้ผล กรุงศรีอยุธยากต็ อ้ งอาศัยการป้องกันการคุกคามจากมหาอานาจตะวันตกกอ่ นที่สถานการณร์ ้ายแรงจะเกิดขึน้กิจกรรมทา้ ยเร่ืองที่ 1 ความสัมพันธก์ บั ต่างประเทศในสมยั กรุงศรอี ยุธยา(ใหผ้ เู้ รียนไปทากิจกรรมท้ายเร่อื งที่ 1 ทสี่ มดุ บนั ทกึ กิจกรรมการเรียนรู้ประกอบชุดวิชา)เร่อื งที่ 2 ความสมั พนั ธก์ บั ต่างประเทศในสมัยกรงุ ธนบรุ ี ความสัมพันธก์ บั ตา่ งประเทศในสมยั กรงุ ธนบุรี อาณาจักรกรุงธนบุรี แมจ้ ะดารงอยู่ไดเ้ พียง 15 ปี แตก่ รงุ ธนบรุ ีกไ็ ดม้ กี ารพัฒนาทางด้านความสัมพันธ์กับต่างประเทศอย่างรวดเร็ว ความสัมพันธ์กับต่างประเทศในสมัยกรุงธนบุรี มีลักษณะสาคัญ 2 ประการ คือ 1) การป้องกันประเทศจากการรุกรานของต่างชาติ2) การแผ่ขยายอานาจไปยังอาณาจักรข้างเคียง เป็นลักษณะการเผชิญหน้าทางการทหารเพื่อเสริมสร้างความมั่นคงแก่บ้านเมือง ท้ังนี้เพ่ือประโยชน์ทางด้านความม่ันคงและความปลอดภัยจากการรุกรานของข้าศึก อีกท้ังเพ่ือประโยชน์ทางด้านเศรษฐกิจและการค้าของอาณาจกั รธนบรุ ี ลักษณะความสัมพันธ์กับต่างชาติสมัยกรุงธนบุรีเป็นความสัมพันธ์ที่เกิด ข้ึนในระยะส้ัน ๆ เพียง 15 ปี ได้แก่ ความสัมพันธ์กับรัฐเพื่อนบ้าน ความสัมพันธ์กับประเทศในทวปี เอเชยี และความสัมพันธ์กบั ประเทศในทวีปยโุ รป 1. ความสัมพนั ธก์ บั รัฐเพอื่ นบ้าน 1.1 ความสมั พันธก์ บั พม่า ความสัมพันธ์ระหว่างไทยกับพม่าในสมัยกรุงธนบุรี จะเป็นไปในรูปของความขัดแย้ง การทาสงคราม โดยไทยเป็นฝ่ายตั้งรับการรุกรานของพม่า หลังจากได้รับเอกราชต้องทาสงครามกับพม่าถึง 10 คร้ัง ส่วนใหญ่พม่าเป็นฝ่ายปราชัย ครั้งสาคัญท่ีสุด คือ ศึกอะแซหวุ่นก้ีตเี มอื งเหนอื ในปี พ.ศ. 2318 คร้ังนั้น เจ้าพระยาจักรี (รัชกาลท่ี 1) และเจ้าพระยาสุรสีห์ สองพ่ีน้องได้ร่วมกันป้องกันเมืองพิษณุโลกอย่างสุดความสามารถ แต่พม่ามีกาลังไพร่พลเหนือกว่าจึงตีหักเอาเมอื งได้ ความขัดแยง้ ระหว่างไทยกบั พม่า เกิดข้ึนเกือบตลอดรัชกาล ในสมัยกรุงธนบุรีและเปน็ บอ่ เกิดของสงคราม ดังนี้ ครง้ั ที่ 1 ปี พ.ศ. 2310 เป็นการรบที่คา่ ยโพธิ์สามต้น ก่อนหน้าท่ีจะสถาปนากรุงธนบุรี ไทยเป็นฝ่ายชนะ เปน็ การกอบก้เู อกราชของพระเจา้ ตากสินมหาราช

93 ครั้งท่ี 2 ปี พ.ศ. 2310 เป็นการรบกันท่ีบางกุ้ง เขตแดนระหว่างเมืองสมทุ รสงครามกบั ราชบุรี ไทยเป็นฝา่ ยชนะ ครง้ั ท่ี 3 ปี พ.ศ. 2313 เป็นการรบเม่ือพม่าตีเมืองสวรรคโลก ไทยสามารถตีกองทัพพมา่ แตกพ่ายหนไี ป คร้ังท่ี 4 ปี พ.ศ. 2313 เป็นการรบเมื่อครั้งสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชยกทัพไปตนี ครเชียงใหมค่ ร้งั แรก แตไ่ ม่ประสบผลสาเรจ็ เน่อื งจากขาดเสบียง ครั้งท่ี 5 ปี พ.ศ. 2315 เป็นการรบเม่ือพม่ายกทัพมาตีเมืองพิชัย ในคร้ังแรกโปสุพลา แม่ทัพพม่ายกทัพไปช่วยเมืองเวียงจันทน์รบกับหลวงพระบาง ขากลับแวะตีเมืองพิชัยแตพ่ ม่ากลับถกู ไทยตีแตกพ่ายไป ครงั้ ท่ี 6 ปี พ.ศ. 2316 เป็นการรบเม่ือพม่ายกทัพมาตีเมืองพิชัย เป็นคร้ังที่ 2แตก่ องทัพพมา่ ตีไม่สาเร็จ กองทัพไทยตีทัพพม่าแตกพ่ายไปในการรบคร้ังนี้พระยาพิชัย ได้ต่อสู้จนได้วรี กรรม เปน็ ทีร่ จู้ กั กนั ทั่วไปในนาม “พระยาพิชยั ดาบหัก” ครั้งที่ 7 ปี พ.ศ. 2317 เป็นการรบกับพม่าเม่ือไทยยกทัพไปตีเมืองเชียงใหม่ครั้งที่ 2 ปรากฏว่า กองทัพไทยชนะ ยึดนครเชียงใหม่กลับคืนจากพม่าได้ เพราะชาวล้านนาออกมาสวามิภักดิก์ บั ไทย สมเด็จพระเจ้าตากสนิ มหาราช ทรงแต่งตั้งให้ พระยาจ่าบ้าน เป็น พระยาวิเชียร-ปราการ ปกครองนครเชียงใหม่ พระยากาวิละ ซึ่งเป็นต้นราชวงศ์กาวิละ ปกครองนครลาปาง และพระยาลาพูน เปน็ พระยาวยั วงศา ปกครองเมอื งลาพูน การรบในคร้ังน้ีได้เมืองเชียงใหม่ ลาปางลาพูน และน่าน กลับมาอยใู่ นราชอาณาจักรไทย คร้ังที่ 8 ปี พ.ศ. 2318 เป็นการรบกับพม่าท่ีบางแก้ว ราชบุรี ในขณะเดินทพั สมเดจ็ พระเจา้ ตากสินมหาราช ตรัสว่า “อย่าให้ผู้ใดแวะบ้านเรือนเด็ดขาด” แต่พระยาโยธาขัดรับสั่งแวะเข้าบ้าน เม่ือพระองค์ทรงทราบจึงพิโรธ ทรงตัดศีรษะพระยาโยธาด้วยพระหัตถ์ของพระองค์ และนาศีรษะไปเสียบประจานท่ีป้อมวิชัยประสิทธิ์ ในการรบครั้งน้ีกองทัพพม่าถูกกองทัพไทยตีแตกพ่ายกลบั ไป ครั้งที่ 9 ปี พ.ศ. 2319 เป็นการรบกับพม่าครั้งสาคัญ เพราะการทาสงครามครั้งน้ีศึกใหญ่กว่าทุกครั้ง ในสมัยกรุงธนบุรี การรบครั้งนี้กองทัพพม่ามีแม่ทัพ คืออะแซหวุ่นกี้ เป็นผู้นาท่ีเช่ียวชาญศึก ยกทัพมาตีหัวเมืองทางเหนือของไทย ฝ่ายกรุงธนบุรีมีแม่ทัพหนา้ ท่ีสาคญั คือ เจา้ พระยาจกั รี (ทองดว้ ง) (ต่อมา คือ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้า-จุฬาโลกมหาราช) และเจ้าพระยาสุรสีห์พิษณวาธิราช (บุญมา) ในการรบครั้งนี้พม่ายกพลมา30,000 คน เข้าล้อมเมืองพิษณุโลก อีก 5,000 คน ล้อมเมืองสุโขทัย ส่วนเมืองพิษณุโลก มีพลประมาณ 10,000 คน เท่านั้น สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ทรงยกทัพไปช่วยรบหลายคร้ังแตพ่ มา่ ไมส่ ามารถยึดเมืองพษิ ณโุ ลกได้ ต้องยกทัพกลับไป คร้ังที่ 10 ปี พ.ศ. 2319 เป็นการรบเม่ือพม่ายกทัพมาตีเมืองเชียงใหม่พระเจ้าจิงกูจา โปรดให้เกณฑ์ทัพพม่า มอญ 6,000 คน ยกมาตีเมืองเชียงใหม่ เม่ือปี พ.ศ. 2319

94พระยาวิเชียรปราการได้พิจารณาเห็นว่า นครเชียงใหม่ไม่มีพลมากมายขนาดท่ีจะป้องกันเมืองได้จึงให้ประชาชนพลเรือนอพยพลงมาอยู่ท่ีเมืองสวรรคโลก สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชจึงโปรดเกลา้ ฯ ให้พระยาสุรสหี ์คุมกองทัพเมืองเหนอื ขนึ้ ไปสมทบกองกาลังพระยากาวิละ เจ้าเมืองนครลาปาง ยกไปตีเมืองเชียงใหม่คืนสาเร็จ และทรงปล่อยให้นครเชียงใหม่เป็นเมืองร้างถึง 15 ปีจนถึงสมยั กรุงรตั นโกสนิ ทร์จึงได้ฟน้ื ฟูข้ึนอีกครงั้ ตลอดเวลาตงั้ แต่ ปี พ.ศ. 2310 - 2319 อาณาจักรธนบุรีต้องทาสงครามเพื่อปกป้องอาณาจักรไทยให้พ้นจากการคุกคามของกองทัพพม่า โดยที่กองทัพพม่าไม่สามารถยึดครองเอาดินแดนของกรุงธนบุรีได้ จึงนับว่าอานาจทางการทหารและกองทัพไทยมีความเข้มแข็งจนพม่าไม่อาจเอาชนะไทยได้ 1.2 ความสัมพันธ์กับกัมพูชา กัมพูชาเป็นเมืองขึ้นของไทยมาต้ังแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา หลังกรุงศรีอยุธยาเสียกรุงให้แก่พม่าในปี พ.ศ. 2310 กัมพูชาก็ตั้งตนเป็นอิสระจากไทย แต่คร้ันเวลาล่วงมา 2 ปี สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช โปรดให้ยกกองทัพไปตีเมืองเสียมราฐ และพระตะบอง ได้ทั้ง 2 เมือง สมเด็จพระนารายณ์รามาธิบดี กษัตริย์กัมพูชาในขณะนั้นส่งกองทัพกัมพูชาโจมตีเมืองตราด เมืองจันทบุรี แต่ไม่สาเร็จเพราะถูกกองทัพจันทบุรีตีแตกพ่ายไปสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช จึงให้ยกทัพไปตีกัมพูชา การรบคร้ังนี้ไทยจึงได้เมอื งบนั ทายมาศ จากน้ันจึงเตรียมการเข้าโจมตีเมืองพนมเปญ อีกท้ังให้พระยาจักรี ยกทัพไปตีเมืองพระตะบอง เมืองโพธิสัตว์ เมืองบริบูรณ์ และเมืองบันทายเพชร สมเด็จพระนารายณ์รามาธิบดีเห็นว่าสู้ไม่ได้จึงทิ้งเมืองบันทายเพชรหนีไปขอพึ่งญวนให้มาช่วยรบกับไทย สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชจึงยกทัพตีได้เมืองพนมเปญ และทรงอภิเษกพระรามราชา พระราชวงศ์ของสมเด็จพระนารายณ์-รามาธบิ ดี เปน็ กษตั ริย์กัมพชู าโดยขนึ้ ตรงต่อกรงุ ธนบรุ ี ต่อมาในปี พ.ศ. 2323 เกิดการแย่งชิงอานาจในอาณาจักรกัมพูชา ทาให้เกิดการจลาจลข้นึ กษัตรยิ ์กมั พชู าที่กรุงธนบุรีให้การสนับสนุนถูกสาเร็จโทษในปี พ.ศ. 2322 ทาให้กัมพูชาตกอยู่ภายใต้อิทธิพลของญวน สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชจึงทรงโปรดเกล้าฯใหส้ มเดจ็ เจา้ พระยามหากษตั ริย์ศึก (ทองด้วง) เป็นแม่ทัพใหญ่ และเจ้าพระยาสุรสีห์ เป็นแม่ทัพหน้ายกทัพไปตีกัมพูชา ในปี พ.ศ. 2323 และหากตีกัมพูชาได้แล้ว โปรดให้สมเด็จเจ้าพระยามหา-กษัตริย์ศึกจัดการอภิเษกให้เจ้าฟ้ากรมขุนอินทรพิทักษ์ พระราชโอรสข้ึนเป็นกษัตริย์ครองกัมพูชาแต่ขณะท่ีกองทัพไทยกาลังจะตีกัมพูชาอยู่นั้น เกิดการจลาจลในกรุงธนบุรี สมเด็จเจ้าพระยา-มหากษัตริย์ศึก ซึ่งเป็นแม่ทัพใหญ่จาเป็นต้องยกทัพกลับกรุงธนบุรี สงครามระหว่างไทยกับกัมพชู าจงึ ยุติลง 1.3 ความสัมพันธ์กับล้านช้าง (สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาวในปจั จบุ นั ) ในสมัยน้ี พระยานางรอง เจ้าเมืองนางรอง ซึ่งเป็นเมืองข้ึนของเมืองนครราชสีมาได้เอาเมืองนางรองไปขึ้นต่อเจ้าโอ เจ้าเมืองนครจาปาศักด์ิ ซ่ึงตั้งตนเป็นอิสระในสมัยนั้น อาณาจักร

95ล้านช้างมีปัญหาภายในราชวัง จึงได้แตกพรรคพวก ได้แบ่งเป็น 3 อาณาจักร ได้แก่ หลวงพระบางเวียงจันทน์ และจาปาศักดิ์ ทาให้อาณาจักรล้านช้างอ่อนกาลังลง พระเจ้าตากสินมหาราชได้ทีเลยหาขอ้ อ้างทาศึกกับล้านช้าง การทาศึกกบั ลา้ นชา้ งเกิดขน้ึ 2 ครั้ง ดังนี้ การตีเมืองจาปาศักด์ิ ในปี พ.ศ. 2319 สาเหตุเนื่องจากพระยานางรอง(คาดว่าเป็นเมืองนครนายก) เกิดขัดใจกับเจ้าเมืองนครราชสีมา จึงคิดกบฏต่อไทยไปขอข้ึนกับเจ้าโอ เจ้าเมืองจาปาศักด์ิ สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช จึงทรงโปรดให้ เจ้าพระยาจักรี ยกทัพไปตีเมืองนางรอง เจา้ เมืองนางรองถูกจับประหารชวี ิต ในปี พ.ศ. 2320 และโปรดให้เจา้ พระยาสุรสีห์ยกทัพไปปราบนครจาปาศักดิ์ทเ่ี ตรียมยกทพั มาตเี มืองนครราชสีมาหรือเมืองใดเมืองหน่ึง มีผลทาให้กรุงธนบุรี ได้เมืองจาปาศักดิ์ เมืองอัตตะปือ สุรินทร์ สังขะ และขุขันธ์ เป็นเมืองข้ึน หลังจากเสร็จสงคราม สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช โปรดให้เลื่อนเจ้าพระยาจักรี เป็น สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก พิฤกมหิมา ทุกนัครระอาเดช นเรศรราชสุริยวงษ์ องค์อรรถบาทมุลิกากร บวรรตั นปรินายก ดารงตาแหนง่ สมหุ นายก นับเป็นการพระราชทานยศสูงท่ีสุดเท่าท่ีเคยมี ในปี พ.ศ. 2321 เจ้านครเวียงจันทน์แห่งล้านช้างส่งกองทัพมารับ พระวอเสนาบดีเมืองเวียงจันทน์ พระวอ จึงพาสมัครพรรคพวกหนีมาอ่อนน้อมต่อกรุงธนบุรี โดยมาต้ังถิ่นฐานอยู่ท่ี ตาบลดอนมดแดง ริมแม่น้ามูล จังหวัดอุบลราชธานี และเจ้าสิริบุญสารได้ส่งกองทัพมาปราบและจับพระวอฆ่าจนเสียชีวิต สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช จึงโปรดให้ สมเด็จเจา้ พระยามหากษตั ริยศ์ ึก และพระยาสรุ สีห์ ยกทพั ไปตเี มืองเวียงจันทน์ได้เป็นผลสาเร็จ ขณะที่ไทยยกทัพไปนั้น เจ้าร่มขาว เจ้าผู้ครองหลวงพระบาง มาขอสวามิภักด์ิต่อไทย และส่งกองทัพมาช่วยตีเวียงจันทน์ เจ้าสิริบุญสาร สู้ไม่ได้จึงหลบหนีไป ทาให้กรุงธนบุรีได้เมืองเวียงจันทน์ หลวงพระบางและหัวเมืองอื่น ๆ ที่อยู่ติดกับอาณาจักรญวนเป็นหัวเมืองประเทศราช นอกจากนี้สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกได้อัญเชิญ พระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร (พระแก้วมรกต) และพระบางซึ่งประดษิ ฐานอย่ทู ่ีเวียงจันทน์กลบั มาประดษิ ฐานทกี่ รุงธนบรุ ี 1.4 ความสัมพันธ์กับล้านนา ล้านนาเป็นเมืองที่กองทัพพม่าเข้ามาคุกคามบ่อยคร้ัง แต่ไทยก็พยายามขับไล่พม่าออกไปจากล้านนาได้สาเร็จทุกครั้ง แต่ไทยก็ไม่สามารถรักษาเมืองล้านนาไว้ได้ เพราะเมื่อทัพกรุงธนบุรีออกจากเมืองล้านนา ทัพพม่าก็เข้ามาคุกคามเมืองล้านนาอีก สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชเห็นว่าเมืองล้านนาเป็นเมืองซ่ึงพม่าใช้เป็นฐานทัพทุกครั้งท่ีพม่ายกทัพมาตีเมืองไทย ทุกคร้ังท่ีพม่ามารบกับไทย พม่าจะใช้เมืองล้านนาเป็นสถานท่ีเกบ็ คลังเสบียง ดังน้ัน ในปี พ.ศ. 2317 สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชจึงต้องทรงยกทัพไปตีเมืองเชียงใหม่ และเมื่อตีเมืองเชียงใหม่ได้สาเร็จ เมืองล้านนาก็เป็นอิสระ โดยมีกรุงธนบุรีคมุ้ ครองปอ้ งกัน 1.5 ความสัมพันธ์กับมลายู หลงั จากกรงุ ศรีอยุธยาเสียแก่พม่า ในปี พ.ศ. 2310หวั เมืองมลายู ไดแ้ ก่ เมืองปตั ตานี ไทรบรุ ี กลันตนั และตรงั กานู ท่ีเคยเป็นเมืองข้ึนของไทยมาตลอด

96สมัยกรุงศรีอยุธยา ได้ต้ังตนเป็นอิสระในสมัยกรุงธนบุรี สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชยกทัพไปตีเมืองนครศรีธรรมราช สงขลา พัทลุง แต่มิได้ยกทัพไปตีเมืองมลายู มีแต่ออกอุบายให้เจ้าพระยา-นครศรธี รรมราชไปยมื เงินเมืองปัตตานี และไทรบุรี เมืองละ 1,000 ช่ัง สาหรับท่ีจะซ้ือเครื่องศาสตราวุธเพือ่ หยงั่ ท่าทพี ระยาไทรบุรี และพระยาปัตตานี ดูว่าจะทาประการใด แต่ท้ังสองเมืองไม่ยอมให้ขอยืมสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชกม็ ิได้ยกทพั ไปตีหวั เมืองมลายู เพราะเห็นว่าขณะนั้นเป็นการเกินกาลังของพระองค์ท่จี ะยกทพั ไปปราบ จึงปล่อยใหห้ ัวเมืองมลายเู ปน็ อิสระตอ่ ไป 1.6 ความสมั พนั ธ์กบั จีน คนไทยกับคนจนี ในสงั คมไทยสมัยกรุงธนบุรีต่างก็มีความสัมพันธภาพอันดี เพราะท้ังสองฝ่ายนับถือพระพุทธศาสนาเหมือนกัน แม้จะต่างนิกายก็ตามแม้แต่สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชก็ทรงมีเช้ือสายจีนทางพระบิดา อีกท้ังทหารไทยและจีนตา่ งร่วมป้องกันกรุงธนบุรีในการสู้รบกับพม่า แต่ความสัมพันธ์ส่วนใหญ่ของไทยกับจีนเป็นเร่ืองการค้าขาย ในสมัยกรุงธนบุรี ปรากฏว่า มีสาเภาของพ่อค้าจีนเข้ามาติดต่อค้าขายตลอดรัชกาลและทางไทยก็ได้เอาใจใส่ในการทานุบารุงการค้าขายทางเรือเป็นอย่างมาก สมเด็จพระเจ้าตากสิน-มหาราช ทรงส่งสาเภาหลวงออกไปทาการติดต่อค้าขายกับเมืองจีนอยู่เสมอ นับได้ว่าจีนเป็นชาติท่ีสาคัญท่ีสุดที่ติดต่อทางการค้าด้วย ในสมัยกรุงธนบุรี ในปี พ.ศ. 2324 สมเด็จพระเจ้าตากสิน-มหาราช ได้ทรงส่งคณะทูตชุดหนึ่ง มีเจ้าพระยาศรีธรรมาธิราช เป็นหัวหน้าคณะ ออกไปเจริญสมั พันธไมตรกี บั พระเจา้ กรุงจีน ในแผน่ ดินพระเจา้ เกาจงสุนฮอ่ งเต้ (พระเจ้ากรุงต้าฉิ่ง) ณ กรุงปักก่ิงเพื่อขอให้ทางจีนอานวยความสะดวกให้แก่ไทยในการจัดแต่งสาเภาหลวง บรรทุกสินค้าออกไปค้าขายท่ีเมืองจีนต่อไป โดยขอให้จีนยกเว้นค่าจังกอบและขอซ้ือสิ่งของบางอย่าง เช่น อิฐ เพื่อนามาใช้ในการสร้างพระนคร และขอให้ทางจีนช่วยหาต้นหนสาเภา สาหรับจะแต่งเรือออกไปซื้อทองแดงท่ีประเทศญ่ีปุ่น เข้ามาใช้สร้างพระนครเช่นเดียวกัน ปรากฏว่า คณะทูตไทยที่ออกไปเจริญสัมพันธ์ทางพระราชไมตรีกับพระเจ้ากรุงจีนคร้ังนี้คุมเรือสาเภาบรรทุกสินค้าออกไปด้วยถึง11 ลา ในพระราชสาส์นท่ีสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ทรงมีไปยังพระเจ้ากรุงต้าฉิ่งในคร้ังน้ันปรากฏในจดหมายเหตุจีนว่า สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงออกพระนามของพระองค์เองเป็นภาษาจีนว่า “แต้เจียว” มีคาเต็มว่า เสี้ยมหลอก๊กเจียงแต้เจียว ความสัมพันธ์ระหว่างกรุงธนบุรีและจนี กอ่ ให้เกิดผลดีในด้านเศรษฐกิจของกรุงธนบุรี เนื่องจากพ่อค้าจีนสามารถเดินทางเข้ามาค้าขายได้สะดวก ทาให้เศรษฐกิจของประเทศฟ้ืนตัวได้รวดเร็ว ด้านการเมืองทาให้ฐานะของสมเดจ็ พระเจา้ ตากสินมหาราช มีความชอบธรรม และด้านความมั่นคง ทาให้กรุงธนบุรีสามารถซ้ือยุทธปัจจัย เช่น กามะถันและกระทะเหล็กจากจีน เพื่อนามาทาปืนใหญ่ไว้ต่อสู้กับข้าศึกโดยเฉพาะพม่าสาหรบั ปอ้ งกันอาณาจักร เปน็ ต้น

97 2. ความสัมพนั ธ์กบั ประเทศในทวีปยุโรป 2.1 ความสัมพันธ์กับฮอลนั ดา ในปี พ.ศ. 2313 ชาวฮอลันดาจากเมืองปัตตาเวีย (จาการ์ตา) และพวกแขกเมอื งตรังกานู ไดเ้ ข้าเฝ้าฯ สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช เพือ่ ถวายปืนคาบศิลา จานวน 2,200 กระบอกและต้นไม้เงินต้นไมท้ อง เปน็ การแสดงความสัมพันธไมตรีทด่ี ตี อ่ กัน 2.2 ความสมั พนั ธก์ บั อังกฤษ ในตอนปลายสมัยกรุงธนบุรี มีความสัมพันธ์กับอังกฤษ แต่มิได้เป็นการค้าขายกบั พ่อคา้ องั กฤษเหมอื นสมัยกรงุ ศรอี ยธุ ยา บรรดาฝรงั่ ชาตติ า่ ง ๆ ทเ่ี ดินทางเข้ามาค้าขายในเอเชียมีการแย่งชิงอานาจทางการค้ากันเป็นอันมาก ด้วยเหตุนี้ อังกฤษจึงมีความประสงค์ท่ีจะได้สถานที่ตั้งทางด้านแหลมมลายูสักแห่ง สาหรับทาการค้าขายแข่งกับพวกชาวฮอลันดาอังกฤษเห็นว่า เกาะหมาก (ปีนัง) มีความเหมาะสม จึงได้พยายามเจรจาเกลี้ยกล่อมกับพระยาไทรบุรีผู้มอี านาจปกครองเกาะน้ีเพือ่ จะขอเชา่ ในปี พ.ศ. 2319 พ่อค้าชาวอังกฤษช่ือ ร้อยเอก ฟรานซิส ไลต์หรือท่ีไทยเรียกว่า กะปิตันเหล็ก ซ่ึงสานักกรุงธนบุรีติดต่อให้เป็นผู้จัดหาอาวุธให้ไทยสาหรับใช้ต่อสู้กับพม่า ภายหลัง ฟรานซิส ไลต์ ได้รับพระราชทานยศเป็น พระยาราชกปิตัน ในฐานะที่มีความดีความชอบเป็นผู้จัดหาอาวธุ ใหก้ ับไทย 2.3 ความสัมพนั ธก์ ับโปรตเุ กส กรุงธนบุรีมีความสัมพันธ์ด้านการค้าขายกับโปรตุเกส โดยมีหลักฐานปรากฏในจดหมายเหตขุ องบาทหลวงฝร่งั เศสซง่ึ เขา้ มาอยู่ในกรงุ ธนบุรีในตอนน้ัน มีความตอนหนึง่ วา่เมื่อเดือนกันยายน พ.ศ. 2322 มีเรือแขกมัวร์จากเมืองสุรัต ซ่ึงขณะน้ันเป็นเมืองข้ึนของโปรตุเกสเข้ามาค้าขาย ณ กรุงธนบุรี และท่ีภูเก็ตมีพวกโปรตุเกสอยู่ 2-3 คน อยู่ในความปกครองของบาทหลวงฟรังซิสแกงของโปรตุเกส จึงอาจเชื่อได้ว่า ในสมัยกรุงธนบุรีไทยได้มีการติดต่อค้าขายสมาคมกับชาวโปรตุเกสอยู่บ้าง โดยทางไทยได้เคยส่งสาเภาหลวงออกไปค้าขายยังประเทศอินเดียจนถึงเขตเมืองกัว เมืองสุรัต อันเป็นอาณานิคมของโปรตุเกสอยู่ในครั้งนั้น แต่ทว่าในตอนนั้นยังมิได้ถึงกับมีการส่งทูตเข้ามาหรือออกไปเจริญทางสัมพันธไมตรีอย่างเป็นทางการแตอ่ ย่างใด กล่าวได้ว่า ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศไทยสมัยกรุงธนบุรี โดยส่วนใหญ่จะมีความสัมพันธ์กับอาณาจักรทวีปเอเชียท่ีเป็นประเทศเพ่ือนบ้านใกล้เคียง เพราะเป็นช่วงที่ไทยต้องทาการสู้รบกับอาณาจักรเพ่ือนบ้านหลายคร้ัง ภายหลังจากการเสียกรุงศรีอยุธยาแก่พม่าในปี พ.ศ. 2310 ทั้งนี้ เพื่อความมั่นคงและป้องกันอาณาจักรให้พ้นจากถูกยึดครองของข้าศึกศัตรูและในขณะเดียวกันก็เป็นการขยายพระราชอาณาเขตออกไปให้กว้างขวาง ความสัมพันธ์กับประเทศเพอ่ื นบ้านในทวีปเอเชียสาหรับกรุงธนบุรี ก็เพื่อผลประโยชน์ทางด้านการค้า

98 สาหรับความสัมพันธ์กับประเทศในทวีปยุโรปน้ัน กรุงธนบุรียังไม่ได้มีความสัมพันธ์กับทวีปยุโรป (ชนชาติตะวันตก) ในทางการทูต แต่สมเด็จพระเจ้าตากสิน-มหาราชทรงเปิดโอกาสให้บาทหลวงชาติตะวันตกท่ีนับถือคริสต์ศาสนา นิกายโรมันคาทอลิกเข้ามาเผยแผ่ศาสนาในกรุงธนบุรีได้ และในบางครั้งก็ให้บาทหลวงได้มีโอกาสแลกเปล่ียนความคิดเหน็ และกราบทลู เก่ยี วกบั เรอื่ งศาสนาแด่พระองคอ์ กี ดว้ ยกิจกรรมทา้ ยเร่อื งท่ี 2 ความสมั พันธ์กับต่างประเทศในสมยั กรุงธนบรุ ี(ใหผ้ ูเ้ รียนไปทากจิ กรรมท้ายเร่ืองที่ 2 , 3 , 4 ที่สมดุ บนั ทกึ กจิ กรรมการเรียนรู้ประกอบชดุ วิชา)

99 บรรณานกุ รมกฎหมายตรา 3 ดวง เล่ม 1 ฉบบั พมิ พม์ หาวิทยาลยั วิชาธรรมศาสตร์และการเมือง. กรุงเทพฯ : สุขภาพใจ. 2548.กรมศลิ ปากร. วรรณกรรมสมยั กรงุ ศรอี ยุธยา เล่ม 1. กรุงเทพฯ : โรงพิมพค์ ุรุสภา ลาดพร้าว, 2540.การกอบกเู้ อกราชของพระเจ้าตาก. [ออนไลน์]. เขา้ ถงึ ได้จาก : https://oil003love. wordpress.com/2013/09/23//. (วนั ทีค่ ้นขอ้ มูล : 29 มีนาคม 2561).การสงครามสมยั พระเจ้ากรงุ ธนบุรี. [ออนไลน์]. เขา้ ถึงไดจ้ าก : https://th. wikipedia.org/wiki/. (วนั ท่คี ้นข้อมลู : 29 มนี าคม 2561).การสถาปนากรุงธนบุรีเป็นราชธานี. [ออนไลน์]. เข้าถึงไดจ้ าก : https://siwakon19. wordpress. com/ tag/. (วันท่คี ้นข้อมูล : 26 มีนาคม 2561).การเสยี กรุงศรีอยธุ ยาครั้งที่ 2. [ออนไลน์]. เข้าถงึ ได้จาก : https://th. wikipedia.org/wiki/. (วนั ที่ค้นข้อมลู : 29 มนี าคม 2561).ขนุ รองปลัดชู. [ออนไลน์]. เขา้ ถงึ ไดจ้ าก : https://th.wikipedia.org/wiki. (วันท่ี คน้ ขอ้ มลู : 27 มนี าคม 2561).ความสมั พันธก์ ับต่างชาตสิ มยั กรงุ ธนบรุ ี.. [ออนไลน]์ . เข้าถึงได้จาก : (วนั ที่ค้นข้อมลู : 26 มนี าคม 2561).ความสมั พนั ธร์ ะหว่างอาณาจักรอยธุ ยาชาติตะวนั ตก. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : SITES.google.com = (วันท่คี น้ ข้อมูล : 26 มีนาคม 2561).ความสาคัญของสถาบันกษัตรยิ ์. [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ได้จาก : http://www. chaoprayanews.com/ 2013/04/12/. (วันทีค่ น้ ข้อมลู : 28มนี าคม 2561).คกึ ฤทธ์ิ ปราโมช, ม.ร.ว.. คาอธิบายว่าดว้ ย “สถาบนั พระมหากษัตรยิ ์”. [ออนไลน]์ . เข้าถึงไดจ้ าก : https://www.siamrath.co.th/n/4768. (วนั ท่คี น้ ข้อมลู : 29 มีนาคม 2561).ชัยสิทธ์ิ ปะนันวงค์. “สมยั สุโขทยั ” ประวัติศาสตร์ชาติไทย. กรมศลิ ปกร, กระทรวงวฒั นธรรม. 2558.ชาลี ชลยี า. “วนั ส้นิ ชาติ” . [ออนไลน]์ . เขา้ ถึงได้จาก : https://www.gotoknow. org/posts /422909; (วันที่คน้ ข้อมูล : 28 มีนาคม 2561).ดนยั ไชยโผด. พระมหากษตั ริยไ์ ทย ธ ทรงครองใจไทยทงั้ ชาติ. กรงุ เทพฯ : สานกั พิมพ์โอเดียนส์สโตร, 2553.

100ธานินทร์ พรอ้ มสุข และกาญจน์มณี จรุงพรสวัสด์ิ. (โรงเรยี นสตรศี รสี ุรโิ ยทยั ). [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ได้จาก : http://www.thaigoodview.com/ node/45064. (วันท่คี ้นข้อมูล : 27 มีนาคม 2561).บณั ฑิต ล่ิวชัยชาญ และสุรยิ า สุดสวาท. “แผน่ ดนิ ผูค้ น และพัฒนาการบา้ นเมอื ง ในดนิ แดนประเทศไทย” ประวัตศิ าสตร์ชาตไิ ทย; กรมศิลปกร, กระทรวง วฒั นธรรม; พ.ศ. 2558.บางระจัน. [ออนไลน์]. เขา้ ถงึ ได้จาก : https://th.wikipedia.org/wiki/. (วนั ทค่ี ้น ข้อมลู : 27 มนี าคม 2561).ประวตั ศิ าสตร์. แจกฟรี (เฉพาะครูผ้สู อน). กรุงเทพฯ : บรษิ ทั อักษรเจริญทัศน์ จา กัด.ม.ป.ป.ประวัติศาสตร์ไทย/ประวตั ศิ าสตรไ์ ทยสมัย. [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ไดจ้ าก : http://th.wikibooks.org/wiki /ธนบุร.ี (วันทค่ี น้ ข้อมลู : 27 มนี าคม 2561).ประวัติศาสนาอสิ ลาม. [ออนไลน์]. เข้าถงึ ไดจ้ าก : https://th.wikipedia.org/wiki/. (วนั ทคี่ น้ ข้อมลู : 28มีนาคม 2561).พระเจ้าตะเบง็ ชะเวตี้. . [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ไดจ้ าก : https://th.wikipedia.org/wiki/. (วนั ท่คี ้นข้อมูล : 27 มีนาคม 2561).พระพุทธศาสนาสมยั สุโขทยั . [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ไดจ้ าก : https://www.baanjomyut. com/ library_2/extension- 1/buddhism_to_the_country/10.html. (วนั ท่ีค้นข้อมลู : 28มนี าคม 2561).พระพุทธศาสนาสมยั อยุธยา. [ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ไดจ้ าก : https://www.baanjomyut. com/ library_2/extension- 1/buddhism_to_the_country/13.html. (วันท่ีคน้ ขอ้ มลู : 28มีนาคม 2561).พระมหากษัตรยิ ์/ความรูเ้ บอื้ งตน้ เกยี่ วกบั สถาบนั กษัตรยิ ์. [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ไดจ้ าก : https://th.wikibooks.org/wiki/. (วันทคี่ น้ ข้อมูล : 27 มีนาคม 2561).พระยาพิชยั ดาบหัก. [ออนไลน์]. เขา้ ถึงได้จาก : https://th.wikipedia.org/wiki/ (วันที่คน้ ข้อมลู : 27 มนี าคม 2561).พระราชพงศาวดารกรงุ ศรอี ยุธยา ฉบบั พันจนั ทนมุ าศ (เจิม) และเอกสารอ่นื . นนทบรุ ี : ศรปี ญั ญา, 2559.พระราชพงศาวดารกรุงศรอี ยุธยา ฉบับพนั จนั ทนมุ าส (เจมิ ) และเอกสารอนื่ . นนทบุรี : ศรปี ญั ญา, 2559.

101พระสพุ รรณกัลยา. [ออนไลน]์ . เข้าถึงไดจ้ าก : https://th.wikipedia.org/wiki/. (วันท่ีค้นข้อมูล : 27 มีนาคม 2561).พอ่ ขนุ รามคาแหงมหาราช. [ออนไลน]์ . เขา้ ถึงได้จาก : https://th.wikipedia. org/wiki/. (วันท่คี ้นข้อมลู : 28มนี าคม 2561).พุทธประวัต,ิ สานกั งานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ. [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ไดจ้ าก : www.onb.go.th. (วนั ที่คน้ ข้อมูล : 27 มีนาคม 2561).มคี วามรกั ชาติ ศาสน์ พระมหากษัตริย์. [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ได้จาก : https://sites.google.com/ site/rakchatisasnphramhaksatriy/home/ khwam-hmay. (วันทีค่ น้ ข้อมูล : 26 มนี าคม 2561).มลู นธิ สิ มเด็จพระเทพรตั นราชสุดา. นามานุกรมพระมหากษตั ริย์ไทย. พิมพ์คร้ังที่ 1. กรุงเทพฯ : นานมบี ุ๊คสพ์ ับลิเคชนั่ , 2554ยทุ ธหตั ถี. [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ได้จาก : https://th.wikipedia.org/wiki/. (วนั ทีค่ น้ ขอ้ มลู : 29 มีนาคม 2561).ศาสนาคริสต์ในประเทศไทย. [ออนไลน]์ . เข้าถึงไดจ้ าก : https://th.wikipedia. org/wiki/. (วนั ที่คน้ ขอ้ มลู : 28มนี าคม 2561).ศาสนาคริสต์ในประเทศไทย. [ออนไลน]์ . เข้าถึงได้จาก : https://th.wikipedia.org /wiki/ (วนั ทค่ี ้นขอ้ มลู 28 มนี าคม 2561.ศาสนาพทุ ธในประเทศไทย. . [ออนไลน]์ . เข้าถึงได้จาก : www.dhammathai.org/ thailand/ thailand.php/. (วันท่ีคน้ ขอ้ มลู : 27 มนี าคม 2561).ศาสนาอสิ ลาม. [ออนไลน์]. เขา้ ถึงได้จาก : https://th.wikipedia.org/wiki/ (วันท่ี ค้นข้อมลู : 28มนี าคม 2561).ศาสนาอสิ ลามในประเทศไทย. [ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ไดจ้ าก : https://th.wikipedia.org /wiki/. (วนั ท่คี ้นขอ้ มูล : 28มีนาคม 2561).ศุทธิรตั น์ ทองภูมพิ ันธ์. ชุดกิจกรรมการเรียนรู้ ชุดที่ 5 อยุธยากับความสมั พันธ์ ระหว่างประเทศ. [ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ไดจ้ าก : http://th.wikibooks.org/wiki. (วนั ท่คี ้นข้อมูล : 27 มนี าคม 2561).สงครามชา้ งเผือก. [ออนไลน์]. เข้าถึงไดจ้ าก : https://th.wikipedia.org/wiki/. (วนั ทคี่ ้นข้อมูล : 28 มีนาคม 2561).สงครามยทุ ธหตั ถี. [ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ไดจ้ าก : https://th.wikipedia.org/wiki/. (วันที่ค้นข้อมลู : 29 มนี าคม 2561).

102สถาบนั กษตั ริย์. [ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ได้จาก : https://positioningmag.com/11370/ (วนั ท่ีคน้ ข้อมลู : 28มีนาคม 2561).สถาบนั พระปกเกล้า. [ออนไลน์]. เขา้ ถงึ ได้จาก : http://wiki.kpi.ac.th/. (วนั ทค่ี น้ ขอ้ มูล : 28 มนี าคม 2561).สมเดจ็ พระเจ้ากรุงธนบรุ ี. [ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ได้จาก : https://th.wikipedia. org/wiki/. (วันที่ค้นข้อมูล : 27 มีนาคม 2561).สมเดจ็ พระนเรศวรมหาราช. [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ได้จาก : https://th.wikipedia. org/wiki/. (วันท่ีคน้ ขอ้ มูล : 27 มีนาคม 2561).สมเด็จพระนารายณ์มหาราช. [ออนไลน์]. เข้าถงึ ได้จาก : https://th.wikipedia. org/wiki/. (วนั ท่ีคน้ ขอ้ มูล : 27 มนี าคม 2561).สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1. [ออนไลน์]. เขา้ ถึงไดจ้ าก : https://th.wikipedia. org/wiki/. (วันทค่ี น้ ขอ้ มลู : 28 มีนาคม 2561)สมเด็จพระสุริโยทัย. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : https://th.wikipedia.org/wiki/. (วนั ทีค่ น้ ข้อมลู : 27 มีนาคม 2561).สมพร เทพสิทธา. ดวงประทีปจากพระบรมราโชวาทพระบาทสมเดจ็ พระ เจ้าอยหู่ ัว. กรงุ เทพฯ : พิมพส์ วย, 2549. [ออนไลน์]. เข้าถงึ ไดจ้ าก : http://dharma.thaiware.com/ mobile/article_mobile_detail. php?article_id=270. (วันทีค่ ้นขอ้ มูล : 26 มนี าคม 2561)สานักงานราชบณั ฑติ ยสภา. [ออนไลน]์ . เข้าถงึ ได้จาก : www.royin.go.th, (วันทค่ี ้น ขอ้ มลู : 26 มีนาคม 2561สานักงานสถติ ิแหง่ ชาติ. สรปุ ผลทส่ี าคัญการสารวจสภาวะทางสังคมและวัฒนธรรม พ.ศ. 2554. สานักงานสถติ ิแห่งชาติ คณะรัฐมนตรีและราชกิจจานุเบกษา. 2555.อาณาจักรอยุธยา. [ออนไลน์]. เข้าถงึ ไดจ้ าก : https://th.wikipedia.org/wiki/. (วนั ที่ค้นขอ้ มลู : 27 มนี าคม 2561).เอก ธารณา คชเสนี. และ นา้ เพชร คชเสนี สัตยารักษ์. ประวัติศาสตรช์ าติไทย. บุรีรมั ย์ : เพ็ชรสายสวัสด์ิ จากดั ; 2559[ออนไลน์]. เข้าถึงไดจ้ าก : https://www.sites.google.com/site/aumsarunya303/. (วนั ทคี่ ้น ขอ้ มูล : 27 มีนาคม 2561).[ออนไลน์]. เขา้ ถงึ ได้จาก : http://manechan.wordpress.com. (วันทีค่ น้ ขอ้ มูล : 27 มนี าคม 2561).

103[ออนไลน]์ . เขา้ ถึงได้จาก : http://thainationhistory.blogspot.com/p/18-1800- 1.html. (วนั ทคี่ ้นขอ้ มลู : 27 มนี าคม 2561[ออนไลน์]. เขา้ ถึงไดจ้ าก : http://www.baanjomyut.com/library/ 2552/taksin/11.html. (วันที่คน้ ข้อมลู : 26 มีนาคม 2561).[ออนไลน์]. เขา้ ถงึ ไดจ้ าก : http://www.manager.co.th/Home/ViewNews.aspx? NewsID= 9580000093949. (วันท่ีคน้ ข้อมูล : 26 มนี าคม 2561).[ออนไลน]์ . เข้าถึงไดจ้ าก : http://www.thaigoodview.com/node/29909. (วันทีค่ ้นข้อมูล : 27 มนี าคม 2561).[ออนไลน์]. เขา้ ถึงได้จาก : http://www.trueplookpanya.com/ true/webboard_detail. php?postid=313; (วนั ท่ีค้นข้อมูล : 29 มีนาคม 2561).[ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ได้จาก : https://pawatsadsukhothai.wordpress.com/. (วันท่ี ค้นข้อมูล : 26 มีนาคม 2561).[ออนไลน์]. เข้าถงึ ได้จาก : https://sites.google.com/site/kanda4749/haelng- xarythrrm-khxng-lok, (วันท่ีค้นขอ้ มูล : 26 มีนาคม 2561).[ออนไลน์]. เข้าถึงไดจ้ าก : https://sites.google.com/site/pongsagorn45434/ hetukarn-sakhay/seiy-krung-khrang-thi-1. (วันที่ค้นขอ้ มูล : 28 มีนาคม 2561).[ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ไดจ้ าก : https://sutasinee101.wordpress.com/. (วนั ท่ีคน้ ข้อมูล : 29 มีนาคม 2561).[ออนไลน์]. เข้าถึงไดจ้ าก : https://teams.unesco.org/ORG/fu/bangkok/ public_events/. (วันท่ีค้นข้อมูล : 29 มนี าคม 2561).[ออนไลน]์ . เข้าถงึ ไดจ้ าก : https://th.wikipedia.org/wiki/พระมหากษัตริย์ไทย. (วนั ท่ีค้นขอ้ มลู : 27 มนี าคม 2561).[ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ไดจ้ าก : https://th.wikipedia.org/wiki/สมเด็จพระบรมไตร โลกนาถ; สืบค้นเมอ่ื วนั ที่ 28 มีนาคม 2561[ออนไลน]์ . เขา้ ถึงได้จาก : https://traditionthailand.wikispaces.com. (วันท่ีค้น ขอ้ มูล : 28 มนี าคม 2561).[ออนไลน์]. เขา้ ถึงไดจ้ าก : https://www.facebook.com/weloveayodia/photos/a.../ 368851193320692/?type=3. (วนั ทีค่ ้นขอ้ มูล : 28 มีนาคม 2561[ออนไลน์]. เข้าถงึ ได้จาก : https://www.sites.google.com/site/aumsarunya303/. (วนั ท่ีค้น

104 ขอ้ มูล : 29 มีนาคม 2561).[ออนไลน์]. เข้าถงึ ได้จาก : www.baanjomyut.com/library_2/ king_ramkhamhaeng_ inscription. (วนั ทค่ี น้ ข้อมลู : 27 มีนาคม 2561).[ออนไลน์]. AIGoodview.com = ความสมั พนั ธ์ระหวา่ งประเทศไทยในสมยั อยุธยา. (วันทค่ี ้นขอ้ มูล : 27 มีนาคม 2561).[ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ได้จาก : http://historytactic.blogspot.com/2015/08/blog- post_55.html. (วันท่คี ้นขอ้ มลู : 28มนี าคม 2561)[ออนไลน์]. เข้าถงึ ไดจ้ าก : http://thammapedia.com/ceremonial/ buddhismorg_center.php; (วนั ทีค่ ้นข้อมลู : 28มนี าคม 2561)[ออนไลน]์ . เข้าถึงไดจ้ าก : https://patlabua.wordpress.com/. (วนั ท่คี ้นขอ้ มลู : 27 มนี าคม 2561)[ออนไลน์]. เขา้ ถึงได้จาก : https://th.wikipedia.org/wiki/ประวัติศาสนาคริสต์. (วนั ท่ีคน้ ข้อมลู : 28มนี าคม 2561)[ออนไลน]์ . เขา้ ถงึ ได้จาก : https://www.gotoknow.org/posts/258623. (วันท่ี คน้ ขอ้ มูล : 29 มีนาคม 2561).[ออนไลน]์ . เข้าถึงไดจ้ าก : https://www.sites.google.com/site/aumsarunya303. (วนั ทค่ี น้ ขอ้ มูล : 29 มีนาคม 2561).

105คณะทป่ี รึกษา คณะผ้จู ดั ทานายกฤตชัย อรุณรตั น์ เลขาธิการ กศน.นางสาววิเลขา ลสี ุวรรณ์ รองเลขาธิการ กศน.นางรงุ่ อรุณ ไสยโสภณ ผู้อานวยการกลมุ่ พฒั นาการศกึ ษานอกระบบ และการศกึ ษาตามอัธยาศัยคณะทางาน ขา้ ราชการบานาญนางกมลวรรณ มโนวงศ์ โรงเรียนฤทธิณรงค์รอนนายปวิตร พุทธิรานนท์ ผู้อานวยการ กศน.อาเภอสวรรคโลก จงั หวัดสุโขทัยนายจริ พงศ์ ผลนาค ผ้อู านวยการ กศน. อาเภอบา้ นผอื จงั หวัดอดุ รธานีนางสารอรพร อินทรนฎั ผูอ้ านวยการ กศน. อาเภอเมืองแม่ฮ่องสอนนางมัณฑนา กาศสนกุ จงั หวดั แมฮ่ อ่ งสอน ศูนยว์ งเดือนอาคมสุรทัณฑ์ จงั หวัดอทุ ยั ธานีนางสาวอนงค์ ชูชยั มงคล กศน.อาเภอเมืองกาแพงเพชร จงั หวดั กาแพงเพชรนางสาวพจนีย์ สวสั ด์ิรตั น์ กศน.อาเภอสันป่าตอง จังหวัดเชียงใหม่นายโยฑิน สมโนนนท์ กศน.อาเภอเมอื งอานาจเจริญ จงั หวัดอานาจเจรญินางมยุรี ช้อนทอง กศน.อาเภอเมืองอานาจเจริญ จงั หวัดอานาจเจรญินางสาวหทัยรตั น์ ศริ ิแกว้ กลมุ่ พฒั นาการศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศยันางสาววรรณพร ปัทมานนท์ กลุ่มพัฒนาการศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอธั ยาศยันายศภุ โชค ศรรี ตั นศลิ ป์ กลมุ่ พฒั นาการศกึ ษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศยันางเยาวรัตน์ ปิน่ มณีวงศ์ กลุ่มพัฒนาการศกึ ษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศัยนางกมลทพิ ย์ ช่วยแก้ว กลมุ่ พัฒนาการศกึ ษานอกระบบและการศึกษาตามอธั ยาศยันางสาวทิพวรรณ วงค์เรือน กลุ่มพัฒนาการศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอัธยาศยันางสุกญั ญา กุลเลศิ พทิ ยา กลุ่มพฒั นาการศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศยันางสาววิยะดา ทองดี กลุ่มพัฒนาการศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศัยนางสาวนภาพร อมรเดชาวฒั น์ กลุ่มพฒั นาการศกึ ษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศัยนางสาวชมพนู ท สังข์พิชัย

106คณะบรรณาธิการ ขา้ ราชการบานาญ ขา้ ราชการบานาญนางสาวพมิ พาพร อินทจักร์ ขา้ ราชการบานาญนางสาวชนิตา จติ ต์ธรรม ข้าราชการบานาญนางนพรัตน์ เวโรจนเ์ สรีวงศ์ ขา้ ราชการบานาญนางสาวประภารสั มิ์ พจนพมิ ล ข้าราชการบานาญนางสาวสภุ รณ์ ปรชี าอนันต์ ข้าราชการบานาญนางสาวชนดิ า ดยี ิ่ง ข้าราชการบานาญนางพรทพิ ย์ เข็มทอง ข้าราชการบานาญนางดษุ ฎี ศรีวัฒนาโรทัย ผทู้ รงคณุ วฒุ ิกล่มุ จงั หวดั มรดกโลกทางวฒั นธรรมนายวิวัฒนไ์ ชย จนั ทนส์ ุคนธ์ รางวัลวัฒนคุณาธร กระทรวงวฒั นธรรม 2557นายสมชาย เดอื นเพ็ญ ผู้อานวยการ กศน.เขตบางกอกใหญ่ ผู้อานวยการ กศน.อาเภอสวรรคโลก จังหวดั สุโขทยันางสาวจิราภรณ์ ตนั ติถาวร ศูนย์วงเดือนอาคมสุรทัณฑ์ จังหวดั อทุ ยั ธานีนายจิรพงศ์ ผลนาค กศน.อาเภอเมืองกาแพงเพชร จังหวดั กาแพงเพชรนางสาวอนงค์ ชชู ัยมงคล กศน.อาเภอสนั ป่าตอง จงั หวัดเชียงใหม่นางสาวพจนีย์ สวสั ด์ริ ัตน์ กศน. อาเภอบางแพ จังหวัดราชบุรีนายโยฑนิ สมโนนนท์ กศน.เขตบางเขน กทม.นางพรทพิ ย์ เอือ้ ประเสริฐนางสาวอนงค์ เช้ือนนท์ผ้อู อกแบบปก กลมุ่ พัฒนาการศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศัยนายศุภโชค ศรรี ัตนศิลป์