สามัคคีเภทคำฉันท์

สามัคคีเภทคำฉันท์ จัดทำโดย ๑. นายจิรวุฒิ แย้มผกา เลขที่ ๓ ๒. นายพีระพงษ์ ประตูชัย เลขที่ ๑๐ ๓. นางสาวณัฏฐณิชา น่วมสวัสดิ์ เลขที่ ๒๐ ๔. นางสาวบุญญินท์ เขียวประทุม เลขที่ ๒๓ ๕. นางสาวรินรดา พรมมินทร์ เลขที่ ๒๙ ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๖ ห้อง ๓ เสนอ ครู ณัฐยา อาจมังกร หนังสือเล่มนี้เป็นส่วนหนึ่งของรายวิชาภาษาไทย รหัสวิชา ท๓๓๑๐๑ ภาคเรียนที่ ๑ ปีการศึกษา ๒๕๖๖ โรงเรียนมัธยมวัดหนองแขม สำนักงานเขตพื้นที่การศึกษามัธยมศึกษาเขต ๑

คำนำ หนังสือ E-BOOK เล่มนี้จัดทำขึ้นเพื่อเป็นส่วนหนึ่งของรายวิชา ภาษาไทย ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๖ โดยมีจุดประสงค์เพื่อให้ศึกษาหาความ รู้และวิเคราะห์คุณวรรณคดีไทยเรื่องสามัคคีเภทคำฉันท์ทั้งด้านการพิ จาณาเนื้อหาและกลวิธีในการแต่ง การใช้ภาษา ประโยชน์ หรือคุณค่าใน เรื่องวรรรคดีและวรรณกรรมตลอดจนสามารถนำมาประยุกต์ใช้ในชีวิต ประจำวันได้ ทั้งนี้เนื้อหาต่างๆ ได้มีการศึกษารวบรวมจากอินเทอร์เน็ต และจากอาจารย์โดยตรง ประโยชน์ที่ได้จากการศึกษา ได้รู้และเข้าใจ เนื้อหาอย่างละเอียด สามารถเรียนรู้ความเป็นมา ลักษณะคำประพันธ์ อื่นๆอีกมากมายที่เกี่ยวกับเนื้อหา คณะผู้จัดทำหวังว่ารายงานเล่มนี้จะ เป็นประโยชน์ต่อผู้สนใจที่จะศึกษา หากรายงานฉบับนี้มีข้อผิดพลาด ประการใด คณะผู้จัดทำขอน้อมรับไว้และขออภัย มา ณ ที่นี้ด้วย คณะผู้จัดทำ

สารบัญ ๕ ๗ ประวัติผู้แต่ง ๘ จุดประสงค์ในการแต่ง ๙ ที่มาของบทประพันธ์ ๑๔ ลักษณะคำประพันธ์ - เนื้อเรื่องย่อก่อนบทเรียน ๑๕ ถอดคำประพันธ์ ๑๘ ๒๐ ภุชงคประยาตฉันท์ ๒๓ มาณวกฉันท์ ๘ ๒๖ อุเปนทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ ๒๘ สัทธราฉันท์ ๒๑ ๓๐ สาลินีฉันท์ ๑๑ ๓๓ อุปัฎฐิตาฉันท์ ๑๑ ๓๖ วิชชุมมาลาฉันท์ ๘ ๓๘ อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ [๑] ๓๙ จิตรทปาฉันท์ ๘ ๔๕ สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ ๑๙ ๔๙ อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ [๒] ๕๔ คำศัพท์ยาก ๕๕ คุณค่าด้านวรรณศิลป์ ๕๖ คุณค่าด้านสังคม คุณค่าด้านการนำไปใช้ บรรณานุกรม

ประวัติผู้เเต่ง ประวัติผู้เเต่ง นายชิต บุรทัต ชื่อเดิม : นายชิต ชวางกูร ผู้แต่ง : ชิต บุรทัต ได้แต่งขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๗ ในสมัยรัชกาลที่ ๖ นายชิต เข้ารับศึกษาเบื้องต้นที่ โรงเรียนวัดราชบพิธ และเข้าศึกษา จนจบชั้นมัธยมบริบูรณ์ที่โรงเรียนวัด สุทัศน์ เมื่ออายุได้ ๑๕ ปี บิดาจึงให้ บวชเป็นสามเณร ณ วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม โดยมีพระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชิ นวรสิริวัฒน์ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ในเวลานั้นทรงเป็นอุปัชฌาจารย์ บวชได้ไม่นานก็ลาสิกขา นายชิตมีความสนใจการอ่านเขียน และมี ความเชี่ยวชาญในภาษาไทย มีความรู้ภาษาบาลีและยังฝึกฝนภาษา อังกฤษอยู่ในเกณฑ์ใช้ได้ และเริ่มการประพันธ์เมื่ออายุได้ ๑๘ ปี นายชิต กลับมาบวชสามเณรอีกครั้ง ณ วัดบวรนิเวศวิหาร ในฐานะเป็นศิษย์ สมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส ได้เขียนงาน ประพันธ์ครั้งแรก โดยใช้นามปากกา \"เจ้าเงาะ,เอกชน, แมวคราว\" จน เป็นที่รู้จักกันดีในเวลานั้น สามัคคีเภทคำฉันท์

จุดประสงค์ในการเเต่ง จุดประสงค์ในการเเต่ง นายชิต บุรทัต อาศัยคำแปลของเรื่องสามัคคีเภทมาแต่งเป็น คำฉันท์ เพื่อแสดงความสามารถในเชิงกวีให้เป็นที่ปรากฎ และ เป็นพิทยากรณ์ประดับบ้านเมือง เพื่อมุ่งชี้ความสำคัญของการ รวมเป็นหมู่คณะ การเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกันเพื่อป้องกันรักษา บ้านเมืองให้มีความเป็นปีกแผ่น สามัคคีเภทคำฉันท์ เป็นกวีนิทานสุภาษิตกล่าวถึงเรื่องว่าด้วย \" โทษแห่งการแตกสามัคคี \" ภายหลังถูกได้รับการยกย่องว่าเป็น ตำราเรียนวรรณกรรมไทยที่สำคัญเล่มหนึ่งทั้งในอดีตจนกระทั่ง ปัจจุบัน สามัคคีเภทคำฉันท์

ที่มาของเรื่อง ที่มาของเรื่อง \"สามัคคีเภทคำฉันท์\" เกิดจากวิกฤตการณ์ทั้งภายในและภายนอก ประเทศ ในสมัยรัชกาลที่ ๖ เช่น สงครามโลกครั้งที่ ๑ กบฏ ร.ศ. ๑๓๐ ประกอบกับคนไทยในสมัยนั้น ได้รับการศึกษามากขึ้น ทำให้เกิดแนว ความคิด เกี่ยวกับกิจการบ้านเมืองที่หลากหลายจึงส่งผลกระทบต่อ ความมั่นคงของบ้านเมือง ทำให้ในช่วงดังกล่าว มักเกิดความนิยม แต่งวรรณคดีปลุกใจให้รักชาติ และสามัคคีเภทคำฉันท์ก็ถูกแต่งโดย นายชิต บุรทัต ในปี พ.ศ.๒๔๕๗ ขึ้นเป็นวรรณคดีเรื่องหนึ่งที่มุ่งชี้ให้เห็นความ สำคัญของความสามัคคี การรวมเป็นหมู่คณะเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกัน สามัคคีเภทคำฉันท์จึงถือเป็นวรรณคดีที่มีเนื้อหาเป็นคติสอนใจ สามัคคีเภทคำฉันท์

ลักษณะคำประพันธ์ ลักษณะคำประพันธ์ ๑. สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ ๑๙ เป็นฉันท์ที่มีลีลาการอ่านสง่างาม เคร่งขรึมมีอำนาจดุจเสือผยอง ใช้แต่งสำหรับบทไหว้ครู บทสดุดี ยอพระเกียรติ ๒. วสันตดิลกฉันท์ ๑๔ เป็นฉันท์ที่มีลีลาไพเราะ งดงาม เยือก เย็นดุจเม็ดฝน ใช้สำหรับบรรยายหรือพรรณนาชื่นชมสิ่งที่ สวยงาม ๓. อุปชาติฉันท์ ๑๑ นิยมแต่งสำหรับบทเจรจาหรือ บรรยายความเรียบๆ ๔. อีทิสังฉันท์ ๒๑ เป็นฉันท์ที่มีจังหวะกระแทกกระทั้น เกรี้ยวกราด โกรธแค้น และอารมณ์รุนแรง เช่น รักมาก โกรธมาก ตื่นเต้น คึก คะนอง หรือพรรณนาความสับสน สามัคคีเภทคำฉันท์

ลักษณะคำประพันธ์ ๕. อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ เป็นฉันท์ที่มีลีลาสวยงามดุจ สายฟ้าพระอินทร์มีลีลาอ่อนหวาน ใช้บรรยายความหรือ พรรณนาเพื่อโน้มน้าวใจให้อ่อนโยนเมตตาสงสาร เอ็นดู ให้อารมณ์เหงาและเศร้า อินทรวิเชียร แปลว่า เพชรพระอินทร์ หรือ สายฟ้าจากพระอินทร์ หมายถึง ฉันท์ที่มีลีลาประดุจเพชรของพระอินทร์ หรือ สายฟ้าจากพระอินทร์ ฉันทลักษณ์ของอินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ โดยอินทรวิเชียรฉันท์ จำนวน ๑ บท มี ๒ บาท ๑ บาท มี ๒ วรรค ได้แก่ • วรรคหน้าหรือวรรคต้นมี ๕ คำ (พยางค์) • ส่วนวรรคหลังหรือวรรคท้ายมี ๖ คำ (พยางค์) อินทรวิเชียรฉันท์ ๑ บาท มีจำนวนคำ (พยางค์) ๑๑ คำ (พยางค์) ดังนั้น จึงกำหนดเลข ๑๑ ไว้ท้ายชื่อฉันท์ โดยยึดตามบาทของฉันท์ สัมผัส มีสัมผัสบังคับ (สัมผัสนอก) และบังคับครุ-ลหุ ตามผังภาพ สามัคคีเภทคำฉันท์

ลักษณะคำประพันธ์ ๖. วิชชุมมาลาฉันท์ ๘ หมายถึง ระเบียบแห่ง สายฟ้า เป็นฉันท์ที่ใช้ในการบรรยายความ \"วิชชุมมาลาฉันท์\" เป็นชื่อที่เรียกตามแบบไทย แต่ในคัมภีร์วุตโตทัย ท่านเรียกว่า \"วิชชุมมาลาคาถา\"ท่านเป็นอนุฏฐภาฉันท์ \"วิชชุมมาลา\" แปลว่า \"คาถาที่เป็นครุล้วนเหมือนสายฟ้าแลบ\" เป็นฉันท์ที่มี ๔ บาท ๆ ละ ๘ คำ รวมเป็น ต๒ คำ ซึ่งปราศจากการใช้คำลหแม้แต่คำเดียว ฉันทลักษณ์ของวิชชุมมาลาฉันท์ ๘ ๗. อินทรวงศ์ฉันท์ ๑๒ เป็นฉันท์ที่มีลีลาตอนท้ายไม่ราบเรียบ คล้ายกลอนบทสะบัดสะบิ้ง ใช้ในการบรรยายความหรือ พรรณนาความ ๘. วังสัฏฐฉันท์ ๑๒ เป็นฉันท์ที่มีสำเนียงอันไพเราะเหมือนเสียงปื่ ๙. มาลินีฉันท์ ๑๕ เป็นฉันท์ที่ใช้ในการแต่งกลอนหรือ บรรยายความที่เคร่งขรึม เป็นสง่า สามัคคีเภทคำฉันท์

ลักษณะคำประพันธ์ ๑๐. ภุชงคประยาตฉันท์ ๑๒ เป็นฉันท์ที่มีลีลางามสง่าดุจงูเลื้อย นิยมใช้แต่งบทที่ดำเนินเรื่องอย่างรวดเร็วและคึกคัก ๑๑. มาณวกฉันท์ ๘ เป็นฉันท์ที่มีลีลาผาดโผน สนุกสนาน ร่าเริง และตื่นเต้นดุจชายหนุ่ม ๑๒. อุเปนทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ เป็นฉันท์ที่มีความไพเราะใช้ในการ บรรยายบทเรียบๆ ๑๓. สัทธราฉันท์ ๒มีความหมายว่า ฉันท์ยังความเลื่อมใสให้เกิดแก่ ผู้ฟัง จึงเหมาะเป็นฉันท์ที่ใช้สำหรับแต่งคำนมัสการ อธิษฐาน ยอพระเกียรติหรืออัญเชิญเทวดา ใช้แต่งบทสั้นๆ ๑๔. สาลินีฉันท์ ๑๑ เป็นบทที่มีคำครุมาก ใช้บรรยายบทที่เป็นเนื้อหา สาระเรียบๆ ๑๕. อุปัฏฐิตาฉันท์ ๑๑ เป็นฉันท์ที่เหมาะสำหรับใช้บรรยายบทเรียบๆ แต่ไม่ใคร่มีคนนิยมแต่งมากนัก สามัคคีเภทคำฉันท์

ลักษณะคำประพันธ์ ๑๖. โตฎกฉันท์ ๑๒ เป็นฉันท์ที่มีลีลาสะบัดสะบิ้งเหมือนประตักแทงโค ใช้แต่งกับบทที่แสดงความโกรธเคือง ร้อนรน หรือสนุกสนาน คึกคะนอง ตื่นเต้น และเร้าใจ ๑๗. กมลฉันท์ ๑๒ หมายถึง ฉันที่มีความไพเราะเหมือนดังดอกบัวใช้กับ บทที่มีความตื่นเต้นเล็กน้อยและใช้บรรยายเรื่อง ๑๘. จิตรปทาฉันท์ ๘ เป็นฉันท์ที่เหมาะสำหรับบทที่น่ากลัว เอะอะ เกรี้ยวกราด ตื่นเต้นตกใจและกลัว ๑๙. สุรางคนางค์ฉันท์ ๘ มีลักษณะการแต่งคล้ายกาพย์ สุรางคนางค์ ๒๘ แต่ต่างกันที่มีข้อบังคับ ครุ ลหุ เพิ่มขึ้นมา ทำให้เกิดความไพเราะมากยิ่งขึ้น เหมาะสำหรับข้อความที่คึกคัก สนุกสนาน โลดโผน ตื่นเต้น ๒๐. กาพย์ฉบัง ๑๖ เป็นกาพย์ที่มีลีลาสง่างาม ใช้สำหรับบรรยาย ความงามหรือดำเนินเรื่องอย่างรวดเร็ว สามัคคีเภทคำฉันท์

เรื่องย่อก่อนบทเรียน เรื่องย่อก่อนบทเรียน พระเจ้าอชาตศัตรู ราชาแห่งแคว้นมคธต้องการจะครอบครองแคว้น วัชชีของเหล่ากษัตริย์ลิจฉวี แต่เหล่ากษัตริย์และชาวเมืองนั้นตั้งมั่นใน อปริหานิยธรรมซึ่งมุ่งให้เกิดความสามัคคี ดังนั้นการเอาชนะเหล่ากษัตริย์ ลิจฉวีโดยกำลังจึงเป็นเรื่องยากลำบาก วัสสการพราหมณ์ปุโรหิตของ พระเจ้าอชาตศัตรูคิดกลอุบายตีแคว้นวัชชีโดยวัสสการพราหมณ์จะอาสา เป็นไส้ศึกยุยงให้เหล่ากษัติรย์ลิจฉวีแตกความสามัคคีกันเอง ต่อมาเมื่อ พระเจ้าอชาตศัตรูเสด็จออกว่าราชการ วัสสการพราหมณ์มีการแกล้งทูน ทัดท้านการไปตีแคว้นวัชชี พระเจ้าอชาตศัตรูแสร้งพิโรธ มีรับสั่งให้เฆี่ยนตี แล้วขับไล่ออกจากเมือง เมื่อวัสสการพราหมณ์ได้เข้าไปอยู่แคว้นวัชชี ได้ทำหน้าที่พิจารณาคดี ความต่างๆ และถวายพระอักษรพระกุมารของเหล่ากษัตริย์ลิจฉวีจนสำเร็จ จนเป็นที่ไว้วางใจ สามัคคีเภทคำฉันท์

ภุชงคประยาตฉันท์ ทิชงค์ชาติฉลาดยล คะเนกคะนึงการ กษัตริย์ลิจฉวี ระวังเหือดระแวงหาย เหมาะแก่การณ์เสกสรร ปวัตน์วัญจนโนบาย มล้างเหตุพิเฉทสาย สมัครสนธิ์สโมสร พราหมณ์ผู้ฉลาดคาดคะเนว่ากษัตริย์ลิจฉวีวางใจคลายความหงาดระ แวงเป็นโอกาสเหมาะที่จะเริ่มดำเนินการตามกลอุบายทำลายความ สามัคคี ณวันหนึ่งลุถึงกา ลศึกษาพิชากร กุมารลิจฉวีวร เสด็จพร้อมประชุมกัน ตระบัดวัสสการมา สถานราชเรียนพลัน ธนแกล้งเชิญกุมารฉัน สนิมหนึ่งพระองค์ไป วันหนึ่งถึงโอกาสที่จะสอนวิชา กุมารลิจฉวีก็เสด็จมาโดยพร้อมเพรียงกัน ทันใดนั้นวัสสการพราหมณ์ก็มาถึงและแกล้งเชิญพระกุมารพระองค์ที่สนิท เข้าพบ ลุห้องหับรโหฐาน ก็ถามการณ์ ณ ทันใด มิลี้ลับอะไรใน กถาเช่นธปุจฉา จะถูกผิดกระไรอยู่ มนุษย์ผู้กระทำนา และคู่โคก็จูงมา ประเทียบไถมิใช่หรือ เมื่อเข้าไปในห้องส่วนตัวแล้ว ก็ทูลถามเรื่องที่ไม่ใช่ความลับแต่ประการใด ดังเช่นถามว่า ชาวนาจูงโคมาคู่หนึ่งเพื่อเทียมไถใช่หรือไม่ สามัคคีเภทคำฉันท์

ภุชงคประยาตฉันท์ กุมารลิจฉวีขัตติย์ ก็รับอรรถอออือ กสิกเขากระทำคือ ประดุจคำพระอาจารย์ ก็เท่านั้นธเชิญให้ นิวัตในมิช้านาน ประสิทธิ์ศิลป์ประศาวน์สาร สมัยเลิกลุเวลา พระกุมารลิจฉวีก็รับสิ่งเห็นด้วยว่าชาวนาคงจะกระทำดังคำของพระอาจารย์ ถามเพียงเท่านั้น พราหมณ์ก็เชิญให้เสด็จกลับออกไป ครั้นถึงเวลาเลิกเรียน อุรสลิจฉวีสรร พชวนกันเสด็จมาองค์ และต่างซักกุมารรา ชองค์นั้นจะเอาความ พระอาจารย์สิเรียกไป ณข้างในธไต่ถาม อะไรเธอเสนอตาม วจีสัตย์กะส่ำเรา เหล่าโอรสลิจฉวีก็พากันมาซักไซ้พระกุมารว่าพระอาจารย์เรียกเข้าไปข้างในได้ ไต่ถามอะไรบ้าง ขอให้บอกมาตามความจริง กุมารนั้นสนองสา รวากย์วาทตามเลา เฉลยพจน์กะครูเสา วภาพโดยคดีมา กุมารอื่ นก็สงสัย มิเชื่อในพระวาจา สหายราชธพรรณนา และต่างองค์ก็พาที พระกุมารพระองค์นั้นก็เล่าเรื่องราวที่พระอาจารย์เรียกไปถามแต่เหล่ากุมาร สงสัยไม่เชื่อคำพูดของพระสหาย ต่างองค์ก็วิจารณ์ สามัคคีเภทคำฉันท์

ภุชงคประยาตฉันท์ ไฉนเลยพระครูเรา จะพูดเปล่าประโยชน์มี เลอะเหลวนักละล้วนนี รผลเห็นบเป็นไป เถอะถึงถ้าจะจริงแม้ ธพูดแท้ก็ทำไม แนะชวนเข้าณข้างใน จะถามนอกบยากเย็น วิจารณ์ว่าพระอาจารย์จะพูดเรื่องเหลวไหลไร้สาระเช่นนั้นเป็นไปไม่ได้ และ หากว่าจะพูดจริงเหตุใด จะต้องเรียกเข้าไปถามข้างในห้อง ถามข้างนอกก็ได้ ชะรอยว่าทิชาจารย์ ธคิดอ่านกะท่านเป็น รหัสเหตุประเภทเห็น ละแน่ชัดถนัดความ และท่านมามุสาวาท มิกล้าอาจจะบอกตา พจีจริงพยายาม ไถลสร้างแถลงสาร เหล่าโอรสลิจฉวีก็พากันมาซักไซ้พระกุมารว่าพระอาจารย์เรียกเข้าไปข้างในได้ ไต่ถามอะไรบ้าง ขอให้บอกมาตามความจริง กุมารราชมิตรผอง ก็สอดคล้องและแคลงดาล พิโรธกาจวิวาทการณ์ อุบัติขั้นเพราะขุ่นเคือง พิพิธพันธไมตรี ประดามีนิรันด์เนือง กะองค์นั้นก็พลันเปลือง มลายปลาตพินาศปลง สงสัยว่าท่านอาจารย์จะพูดเช่นนั้น จะต้องมีความลับแน่นอน แล้วให้พระกุมาร มาพูดโกหก ไม่กล้าบอกความจริง แกล้งพูดไปต่างๆนาๆ สามัคคีเภทคำฉันท์

มาณวกฉันท์ ๘ ล่วงลุประมาณ กาลอนุกรม หนึ่ง ณ นิยม ท่านทวิชงค์ เมื่อจะประสิทธิ์ วิทยะยง เชิญชิวรองค์ เอกกุมาร เวลาผ่านไปตามลำดับ เมื่อถึงคราวที่จะสอนวิชาก็จะเชิญพระกุมาร พระองค์หนึ่ง เธอจรตาม พราหมณไป โดยเฉพาะใน ห้องรหฐาน จึ่งพฤฒิถาม ความพิสดาร ขอ ธ ประทาน โทษะและไข พระกุมารก็ตามพราหมณ์เข้าไปในห้องเฉพาะ พราหมณ์จึงถามเนื้อความ แปลก ๆ ว่า ขออภัย อย่าติและหลู่ เธอน่ะเสวย ครูจะเฉลย ภัตกะอะไร ในทินนี่ ดี ฤ ไฉน พอหฤทัย ยิ่งละกระมัง ช่วยตอบด้วย อย่าหาว่าตำหนิหรือลบหลู่ ครูขอถามว่าวันนี้พระกุมาร เสวยพระกระยาหารอะไร รสชาติดีหรือไม่ พอพระทัยมากหรือไม่ ราช ธ ก็เล่า เค้า ณ ประโยค ตนบริโภค แล้วขณะหลัง วาทะประเทือง เรื่องสิประทัง อาคมยัง สิกขสภา พระกุมารก็เล่าเรื่องเกี่ยวกับพระกระยาหารที่เสวย หลังจากนั้นก็สนทนา เรื่องทั่วไป แล้วก็เสด็จกลับออกมายังห้องเรียนสามัคคีเภทคำฉันท์ สามัคคีเภทคำฉันท์

มาณวกฉันท์ ๘ เสร็จอนุศาสน์ ราชอุรส ลิจฉวิหมด ต่าง ธ ก็มา ถามนยมาน ท่านพฤฒิอา จารยปรา รภกระไร เมื่อเสร็จสิ้นการสอนราชกุมารลิจฉวีทั้งหมดก็มาถามเรื่องราวที่มีมาว่า ท่านอาจารย์ได้พูดเรื่องอะไรบ้าง เธอก็แถลง แจ้งระบุมวล ความเฉพาะล้วน จริงหฤทัย ต่าง บ มิเชื่อ เมื่อตริไฉน จึ่งผลใน เหตุ บ มิสม พระกุมารก็ตอบตามความจริง แต่เหล่ากุมารต่างไม่เชื่อเพราะคิดแล้วไม่ สมเหตุสมผล ขุ่นมนเคือง เรื่องนฤสาร เช่นกะกุมาร ก่อนก็ระ เลิกสละแยก แตกคณะกล เกลียว บ นิยม คบดุจเดิม ต่างขุ่นเคืองใจด้วยเรื่องไร้สาระเช่นเดียวกับพระกุมารพระองค์ก่อนและ เกิดความแตกแยกไม่คบกันอย่างกลมเกลียวเหมือนเดิม สามัคคีเภทคำฉันท์

อุเปนทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ ทิชงค์เจาะจงเจตน์ กลห์เหตุยุยงเสริม กระหน่ำและซ้ำเติม นฤพัทธก่อการณ์ พราหมณเจตหาเหตุยุแหย่ซ้ำเติมอยู่เสมอ ๆ ละครั้งระหว่างครา ทินวารนานนาน เหมาะท่าทิชาจารย์ ธ ก็เชิญเสด็จไป แต่ละครั้ง แต่ละวัน นานนานครั้ง เห็นโอกาสเหมาะก็จะเชิญพระกุมา เสด็จไป บ ห่อนจะมีสา รฤหาประโยชน์ไร กระนั้นเสมอนัย เสาะแสดง ธ แสร้งถาม โดยไม่มีสารประโยชน์อันใด แล้วแกล้งทูลถาม และบ้างก็พูดว่า น่ะแน่ะข้าสดับตาม ยุบลระบิลความ พจแจ้งกระจายมา บางครั้งก็พูดว่า นี่แน่ะข้าพระองค์ได้ยินข่าวเล่าลือกันทั่วไป ละเมิดติเตียนท่าน ก็เพราะท่านสิแสนสา รพัดทลิทภา วและสุดจะขัดสน เขานินทาพระกุมารว่าพระองค์แสนจะยากและขัดสน จะแน่มิแน่เหลือ พิเคราห์เชื่อเพราะยากยล ณ ที่ บ มีคน ธ ก็ควรขยายความ จะเป็นเช่นนั้นแน่หรือ พิเคราะห์แล้วไม่น่าเชื่อ ณ ที่นี้ไม่มีผู้ใดข้อให้ทรงเล่ามา เถิด สามัคคีเภทคำฉันท์

อุเปนทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ และบ้างก็กล่าวว่า น่ะแน่ะข้าจะขอถาม เพราะทราบคดีตาม วจลือระบือมา บางครั้งก็พูดว่าข้าพระองค์ขอทูลถามพระกุมาร เพราะได้ยินเขาเล่าลือกันทั่วไป ติฉินเยาะหมิ่น ก็เพราะท่านสิแสนสา รพันพิกลกา ยพิลึกประหลาดเป็น เยาะเย้ยดูหมิ่นท่าน ว่าท่านนี้มีร่างกายที่ผิดประหลาดต่างๆนานา จะจริงมิจริงเหลือ มนเชื่อเพราะไป่เห็น ผิข้อ บ ลำเค็ญ ธ ก็ควรขยายความ จะเป็นจริงหรือไม่ ใจไม่อยากเชื่อเลยเพราะไม่เห็น ถ้าหากมีสิ่งใดที่ ลำบากยากแค้นก็ตรัสมาเถิด กุมารองค์เสา วนเค้าคดีตาม กนะทู้พระครูถาม นยสุดจะสงสัย พระกุมารได้ทรงฟังเรื่องที่พระอาจารย์ถามก็ตรัสถามกลับว่า สงสัย เหลือเกิน ก็คำมิควรการณ์ คุรุท่านจะถามไย ธ ซักเสาะสืบใคร ระบุแจ้งกะอาจารย์ เรื่องไม่สมควรเช่นนี้ท่านอาจารย์จะถามทำไม แล้วก็ซักไซ้ว่าใคร เป็นผู้มาบอกกับอาจารย์ ทวิชแถลงว่า พระกุมารโน้นขาน ยุบลกะตูกาล เฉพาะอยู่กะกันสอง พราหมณ์ก็ตอบว่าพระกุมารพระองค์โน้นตรัสบอกเมื่ออยู่กันเพียง สองต่อสอง สามัคคีเภทคำฉันท์

อุเปนทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ กุมารพระองค์นั้น ธ มิทันจะไตร่ตรอง ก็เชื่อ ณ คำของ พฤฒิครูและวู่วาม กุมารพระองค์นั้นไม่ทันได้ไตร่ตรอง ก็ทรงเชื่อในคำพูดของอาจารย์ ด้วยความวู่วาม พิโรธกุมารองค์ เหมาะเจาะจงพยายาม ยุครูเพราะเอาความ บ มิดีประเดตน ก็กริ้วพระกุมารที่ยุพระอาจารย์ใส่ความตน ก็พ้อและต่อพิษ ทุรทิฐิมานจน ลุโทสะสืบสน ธิพิพาทเสมอมา จึงตัดพ้อต่อว่ากันขึ้น เกิดความโกรธเคืองทะเลาะวิวาทกันอยู่เสมอ และฝ่ายกุมารผู้ ทิชครูมิเรียกหา ก็แหนงประดารา ชกุมารทิชงค์เชิญ ฝ่ายพระกุมารที่พราหมณ์ไม่เคยเรียกเข้าไปหาก็ไม่พอพระทัยพระกุมารที่ พราหมณ์เชิญไปพบ พระราชบุตรลิจ ฉวิมิตรจิตเมิน ณ กันและกันเหิน คณะห่างก็ต่างถือ พระกุมารลิจฉวีหมางใจและเหินห่างกัน ต่างองค์ทะนงว่า ทะนงชนกตน พลล้นเถลิงลือ ก็หาญกระเหิมฮือ มนฮึก บ นึกขาม ฯ พระบิดาของตนมีอำนาจล้นเหลือ จึงมีใจกำเริบไม่เกรงกลัวกัน สามัคคีเภทคำฉันท์

สัทธราฉันท์ ๒๑ ลำดับนั้นวัสสการพราหมณ์ ธก็ยุศิษยตาม แต่งอุบายงาม ฉงนงำ ในขณะนั้นวัสสการพราหมณ์ก็คอยยุลูกศิษย์ แต่งกลอุบายให้ เกิดความแคลงใจ ปวงโอรสลิจฉวีดำ ริณวิรุธก็สำ คัญประดุจคำ ธเสกสรร พระโอรสกษัตริย์ลิจฉวีทั้งหลายไตร่ตรองในอาการน่าสงสัยก็เข้าใจ ว่าเป็นจริงดังถ้อยคำที่อาจารย์ปั้ นเรื่องขึ้น ไป่เหลือเลยสักพระองค์อัน มิละปิยะสหฉันท์ ขาดสมัครพันธ์ ก็อาดูร ไม่มีเหลือเลยสักพระองค์เดียวที่จะมีความรักใคร่กลมเกลียว ต่าง ขาดความสัมพันธ์ เกิดความเดือดร้อนใจ ต่างองค์นำความมิงาม พระชนกอดิศูรทูล ปวัตติ์ความ แห่ง ธ โดยมูล แต่ละองค์นำเรื่องไม่ดีที่เกิดขึ้นไปทูลพระบิดาของตน สามัคคีเภทคำฉันท์

สัทธราฉันท์ ๒๑ แตกร้าวก้าวร้ายก็ป้ายปาม ลุวรบิดรลาม ทีละน้อยตาม ณ เหตุผล ความแตกแยกก็ค่อย ๆ ลุกลามไปสู่พระบิดา ฟั่ นเฝือเชื่อนัยดนัยตน นฤวิเคราะหเสาะสน สืบจะหมองมล เพราะหมายใด เนื่องจากความหลงเชื่อโอรสของตน ปราศจากการใคร่ครวญเกิด ความผิดพ้องหมองใจกันขึ้น แท้ท่านวัสสการใน กษณะตริเหมาะไฉน เสริมเสมอไป สะดวกดาย ฝ่ายวัสสการพราหมณ์ครั้นเห็นโอกาสเหมาะสมก็คอยยุแหย่อย่างง่ายดาย หลายอย่างต่างกล ธ ขวนขวาย พจนยุปริยาย วัญจโนบาย บ เว้นครา ทำกลอุบายต่าง ๆ พูดยุยงตามกลอุบายตลอดเวลา สามัคคีเภทคำฉันท์

สัทธราฉันท์ ๒๑ ครั้นล่วงสามปีประมาณมา สหกรณประดา ลิจฉวีรา ชทั้งหลาย เวลาผ่านไปประมาณ ๓ ปี ความร่วมมือกันระหว่างกษัตริย์ลิจฉวีทุก พระองค์ สามัคคีธรรมทำลาย มิตรภิทนะกระจาย สรรพเสื่อมหายน์ ก็เป็นไป ความสามัคคีและมิตรภาพถูกทำลาย ทำความหายนะจึงได้เกิดขึ้น ต่างองค์ทรงแคลงระแวงใน พระราชหฤทยวิสัย ผู้พิโรธใจ ระวังกัน ฯ กษัตริย์แต่ละองค์ระแวงและสงสัย มีความขุ่นเคืองไม่พอใจซึ่งกันและ กัน สามัคคีเภทคำฉันท์

สาลินีฉันท์ ๑๑ พราหมณ์ครูรู้สังเกต ตระหนักเหตุถนัดครัน ราชาวัชชีสรร พจักสู่พินาศสม พราหมณ์ผู้เป็นครูสังเกตเห็นดังนั้น ก็รู้ว่าเหล่ากษัตริย์ลิจฉวีกำลังจะ ประสบความพินาศ ยินดีบัดนี้กิจ จะสัมฤทธิ์มนารมณ์ เริ่มมาด้วยปรากรม และอุตสาหแห่งตน จึงยินดีมากที่ภารกิจประสบผลสำเร็จสมดังใจ หลังจากเริ่มต้นด้วย ความบากบั่นและความอดทนของตน ให้ลองตีกลองนัด ประชุมขัตติย์มณฑล เชิญซึ่งสำสากล กษัตริย์สู่สภาคาร จึงให้ลองตีกลองนัดประชุมกษัตริย์ฉวี เชิญทุกพระองค์เสด็จมายังที่ ประชุม วัชชีภูมีผอง สดับกลองกระหึมขาน ทุกไก้ไปเอาภาร ณ กิจเพื่อเสด็จไป ฝ่ายกษัตริย์วัชชีทั้งหลายทรงสดับเสียงกลองดังกึกก้อง ทุกพระองค์ ไม่ทรงเป็นธุระในการเสด็จไป สามัคคีเภทคำฉันท์

สาลินีฉันท์ ๑๑ ต่างทรงรับสั่งว่า จะเรียกหาประชุมไย เราใช่เป็นใหญ่ใจ ก็ขลาดกลัวบกล้าหาญ ต่างองค์รับสั่งว่าจะเรียกประชุมด้วยเหตุใด เราไม่ได้เป็นใหญ่ ใจก็ ขลาดไม่กล้าหาญ ท่านใดที่เป็นใหญ่ และกล้าใครมิเปรียบปาน พอใจใคร่ในการ ประชุมชอบก็เชิญเขา ผู้ใดเป็นใหญ่ มีความกล้าหาญไม่มีผู้ใดเปรียบได้ พอใจจะเสด็จไปร่วม ประชุมก็เชิญเขาเถิด ปรึกษาหารือกัน ไฉนนั้นก็ทำเนา จักเรียกประชุมเรา บ แลเห็นประโยชน์เลย จะเรียกเราไปประชุมมองไม่เห็นประโยชน์ประการใดเลย รับสั่งผลักไสส่ง และทุกองค์ ธ เพิกเฉย ไปได้ไปดั่งเคย สมัครเข้าสมาคม ฯ รับสั่งให้พ้นตัวไป และทุกพระองค์ก็ทรงเพิกเฉยไม่เสด็จไปเข้าร่วมการ ประชุมเหมือนเคย สามัคคีเภทคำฉันท์

อุปัฎฐิตาฉันท์ ๑๑ เห็นเชิงพิเคราะห์ช่อง ชนะคล่องประสบสม พราหมณ์เวทอุดม ธ ก็ลอบแถลงการณ์ เมื่อพิจารณาเห็นช่องทางที่จะได้ชัยชนะอย่างง่ายดาย พราหมณ์ผู้รอบรู้ พระเวทก็ลอบส่งข่าว ให้วัลลภชน คมดลประเทศฐาน กราบทูลนฤบาล ภิเผ้ามคธไกร ให้คนสนิทเดินทางกลับไปยังบ้านเมือง กราบทูลกษัตริย์แห่งแคว้นมคธ อันยิ่งใหญ่ แจ้งลักษณสา สนว่ากษัตริย์ใน วัชชีบุรไกร วลหล้าตลอดกัน นสาสน์แจ้งว่ากษัตริย์วัชชีทุกพระองค์ บัดนี้สิก็แตก คณะแผกและแยกพรรค์ ไป่เป็นสหฉัน ทเสมือนเสมอมา ขณะนี้เกิดความแตกแยก แบ่งพรรคแบ่งพวก ไม่สามัคคีกันเหมือน แต่เดิม สามัคคีเภทคำฉันท์

อุปัฎฐิตาฉันท์ ๑๑ โอกาสเหมาะสมัย ขณะไหนประหนึ่งครา นี้หากผิจะหา ก็ บ ได้สะดวกดี จะหาโอกาสอันเหมาะสมครั้งใดเหมือนดังครั้งนี้คงจะไม่มีอีกแล้ว ขอเชิญวรบาท พยุห์ยาตรเสด็จกรี ธาทัพพลพี ริยยุทธโดยไว ฯ ขอทูลเชิญพระองค์ยกกองทัพอันยิ่งใหญ่มาทำสงครามโดยเร็วเถิด สามัคคีเภทคำฉันท์

วิชชุมมาลาฉันท์ ๘ ข่าวเศึกเอิกอึง ทราบถึงบัดดล บัดดลในหมู่ผู้คน ชาวเวสาลี แทบทุกถิ่นหมด ชนบบูรี อกสั่นขวัญหนี หวาดกลัวทั่วไป ข่าวเศึกเอิกอึง ทราบถึงบัดดล บัดดลในหมู่ผู้คน ชาวเวสาลี แทบทุกถิ่น หมด ชนบบูรี อกสั่นขวัญหนี หวาดกลัวทั่วไป ตื่นตาหน้าเผือด หมดเลือดสั่นกาย หลบลี้หนีตาย วุ่นหวั่นพรั่นใจ ซุกครอกซอกครัว ซ่อนตัวแตกภัย เข้าดงพงไพร ทิ้งย่านบ้านตน หน้าตาตื่น หน้าซีดไม่มีสีเลือด ตัวสั่น พากันหนีตายวุ่นวาย พากันอพยพ ครอบครัวหนีภัย ทิ้งบ้านเรือนไปซุ่มซ่อนตัวเสียในป่าเหลือจักห้ามปราม เหลือจักห้ามปราม ชาวคามล่าลาด พันหัวหน้าราษฎร์ ขุนด่านตำบล หารือแก่กัน คิดผันผ่อนปรน จักไม่ให้พล มาครข้ามมา ไม่สามารถห้ามปรามชาวบ้านได้ หัวหน้าราษฎรและนายด่านตำบลต่าง ๆ ปรึกษากันคิดจะยับยั้งไม่ให้กองทัพมครข้ามมาได้ สามัคคีเภทคำฉันท์

วิชชุมมาลาฉันท์ ๘ จึ่งให้ตีกลอง ป่าวร้องทันที แจ้งข่าวไพรี รุกเบียนบีทา เพื่อหมู่ภูมี วัชชีอาณา ชุมนุมบัญชา ป้องกันฉันใด จึงตีกลองป่าวร้องแจ้งข่าวข้าศึกเข้ารุกราน เพื่อให้เหล่ากษัตริย์แห่งวัชชี เสด็จมาประชุมหาหนทางป้องกันประการใด ราชาลิจฉวี ไป่มีสักองค อันนึกจำนง เพื่อจักเสด็จไป ต่างองค์ดำรัส เรียกนัดทำไม ใครเป็นใหญ่ใคร กล้าหาญเห็นดี ไม่มีกษัตริย์ลิจฉวีแม้แต่พระองค์เดียวคิดจะเสด็จไป แต่ละพระองค์ทรง ดำรัสว่าจะเรียกประชุมด้วยเหตุใด ผู้ใดเป็นใหญ่ ผู้ใดกล้าหาญเชิญเทอญท่าน ต้อง เชิญเทอญท่านต้อง ขัดข้องข้อไหน ปรึกษาปราศรัย ตามเรื่องตามที ส่วนเราเล่าใช่ เป็นใหญ่ยังมี ใจอย่างผู้ภี รุกปราศอาจหาญ เห็นดีประการใดก็เชิญเถิด จะปรึกษาหารืออย่างไรก็ตามแต่ใจตัวของเรานั้น ไม่ได้มีอำนาจยิ่งใหญ่ จิตใจก็ขี้ขลาด ไม่องอาจกล้าหาญ สามัคคีเภทคำฉันท์

วิชชุมมาลาฉันท์ ๘ ต่างทรงสำแดง ความแขงอำนาจ สามัคคีขาด แก่งแย่งโดยมาน ภูมิศลิจฉวี วัชชีรัฐบาล บ่ชุมนุมสมาน แม้แต่สักองค์ แต่ละพระองค์ต่างแสดงอาการเพิกเฉย ปราศจากความสามัคคีปรองดอง ในจิตใจ กษัตริย์ลิจฉวีแห่งวัชชีไม่เสด็จมาประชุมกันแม้แต่พระองค์เดียว สามัคคีเภทคำฉันท์

อิทรวิเชียรฉันท์๑๑ ปั่ นเขตมครขัต ติยรัชธำรง ยั้งทัพประทับตรง นคเรศวิสาลี ภูธรธสังเกต พิเคราะห์เหตุณธานี แห่งราชวัชชี ขณะเศึกประชิดแดน จอมกษัตริย์แห่งแคว้นมครหยุดทัพตรงหน้าเมืองเวสาลี พระองค์ทรง สังเกตวิเคราะห์เหตุการณ์ทางเมืองวัชชีในขณะที่ข้าศึกมาประชิดเมือง เฉยดูบรู้สึก และมินึกจะเกลงแกลน ฤๅคิดจะตอบแทน รณทัพระงับภัย นิ่งเงียบสงบงำ บมิทำประการใด ปรากฎประหนึ่งใน ปรากฎประหนึ่งใน ดูนิ่งเฉยไม่รู้สึกเกรงกลัว หรือคิดจะทำสิ่งใดโต้ตอบระงับเหตุร้าย กลับอยู่ อย่างสงบเงียบไม่ทำการสิ่งใด มองดูราวกับเป็นเมืองร้างปราศจากผู้คน แน่โดยมิพักสง สยคงกระทบกล ท่านวัสสการจน ลุกระนี้ถนัดตา ภินท์พัทธสามัค คิยพรรคพระราชา ชาวลิจฉวีวา รจะพ้องอนัตถ์ภัย แน่นอนไม่ต้องสงสัยเลยว่าคงจะถูกกลอุบายของวัสสการพราหมณ์จนเป็น เช่นนี้ ความสามัคคีผูกพันแห่งกษัตริย์ลิจฉวีถูกทำลายลงและจะประสบกับภัย พิบัติ สามัคคีเภทคำฉันท์

อิทรวิเชียรฉันท์๑๑ ลูกข่างประดาทา รกกาลขว้างไป หมุนเล่นสนุกไฉน ดุจกันฉะนั้นหนอ ครูวัสสการแส่ กลแหย่ยุดีพอ ปั่ นป่วนบเหลือหลอ จะมิร้าวมิรานกัน ลูกข่างที่เด็กขว้างเล่นได้สนุกฉันใดวัสสการพราหมณ์ก็สามารถยุแหย่ให้ เหล่ากษัตริย์ลิจฉวีแตกความสามัคคีได้ตามใจชอบและคิดที่จะสนุกฉันนั้น ครั้นทรงพระปรารภ ธุระจบธจึ่งบัญ ชานายนิกายสรร พทแกล้วทหารหาญ เร่งทำอุฬุมป์เว ฬุคะเนกะเกณฑ์การ เพื่อข้ามนทีธาร จรเข้านครบร ครั้นทรงคิดได้ดังนั้นจึงมีพระราชบัญชาแก่เหล่าทหารหาญให้รีบสร้างแพ ไม้ไผ่เพื่อข้ามแม่น้ำจะเข้าเมืองของฝ่ายศัตรู พวกทหารรับราชโองการแล้ว ก็ปฏิบัติการกิจที่ได้รับ เขารับพระบัณฑูร อดิศูรบดีศร ภาโรปกรณ์ตอน ทิวรุ่งสฤษฏ์พลัน จอมนาถพระยาตรา พยุหาธิทัพขันธ์ โดยแพและพ่วงปัน พลข้ามณคงคา ในตอนเช้างานนั้นก็เสร็จทันที จอมกษัตริย์เคลื่อนกองทัพอันมีกำลังพล มากมายลงในแพที่ติดกัน นำกำลังข้ามแม่น้ำ สามัคคีเภทคำฉันท์

อิทรวิเชียรฉันท์๑๑ จนหมดพหลเนื่อง พิศเนืองขนัดคลา ขึ้นฝังลุเวสา ลิบุเรศสะดวกดาย จนกองทัพหมดสิ้น มองดูแน่นขนัด ขึ้นฝั่ งเมืองเวสาลีอย่างสะดวกสบาย สามัคคีเภทคำฉันท์

จิตรทปาฉันท์ ๘ นาครธา นิวิสาลี เห็นริปุมี พลมากมาย ข้ามติรชล ก็ลุพ้นหมาย มุ่งจะทลาย พระนครตน ฝ่ายเมืองเวสาลีมองเห็นข้าศึกจำนวนมากข้ามแม่น้ำมาเพื่อจะทำลายล้าง บ้านเมืองของตน ต่างก็ตระหนก มนอกเต้น ตื่น บ มิเว้น ตะละผู้คน ทั่วบุรคา มจลาจล เสียงอลวน อลเวงไป ต่างก็ตระหนกตกใจกันถ้วนหน้า ในเมืองเกิดจลาจลวุ่นวายไปทั่วเมือง สรรพสกล มุขมนตรี ตรอมมนภี รุกเภทภัย บางคณะอา ทรปราศรัย ยังมิกระไร ขณะนี้หนอ ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ต่างหวาดกลัวภัย บางพวกก็พูดว่าขณะนี้ยังไม่ เป็นไรหรอก ควรบริบาล พระทวารมั่น ต้านปะทะกัน อริก่อนพอ ขัตติยรา ชสภารอ ดำริจะขอ วรโองการ ควรจะป้องกันประตูเมืองเอาไว้ให้มั่นคง ต้านทานข้าศึกเอาไว้ก่อน รอให้ที่ประชุมเหล่ากษัตริย์มีความเห็นว่าจะทรงทำประการใด สามัคคีเภทคำฉันท์

จิตรทปาฉันท์ ๘ ทรงตริไฉน ก็จะได้ทำ โดยนยดำ รัสภูบาล เสวกผอง ก็เคาะกลองขาน อาณัติปาน ดุจกลองพัง ก็จะได้ดำเนินการตามพระบัญชาของพระองค์ เหล่าข้าราชการทั้ง หลายก็ตีกลองสัญญาณขึ้นราวกับกลองจะพัง ศัพทอุโฆษ ประลุโสตท้าว ลิจฉวีด้าว ขณะทรงฟัง ต่าง ธ ก็เฉย และละเลยดัง ไท้มิอินัง ธุระกับใคร เสียงดังกึกก้องไปถึงพระกรรณกษัตริย์ลิจฉวี ต่างองค์ทรงเพิกเฉย ราวกับไม่เอาใจใส่ในเรื่องราวของผู้ใด ต่างก็ บ คลา ณ สภาคาร แม้พระทวาร บุรทั่วไป รอบทิศด้าน และทวารใด เห็นนรไหน สิจะปิดมี ฯ ต่างองค์ไม่เสด็จไปที่ประชุม แม้แต่ประตูเมืองรอบทิศทุกบานก็ ไม่มีผู้ใดปิด สามัคคีเภทคำฉันท์

สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ ๑๙ จอมทัพมาคธราษฎร์ธยาตรพยุหกรี ธาสู่วิสาลี นคร จอมทัพแห่งแคว้นมคธกรีธาทัพเข้าเมืองเวสาลี โดยทางอันพระทวารเปิดนรนิกร ฤๅรอต่อรอน อะไร ทางประตูเมืองที่เปิดอยู่โดยไม่มีผู้คนหรือทหารต่อสู้ประการใด เบื้องนั้นท่านคุรุวัสสการทิชก็ไป นำทัพชเนนทร์ไท มคธ ขณะนั้นวัสสการพราหมณ์ผู้เป็นอาจารย์ก็ไปนำทัพของ กษัตริย์แห่งมคธเข้ามาปราบกษัตริย์ลิจฉวี เข้าปราบลิจฉวิขัตติย์รัฐชนบท สู่เงื้อมพระหัตถ์หมด และโดย อาณาจักรทั้งหมดก็ตกอยู่ในเงื้อมพระหัตถ์ ไป่พักต้องจะกะเกณฑ์นิกายพหลโรย แรงเปลืองระดมโปรย ประยุทธ์ โดยที่กองทัพไม่ต้องเปลืองแรงในการต่อสู้ ราบคาบเสร็จ ธ เสด็จลุราชคฤหอุต คมเขตบุเรศดุจ ณเดิม ปราบราบคาบแล้วเสด็จยังราชคฤห์เมืองยิ่งใหญ่ดังเดิม เรื่องต้นยุกติก็แต่จะต่อพจนเติม ภาษิตลิขิตเสริม ประสงค์ เนื้อเรื่องแต่เดิมจบลงเพียงนี้ แต่ประสงค์จะแต่งสุภาษิตเพิ่มเติม ปรุงโสตเป็นคติสุนทราภรณจง จับข้อประโยชน์ตรง ตริดู ฯ ให้ได้รับฟังเพื่อเป็นคติอันทรงคุณค่านำไปคิดไตร่ตรอง สามัคคีเภทคำฉันท์

อิทรวิเชียรฉันท์๑๑ อันภูบดีรา ชอชาตศัตรู ได้ลิจฉวีภู วประเทศสะดวกดี พระเจ้าอชาตศัตรูได้แผ่นดินวัชชีอย่างสะดวก แลสรรพบรรดา วรราชวัชชี ถึงซึ่งพิบัติบี ฑอนัตถ์พินาศหนา และกษัตริย์ลิจฉวีทั้งหลายก็ถึงซึ่งความพินาศล่มจม เหี้ยมนั้นเพราะผันแผก คณะแตกและต่างมา ถือทิฐิมานสา หสโทษพิโรธจอง เหตุเพราะความแตกแยกกัน ต่างก็มีความยึดมั่นในความคิดของตน แยกพรรคสมรรคภิน ทนสิ้นบปรองดอง ขาดญาณพิจารณ์ตรอง ตริมลักประจักษ์เจือ ผูกโกรธซึ่งกันและกัน ต่างแยกพรรค แตกสามัคคีกันไม่ปรองดองกันข้าด ปัญญาที่จะพิจารณาไตร่ตรอง สามัคคีเภทคำฉันท์

อิทรวิเชียรฉันท์๑๑ เชื่ออรรถยุบลเอา รสเล่าก็ง่ายเหลือ เหตุหากธมากเมือ คติโมหเป็นมูล เชื่ออรรถยุบลเอา รสเล่าก็ง่ายเหลือ เหตุหากธมากเมือ คติโมหเป็นมูล จึ่งดาลประการหา ยนภาวอาดูร แสียแดนไผทสูญ ยศศักดิเสื้อมนาม จึงทำให้ถึงซึ่งความฉิบหาย มีภาวะความเป็นอยู่อันทุกข์ระทม เสียทั้งแผ่นดิน เกียรติยศ และชื่อเสียงที่เคยมีอยู่ ควรชมนิยมจัด คุรุวัสสการพราหมณ์ เป็นเอกอุบายงาม กล่งำกระทำมา ส่วนวัสสการพราหมณ์นั้นน่าชื่นชมอย่างยิ่งเพราะเป็นเลิศในการกระทำกลอุบาย พุทธาทิบัณฑิต พิเคราะห์คิดพินิจปรา รภสร์รเสริญสา ธุสมัครภาพผล ผู้รู้ทั้งหลายมีพระพุทธเจ้าเป็นตุ้น ได้ใคร่ครวญพิจารณากล่าวสรรเสริญ ว่าชอบ แล้วในเรื่องผลแห่งความพร้อมเพรียงกัน สามัคคีเภทคำฉันท์

อิทรวิเชียรฉันท์๑๑ ว่าอาจจะอวยผา สุกภาวมาดล ดีสู่ณหมู่ตน บนิราศนิรันดร ความสามัคคีอาจอำนวยให้ถึงซึ่งสภาพแห่งความผาสุก ณ หมู่ ของตนไม่ เสื่อมคลายตลอดไป หมู่ใดผิสามัค คยพรรคสโมสร ไป่ปราศนิราศรอน คุณไร้ไฉนดล หากหมู่ใดมีความสามัคคีร่วมชุมนุมกัน ไม่ห่างเหินกัน สิ่งที่ไร้ประโยชน์ จะมาสู่ได้อย่างไร พร้อมเพรียงประเสริฐครัน เพราะฉะนั้นแหละบุคคล ผู้หวังเจริญตน ธุระเกี่ยวกะหมู่เขา ความพร้อมเพรียงนั้นประเสริฐยิ่งนัก เพราะฉะนั้นบุคคลใดหวังที่จะได้ รับความเจริญแห่งตนและมีกี๊จธุระอันเป็นส่วนรวม พึงหมายสมัครเป็น มุขเป็นประธานเอา ธูรทั่วณตัวเรา บมิเห็นณฝ่ายเดียว ก็พึงตั้งใจเป็นหัวหน้าเอาเป็นธุระด้วยตัวของเราเองโดยมิเห็นจะได้รับ ความเจริญแห่งตนและมีกี๊จธุระอันเป็นส่วนรวม สามัคคีเภทคำฉันท์

อิทรวิเชียรฉันท์๑๑ ควรยกประโยชน์ยื่น นรอื่นก็แลเหลียว ดูบ้างและกลมเกลียว มิตรภาพผดุงครอง ควรยูกประโยชน์ให้บุคคลอื่นบ้าง นึกถึงผู้อื่นบ้าง ต้องกลมเกลียว มี ความเป็นมิตรกันไว้ ยั้งทิฐิมานหย่อน ทมผ่อนผจงจอง อารีมิมีหมอง มนเมื่อจะทำใด ต้องลดทิฐิมานะ รู้จักข่มใจ จะทำสิ่งใดก็เอื้อเสื้อกันไม่มีความบาดหมางใจ ลาภผลสกลบรร ลุก็ปันก็แบ่งไป ตามน้อยและมากใจ สุจริตนิยมธรรม์ ผลประโยชน์ทั้งหลายที่เกิดขึ้นก็แบ่งปันกันไป มากบ้างน้อยบ้าง อย่างเป็นธรรม พึงมรรยาทยึด สุประพฤติสงวนพรรค์ รื้อริษยาอัน อุปเฉทไมตรี ควรยึดมั่นในมารยาทและความประพฤติที่ดีงาม รักษาหมู่คณะโดยไม่มีความ ริษยากันอันจะตัดรอนไมตรี สามัคคีเภทคำฉันท์

อิทรวิเชียรฉันท์๑๑ ดั่งนั้นณหมู่ใด ผิบไร้สมัครมี พร้อมเพรียงนิพัทธ์นี รวิวาทระแวงกัน ดังนั้นถ้าหมู่คณะใดไม่ขาดซึ่งความสามัคคี มีความพร้อมเพรียงกัน อยู่เสมอ ไม่มีการวิวาท และระแวงกัน หวังเทอญมิต้องสง สยคงประสบพลัน ซึ่งสุขเกษมสันต์ หิตะกอบทวิการ ก็หวังได้โดยไม่ต้องสงสัยว่า คงจะพบซึ่งความสุข ความสงบ และ ประกอบด้วยประโยชน์มากมาย ใครเล่าจะสามารถ มนอาจระรานหาญ ห้กล้าง บ แหลกลาญ ก็เพราะพร้อมเพราะเพรียง กัน ใครเล่าจะมีใจกล้าคิดทำสงครามด้วย หวังจะทำลายล้างก็ไม่ได้ ทั้งนี้ เพราะความพร้อมเพรียงกันนั่นเอง ป่วยกล่าวอะไรฝูง นรสูงประเสริฐครัน ฤาสรรพสัตว์อัน เฉพาะมีชีวีครอง กล่าวไปไยกับมนุษย์ผู้ประเสริฐหรือสรรพสัตว์ที่มีชีวิต แม้มากผิกิ่งไม้ ผิวใครจะใคร่ลอ มัดกำกระนั้นปอง พลหักก็เต็มทน แม้แต่กิ่งไม้หากใครจะใคร่ลองเอามามัดเป็นกำ ตั้งใจใช้กำลังหักก็ ยากเต็มทน สามัคคีเภทคำฉันท์

อิทรวิเชียรฉันท์๑๑ เหล่าไหนผิไมตรี กิจใดจะขวายขวน สละลี้นหมู่ตน บมิพร้อมมิ้เพรียงกัน หากหมูใดไม่มีความสามัคคีในหมู่คณะของตน และกิจการอันใดที่ จะต้องขวนขวายทำก็มิพร้อมเพรียงกัน อย่าปรารถนาหวัง สุขทั้งเจริญอัน มวลมาอุบัติบรร สุไฉนบได้มี ก็อย่าได้หวังเลยความสุขความเจริญจะเกิดขึ้นได้อย่างไร ปวงทุกข์พิบัติสรร พภยันตรายกลี แม้ปราศนิยมปรี ติประสงค์ก็คงสม ความทุกข์พิบัติอันตรายและความชั่วร้ายทั้งปวง ถึงแม้จะไม่ ต้องการก็จะต้องได้รับเป็นแน่แท้ ควรชนประชุมเช่น คณะเป็นสมาคม สามัคคิปรารม ภนิพัทธรำพึง ผู้ที่อยู่รวมกันเป็นหมู่คณะหรือสมาคม ควรคำนึงถึงความสามัคคี อยู่เป็นนิจ ไป่มีก็ให้มี ผิวมีก็คำนึง เนื่องเพื่อภิยโยจึง จะประสบสุขาลัย ฯ ถ้ายังไม่มีก็ควรจะมีขึ้น ถ้ามีอยู่แล้วก็ควรให้เจริญรุ่งเรืองยิ่งขึ้นไป จึงจะถึงซึ่งความสุขความสบาย สามัคคีเภทคำฉันท์

ศัพท์ยาก ความหมาย ศัพท์ ถ้อยคำ กลา เหตุแห่งการทะเลาะ กลห์เหตุ ชาวนา กสิก ทั่วไป ไกวล กษัตริย์ ขัตติย์ เรื่อง คดี ไป คม ผู้เป็นใหญ่ในชน ( ชน + อินทร) ชเนนทร์ การข่มใจ ทม ยากจน ทลิทภาว ทั่วบ้านทั่วเมือง ทั่วบุรคาม ผู้เกิดสองครั้ง คือ พราหมณ์ ทิช วัน ทิน เมืองของข้าศึก นครบร ความหมาย, เค้าความ นย, นัย ใจความ นยนาม ฝูงชน นรนิกร เนืองๆ, เนื่ องกัน นฤพัทธ, นิพัทธ์ ไม่มีสาระ นฤสาร สามัคคีเภทคำฉันท์

ศัพท์ยาก ความหมาย ศัพท์ กลับ นิวัต ไม่เป็นผล นีรผล มอบให้ ประเด การสั่งสอน ประศาสน์ ความเพียร ปรากรม แต่งให้ไพเราะน่าฟัง ปรุงโสต หายไป ปลาต ความเป็นไป ปวัตน์ ผู้เฒ่า พฤฒิ ตัดขาด , ทำลาย พิเฉท วิชาการความรู้ พิชากร ผู้รู้ มีพระพุทธเจ้าเป็นอาธิ พุทธาทิบัณฑิต ข้าว ภัต สิ่งที่ได้รับมอบหมาย ภาโรปกรณ์ การแตกสามัคคี ภินท์พัทธสามัคคิย ยิ่งๆขึ้น ภิยโย ขลาด , กลัว กีรุก กษัตริย์ ภูมิศ ใจ สามัคคีเภทคำฉันท์ มน

ศัพท์ยาก ความหมาย ศัพท์ สมดังที่ตั้งใจ มนารมณ์ ความถือตัว มาน ยุติ , จบสิ้น ยุกติ ที่ลับ ,ที่สงัด รหุฐาน จดหมาย ลักษณสาสน เค้า เลา อุบายหลอกลวง วัญจโนบาย คนสนิท วัลลภชน ผิดปกติ วิรุธ การแตกสามัคคี ความสามัคคี สมรรคภินทน หมู่เหล่า สมัครภาพ หมู่ , พวก สหกรณ ห้องเรียน ส่ำ สถานที่ที่มีความสุข สิกขสภา ฟัง สุขาลัย สุขภาพ เสาวน ความเสื่อม เสาวภาพ ประโยชน์ หายน์, หายน เหตุนั้น หิตะ ไม่เป็นประโยชน์ เหี้ยมนั้น สามัคคีเภทคำฉันท์ อนัตถ์

ศัพท์ยาก ความหมาย ศัพท์ ตามลำดับ อนุกรม ผู้เป็นใหญ่ อภิเผ้า มา มาถึง อาคม ตัดไมตรี อุปเฉทไมตรี โอรส ลูกชาย อุรส แพไม้ไผ่ อุฬุมป์เวฬุ เอาเป็นธุระ เอาธูร รับภาระ หรือรับผิดชอบ เอาภาร สามัคคีเภทคำฉันท์

คุณค่าวรรณศิลป์ คุณค่าวรรณศิลป์ การหลากคำ กวีจำเป็นต้องรู้จักคำมากเพื่อหลีกเลี่ยงการ ใช้คำซ้ำกันทำให้ผู้อ่านเห็นความเป็นอัจฉริยะของกวี เช่น ขุนคอคชคุมกุมอัง กุสกรายท้ายยัง ขุนควาญประจำดำรี เเละ ขุนคชขึ้นคชชินชาญ คุมพลคชสาร ละตัวกำแหงแข็งขัน • คำว่า คช ดำรีและคชสาร หมายถึงช้างทั้งหมด การเพิ่มสัมผัส คำประพันธ์ไทยนิยมสัมผัสมากแม้ว่าฉันท์จะเป็น คำประพันธ์ที่ไทยรับมาจากอินเดียซึ่งแต่เดิมไม่มีสัมผัส เราก็เพิ่มสัมผัส นอกเข้าไปเพื่อให้ไพเราะยิ่งขึ้น นอกจากนี้ยังเพิ่มครุ ลหุเข้าไปใน กาพย์สุรางคนางค์๒๘ ทำให้เกิดลีลาคึกคักเหมาะสมกับท้องเรื่อง เช่น ตอน บรรยายการจัดกองทัพของพระเจ้าอชาต สะพรึบสะพรั่ง ณหน้าและหลัง ณซ้ายและขวา ละหมู่ละหมวด ก็ตรวจก็ตรา ประมวลกะมา สิมากประมาณ สามัคคีเภทคำฉันท์

คุณค่าวรรณคดี ตัวอย่างการเล่นเสียงสัมผัสพยัญชนะ ทวิชงค์ชาติฉลาดยล คะเนกลคะนึงการ กษัตริย์ลิจฉวีวาร ระวังเหือดระแวงหาย (ชงค์-ชาติ-ฉ, เน-นึง, กล-การ, (ฉ)วี-วาร, วัง-แวง, เหือด-หาย) ตัวอย่างการเล่นเสียงสัมผัสสระ ชะรอยว่าทิชาจารย์ ธ คิดอ่านกะท่านเป็น รหัสเหตุประเภทเห็น ละแน่ชัดถนัดความ (ว่า-ชา, อ่าน-ท่าน, เหตุ-เภท, ชัด-(ถ)นัด) ตัวอย่างการเล่นเสียงวรรณยุกต์ แม้มากผิกิ่งไม้ ผิวใครจะใคร่ลอง มัดกำกระนั้นปอง พลหักก็เต็มทน (ใคร-ใคร่) สามัคคีเภทคำฉันท์

คุณค่าวรรณคดี นอกจากนี้ ยังปรากฏการใช้วรรณศิลป์สร้างสุนทรียภาพด้านความ หมายมีการใช้ความเปรียบเพื่อให้เข้าใจความคิด เช่น เรื่องการปลุกปั่ นยุยง ดังบทประพันธ์ที่ว่า ลูกข่างประดาทา รกกาลขว้างไป หมุนเล่นสนุกไหม ดุจกันฉะนั้นหนอ เรื่องความสามัคคี ดังบทประพันธ์ที่ว่า แม้มากผิกิ่งไม้ ผิวะใครจะใคร่ลอง มัดกำกระนั้นปอง ลดหักก็เต็มทน สามัคคีเภทคำฉันท์