k1-05

พระผทู้ รงอนุรักษท์ รพั ยากรธรรมชาติและสง่ิ แวดล้อมไทย พระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยูห่ ัวทรงเป็นนกั พัฒนาบนพนื้ ฐานของความยั่งยนื แนวทางการพัฒนาประเทศของพระองค์ เรมิ่ จากพนื้ ฐานลำดบั แรกคอื เพอื่ ปากทอ้ งของประชาชน ตอ่ มาคอื เพอื่ ความมนั่ คงของสังคม และสุดท้ายคือ เพือ่ ความยัง่ ยนื ของทรพั ยากรธรรมชาติ ดว้ ยสายพระเนตรอนั ยาวไกล ทรงมีแนวทางการอนรุ กั ษท์ รพั ยากรปา่ ดนิ นำ้ โดยทรงมงุ่ รกั ษาความหลากหลายทางชวี ภาพและความสมดลุของระบบนเิ วศ เพือ่ ให้ “คน” และ “ธรรมชาติ” อย่รู ่วมกันอยา่ งพง่ึ พาอาศยั และเออื้ ประโยชนต์ อ่ กันได้อยา่ งยง่ั ยนื

๑. สนพระราชหฤทัยด้านการอนุรักษ์ทรัพยากร เดือดร้อนตลอด ตั้งแต่ดินภูเขาจะหมดไปกระท่ังการท่ีจะมี ธรรมชาติตง้ั แตท่ รงพระเยาว์ ตะกอนลงมาในเขื่อน มีตะกอนลงมาในแม่น้ำทำให้เกิด ความสนพระราชหฤทัยด้านการอนุรักษ์ทรัพยากร น้ำทว่ ม น่นี ะ่ เรยี นมาตั้งแตอ่ ายุ ๑๐ ขวบ...”ธรรมชาติของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมีขึ้นต้ังแต่ พระบรมราโชวาทของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเมอ่ื ทรงพระเยาว์ ขณะทรงศกึ ษา ณ ประเทศสวติ เซอรแ์ ลนด์ พระราชทานแก่คณะกรรมการสโมสรไลออนส์สากล ภาค ๓๑๐ทรงเรียนรู้ถึงหลักความสัมพันธ์ของธรรมชาติและ (ประเทศไทยและประเทศลาว) ณ พระตำหนักจิตรลดารโหฐานความสมดุลของระบบนิเวศ หากขาดส่ิงใดไปก็จะทำให้เกิด วันที่ ๒๕ กนั ยายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๑๒ ปัญหาตามมา ดังพระราชดำรัสที่วา่ “...จำได้ว่าเม่อื อายุ ๑๐ ขวบ ท่โี รงเรียนมคี รคู นหนง่ึ ซึ่งเด๋ียวน้ีตายไปแล้ว สอนเรื่องวิทยาศาสตร์ เรื่องการ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงยึดม่ันในแนว อนุรักษ์ดิน แล้วให้เขียนว่า ภูเขาต้องมีป่าไม้อย่างนั้น พระราชดำริการพัฒนาประเทศให้ก้าวหน้าคู่กับการอนุรักษ์เม็ดฝนลงมาแล้วจะชะดินลงมาเร็วทำให้ไหลตามน้ำไป ทรัพยากรธรรมชาติให้ธำรงอยู่ได้อย่างยั่งยืน ทรงใช ้ไปทำให้เสียหาย ดินหมดจากภูเขา เพราะไหลตามสายน้ำ หลกั การพลกิ ฟื้นคืนชีวติ ด้วยวิถีแห่งธรรมชาติผสมผสานกับไป ก็เป็นหลักของป่าไม้เรื่องการอนุรักษ์ดิน และเป็นหลัก หลกั วิชาการตามแนววิทยาศาสตร์ เพ่อื ใหจ้ ดั การทรัพยากร ธรรมชาติและส่งิ แวดล้อมได้ดงั ประสงค์ของชลประทานที่ว่า ถ้าเราไม่รักษาป่าไม้ข้างบน จะทำให้๙๕

๒. ทรัพยากรป่าไม้: หัวหน้ากลุ่มของทรัพยากร ในคราวท่ีพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จ ธรรมชาติ พระราชดำเนินไปทรงเย่ียมราษฎรในภาคตะวันออก ในชว่ งเรม่ิ แรกของการเสดจ็ ขนึ้ ครองราชย์ สถานการณ์ เฉียงเหนือ ทรงเล็งเห็นสภาวะภัยแล้งที่เกิดจากการตัดไม้ป่าไม้ในประเทศไทยมีปริมาณลดน้อยลง สาเหตุจาก ทำลายป่า คือ ปริมาณน้ำในอ่างเก็บน้ำหลายแห่ง ประชากรเพิ่มขึ้นทำให้ต้องการพ้ืนที่ทำกินและอยู่อาศัย รอบเทือกเขาภูพานลดปริมาณลงอย่างมาก บางแห่ง มากขึ้น นโยบายของรัฐบาลที่ส่งเสริมให้ปลูกพืชเชิงเด่ียว เหลอื เพียงครึ่งหนึง่ เท่านนั้ เพ่ือการส่งออก การทำการเกษตรที่ผิดวิธี การขยาย พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงปกป้องพื้นที่ป่า ตัวอย่างรวดเร็วของวงการอุตสาหกรรม และการสร้างเข่ือน ส่วนทเี่ หลอื และฟื้นฟปู ่าท่เี ส่อื มโทรม คอื การปลูกป่าทดแทน ขนาดใหญ่เพ่ือผลิตพลังงานไฟฟ้าและเพ่ือการจัดการ ทรงดัดแปลงวิธีการปลูกป่าเพื่อการยังชีพของประชากรชลประทานเพ่มิ มากขึน้ เนื่องจากประชาชนชาวไทยจำเป็นต้องใช้ไม้และผลผลิตอื่นๆ พุทธศักราช ๒๕๐๔ พื้นที่ป่าไม้ในประเทศไทย จากป่าในชีวิตประจำวัน การปลูกป่าจึงต้องอาศัยวิทยาการมีประมาณร้อยละ ๕๓ ของพ้ืนท่ีทั้งประเทศ ได้ลดลง และเทคโนโลยีด้านการเกษตร เพ่ือเพิ่มปริมาณการผลิต อย่างรวดเร็วเหลือเพียงประมาณร้อยละ ๒๖ ของพื้นท่ี ต่อพื้นท่ีให้คุ้มประโยชน์สูงสุด ขณะเดียวกันก็สามารถรักษาทง้ั ประเทศ พทุ ธศักราช ๒๕๓๖ ประชาชนเข้าบกุ รกุ จบั จอง ทรัพยากรป่าไม้ใหค้ งอยู่ได้อย่างย่งั ยืน ทำไร่เล่ือนลอย เช่น ปลูกข้าวโพด ข้าวไร่ มันสำปะหลัง อ้อย ถ่ัว และพืชไร่ต่างๆ ในขณะที่อัตราการปลูกป่าไม้ทดแทนมีจำนวนน้อยกว่าปริมาณป่าไม้ที่สูญเสียประมาณ๑๐ เท่า ในภาคเหนือป่าไม้ต้นน้ำลำธารถูกทำลายกว่า ๑๔ ลา้ นไร่ ๙๖

๒.๑ การจัดการป่าไม้ยั่งยืน: ปลูกป่าทดแทน แล้วไปถ่ายตามท่ีต่างๆ เมื่อเมล็ดเหล่านั้นได้รับน้ำและบริเวณตน้ นำ้ ลำธาร ความช้ืนในสภาพแวดลอ้ มท่เี หมาะสม กจ็ ะงอกเปน็ ต้นออ่ น ด้วยทรงตระหนักในสมดุลของธรรมชาติอย่างลึกซึ้ง และเจริญเติบโตเป็นต้นไม้ใหญ่ อันเป็นการปลูกป่าโดยไม่ได้ทรงดัดแปลงวิธีการสร้างป่าเพื่อการยังชีพของประชาชน ต้องปลูก (Natural Reforestation) เพียงแต่ควบคุมมิให ้อันแฝงประโยชน์ทั้งด้านการอนุรักษ์ดินและน้ำไว้ด้วย มีคนเข้าไปรบกวน ป้องกันมิให้เกิดไฟป่า และปล่อยให้ป่าทรงเน้นวิธีการฟื้นฟูสภาพป่าเสื่อมโทรมเพื่อให้ได้ป่า ได้ค่อยๆ ฟน้ื ตวั เองตามธรรมชาติ เมื่อทิง้ ชว่ งเวลาไวร้ ะยะธรรมชาติด้ังเดิมในเวลาที่รวดเร็ว ด้วยวิธีท่ีเรียบง่าย หนึ่ง พรรณไมต้ ่างๆ ก็จะคอ่ ยเจรญิ เตบิ โตขึ้นเปน็ สภาพป่าประหยัด ทรงเร่ิมปรับสภาพที่เอื้ออำนวยให้เกิดป่าขึ้นก่อน ท่หี นาทบึ และสมบูรณ์ในอนาคตและพระราชทานแนวทางในการปลูกป่าทดแทนตามแหล่ง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระราชทานคำแนะนำต้นน้ำสาขาบนภูเขา ตลอดจนบริเวณอ่างเก็บน้ำและพ้ืนที่ ถึงพันธุ์ไม้ท่ีจะนำมาปลูกป่าบนที่สูงนี้ว่า ควรเป็นพันธุ์ไม้ทั่วไป ดำเนินการอยู่บนพ้ืนฐานของกฎแห่งธรรมชาติ ด้ังเดิมของภูมิประเทศนั้นๆ เป็นไม้มีเมล็ด ไม่ผลัดใบง่ายอาศัยวงจรชีวิตของป่า ให้ป่าได้มีเวลาในการสร้างตัวเอง ราคาถูก เชน่ กระถินยกั ษ์ กระถนิ ณรงค์ ไทร หวา้ ตะขบขน้ึ ใหม่เพือ่ มีสภาพเป็นป่าธรรมชาติ ฯลฯ รวมถึงทรงช้ีแนะว่าเมล็ดของพันธ์ุไม้เหล่าน้ียังเป็น วิธีการปลูกป่าตามแนวพระราชดำริ ได้แก่ การปลูก อาหารของสัตว์ป่า เท่ากับมีคุณูปการไปถึงการอนุรักษ ์ป่าจากสันเขาหรือไหล่เขาสู่เชิงเขา การปลูกป่าบนพื้นท่ีสูง สตั ว์ปา่ ดว้ ย โดยทรงคำนึงถึงธรรมชาติของต้นไม้บางชนิดท่ีมีฝักหรือเมล็ดสามารถกระจายพันธ์ุได้เองตามธรรมชาติ เช่น ลอยตกลงจากสันเขาลงมายังที่ต่ำ หรืออาศัยนกบินมากินเมล็ด ๙๗

๒.๒ การสรา้ งความชุ่มชน้ื ใหก้ บั ปา่ ๒.๓ ก า ร จั ด ก า ร ใ ห้ ค น อ ยู่ ร่ ว ม กั บ ป่ า ต า ม การปลูกภเู ขาปา่ และปา่ เปยี ก เปน็ อีกแนวพระราชดำริ พระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เพ่ือควบคุมและป้องกัน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงวางแนวทางให้คน การเกิดไฟป่าและรักษาต้นน้ำลำธาร โดยพระราชทาน อยกู่ บั ป่าอยา่ งยั่งยนื เน่อื งจากผลติ ผลจากป่าและพ้นื ท่ปี ่ามีพระราชดำริน้ีแก่ศูนย์ศึกษาการพัฒนาห้วยฮ่องไคร้ ความจำเป็นต่อวิถีชีวิตของประชาชนชาวไทยทรงมุ่งม่ัน อันเนื่องมาจากพระราชดำริ ให้นำไปศกึ ษาทดลองเกย่ี วกับ ท่ีจะเพิ่มพื้นที่ป่าไม้ให้มากข้ึนเพ่ือเกื้อกูลแก่ธรรมชาติอื่นๆทฤษฎีการพัฒนาฟ้ืนฟูป่าไม้ ทรงใช้ระบบการชลประทาน และเอื้อประโยชน์แก่ประชาชนไปพร้อมกัน ด้วยการผสมแบบง่ายๆ เพ่ือรักษาความชุ่มช้ืนให้แก่ป่าโดยเฉพาะ ผสานความต้องการอนุรักษ์และฟ้ืนฟูทรัพยากรป่าไม้ควบคู่กล้าไม้อ่อนๆ ที่กำลังเติบโต ในลักษณะของฝายแม้วหรือ ไปกับการตอบสนองความต้องการด้านเศรษฐกิจและสังคมฝายชะลอความชุ่มช้นื หรอื check dam ซง่ึ เปน็ ฝายกน้ั นำ้ กล่าวคือ ไม่เกิดความขัดแย้งกับราษฎรท่ีครอบครองพ้ืนท่ีเล็กๆ ตามร่องน้ำท่ีเกิดจากภูมิปัญญาของชาวบ้านหรือ ป่าทำกิน และราษฎรยังสามารถเก็บเก่ียวพืชผลจากป่า ชาวไทยภูเขา โดยการยกระดับน้ำให้สูงขึ้น และชะลอ มาใช้ในชีวติ ประจำวนั เชน่ อาหาร สมุนไพร ไม้ฟนื ฯลฯการไหล ของน้ำให้ช้าลงด้วยการก้ันน้ำในร่องน้ำ ไม่เพียง เป็นการสร้างแรงจูงใจให้รักป่า ไม่อพยพโยกย้ายไปบุกรุกเท่านี้ ยังสามารถชักน้ำจากฝายแม้วส่งผ่านตามท่อไม้ไผ่ ทำลายปา่ เพอ่ื แสวงหาท่ที ำกินใหมอ่ กี ด้วย กระจายความชมุ่ ชน้ื ออกไปสองขา้ งลำหว้ ยลำธาร ชว่ ยสรา้ งความชุ่มช้ืนให้กับพ้ืนดินบริเวณใกล้เคียง เป็นการเก็บกัก ตะกอนที่ไหลลงมากับน้ำ ยืดอายุแหล่งน้ำตอนล่างมิให ้ต้ืนเขิน สามารถใชเ้ ปน็ แนวทางป้องกันไฟป่าไดด้ ้วย ๙๘

พระราชดำริปลูกป่า ๓ อยา่ ง ประโยชน์ ๔ อย่าง ณ พระตำหนกั ทกั ษิณราชนเิ วศน์ เมอื่ พทุ ธศกั ราช ๒๕๑๗ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระราชทาน ทรงทราบว่าในหน้ามรสุม ราษฎรได้รับความเดือดร้อนพระราชดำริการปลูกป่า ๓ อย่าง ประโยชน์ ๔ อย่าง เน่ืองจากมีน้ำไหลบ่าลงมาท่วมพรุ น้ำจากพรุล้นเข้าไป ทั้งน้ีเป็นการปลูกป่าแบบผสมผสาน ซึ่งนอกจากจะได้ ในเขตเกษตรกรรมทำใหผ้ ลผลติ ของราษฎรเสยี หาย รวมทงั้ไม้ใช้สอย ไม้กินได้ ไม้เศรษฐกิจแล้ว ยังได้ประโยชน์ มีป่าพรุท่ีเส่ือมโทรมอีกเป็นจำนวนมาก จึงทรงพระกรุณาในการชว่ ยอนุรักษ์ต้นน้ำลำธารอีกด้วย โปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ศูนย์ศึกษาการพัฒนา ช่วงพุทธศักราช ๒๕๓๕ - ๒๕๔๙ จัดโครงการปลูกป่า พิกุลทองอันเนื่องมาจากพระราชดำริ จัดพื้นที่ป่าพร ุ๓ อย่าง ประโยชน์ ๔ อย่าง จำนวน ๑๑ โครงการ ออกเป็น ๓ เขต คือ เขตสงวน ที่ยังคงสภาพธรรมชาติในพนื้ ทจี่ งั หวัดต่างๆ ไดแ้ ก่ จงั หวดั แม่ฮอ่ งสอน นา่ น เลย ของป่าอย่างสมบูรณ์ เขตอนุรักษ์ เป็นพ้ืนท่ีที่ส่วนใหญ่ สกลนคร และเชียงใหม่ ทำให้ราษฎรได้รบั ปจั จยั ๔ อย่าง ถูกทำลายและมีพระราชดำริให้นำพันธ์ุไม้ที่เหมาะสม เพียงพอสามารถบรรเทาผลกระทบจากภัยธรรมชาติ มาปลูกเพ่ิม และสุดท้ายคือ เขตพฒั นา ซง่ึ เป็นบริเวณท่ีมีมีคุณภาพชวี ติ และฐานะทางเศรษฐกจิ ดขี น้ึ กว่าเดมิ การระบายน้ำออกไปจากพื้นท่ีบ้างแล้ว และดำเนินการ พระราชดำริฟืน้ ฟปู า่ พรุ แก้ไขปัญหาดินเปร้ียวจนสำเร็จ สามารถจัดสรรให้ราษฎร พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงแก้ไขป่าพร ุ เข้าอยู่อาศัยและทำกินได้ ทำให้ป่าพรุได้รับการใช้หรือป่าที่มีน้ำท่วมขังตลอดปีซ่ึงมีทั่วประเทศประมาณ ประโยชน์อย่างอเนกประสงค์ควบคู่ไปกับการสร้างสมดุล๔,๐๐๐,๐๐๐ ไร่ โดยเฉพาะอย่างย่ิงในภาคใต้ ในโอกาส ของระบบนิเวศตามพระราชดำริ ทำให้ราษฎรได้รับที่เสด็จพระราชดำเนินแปรพระราชฐานไปประทับ ประโยชนท์ วั่ หนา้ ๙๙

พระราชดำริฟ้นื ฟูป่าชายเลน โปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้จัดตั้งศูนย์ศึกษาการพัฒนา ประเทศไทยมีป่าชายเลน หรือป่าชายเลนน้ำเค็ม อ่าวคุ้งกระเบนอันเนื่องมาจากพระราชดำริ จังหวัดจันทบุรีหรือป่าโกงกาง เกิดข้ึนบริเวณชายฝ่ังทะเลและปากแม่น้ำ มีวัตถุประสงค์สำคัญคือการรักษาและฟื้นฟูป่าชายเลน เป็นทรัพยากรป่าไม้ท่ีมีบทบาทต่อระบบนิเวศชายฝั่ง ในพื้นที่รอบอ่าวคุ้งกระเบนท่ีมีสภาพเส่ือมโทรมในเนื้อที่เป็นอย่างมาก เพราะเป็นท้ังแหล่งไม้ใช้สอยในรูปของฟืน ๑,๑๐๐ ไร่ ให้กลับสมบูรณด์ ังเดิม รวมถึงมีพระราชดำรสัและถ่าน แหล่งอาหารและที่พักพิงอนุบาลของสัตว์น้ำ ให้ส่วนราชการท่ีเก่ียวข้องดำเนินการทดลองขยายพันธ์ุในวัยอ่อน ช่วยบำบัดน้ำเสียและกรองสิ่งปฏิกูลต่างๆ โกงกาง และปลกู สร้างปา่ ชายเลนอยา่ งกว้างขวาง ก่อนไหลลงทะเลลึก ช่วยป้องกันการกัดเซาะพังทลายของ แนวพระราชดำริในการพัฒนาและฟื้นฟูป่าชายเลน ดินตามแนวชายฝง่ั รวมถึงเป็นแนวป้องกนั วาตภัยทางทะเล คือ การศึกษาวิจัยพันธุ์ไม้ป่าชายเลน การรักษา เนื้อที่ป่าชายเลนของประเทศไทยลดน้อยลงไปเร่ือยๆ สภาพแวดล้อม การสนับสนุนจัดระเบียบท่ีอยู่อาศัย จากทเี่ คยมอี ยเู่ มอื่ พทุ ธศกั ราช ๒๕๐๕ ประมาณ ๒.๓ ลา้ นไร่ ของชุมชน การเพ่ิมผลผลิตสัตว์น้ำโดยวิธีการทำประมง ในพุทธศักราช ๒๕๓๔ เหลือเพียง ๑.๐๙ ล้านไร่ เพราะ ท่ีถูกต้อง การเสริมสร้างความเข้าใจภายในชุมชนเกี่ยวกับมีการเปล่ียนสภาพป่าชายเลนเป็นนากุ้ง นาเกลือ และ ป่าชายเลนและวิถีการดำรงชีวิตของชาวชุมชน ตลอดจนแหล่งอุตสาหกรรม ปัญหาป่าชายเลนนี้อยู่ในสายพระเนตร การสร้างทัศนคติให้เกิดความหวงแหนป่าชายเลนให้คงอยู่ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยูห่ ัวเชน่ เดยี วกนั ทรงพระกรณุ า กบั ชมุ ชนต่อไปอยา่ งย่ังยืน ๑๐๐

พระราชดำรปิ ลกู ป่าในใจคน พระมหากรุณาธิคุณท่ีพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว แนวพระราชดำริบริหารจัดการทรัพยากรป่าไม้แสดง พระราชทานแนวพระราชดำริการจัดการทรัพยากรป่าไม้ถึงพระอัจฉริยภาพของนักพัฒนาป่าไม้ นอกจากจะทรง อย่างต่อเน่ืองติดต่อกันยาวนานหลายทศวรรษ ป่าไม้ เข้มงวดในการดูแลพ้ืนท่ีป่าไม้ส่วนท่ีต้องอนุรักษ์เพ่ือให้เกิด จึงมิได้เป็นเพียงพ้ืนที่เติบโตของพืชพรรณธรรมชาติและ ความยั่งยืนแล้ว ขณะเดียวกันก็เป็นการปลูกฝังการรักป่า สิง่ มชี ีวิตตา่ งๆ เทา่ นัน้ หากยงั เป็นพน้ื ท่ที ีร่ วมความจงรักภกั ดีอันหมายถึงการปลูกปา่ ในใจคน อ ย่ า ง เ ป็ น รู ป ธ ร ร ม ท่ี พ ส ก นิ ก ร ร่ ว ม ใ จ กั น ถ ว า ย แ ด่ ทรงเริ่มต้นจากการทำความเข้าใจกับราษฎรให้รู้ถึง พระมหากษัตริย์ ด้วยการร่วมแรงร่วมใจปลูกต้นไม้ถวายประโยชน์ของป่า และการอยู่ร่วมกับป่าอย่างพ่ึงพาอาศัย แดพ่ ระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ในวาระตา่ งๆ เปน็ ความรว่ มมอืกัน ระยะแรกๆ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม กันระหว่างภาครัฐ ภาคเอกชน และภาคประชาชน ทำให้ให้ราษฎรได้เข้ามามีส่วนร่วมในการปลูกป่า จนกระท่ัง ณ วันนี้มีไม้ที่ปลูกเพ่ิมข้ึนเพ่ือเป็นการเฉลิมพระเกียรติสามารถจัดต้ังเป็นกลุ่มอนุรักษ์ป่าช่วยกันดูแลรักษาป่า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หวั จำนวนหลายรอ้ ยล้านตน้ ตลอดจนให้รู้จักนำพืชป่ามาบริโภคใช้สอยอย่างเหมาะสม อันเป็นท่ีมาของการคืนความสมบูรณ์ให้กับพ้ืนที่ต้นน้ำลำธาร ๑๐๑

๓. การจัดการทรพั ยากรน้ำ: น้ำคือชวี ติ พระราชดำริสรา้ งฝายอนุรักษ์ต้นนำ้ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงตระหนักว่า น้ำ พระราชทานพระราชดำริให้สร้างฝาย ซ่ึงพัฒนา เป็นสิ่งจำเป็นในการดำรงชีวิตของมนุษย์และส่ิงมีชีวิต มาจากฝายแม้วที่ทรงเห็นเมื่อครั้งเสด็จพระราชดำเนินไปท้ังหลาย รวมทั้งเป็นตัวแปรแห่งความอยู่รอดของป่าไม ้ ทรงเย่ียมราษฎรภาคเหนือ อันเป็นสิ่งก่อสร้างที่ขวางหรือดังพระราชดำรสั ตอนหนึง่ วา่ ก้ันทางเดินของลำน้ำให้กระจายอยู่ในบริเวณต้นน้ำลำธาร “...เร่ืองน้ำนี้ก็เป็นปัจจัยหลักของมวลมนุษย์ ไม่ใช่ ท่ีปา่ ถกู ทำลาย เชน่ ลำธารขนาดเล็ก ลำห้วย หรอื บรเิ วณมนุษย์เท่าน้นั เอง แมส้ ่ิงที่มีชีวติ ท้งั หลายท้ังสตั วท์ ้ังพืชก็ตอ้ ง พ้ืนท่ีลาดสูง เพ่ือเก็บกักน้ำและชะลอการไหลของน้ำจากมีน้ำ ถ้าไม่มีก็อยู่ไม่ได้ เพราะว่าน้ำเป็นส่ือหรือเป็นปัจจัย พ้ืนท่ีสูงชันลงสู่ท่ีต่ำให้ไหลช้าลงในช่วงที่มีน้ำไหลแรง เช่นสำคัญของการเป็นสิ่งมีชีวิต...ที่กล่าวถึงข้อน้ีก็จะได้ ฝนตกหนัก น้ำส่วนท่ีชะลอและเก็บกักไว้ในฝาย จะช่วยให้ทราบถึงว่าทำไมการพัฒนาขั้นแรกหรือสิ่งแรกท่ีนึกถึง เพิ่มและยืดเวลาความชุ่มช้ืนในดิน และช้ันบรรยากาศ ก็คือทำโครงการชลประทาน แล้วก็โครงการส่ิงแวดล้อม ในบริเวณโดยรอบให้ยาวนาน เป็นการเพิ่มความชุ่มช้ืนให้กับทำใหน้ ำ้ ดี สองอย่างนี้ อ่นื ๆ ก็จะไปได้...” ผืนป่า ทำให้ป่ามีสภาพดีข้ึนเป็นลำดับ ดังพระราชดำรัส พระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ในโอกาส ตอนหนง่ึ วา่ ท่ีรัฐมนตรีว่าการกระทรวงการต่างประเทศนำคณะเอกอัครราชทูต “...การปลูกป่า ปลูกหญ้าแฝก. สองอย่างน้ีต้องทำและกงสุลใหญ่ประจำภูมิภาคยุโรป แอฟริกา และตะวันออกกลาง เข้าคู่กัน. ได้ทำตัวอย่างให้ดูท่ีจังหวัดนครนายก. เป็นพ้ืนท่ีพร้อมด้วยข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ของกระทรวงการต่างประเทศ เล็กๆ ได้ทำเป็นเข่ือนก้ันน้ำสำหรับชะลอน้ำ ไม่ใช่เขื่อนเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท ณ พระตำหนักจิตรลดารโหฐาน วันท่ี ก้ันน้ำใหญ่ๆ หรือเข่ือนเล็กๆ แต่ว่าเป็นฝายเล็กๆ.๒๙ ธันวาคม พุทธศกั ราช ๒๕๓๒ ๑๐๒

ในบริเวณนน้ั มฝี ายชะลอนำ้ ๓๕ ตัว. แตค่ ่าทำฝาย ๓๕ ตัว ในบริเวณตอนบนของลำห้วยหรือร่องน้ำ วิธีน้ีจะส้ินเปลืองน้ี คนอาจจะนึกว่า ๓๕ ล้าน. ไม่ใช่. ๒ แสนบาท ทำได้ ค่าใชจ้ ่ายน้อยหรอื อาจไม่เสยี ค่าใชจ้ า่ ยเลย๓๕ ตัว. ยังไม่ได้เห็น แต่ว่ากล้าที่จะยืนยันว่าได้ผล...ไปดู ฝายแบบเรียงด้วยหินค่อนข้างถาวร เป็นฝายตามวา่ ป่าจะขึ้นอย่างไร. เพ่งิ เสร็จมาไม่กเ่ี ดือน จะเห็นวา่ ปา่ นนั้ แนวพระราชดำริอีกรูปแบบหน่ึง ก่อสร้างด้วยการเรียงหินเจริญ ไม่ต้องไปปลูกสกั ต้นเดียว มันข้ึนเอง...” เป็นผนังกั้นน้ำ โดยก่อสร้างบริเวณตอนกลางและตอนล่าง พระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระราชทาน ของลำห้วยหรือร่องน้ำ ส่วนฝายรูปแบบสุดท้ายคือ ฝายแก่คณะบุคคลต่างๆ ที่เข้าเฝ้าฯ ถวายชัยมงคล ในโอกาสวันเฉลิม แบบคอนกรีตเสริมเหล็ก เป็นการก่อสร้างแบบถาวรพระชนมพรรษา ณ ศาลาดุสิดาลัย สวนจิตรลดา พระราชวังดุสิต ส่วนมากจะก่อสร้างในบริเวณตอนปลายของลำห้วยวันท่ี ๔ ธันวาคม พทุ ธศักราช ๒๕๓๗ หรือร่องน้ำ จะทำให้สามารถดักตะกอนและเก็บกักน้ำ ในฤดแู ลง้ ได้ดี เม่ือฝายอนุรักษ์ต้นน้ำนำมาซ่ึงความชุ่มช้ืนของป่า พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระราชทานพระราชดำริ นั่นหมายถึงความอุดมสมบูรณ์ของน้ำ ทั้งน้ำฟ้า น้ำผิวดินให้จัดทำฝายอนุรักษ์ต้นน้ำ ๓ รูปแบบ คือ ฝายแบบ และน้ำใต้ดิน เป็นการจัดการน้ำที่เร่ิมจากจุดกำเนิด แม้จะท้องถ่ินเบื้องต้น อันเป็นการก่อสร้างแบบง่ายๆ ด้วยวัสดุ มิใช่เพื่อการทดน้ำเข้าสู่พ้ืนที่การเกษตรโดยตรงก็ตามธรรมชาติที่หาได้ง่ายในท้องถิ่น เช่น กิ่งไม้ ท่อนไม้ล้ม แต่ปัญหาภัยแล้งในอดีตท่ีเกิดจากการขาดแคลนน้ำนำมาขนาบด้วยก้อนหินขนาดต่างๆ ในลำหว้ ย โดยก่อสร้าง ๑๐๓

จากต้นน้ำลำธาร ได้รับการผ่อนคลาย ป่าไม้สามารถ ต้นน้ำลำธารท่ีเส่ือมโทรม ๒๕ ลุ่มน้ำหลักของประเทศฟื้นคืนกลับมาผลิตน้ำหล่อเล้ียงประเทศได้ดังเดิม ทำให้ความอุดมสมบรู ณ์เกดิ ขึ้นอยา่ งต่อเนอ่ื งแหลง่ น้ำบนภูเขาไมเ่ หือดแหง้ อกี ต่อไป ๔. การจัดการทรัพยากรดิน จากแนวพระราชดำริท่ีสะท้อนถึงพระปรีชาสามารถในการนำฝายแม้วมาเป็นนวัตกรรมที่สร้างความชุ่มชื้นและ ดิน เป็นทรัพยากรธรรมชาติที่มีความสำคัญต่อคืนชีวิตให้แก่ผืนป่า เป็นการยังประโยชน์ให้แก่ส่วนรวม ความคงอยู่ของส่ิงมีชีวิตทุกชนิด และความคงอยู่ของอย่างอเนกอนันต์ ปัจจุบันหน่วยงานภาครัฐและเอกชน ทรัพยากรอ่ืนๆ ท้ังป่าไม้และน้ำ เป็นต้น การอนุรักษ์ได้สนองแนวพระราชดำริก่อสร้างฝายต้นน้ำขึ้นในภูมิภาค ทรัพยากรดินจึงมีความจำเป็นต่อความเป็นอยู่และต่างๆ เพื่อประโยชน์ในการอนุรักษ์และฟ้ืนฟูป่าไม้เป็น ความมั่นคงของประเทศชาติ เพื่อให้สามารถใช้ประโยชน์จำนวนมาก ในพทุ ธศกั ราช ๒๕๔๙ ไดม้ ีการรณรงค์สร้าง จากดินนั้นให้ยาวนาน สามารถเพ่ิมผลผลิตได้อย่างมีฝายอนุรักษ์ต้นน้ำแบบผสมผสานจำนวน ๑๑๔,๓๐๒ แห่ง ประสิทธิภาพและยัง่ ยนื แบบค่อนข้างถาวร ๔,๘๒๑ แห่ง และแบบถาวร ๒,๒๔๓ เวลาท่ีผา่ นมา ปญั หาของดิน คอื การพังทลายของดินแห่ง รวมทั้งหมด ๑๒๑,๓๖๕ แห่ง สามารถฟ้ืนฟูพื้นที่ สาเหตุจากกระแสน้ำ กระแสลม นอกจากนี้ การเพิ่ม ปริมาณประชากร นำไปสกู่ ารขยายพื้นท่อี ยู่อาศยั และพนื้ ที่๑๐๔

ทำกิน การใช้ดินผิดประเภท ด้วยการตัดไม้ทำลายป่า พระราชดำรปิ ลกู ป่าทดแทนเพื่อฟืน้ ฟูหนา้ ดนิ การทำไร่เลื่อนลอย การปลูกพืชที่ไม่เหมาะสมกับ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเป่ียมไปด้วยพระวิริย คุณสมบัติดิน คุณภาพของดินจึงลดลงกลายเป็นดินทราย อุตสาหะในการพัฒนาทรัพยากรดินอย่างหลากหลาย หรือดินลูกรังท่ีอุ้มน้ำได้น้อย มีปริมาณอินทรีย์สารอาหาร พระบรมราโชบายปลูกป่าของพระองค์เพ่ือฟ้ืนฟูทรัพยากรของพืชต่ำ อนั เป็นปญั หาท่รี ุนแรงขึน้ เรอื่ ยๆ จนไม่สามารถ ป่าไม้น้ัน บางวิธีมีพระราชประสงค์เพื่อฟ้ืนฟูทรัพยากร ปลูกพชื ได้ ดินด้วย ตัวอย่างเช่น ทรงใช้พ้ืนฐานจากองค์ความรู้ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงสนพระราชหฤทัย ด้านนิเวศวิทยาเกี่ยวกับสภาพหน้าดิน ซึ่งโดยทั่วไปจะอุดมในการปรับปรุงฟ้ืนฟูและทำนุบำรุงดินเพ่ือคืนความอุดม สมบูรณ์ด้วยแร่ธาตุนานาชนิดที่ทับถมกันมานานหลายร้อยสมบูรณ์ ความชุ่มช้ืน และรักษาอินทรีย์สารในดิน หลายพันปี การไถพรวนหน้าดินเท่ากับทำลายแร่ธาต ุให้คงความอุดมสมบูรณ์ตลอดไป ทรงช่วยขจัดความทุกข์ ความอุดมสมบูรณ์ของหน้าดิน รวมถึงลูกไม้ต่างๆ ยากของเกษตรกร แนวพระราชดำริท่ีพระราชทานเพ่ือ ที่ตกหล่นหลงเหลืออยู่บนหน้าดินจำนวนมากอย่างรู้เท่า รกั ษาคณุ ภาพของดินมีดว้ ยกนั หลายวิธี ได้แก่ ไม่ถึงการณ์ ดังน้ัน เพื่อเป็นการรักษาความอุดมสมบูรณ์ ๑๐๕

ของหน้าดินให้ยั่งยืนต่อไป การปลูกป่าแบบไม่ไถพรวน อย่างกระจัดกระจายไม่เป็นระเบียบ แนวต้นไม้ท่ีข้ึนตามหน้าดิน จึงเป็นวิธีการปลูกป่าที่ช่วยป้องกันมิให้เกิด ธรรมชาติเหล่านี้สามารถชะลอกระแสน้ำให้ไหลช้าลงการพังทลายของหน้าดิน ทำให้ความอุดมสมบูรณ์ของ ป้องกันการพังทลายของหน้าดิน และรากไม้ยังดูดซับน้ำหน้าดินคงอยู่ตลอดไป ถือเป็นอีกแนวพระราชดำริประการ พร้อมกระจายความชุ่มชื้นไปทั่วบริเวณผืนป่าได้อีกด้วย หน่ึงที่มีแนวทางปฏิบัติท่ีเรียบง่ายและสอดคล้องกับ ในทางกลับกันหากต้นไม้ในป่าเรียงกันเป็นแถวเป็นแนวธรรมชาติ เม่ือฝนตกลงมาอย่างหนัก กระแสน้ำจะไหลลงจากท่ีสูง นอกจากน้ี ทรงแนะนำให้ปลูกป่าบริเวณอ่างเก็บน้ำ ลงสู่พื้นที่ต่ำอย่างรวดเร็วตามแนวร่องของต้นไม้ เกิดการเพ่ือช่วยยึดดินและรักษาความชุ่มช้ืนบริเวณโดยรอบอ่าง ชะล้างพังทลายของหน้าดิน การปลูกป่าอย่างไม่เข้าแถวเก็บน้ำ ทรงเน้นให้ทุกฝ่ายท่ีเกี่ยวข้องทั้งภาครัฐและ ทหารตามแนวพระราชดำริน้ี ทรงทดลองด้วยการจัดทำประชาชนรว่ มมอื กันปลูกป่าไมช้ นิดโตเรว็ และไมผ้ ล เพื่อให้ โครงการสวนป่าสิริเจริญวรรณ จังหวัดชลบุรี แสดงถึงราษฎรมีไม้หลายๆ ประเภททง้ั ไมผ้ ลและไม้ใชส้ อย ความเข้าพระราชหฤทัยอย่างลึกซึ้งในระบบธรรมชาต ิ ไม่เพียงเท่านั้น ทรงแนะนำวิธีการปลูกป่าที่ไม่ม ี ของป่าอย่างแท้จริง และทรงแก้ไขธรรมชาติด้วยวิธีการ ความยุ่งยากในเชิงปฏิบัติ เพราะกระทำเพียงแค่การขุด ท่ีเป็นธรรมชาตอิ ย่างทสี่ ุด หลุมเพื่อท่ีจะหย่อนวางต้นกล้าลงไปเท่าน้ัน ไม่ต้องจัดเรียง นอกจากน้ี พระราชดำริสร้างฝายอนุรักษ์ต้นน้ำ เป็นแถวเป็นแนวแบบเข้าแถวทหาร หรือแนวพระราชดำริ เพื่อชะลอความชุ่มช้ืนเพ่ือสร้างป่าทดแทนขึ้นมาใหม่น้ันปลูกป่าแบบไม่เข้าแถวทหาร ท้ังน้ี ทรงได้แนวคิดจาก เป็นวิธีการหนึ่งท่ีเก่ียวโยงถึงการปลูกป่าทดแทนเพื่อธรรมชาติที่พืชพรรณธรรมชาติในป่าจะข้ึนกันอย ู่ ป้องกันการพังทลายของดินดว้ ยเชน่ กัน ๑๐๖

พระราชดำริการปลกู หญ้าแฝก ลึกถึง ๓ เมตรในเวลา ๘ เดือน แนวหญ้าแฝกช่วยลด พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงศึกษาศักยภาพ การสญู เสยี นำ้ ได้ ๒๕ - ๗๐ เปอรเ์ ซน็ ต์ การใช้ใบหญา้ แฝกของหญ้าแฝกซึ่งเป็นวัชพืชท่ีมีคุณสมบัติพิเศษในการ มาใช้คลุมดิน ช่วยให้เกิดความสมดุลทางธรรมชาติ ได้แก่ช่วยป้องกันการชะล้างพังทลายของหน้าดิน และอนุรักษ์ การเพิ่มอินทรียวัตถุ และธาตุอาหารแก่ดิน เพ่ิมปริมาณความชุ่มชื้นใต้ดินไว้ เป็นพืชพ้ืนบ้านที่คนไทยรู้จักใช้ จุลินทรีย์และสัตว์ในดิน ทำให้ดินมีชีวิต เกิดความอุดมประโยชน์ในการมุงหลังคามาแต่โบราณ แต่ไม่มีการใช้ สมบูรณ์ เม่อื ตดั ใบหญา้ แฝกอายุ ๔ เดอื นมาใช้คลมุ ดินจะประโยชน์ในด้านอ่ืนอีก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว สลายตัวให้ธาตุอาหารแก่ดินเฉล่ียไนโตรเจน ๑.๒๙มีพระราชดำริถึงหญ้าแฝกเป็นคร้ังแรกเม่ือวันที่ ๒๒ เปอร์เซน็ ต์ ฟอสฟอรสั ๐.๒๐ เปอรเ์ ซ็นต์ และโพแทสเซยี มมิถุนายน พุทธศักราช ๒๕๓๔ โดยให้หน่วยงานต่างๆ ๑.๓ เปอร์เซน็ ต์ (โดยน้ำหนักหญา้ แหง้ ) ทำการศึกษา ทดลอง และดำเนินการปลูกหญ้าแฝก หญ้าแฝกมีระบบรากที่แผ่กระจายดังกำแพงทำให้แถวเป็นโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ เพ่ือป้องกัน หญ้าแฝกต้องการพ้ืนที่เพ่ือการเจริญเติบโตไม่กว้างนักปัญหาการชะล้างพังทลายของดิน และเพื่อประโยชน์อ่ืนๆ ช่วยชะลอความเร็วของน้ำท่ีไหลผ่านหน้าดิน ช่วยเก็บโดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ศึกษา ความชุ่มชื้นของดินไว้ ช่วยป้องกันการถูกกัดเซาะพังทลายค้นคว้าทดลองท่ีศูนย์ศึกษาการพัฒนาห้วยทรายอันเน่ือง ของหน้าดิน ดูดซับโลหะหนักในดินและสารเคมีที่เป็นพิษ มาจากพระราชดำริ จงั หวดั เพชรบรุ ี เปน็ แห่งแรก ป้องกันไนเทรตไม่ให้ปนเป้ือนลงสู่แหล่งน้ำ ใช้เป็นกำแพง ผลการศึกษาค้นคว้าพบว่ารากของหญ้าแฝกสามารถ สีเขียวกันไฟป่าลุกลาม เพราะแม้ในฤดูแล้งหญ้าแฝกก็ยังหย่ังรากได้ลึกถึง ๑ เมตรในระยะเวลา ๑ เดือน และ เขียวชอุ่ม นอกจากน้ี ยังสามารถปลูกพืชเศรษฐกิจอื่น ได้ใกล้ชิด โดยท่ีไมม่ ีการแข่งขันหรอื รบกวนจากหญา้ แฝก ๑๐๗

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงสนับสนุนให้ปลูก ประชาชน ในการรณรงค์ปลูกหญ้าแฝก ตัวอย่างเช่นหญ้าแฝก ดังพระบรมราโชวาทในพธิ พี ระราชทานปรญิ ญา โครงการปลูกหญ้าแฝกปลูกแผ่นดิน ของกรมทางหลวงบัตรของมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ณ อาคารจักรพันธ์ โดยมีเป้าหมายคือบริเวณเชิงลาดดินตัดเหนือคันทาง เพ็ญศิริ วันท่ี ๒๔ กรกฎาคม พุทธศกั ราช ๒๕๔๐ ความ เชิงลาดดินถมคันทางท่ีสูงและพื้นท่ีที่มีแนวโน้มท่ีจะเกิดการตอนหนง่ึ ว่า ชะล้างพังทลายของดิน เพื่อป้องกันการชะล้างพังทลาย “...และหญ้าที่มีคุณอย่างหญ้าแฝก ซึ่งเป็นประโยชน์ ของดินและการอนุรักษ์ดิน จากพุทธศักราช ๒๕๓๖อย่างย่ิงแก่การอนุรักษ์ดินและน้ำ เพราะมีรากที่หยั่งลึกแผ่ เป็นต้นมา สามารถดำเนินการปลูกหญ้าแฝกได้มากกว่ากระจายลงไปตรงๆ ทำให้อุ้มน้ำและยึดเหน่ียวดินได้มั่นคง ๑๕๐ เส้นทาง จำนวนกล้าที่ปลูกมากกว่า ๑๐,๐๐๐,๐๐๐ รกั ษาหน้าดินได้ด.ี ..” ต้น ช่วยประหยัดงบประมาณด้านการบำรุงรักษาไหล่ทาง ท่ีเคยใชป้ ลี ะนับ ๑๐๐ ลา้ นบาท จากพระราชดำริเรื่องหญ้าแฝกนำไปสู่การประสาน นอกจากนี้ เกษตรกรยังสามารถดำเนินการปลูก แรงใจ แรงกาย ทัง้ หน่วยงานภาครัฐ ภาคเอกชน และภาค หญ้าแฝกได้เอง เนื่องจากเป็นพืชพ้ืนบ้าน การปลูกและ๑๐๘

การดูแลรักษาไม่ซับซ้อน จึงมีการปลูกกันอย่างแพร่หลาย พระราชกรณียกิจและแนวพระราชดำริของพระบาททำให้เกษตรกรมีดินท่ีอุดมสมบูรณ์ต่อการเพาะปลูก สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เก่ียวกับการจัดการทรัพยากรสามารถพึ่งตนเองได้ ดำเนินชีวิตอย่างมีความสุข ถือเป็น ธรรมชาติ ท้ังปา่ ไม้ นำ้ และดนิ สะทอ้ นถงึ พระปรีชาญาณการพัฒนาท่ยี ่ังยนื พระวริ ยิ อตุ สาหะ ทท่ี รงศกึ ษาถงึ ปญั หาตา่ งๆ อยา่ งถอ่ งแท้ พระราชดำริการปลูกหญ้าแฝกแสดงถึงพระปรีชา ทรงแก้ไขปัญหาด้วยวิธีประหยัดแต่มีประสิทธิภาพสูง สามารถในการนำธรรมชาติมาใช้ในการป้องกันและ ให้ผลประโยชน์โดยตรงต่อพ้ืนที่ ก่อให้เกิดประโยชน์อย่างแกป้ ัญหาอนั เกิดข้ึนจากธรรมชาติ รวมถึงความสนพระราช แท้จริงแก่ราษฎรที่อาศัยอยู่ในพื้นท่ีน้ัน ทำให้การพัฒนาหฤทัยท่ีมีต่อสิ่งเล็กๆ น้อยๆ ที่ถูกมองข้ามคุณค่าไปได้นำ ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมตามแนวพระราชดำริมาใช้ประโยชน์อย่างมหาศาล สง่ ผลย่ิงใหญ่ในวงกวา้ งและ นอกจากจะหมายถึงการอนุรักษ์แล้ว ยังหมายรวมถึงการในระยะยาวต่อการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติของ บริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดล้อมอย่างประเทศโดยรวม ช่วยพลิกฟ้ืนให้ดินกลับคืนความอุดม บูรณาการและต่อเนื่อง จึงเปรียบเสมือนตราชั่งที่เสมอกันสมบรู ณ์ขน้ึ มาใหม่ ระหว่างการอนุรักษ์และการใช้ประโยชน์อย่างเหมาะสม ถูกต้อง เพ่ือให้ “คน” และ “ธรรมชาติ” สามารถดำรง อยรู่ ่วมกนั อย่างย่งั ยืนตลอดไป ๑๐๙