Doğunun bilgisi batının bilimi

ba bakm, LA. Maverick China Model For Eurolle, Texa;, 1946. 25. Bkz. Liu Tzu - Chien {(An Early Sung Reformer, Fan Chung· Yen,» Chinese Thought and InstitUtions, Chicago Unil-. Press, 1957. s. 105. 26. Bu dil$iincc, ba~ka bir baglamda. Hong Kong Vnivcrsitesiu- de bir kimyacl meslekta~>lm tarafmdan bana aktarlldl. Ornegin. N. Jacobs'un indeksinln milkemmellHriyle de dik kati ceken monografma bakllabilir. The Origin of Modern Capitalism and Eastern Asia, Univ. Press. Hong Kong, 1958. Yazar, Marx ve Engels'ten hie s6z etmemek gibi gile bir i;;i ba:;;arabHen Weber'.ci bir sosyolog. flong Kong'da 'EkO.1nrm Tarihi' ve 'Bilim Tarihi' bOliimlerinin ayrJ fildilji kulelerill de ya;?adlklarl ortada (bkz. 147). 28. Bkz. E.G. Pulleybank, «The Origin and Nature of Cha!.tel Slavery in China», Journal Econ. and Society History of the Orient, 1958,1,185. 29. Bu konu yogun olarak tartl~llJyor. Bkz. T. Pokora «Existier. to in China eino Sklavenhaltcrgesellschaft?», Archil' Oden- talni, 1963, 31, 353; ve E. Welskorpf, «Probleme der PeriiJdi- sierung d. alten Geschichte, die Einordung des alten Orie:l;s lmd Altaamerikas in die Weltgeschichtliche Entwicklunl5», Zeitschr. f. Gesehichtwiss, 1957. 5, WeIskopf, sinolog E Erkes'in eski Cin'de kOlelik kurumunun varllglm yadslma'{- ta eok HerI gittigini, ama rakkaslD daha sonra dlger yi)u~ dogru cok fazla savrulduguna inamyor. Bkz. Erkes, Das Problem der Sklaverei in China, Akad Verlag, Berlin, 195~; ve Die Entwicklung der chinesischen Gese~lschaft von der Urzeit bis ZIlT Gegenwart, AkacL Verlag, Berlin.. 1953. Baa d6neminde k51eIik uzerine 6nemli bir kaynak stogu C.~. Wilbur tarafmdan saglanmlstlr. «Slavery in China durin:; the Former Han Dynasty (-206 to + 25) ,» Field Museum of Nat. lIist. Pubs. (Anthropol. Ser.) , 1943, 1 490 (Pub. N'J. 525). 30. Bkz. J. Chesneaux «Le Mode de Production Asiatique: une nouvelle etape de la Discussion», Eirene, 1964. Bu harekete katklda bulunan bireok bilim adaml araSInI\"•.l F. T6kei'Yi anmadan gecerr.eyecegim: «Les Conditions t'.0 la Proprieie fondee al'Epoque des Teheou, «Acta Antiqua Acal]. 42

Scient. Dungar., 1958, 6, No: 3 - 4; ve M. GOdelierLa Notion de Mode de Productkn Paris, 1964. 31. Dietz, Berlin. Formen'in iki tngilizce cevirisinin yapIlml;;i oldugunu ve !ngilizce bir baskmm hazlrlandlgml duydum. Fonnen'in klsa bir sure l!;inde FranslZCa'Slnm da Clkmasl:-ll bekliyorum. Sulama tesislerinin cok dikkate deger oldugu ama hl~ mandarinlige yol acmadlgl Seylan'm durumu h;in, bkz. E.R. Leach, «Hydrallllc Society jll Ceylon». Past and Present, 1959 (No. 15),2. 33. Bkz. SCC, C. 2, S. 564. 34. sec C. 2, s. 164, «The Problem of China»dan, Allen and Unwin, London 1922, sf. 194. Bunun kOtii yontinun bir bOltimil arkada~1l11 Kuo Yu - Shou'- nun klsmen otobiyografik degerlendirmesinde gosteriliyor. Bkz. Kuo Yu - Shou, «La I..une sur F12tn'e», Perle, Pari.;. 1963. Bkz. J. Needham «The Chinese Contribution to Develop- ment of the Mariner's Compass, «Scienta, 1961, 55, 1; Aetas do Congresso Internacional de Historia des Descobrimentos), Lisbon, 1961, e. 2, s. 311. 37. Bkz. SCC C. 2 ,So 57. 38. sec C. 2, 3, 4, 6. AyrIca, J. Needham «Poverties and Triumph~; of the Chinese Scientific Tradition, A. C. Crombie (ed.' «Scientific Change,)} Helnemaun, London, J.963; Framnzcasl icin, Pensee, 1963, No. III. Bkz, A. Beer, Ho Ping - Yu, Lu Gwei Djen. J. Needham, E G. Pulleyblank ve G. I. Thompson «An Eighth - Ceptut:> Meridian Line: I - Hsing's Chain of Gnomos and the PrehL- tory of the Metric System», Vistas in Astl'onomy, 1961, 4, 3 40. «8hina's Scientific Influence on the World», The Legacy of Cbina'ya katkl. Oxford Univ. Press, 1964. Ed. R. Dawson. 41. J. Needham «The Peking Observatory in 1289 and the deve- lopment of the Equatorial Mounting,» Vistas in Astronomy, 1955, 1, 67. Bkz. J. Needham, The development of Iron and Steel Tech- nology in China, London, L958; Ikinci basklsl icin, Heffer, Cambridge, 1964; FranslZcasI iCin, Revve d'Rist, de Siderurgie. 1961, 2, 187,235; 1962, 3, 1,62.

4.3. Needham «Classical Chinese Contributions to Mechanic ,; Engineering». New Castle Univ. Lecture, 1961; ve «The Pre· natal History of The Steam - Engine», Newcomeu Centenar l, Lecture, Trans. Newcomen Soc. 44. Bkz. J. Needham, Wang Ling ve D. J. de S. Price, lIeavenIv Clockwork, Cambridge Univ Press, 1960. ·15. Cin ke~if ve icatlarmm Roncsans onccsi (Hinya iistiindeki (:e:;;itli etkileri Lynn White tarafmdan Meliieval Technolog~' and Social Cliange'de vurgulanmu;;tlr. Oxford Univ. Prc\",;. 1962 46. Bu, B. Hessen'm Londra'da 1931 YllInda toplanan uluslarar:.t· Bilim Tarihi Konferansmda snndugu iinlii tebJi:;:i olal! «On the Social and Economic Roots of Newton's Principia) ya uygun goriHen bir sifattir. $iiphesiz kaba Cromv,ell siti· Jindeydi. Ama altl Yll soma R. K. Merton'un dlkkate deger monografmda «Science, Technology and Society in Seven· teenth - England» (Osiris, 1938. 4, 360, 632) Gol;: ch· ha inee bir yakla:;;lm var. E. Zilsel'in bin;ogu .Journa~ of thc' lIistory of Ideas dergisindc yaymlanan ve tck bir ciltte top· Ianmasl gereken c;ali$malarma da c;ok geyler bort;luyuz. 47. Bir (:ok noktada yoldan pkmasma kar::m, J. Agassi TowardG :1 Historiography of Science adll monografmda bu k0l1L:' da oldukc;a i1ginc; l,leyle~ soyJiiyor 'Tume • varlmcl' l);! 'D1 tarihcilerinin kime, neden tapma sorunial'lyia me:gul old:I' gunu ama 'konvansiyonalistler'in de daha iyl OIf'Yldl~ml sOv· lOyor. Bu ozel tartl~maya burada taraf degilim ama Agassi'· nin kendi iddialarlm destekleyen Walter PalT,erm pllsma- smdan yararJanmamI$ olmaSI :)al}lrtlCl. Agassi. sonucta Mark- sizmi tUmevarlmCllann ba~ar1Slzhklarllldan biri k1 bul ed'~­ rok ve dcgil;lik okullar arasmdaki llzla$manlD bHimin geP~· mesindeki temel etkenlerden biri oldugu inanclyla 'tizerklil;:· c;iler' arasmda yerini allyor. Monografl Hong Kong Univ.'den r,;lkmll;l olduguna gore, kendini l,limdiye kadar Cin ki.iltiiriiylc hver ce~it temastan iyi korumu~ gibi gorunuyor. 411. Degerli bir '5{ardm'!,cImlz olan D. J. de S. Price, Asya'mn kat· kllannIn !,:ogunu biliyor ama Science Since Baby:on (Yale Univ Press, New Haven Conn., 1961) adh kitabmda Einstein'hl bir «onsezisini» takip ederek Grek ve Ronesan!; bilimin 1.'1 Clkl~lm, ko~ullardaki rastlant.lsaI kombinasyonlara baglIyo~.

A.R. Hall «Mertor Revisited», (History of Science, 1963, 2, 1i yazlSInda bilimin kendi deyimiyle «dlsardan belirlenimcbo histografisini reddediyor ama Asya'dan gelcn katkllann 01 taya !;lkardlgl sorunlar kar:;;!smda sessiz ka!maYl edi yor. Daha geni~ ve kar~lla~tlrmah bir gorii~ a~lsmdan b:t;;'- saydl, Avrupa'daki durum hakkmdaki tartl~malara daha f,,-c- la inandmcllik kazandtrdIrdL Aralannda bir tek Cro· mbie. Avrupa alanmda gee orta c;aglarm Rone- sans'm modern bilimin ortaya ~lkmaSII1l sa~layan dut'iins21 hareketlere yol aean yava1;i toplumsal degil}melerin bilincinnc oldugunu gosteriyor, ama 0 bile oniara e1;ilik eden ekonomik geli~melere yeterince dikkat etmiyor. 45

JOSEPH NEEDHAM (Jin'de we Batl~da Matematik we Bilim * «(;ev. (lIlal NALBANTOCiLU) Bu yazmm amaCl, ~ok farkll 1ki uygarhk olan Avru~ pa ve Cin'de matematigin doga bilimiyle ili~kileri lize.. rine bir tart1&ma a~makbr. kiiJtiirfi alamnda bUim, bilimsel du§unce ve teknoloji tarihi uzerine kapsamh bir {:a119maYl hazlrlarken bu yazl konusunun inceleme.. ye deger oldugu ortaya <;lktI. Antik ve orta~aglar Cin'- inde matematigin bilimle ili~ki1eri ger{:ekte nelerdi? Ma- (*) CeviriSi yapllan yazl Needham'm Wang Ling ile birlikte h:l- zlrladlklan, dey Science and Chi1ization in China (~in'de BiIim ve Uygarhkl dizisinin uciincu cildinden (bas, CUP, 1959) bir klSlmdlr ve biraz degil)tirilerck iki kez bagillis:z yazl halinde dergi ve edisyon kitaplarda yaymlanmu;t!r, Cevirinin yaplldlgl orijinal metin Science and Society. XX/3 (1956), 320· 343'dedir ve sonradan ufak tefek bib1.i- yografik degi§ikliklerle, Sociology of Scie~ce, ed. B. Barne:; (Harmondsworth : Penguin, 1972), 21 44'de yeniden !:':!- sllnUl)tlr. (C.N.) 46

tematik He bilimin nitelik~e farkll yeni bir birle~imda biraraya gelerek diinyamn donii~t1lriilmesi yazglSlnl yuklendiklerizamanki Ronesans Avrupasmda neler maktaydl? Ve neden diinyamn herhangi bir b~ka bol- bOyle bir1'.'-\"\"....,,''\"' one ~lkan sorulardan baZllarIydl bunlar. <;iN MATEMATtliiNiN NiTELi<it VE GERCEKLE~TiRDiKLERi YapllmaSl gereken ~ey bakl{' a~lmlzl saptamak. Ronesans oncesindeki matematik yapltIarmm hie biri, kazandlrdlklarl a~lsmdan. sonraki d6nem ge1i§\\meleri~ nin zenginlik ve giicii He klyaslanamaz. Bu nedenle eski katkllarml modern matematigin olciilerine vurmak anlamslz olur. Kendimizi bu alanda ilk adlmlarl atanla- rm konumuna yerle~tire1im ve bu ~abamn onlar iein ne kadar zorlu oldugunu anlamaya ~ah§allm. Harcanan in~ san emegi ve dii~iinsel caba ile ol<;ii1diigiinde. Chlu Chang Suan Shu 1. yilZYll) yazarlarmm ya da Thien Yuan cebir sistemini (+ 18. yiiZYll) bulanlarln, ba~arl­ larml ondokuzuncu yiizYllda alanlarl bulanlardan daha kolay elde ettiklerini pek soyleyeme- Eski Cin matematigi ile diger antik donem halkla- rmm matematigl arasmda yapllabilecek yegane kar~lll~­ tIrma zamammn Babilonya ve MlSlr matematigi ile Hlntli Araplarmkiyle olandlr. Cin matematigi Orta- c;agda Eski Diinya halklarmm bu alandaki Ronesans- oncesi ba§arIlarlyla rahathkla kar§lla~tmlabmrdL Ku§~ kusuz Grek matematigi en azmdan oklid'de goriilen da- soyut ve si&1:ematik nitcligiylc iist diizeyde yer almaktaydl; gene de, belirttigimiz gibi, Babilonyahlarm- 47

kine daha bagh kalml~ Hint ve Cin matematiginin gii~­ Iii oldugu bir aIanda, cebir alamnda zaYlf kallyordu. «Daha soyut ve sistematik niteligiyle»: s6zciikler daktilonun tu~Iarmdan bOyle ~lktI. Sistematik olu~una bu ku§kusuz mumkiin; ama olmasI biitii- ntiyle bir avantaj olarak dii~tinUlebilir mi? Gtiniimtiz bilim tarih~ileri Grek bilimi ve matematiginin «somut, (ampirik) uygulamah olan tiim- dengelimsel ve saf (pure) olanI>) tercih edi§klin ger~ek­ ten bir kazanc; olup oImadlgml artIk sorgulamaya ba§la- dllar. Whitehead gore: «Yunanhlarm matematigin elemanlarml bul- duklarul1, bizim de konunun geli~mi::; par~aIa­ rIm ekledigimizi dii§tinmek yanh~tIr. Durum bunun hemen hemen tam tersidir; onlar komI- nun Heri diizeyleriyle ilgilenmi1>ler ve (temel) ogeleri hi~bir zaman ke§fetmemi§lerdir... Wei- erstrass'm limmer teorisi He Cantor'un nokta setleri teorisi, bizim cagda§ aritmetigimizden, c;agda§ pozitif ve negatif saYllar kuramlmlz- dan, fonksiyonel i1i§kilerin grafik gosterimin- den ve gene c;agda§ cebirsel degi§ken fik- rinden ~ok daha yakmdlr YunanlIlarm dii§iin- me tarzma. Elementer matematik dfl· §uncenin en karakteristik yaratlmlarmdan bi- ridir; bu ozeIligi de onun teori ile pratigi yek- digeriyle ~ok bir §ekilde m§kilendirme- sinden gelmektedir.» (1) (l) A.N. Whitehead; Essays in Science and Philosophy (Lon- don: 1948\\, S8. 13'2 vd. Farrington'un bu pasajl yorumlaY'1ll yazlsl gei'cekten okunmaya dego:•. 48

Antik ve orta!;aglar Cin matematiginin, daha zor bir i:,; olan samut evrenin denetlenmesi ve i1?lenmesi icin gerekli en basit ve elementer tekniklerin temeUerinin atI1masmda ne Ol!;ude paYl oldugunu ba~ka bir yerde aClklamak urnudllndaYlz. (Burada soyleyecegimiz :;;ey) Cin matematiginin, pratikten uzakla~arak saf aklm alanlarmm tercih edilmesine itibar etmedigidir. (2) Ge!;mi~te genellikle orijinal metinlerle ta:m§:IIlaksl~ zm Cin matematigini degerlendiren yazarlarm ic;ine dti~tilkleri ku~ku ve belirsizliklerin bir klSmml11 cevabl da burada yatmaktadlr. Dalla bilgili gozlemciler ise bu- gun daha iyi degerlendirebildigimiz belirli zaYlfhklara dikkatleri !;ekmi~lerdL Mikami eski Cin matematik du- ~iincesindeki en biiyuk eksikligin, Utiz bir ispat fikrinin yoklugundan Hert geldigini dil~unilyor ve bunu 9in'de bicimsei (forme1) maniIgm geli~emerni~ olmasma ve orada birliktele~tirmeci (associative) yani organik dii- ~ilncenin egemen kalmasma baglIyordu (rnliteveffa Fu Ssu - Nien gibi ~agda~ <;inli bilginler de aym goru§ii payla~lrlar). Yazdlgl matematik notasyonlar tarihinde Thien Yuan cebirini degerlendiren Cajori bu sistemin (2) tlginc olan, mantIkla birlikte tersine bir silrecin yer aId)- gldlr. Yunanlllar ve Hintliler ba~mdan bed ayrmtlb ola- rak bicimsel mantIk ilzerinde durduklan halde Cinlilcl\" (l;ah~mamlZln cildinde cok slk vurguIadJij;lml?: gibiJ 1i· yalektik maniIgl geli~tirmek yoniinde siirekli bir egilim gos- termi 51erdir, Buna denk dU1}en C;:in organik felsefesi de Yunanhlardaki ve Hintlilerdeki mekanikci atomizme para- bir i~lev gaTUr, Bu alanlarda «Bah» «elementen> olam saglarken Cin «yiiksek dilzey»i sergilemektedir. Somut oJ- onem veren (:inli tutkusu Budistlcrin metaf.i3ik ide- alizminin oIdugu kadar Yunan geometrisinin soYUtlugll kar1}lsmda da alnu:;;hr, Her ikisi de pratik gorgiil, yani somut ve gercek olandan kaCl1}1 simgelerler, 49

nefis simetrisi yanmda cok buyiik slmrllhklarlyla insana c;arpICl geldigini soylemektedir. B~langlc;taki bu- bir atlhmdan sonra Sung donemi cebir hIZl1 ve yaygm bir geli~me ge~irmeml~tir. Yazara gore bu cebirin + 13. yUzyl1dan sonra duragan bir duruma ge- onun kat! klslt1aYlcl notasyon sisteminden kay- naklanmaktadlr. Garip olan ~u xi, cebiri bu denli geU~­ tirmi&> boylesine bir ha1k matematiksel e~itlik kavramml ancak ortnk olarak dU§junilyordu ve e~itlik simgesi (=) geli~tirmek c;abasma raslanmlyordu. Say! tahtaSl ve abakusun c;ok yaygm kullamll~mm nereye engelleyici bir etken oldugu tart16maya aClk bir noktadlr; bu arac;lar elbette, geride bir saYlsal sonuca gotilren i~lemlerin kaydml blrakmadlklarl i<;in, he- saplamalarm hie; bir iz blrakmakslzm ortadan silinme- sl gibi bir duruma yo1 ac;maktaydllar. Ama eger c;agda~ matematik yontemleri geli~mi~ olsaydl, oz1lnde , mekanik bir hesap araCl DIan bu aletlerin yararmm kal- mayacagma inanmak zor olurdu. Dahasl, bir c;ok yonden duzeyde bulunmalarma (ornegin, yuzYll slra1arl gibi c;ok erken bir zamanda kesirde ondal1k hanesi ve virglllden sonra slflr hanesinin biliniyor olmasma) kar- ~m, Cin matematlkc;ileri kendiliklerinden, simgeler yo- luyla formiil yazmak yonunde bir yol geli~tirmedi1er; Cizvit papazlarmm iiIkeye ge1i~ine degin matematik onermeler esas olarak dili karakterleriyle yaZlldl. Ama bu terimden ne anla~nldlgma karar vermeksi~ zin ceblrln uzak tarihini tart1~amaYlz. akllmlZdaki =sanatI, a2 bx + 0 ~ek1indeki bir e~itIigi bu- rada kullamlan simgelerle ~6zmemize izin veriyorsa, bu till' cebirin +16. yUzyIla ozgu bir ge1i~me oldugllnu he- men belirtelim. Daha az elveri§?U ba~ka simgeler kulla~ nacaksak en azmdan +3. yuzYlla gidilir; eger sat goo- metrlk c;oz1lmler sozkonusuysa yiiZYllla ba,!jlamak 50

gerekir; ve eger §imdi cebirsel yontemlerle t;oz1.i1ebilen her problemi cebir i<;inde slmflayacaksak -2. binYlla Ula$lrlz. D.R Smith boyle soyHiyor 0 mUkemmel mate- matik tarihinde. Simdi {iunu soyleyebiliriz: tnceleyebil~ digimiz en erken donemden (-2. yiiZYll slralarl) beri cebirin <;in matematigin€l egemen olmasma kar§ll1k onu yukarIdaki kategorilerden hie biri icine Slgdlrann· yoruz. Ger<;:el{te Cin cebiri, Nesselmann'm deyimiyle «retorik» ve konumsal (positional) olup, genellikle anla- §11dlgl bicimiyle <;ok ender durumlarda ve de ge<; bir zamanda simgelere ba~vurmu§tu. Bir ba§ka deyi~le, genelle~tirilmi§ nicelikleri ve i~lemleri gosteren c;ok saYI.,. da soyut ve tckheceli teknik ideogram girmi§:, ti. Bunlar heniiz, sozciigiin matematik anlamlyla sim- geler olmasalar Slradan sQzciikler de degildi. Zaman- la ve ~alI{imayla farkh pozisyonlarda konulmu~ kUt;Uk t;ubuklardan olu§mu§ saYllarl olan bir sayl tahtasl geli§- tiriIdi; burada beIirli bir §ekilde dagltllml§1tI ve boylelikle belirli yerler bilinmeyenler ve saYl l1ssii gibi ozgii.1 niceliklere ayrllml~ oluyordu. Bu yolla matema- tiksel dizgeler siirekH bir slmflandlrmaya sokulmu~u: bu da <;in felsefesinde son derece giit;lii olan organik du- §iinme egilimiylc bagda~an geli~eydi. (3) Gene de e§itlik tnrleri her zaman iC;in somut problemlerle baglJ kaldlklarmdan, genel bir e~itlikler teorisi geli~tiri1medi. Bummla birlikte bu ~ekinerle diiElunme tercihi sonunda sayl tahtasmdan geli~tirilmi~, ola,bildiginr,.e eksiksiz bir konumsal notasyon sistemine yol aC;arak bizim kullandl- temel simgelerden cogunu gereksizle;;;tirmi~tir. Ya- zlkki, bu gorkemli kazamm daha fazla ilerlemenin oIa- nakSlzla§hgl bir konuma geIinmesine de acm1§br. (3) Kr§. bizim Science and Civilization in China, C. II, 55. 292, 336. (Bundan sonra sse olarak lusaltJlacalchr, C.N.) 51

QIN MATEMATlliiNIN TOPLUMSAL TEMELt Toplumsal etkenlere bakbglmlZda goze carpan ~ey. Qin tarihi boyunca verilen esas onemin tak- vime bagh kalmaSldll\". Juan Yuan tarafmdan + 1799'da yazl1ml~ olan Jell Chuan (MatematiklCilerin pmlan) icinde zamanmm takvim sistemini yeniden du- zenlemekle gorevlendirilmemi~, ya da tiir calu;;mala- ra yardimcl olmaml~ bir matematikci bulmak zordur. Antik kozmo!ojik dokusuna yakmdan denlerle, takvimin duzenlenmesi imparator icin klskanc- lIkla korunmasl gereken ozel bir hakhr ve bunun harac vermekle yukumlu devieUerce kabul edilmesi de oniarm bagllllgma bir i!?arettir. Ayaklanmalar ve klthkIar oldu- gunda, cogu kez takvimde bir yanh~l1k yaplldlgl sonueu Clkarll1r ve matematikcilerden takvimi yeniden duzen- lemeleri istenir. Bu ugra~;tnm onlan degi§tirilemez bir §ekUde somut sayllara bagladlgl ve soyut fikirleri dU- ~iinmeyi engelledigl one surii1mustiir. Durum ne olursa olsun, Cinlilertn pratik ve gorgUl dehasmm bu yonde oldugu bir gercek. Takvim alanmda matematik toplum- sal aCldan ortodoks ve Konfilcyus du~ncesine bagll idi, ama onun ortodcksiye ltar~l C1kan Taocu gelenekle ili~kileri bulundugunu du~unmemize yol acan nedenler de var. +2. YUZYllda ya~aml~ o]an Hsu Yo kesinlikle Tao- culugun etkisi altmdaydl, bunu Li Yeh'i esinlendiren +11. yUzYll kitabmda izlemek mtimkundilr; nca Sung doneminin ilginC ki~iliklerinden Hsiao Tao- Tshun'u bu vesileyle hahrlamallyIz. Bununla birlik- te, btiyuk simyacl Ko Hung He buyuk bir olasllIkla onun cagda~a olan matematikt;i Sun Tzu gibi ki~i1er araSln- da bir i1i~kinin varhgmdan soz edemiyoruz; ku~kusuz Ronesans oncesinde hemen hic;bir yerde boyle 52

ce - baglan degildi. Son olarak, ~ok onemli bir ba§ka etken de Cinlilerin «Doga yasalarn) kar~asm­ daki tutumlarmda aranmahdlr. Bu nokta call§ma- mlzm ikinci cildinin sonunda ayrmtIll olarak incelen- mi~tir. Burada yalmzca ~unu yinelemek gerekiyor: evre- ni yaratan tann, dolaYlslyla yuce ya8<'lkoyucu fikrinin yoklugu, Taocu filozoflarm Lucretius'unkine bcnzer edebi diizeydeki 1?iirlerinde ifade edi1mi~ bfltiin evrenin organik ve kendine - yeterli bir sistem oldugu yonflndeki yerle§mi~ inam~la birlikte, i!;inde Do- ga Yasalarma yer bulunmayan her§:eyi kapsaYlCl bir Du- zen kavramma yol al;maktaydl; boylece diinyevi diizeyde matematigin uygulanmasmm yararh olacagl sabit du- zenli1iklerden de soz edilemezdi. Geriye, yirmi yuzYlllIk otokton bir ge~ml~e sahip olan Qin matematigine klsa bir bakl§ atacak olursak, matematik geli~menin (:ok belirgin oldugu iki hanedan donemiyle, Han ve Sung donemleriyle ka~lla~Irlz. Loh- Hung ve Liu Hsin'in zamam olan yfiZYll Chiu Chang Sua Shu (Matematik SanatI iJ'zerine Dokuz BOliim) ba§bkh kitap olag'anfisUi bilgi kaynaglydl. Bin Ylldan uzun bir sure Cinli muhasebeciler ona gore (4) DagJarda onnanlardaki tapmaklarma kapanm Taoc11- lar ayn bir yerde romantiI{ bir g6z1e algIlanmaktaydllar. Bunlar simya flrmlanyla me~gul olduklan kadar ozanlan da esinlendirmi(ilerdir. Ama gorHnuyor ki, matematik- eiler sade pratik adainJardl ve eyalet gorevlilerinin 'maiye> lerinde eal1~lyorlardl. YaZl iislftplan hie de edebt bir o~l· lik ta~lmaz. Hintlilerin matematik bllgilerinden farkh rak, Cinlilerinki hie; bir zaman ~iirsel dizelerle bezemne- mi~tir. KuSkusuz Cinli matematikeinin de gtizel vc akIlh bir Lilavati'si vardl, ama nedense onu kitaplan dl~mda btrc1k- ml~tlr. 53

i~lemlerini sfirdiirdUler. Gene de toplumsal koker.leri itibariyle burokratik yonetim sistemiyle yakmdan bag- hydl ve egemen yonetim gorevlilerinin da ba~kalarml <;ozmeye ikna etmek zorunda olduklarl so- runlar ic;in hazlrlanml§ bir yaplttI. Topraklarm olt;,:Om ve saylml, silolarm boyutlan, ark kana1 yaplml, v('r- gilendirme, miibadele oranlarl - bunlar her~eyden onem- Ii goriilen pratik sarunlardl. Bu durumda <<matematik ugruna» bir matematikten soz edilemez. Bu demek degildir ki Cinli saymanlar hakikat (truth) in pe~inde degi11erdi, ama ilgilenilen hakikat YunanlIlarm aradl- ~ soyut, ve hakikat de degildi. Ezici c;ogunlugu okur yazar olmayan halk kitleleri bu sure- cin dl~mdaydl ve yonetimin lsmarladlgl, cogalttIgl ve yonetim mekanizrnasmm cklem noktalarma daglttIgl yazma kitaplara ula~a olanagmdan yoksun bulunuyor- du, Zanaatkarlar biitiin yetenek becerilerine kar- ~m kitabi egitime sahip bilgelerden onlan aylran gorUn- mez bir duvarm otesinde kalml~lard1. Tek istisna, +11. yUZYllda mimar ya Hao·nun belki bir katibe dikte ettirdigi Mu Ching (Ag'aci~lerl Elkitabl) den yarar- lanan Shen Kua'dlr. Ama daha bir kac; yiiZYII once ba~­ ka zanaatkarlar, Taocularm ve Budistlerin aZlmsanama- yacak etkisi altmda bu duruma son veren kararh adlm atarak baskl teknigini bu]mu~lardL HiC; ku~ku yak ki bu olay matematiginin ikinci bfiyiik ahhmml bes- lemi~tir. Nitekim Sung doneminde kendileri avamdan ya da alt duzeydeki yonetim gorevlUerinden olan, ger- bilgili bir grup matcmatik<;i geleneksel biirokra- tik u~ra~llarm slmrlarmdan daha gen(? alanlarda ara~­ brmalarml silrdiirmege ba~ladllar. Du§iin..c::el merak bu durumda fazlaslyla doyurulabilecekU. Ama bu yl1kseli~ 54

uzun surmedi. Tsu Chhung - Chih'nln Chui Shu (5) ba§- hkh kitabmm son bir kae; kopyasl yardumyla giizelyazl sanatmda (calligraphy) kendilerini ilerletmeye e;alu~an Konfii~yUs dil§Uncesine bagh akademisyenler Ming sil- lalesinin milliyet~i reaksiyonundan yararlanarak gil{: noktalarnll ellerinc gce;irdiler (6) ve matematik praUgi yeniden ta~adaki htiktimet konaklarmm (yamen) arka odalarma dondti. Cizvitler sahneye <;lktlklarmda Cin'in matematik alanmdaki ge~mi§ zaferlerinden onlara sOz edebilecek bir ki§i bile yoktu ortahkta. AVRUPA'DA MODERN DOCiA BiUMi YoNTEMiNtN KoKENLERt 6yleyse Ronesans Avrupasmda matematikselle~iril­ mi{) bir doga biliminin ortaya ClkmaSln1 ne saglaml~br? Neden Qin'de bOyle bir fjey olmadl? Cagda{) bilimin ne- den bir uygarlIkla geli~Ugini aClklamak zaten yeterince zor iken onun neden bir ba~kasmda geli{)medigini cevap- larnak daha da zorla!:nyor. Gene de bir yoklug-un inee- lenmesi bir b~ka §eyin varhgma gtit;lii bir l~lk tutabilir. Aslmda matematigin bilimle bu iiretken birle§imi bir problem olaraK, ~agda§ bilimin nic;in salt Avrupa'da gelil;ltigi yolundaki daha geni~ problemin bir ba§ka l;le- kilde ifade edili~idir. (5) The Art Threading, (Dokuma [Dii!;iinme? C,N.1 S:mab); + 5. yuzylla ait, uzun zamandlr kaYlp bir matematik kita- bI olup, ortaca~m <;in matematikc;:ilerlnce buyiik oUi~me sahip bir yaplt olarak bilinmi:;,;tir. lcerigi hakkmda gtivcnl- lIr bilgiye sahip degiliz. (6) Onemli bir llokta : giriSkenligi Oldtiren Pa Ku adh yaZtll smav sistemi ilk kez + 1487 de ba$latIlml$ilr. 55

Pledge, doga biliminin matematikselle9tirilmesinin bft§l1ca kahramam olarak di1~UnUlmesi gereken Ga1ileo'~ yu (1564-1642) Leonardo da Vi.nci'nin (1452-1519) kar~a­ sma koyarken dogru bir noktaya parmak basmaktadlr, Qna gore, Leonardo'nun doga hakkmdaki derin sezgileri ve deney yapmadaki buyilk ustallgma kar§m, matematik bilgisinin yoklug-u nedeniyle cabalarull yeni ge1i~meler izlememi~tir. :)imdi, Leonardo c;ogu ki§inin sand'gl gibi tek bal?ma bir deha degHdi, Zilsel, Gine ve diger bilim adamlarmm g6sterdigi Hzere, + 15 ve +16. yiizYlllarda uzun bir dizi pratik uzman ic;inde en nnde geleniydi. Bu kil?i1eri sayarsak, Brunelleschi (1377-1446) gibi sanat«;l - muhendis ve mimarlar, Ce11ini (1500-1571) gibi sanat<;l - metal1urjistler, Tartaglia (1500-1557) gibi top imala.tCI- larl, Ambroise Pare (1510-1590) gibi cerrahlar, Agricola (1490-1555) sayesinde sesleri duyulan macienciler, Gali. leo'nun + 1638'de Discorsi'yi kaleme aldlgl yer olan Ve- nedik Arsenalindeki tersane sahiplcri, Biringuccio (olii.- mu 1538) nun temsil ettigi barut ImalatCllari ve diger kimyacl teknologlar, yazdlgl Newe Attractive'sf (+ 1581) William Gilbert'in mlknahs uzerine call~malarml epey esinlendiren Robert Norman (tamm~a + 1590) gibi alet yaplmCllarl. Biitiin bu insanlar kendilerini doga olaylarl- mn incelenmesine vermi:;;lerdi ve bir ~ogu matematik for- miiJ1erinin sihirIi degnegini hazlf bekleyen deney verne- rini ~oktan uretmi~ bulunuyorlardL Kabaca kar§'lla§'b- rrrsak, bu tarihsel kit7iUklerin CinB benzerlerinden de soz etmemiz miimkUndur (7): 4- 1637'de tamnan ve Thien Kung Khai Wu (Doga Eserlerinden Yararlanma) (7) Bu «;ok onemli bir nokta; «;iinkii cok hakh olarak Cin'in bir GaWeo, bir Vesalius ya da bir Descartes ~lkarmadlgmda!l s5z ac,:anlar, <;in'in Agricola, Vesner ve Tartaglia'ya .;01;. benzer Wrden ki,?iIer iirettigini genelIikle unu tmaktadlrla:-.

nun yazan olan Sung Ying - Hsing bir Cinli Agricola'- dlr; ya da + 1110'da olen ve Ying Tsai Fa Shih (Mimar- hk Teknigi 'Ozerine Deneme) yazarl olan Li Lhieh gibi mimar, eczacllar prensi diye tanman Pen Tshao Kang Mu (Biiyiik EczacIllk AnsikIopedisi) yazarl Li Shih - Chen + 1522 + , Hua Ching'i (Bahcecilik EI- kitabI) yazan (+ 1688) bahcecilik uzmam Chhen Hao- yapIIDcIsl ve Huo Lung Ching (Silahlar Elkita- bI) yazarl Chiao Yu (+ 1412 civarI) akla ilk gelen adlar- dan. Hangi alan se<;i1irse se(:i1sin parale11ikler bulunay cakhr; ornegin zamanolciim horology miihendisliginde yiiZYllhk bir farkla bir de Dondi'yi (+ 1318+ 1389) bit Su [+1020 - 1101, Hsin Hsian Fa Yao (Yeni Bir Astronomik Sanat Tasarlml, + 1090] yazarl) kar~jllaya­ Cin'den farkh olarak, Avrupa'da bu tOr <;al1~maJar a~ama';mm yeterli olmadlgl belli bir etki de i:;;lemekteydL Bir~eyler, silreci bu dilzeyin otesine ite.'ck, pratik, gorgiil hatta saYlsal oIarak ifade ednmi~ clan bilgiyi, soyut matematik formiUasyonlarla bulu~turdu. Oykii klsmen Avrupa'da soylularm teknik adamlar- la i1i~ki kurmasma saygmlIk kazandlran toplumsal de- gi!?melerle ilgilidir. Gabriel + 1593'de yazdlgl gibi: «Bir matematiksel makinist DIan Humphrey Cole'u, bir tersane i~~isi olan Matthew BakE'r'j, mimar John denizci ve hanta uzmam Robert Norman'I, top dokiimciisii William Bo- urne'u, kimyacl John Hester'i ya da benzeri klVrak zekah ve hilnerli bir pratisyeni (empi- rique) hahrlayan ki§i, okul ve kitap yflzii gormemekle birlikte becerikli ve akh ba~m­ da bu ~ah~kan sanatkar ve pratisyenleri hor gormek yerine gurur duyacaktm> (8) E.G.R. Taylor, Today Geography, -1583 (London, 1930) 57

William Gilbert'in + 160O'da mlknabs Uzerine ka- Ierne aldlg:r denerne, akademik gormU~ bilgi- nin kendi eHyle yiiriittiigii laboratuvar deneylerine da- yah basl1ml~ ilk kitaptIr. Gene de, ne matematik for- miillerinden yararlamlml~ ne Doga yasalarmm liyle konu~ulmu§tur. <;agda§l olan Francis Bacon da, insanlIk tarihinde cagdas bilimsel arashrmanm uygar- geli:.;;mesinde oynadlgl rolun biUncine tu- miiyle varan ilk yazar olmakla birlikte, matematigin klsa zamanda bu surec icinde oynayacagl buyuk raIn iyi farkedebnmi~ degildir. Bu rolU oynayacak olan Orta{:aglar matematigi de- ku§kusuz. - Kartezyen bilimin koken- leri iizerine yazdlgl 0 parlak yazlsmda Koyre'nin gaster- digi gibi, once matematigin kendisi danii§tiirUlmek, ma- tematiksel ogeler fizikle yakmla:;;tmlarak devinime (mo- tion) tab! kllmmak, ve «varl1k» (being) lar! i{:inde degil «olu~» (becoming)larl, ya da akl~ (flux)larl i~inde gorUl- mek zorundaydL Bu hareketin buyuk kazamml kal- kUlilsUn bulunmasldlr. Avrupa matematiginin + 1550'de Hint ve <;in bulu§larmlll miras{:lsl olan Arap matemati- ginden oldugunu soylemek zordu. Ama duru- mu tUmiiyle yeni bir dizi {:arplCI bulu~ izledi - tatmin- kar bir cebirsel notasyon sisteminin sonunda Vieta (1580) ve Recorde (1557) tarafmdan Stevin tara- fmdan (1580) ondalar hanesinin aneminin to.mUyle an- l~lmasl, Napier'nin logaritmayt (1614) ve Gunter'in cetvelini bulmalarl, Descartes tarafmdan ~ozo.mleyici (analitik) koordinatlar geometrisinin geli~· tirHmesi (1637); ilk toplama makinesi (Pascal, 1642), m{:tlk saYllar kalkUlUsiino.n Newton (1665) Leib- nitz ('1684) tarafmdan giindeme getirili~ gibi. Bu geU~­ menin ie dinamigini henuz hi~ kimse yeterince anlaml§ 58

degildir. Cogu kez sOylenen fjey, daha once cebir ve geo- metrinin baglmslz gelifjtikleri, ilkinin Hintliler ve Cin~ liler, ikincisinin ise Yunanhlar ve onlarm mirasml dev- ralanlarca geli~tiriIdikleri; ~imdi ise ikisinin birle~tiri1- mesi yoluyla, dlger bir deyi§le cebirsel yontemlerin geo- metri alanma uygulanmasl sonucunda miispet (exlct) bilimlerin evriminde en biiyiik adlmm atllmlS oldugu- duro Bununla birlikte, unutmamak gerekir ki, bu geo- metri yalmzca oylesine geometri denilip gecilecek bir ~ey o!maYlp, Yunanhlarm mantIksal tilmdengelime da- yanan geometrisidir. Cinliler ise geometri problemleri- ni cebirsel yonden kavramaya call~ml~lardlr ve bu da ilkiyle aym ~ey degildir. GALiLEe! YoNTEM VE D'ONYA GOR~'O GaUJe'nin kendi ~ah~malarmda nerdeyse ideal biC;i- miyle goriinen ve cagda~ bilim ve teknolojideki biitnn yeniliklerin yolunu acml!; olan deneysel '7 matematiksel yOntemin dogu~;u biUm tarihinin kar~lla~hgl en onemli ve karma~lk sorunlardan biridir. Bu sorunu H1Ylklyla go~sleyemeyecegimizin biJincindeyiz, ama burada klsa bir c;oziimlemeye giri~memiz yararSlz olmayacakhr; cUn- kil ancak boylece Ronesans doneminde matematik ve bi- Umin tam olarak nasl1 biraraya geldigi, daha once or- tal;ag Avrupa'smda, Cin'de oldugu gibi, bunlarm birbir- lerinden ne kadar uzak kaldlklarl hakkmda bir fikir edinebiliriz. (9) Galiled yontemi c;oztlmlersek ~ a~ama- (9) A~aglda deglnilecek klaslk yamnda, arhk Dingl!: ve Lilley'in klsa ama degerli calu;malarllldan da yararlam- labilir. Cinli dti~i.ini.irlerden Lin Chi - Kai bu alam ara~tl1'- Kendisi Abel Rey'in ogrcncisi c;:ogu kez eif: den paralel ornekler ve problemleri dii1?iinmu$se de bunJa;:' (yazlk kD tezinde yer almamaktadlr. 59

lardan olu9tugunu goriiriiz : (a) Tarb§llla konusu olan fenomenler arasmdan saYlsal olarak ifade edilebilir cephelerin sec;imi. (b) Gozlemlenen niceIikler arasmda matematiksel bir ili§ki (ya da benzerini) i~eren bir denence- nin (hypothesis) kUTulmasl. (c) Eldeki denenceden pratik olarak smanabilir belirli sonuc;larm tiimdengelim yoluyla ttireti- mi. (d) G5z1em; arkasmdan, ko~unarda degi~tirme; ar- kasmdan yeniden g6z1em - yani deney yapma; deney, mumkiin oldugu 61c;ude, saYlsal bUyiik- liiklerin olc;umune dayanmahdlr, (e) (b) a§amasmda kurulan denencenin kabulii ya da reddi. Bu durumda, kabul edilen denence yeni denencelerin bne silriilmesi ve smanmaSl ic;in bir ba~langlC; noktasl olmaktadlr. (10) «Yeni ya da deneysel felsefe»yi nitelendiren :;:eYln 01- gulardaki o1t;iilebilir ogelerin ara§tmlmaSl ve matema- tiksel yontemlerin bu saYlsaI dilzenliliklere uyguIanma- SI oldngu, c;oktanberi benimsenmi~ bir gorflStiir. Bura- da bir nicelikler diinyasl nitelikler diinyasmm yerine gec;mektedir. Ama soyutlama y6nunde ilerleyis bundan da 5teye gitmektedir, c;iinkU devinim (motion) artlk 50- mutta devinen cisimlerden baglmslz olarak dii~linmmek­ tedir. (11) Boylece bir cismin devinimini me de onnn (10) Burada yavai;\\ yavas ve artan bir giivenle, bilimsel «yord::!· rna}} (prediction) 6gesinin de sahneye ClktIgl goriiliir, (11) Galile de gozlemlenrnemi::; ve gozlemlenemeyecek ,>eyler~ ait kavramlan kullanmaktan kacmmarnl1;br : tiimliy~~ sUrtUnmesiz bir dilzlem ya da sonsuz uzay boslugunda bir e!smln devinlmI gibi, 60

diger ozellik ya da nitelikleriyle birliktedti~iinmek ve onlardan tUretmek gerekmiyordu. Bu, bakl~ af;lsmda k5k- ten bir degi~me demekti, cunkti Kozmos'un 'tekbicimle~­ tirili~i' (unlformization) bir anlamda onun artlk ya~a­ mamaSl ve yokolu~u da demekti. Uzaym (mekan) geo- metrikle:;;tirilmesi, homojen, soyut ve boyutsal alan ak- lid uzaymm, Galile - oncesi fi:dk ve astronomidek: so- mut ve farklIla§ml~ yer - uzamml (place - continuum) ikamesi Uc oteden beri bcnimsenmi§> olan nl'Jrfo- lojik bir Kozmos ortadan kaldlrllnll~ oluyordu. (12) Ger- cekte dtinya artlk sonlu ve hiyerar~ik diizene sahip. ni- telik<;e ve ontolojik a<;ldan farkhla~ml§ bir biltiln ola- rak gori.i1meyecek; a<;lk, slmrlarl belirsiz hatta SO.lSUZ- da oIan, biittinliigilnu basit temel yas.a1arm ozde~l;gine geneJgccer uygulanabHirliginc bor<;:Iu bir evren ola- rak ele almacakh. ornegin, yer<;:ekimi kavraml bir kez yer<;ekimi. yasasmm soztinil ge<;iremeyece- gi hi<; bir ko§e kalmlyordu evrende. A<;lktIr ki, cisimlerin biinyesinde onlan belirli ko- numlara dogru 'ozegiUmler' fikri- ninreddi maddi nesnelere atfedilen organik birligin genelde YlkllI~ll1m yalmzca cephesidir. Dingle'm (12) [Eu Slralarda] Zaman da bir siireI<liIlk, farkllla~maml:)IIt{ ve homojenl kazandl dogulu batJh orta~ag dii~iinu,· sinin ayn ve kesikIi zamanlan kar~lsmda (bkz. bi:zim sse c. II, s. 288). Bu durum Cin tarihiyle ugra~anlaflmlz ara· smdaki giincel tartll;;malarda da yankllanmaktadlf. Val~ der Spl'enkel'in belirttigj gibi, hepsi olmasa da cogu Ci Ii yazarlar digerlerindcn kOPllk siiIale donemlerinin ve saltanat devirlerinin l;:ronolojileri uzerinde c;:al1~maktayd I' Iar; bunlar oIaylarm kanladll!l yckrli~eriylc baglanL· SIZ zaman birimleriydilcr. Cagda.) tarihGllikteki zaman - uzamml (siireklilik: continuum) ise cagda~ bilimin dun· ya uzantlsldlr. 61 .

gibi, tutulur bicim, renk devi- nim ozelliklerine dayanan boylesine apaClk bir birligi toptan reddetmek gibi devrimci bir adlm atan ve agac bir kiire ile bilinmeyen toze (substance) sahip bir geze- gen arasmda 0 kiirenin devinimi repgi arasm.;. da olandan cok daha fazla ortak 6zellikler bulundugunu savunan kafa yaplsmm, yiiZYlllardIr gecirilen ~~mlIk ve dii~klrlkllklarmm gelWirdigi biiyiik bir orijinaliteye sahip oImasI Gercekten de or~ tacag Avrupahlarmm bir (H~i.ide <;inlilerle payla§tIkJarl organik diinya g6rii~iinii kokiinden Ylkh ve onun yerine 6ziinde mekanistik, yani raslanh sonuen biraraya top- lanml~ parcalara dayall btr diinya yerle;;;tirdi. Geieneksel diinya g6rii~ilyle yogrulmu§l zihinlerin bu olay kar~Ismda icine dii~tiikleri zihin karI~Ikl1g1 ve yi- tirme duygusu John Donne'm ~u dizelerinde dile getiri- lir. (13) «Anatomie of the World», First Anniversary, II, 205 - 14. [John Donne'In uzun bir $iiri olan «An Anatomie of th~ World» un First Anniversary» bas;hkll Immmdan dizcler metindekinden daha ,5ekliylc a~a~ld\",_ l)unulmu~tur.J (C.N.) : And new Philosophy calls all in doubt, The Element of Fire is quite !Jut out; The Sun and th wit Can well him wllere And freely men confesse that this world's spent, When in the Planets, and the Firmament They seeke so many new; then see that this crumbled againc Atomies 'Tis all in peeccs, all cohaercnce gone; All just supply, and all Relation: Prince, Subject, Father, Sonne, are things forgot, For every man alone thinlcs he hath got To be a and then can None of kinde, of he is, but 62

bakmca yeni Felsefe her§eye §upheyle, sondiiriildii Ate§ Unsuru (*) tiimiiyle; yitirdik Gune~i yeri ve soyleyemez arbk ki~lyc, zekaSI hic;kimsenin. nerde buluruz ve itira!' ediyor insanlar rahatc;a diipediiz harcandlgml bu arzm, Ylldlzlar gokkubbede onca yenisini ararken ... her~ey darmadagm, yokoldu biitiin ahenk; kalan perakende ve yalmzca Miinasebet.. (**) Ama kaderin cilvesine bakm Newton'un Oldiigii su'alarda (1727), sonunda bu mekanikc;i gorii~iin yerini alacak ya da onu diizeltecek yeni bir organik diinya go- rii9Unun tohumlarl Leibnitz (14) tarafmdan atIlIyordu. Belki de bu fikirlerin bir klsml Cin'den kaynaklamyor- du, ama bu argiimam burada ac;mamlza olanak yak (15). Kurulan denencenin matematiksel oimaSI (yukar- da (b) a~masl) biiyiik onem ta~lyordu. Matematik, 0 za- manlarda varolan mantIksal dii~Unce bi<;:imleri arasm- da en fazla ve en aC;lk ic; dokuya sahip olamydl. KU§ku- - - ------~...... '*) Eski ogrcUdc evreni olu~turan dort temel ogedcn bi· ri (C·N.) (**) Ozanca bir ceviri yaptlglmlz iddiasmda de~iliz; 0['· In.anhca sozciiklere aelrhk verilmesinin nedeni de dizelerin ruhuna uygun goriindii\\'i;ti i!;!indir (C.N.) (14) Bu noktaYI benimseyen Koyre, alan kavramllllll catlsl '...1- tmda t:;all~an yHZYIl bilimsel dU~iincesinin eVrlmllll, oziinde Newton sistemine kar~l bir geli~me olarak nitele- mektedir. (15) Bkz. bizirn sse, II, Kesim 3f, 16f, HIe. 63

suz, deney manhgmm mutlak olarak matematik tfade- lere hagh olmasmm gerekmedigi, WIlliam Harve ve ,T.B. van Helmont'dan Claude Bernard'a degin fizyoloji bili- minde ve kimyada a<;lga <;lkml~L Ama bu bir model olu~turdu diger dal1ar i<;in. Denencelerin matematiksel ifade edilmesinin kokenlcri uzerine epey tartI~ma yapll- ml~ olup, bu tarihsel sorun hala <;oziime kavu~turulama~ ml~hr. 1yi bilinen bir kitabmda Burtt, ve ayrlca Koyre Pisagor ile Platongil etkiIerin siirmeslni vurgularlar; bu durum evreni bir matematiksel tasanm olarak du~ilnen ve Ficino ile Novara gibi ki~ilerce savunulan gorii§le or~ neklenir. AyrIca matematigin astronomi bilimi i<;in ta- l?ldlgl buylik oneme ve belki de Archimedes gibi Yunan yazarlarmm yeniden ke~fedilmesinin yarattIgl belli bir uyarlya deginmek gerekir. GaUle'nin kendisi de aClk<;a ~unu sayler: her an gazumuzun a yllce kitapta yazll1dlr. Bununla evreni kastediyo-' rum; ama 6nce onun dilini ogrenmeden ne tur simgelerle yazlldlglm bilmeden anu anla- yamaylZ. kitap mate~atigin diliyle yazll- ml~hr, simgeleri ise uc;genIer, c;emberler ve diger geometrik bi<;imlerdir; bunlarm yardlml olmakslzm bu dilin tek bir sozcn~i.inn an- layamaz, karanhk bir dehlizde b05a dola~ml~ oluruz. (16) Bununla birlikte E.W. Strong yukanda soziinii etti- g;imiz, pratik i~indeki teknisyenlerin ve zanaatkArlarm Ga1ile'den once ve onun ya~adlgl Ylllarda matematigi yogun bi<;imde kullandlklarlm inandmcl bir ~eki1de gostermi~ bulunmaktadlr. Bunlarm bazl1arl, ornegin Ni- (16) Opere (Yapltlar), C. IV, s. 171. 64

colo .TartagUa veSimon. 'Stevin, . za,znan1armm en lyi matematik«;;ileri arasmdaydllar. :ki~il~rin topculuk, gemi yaplml ve. hidrolik miihendisligi ve yaplm tekno- lojisiyle olan Hgilerl,onlan her noktada, saYlsal' ma- tematik~l bilgiyi l\\ar§11il~tIklarl problem1er~uygulama- davet ediYordu. Gali1e'ye 6zgil yarabclh}t:, bu neden- Ie, en iyi bi<;imde zanaat uygulamainyla' teorfk bilginin serne:?;l olarak betimlenebUir. R6nesans d6neminin bil- yiik zanaatkarlarmm g6ziinde:Galile'llin,' yulmrlda (-::) goriildtigu gibi, devinimin belirU basit neklerini digerlerinden aYlrmasl ve (d) de gpriilen saYl- btiyiikltikleri 6lcmesi olduk«;;a dogaldL Gercekte Whi- tehead'm belirttigi gibi, i§levsel1ik(fuD.ctiori~litY)·' fjkri dogmu!? bulunuyordu. Ki§inin g6rmesi gere~~n tek bir 6zg11l ko~ulda ~lkan ne kadar degi~menili yarahlan etkide he kadar oynamayla (variation) kar§llandlglyd1. «Biliin adamlarmm DogaYl g6z1emeye kalkl$malari J'Cin gereken dfi~giicilniin temelini matemat1ksaglaml~t:l.iG'a­ Ii1e, Descartes, Huygens,' hepsi de fortnfirl iIr:etmekle! m~­ guldUler.»' Herkes dog-al fenomenler arasmdaki ilJ~kil~i gosteren egriler '(;izmeye ve ana ·uygun e~itIikler,arama­ ya ' ba~lanll~b. SORUNUN GoRGiJL (AMPiRnt) YANI ,.\"1'\" ! I.~ [ 6yleysc teknik adamlar ve zanaatkarlarm ~Cgudii.sel deneyleri GaliIe yonteminin ruhu olan ~esin -denencele- rin hilinCli haZ1rlanml~ deneyle sm::mmasmdan hangi yoqde.ayrllmaktaydl? Sorunun onemi bUyiik, c;.unkU yuk- 'sek '. zanaatkar]ar (onlarl boyle adlandlrabiliriz belki) arasmda Avrupalllar kadar c;ok saYlda CinU de vardlr. Bu yontemi yukarrda yapIldlg1 tarzda yeniden . ~ , .. 'lt1rSakJ~oylebir~ey elde ederiz: .. ,' .65

Tartl~ma konusu fenomenler il;inde ozgill cephe~ lerin secimi. (b) Gozlem, ko~unarda degi§ikligin onn izlemesi, arkasmdan yeniden gozlem M klsacaSl, mumkun oldugu olc;ilde saYlsal bilyilklilkleri olc;meye d6~ nilk deney. (c) tlkel Ulrden (yani Aristocu 6geleri, simyaclla- rm Tria Prima'sml, ya. da Yin ~ Yang ve Be~­ age teorilerini il;eren) bil' denencenin kurulu- I?U. (d) 0 slrada gecerakce hipoteUk kaygllardan <;ok fazla etkilenmeksizin surdurii1cn gozlem ve ve- ney. Belirli bir rasyonelden yoksun bulunmasl teknik be~ cerilerin bil' ku~aktan 6tekine ki~isel yollarla ogretiIme- slni zorunlu kllmakla birlikte, bu t11r gorg11l yollarla pratik bUgi alanmda bUyiik birikimlcr saglanmasl mUm- kOn oluyordu. Zaman ve yer farklarl g6zonOnde tutul~ du~unda, bOyilk ba~arl1ar aC1smdan (:in ve Avrupa'dan pirini se<;memizi gerektirecek 6nemli farkl1hldar yoktu: ; hie; bir batIlI, Shang ve Chou d6nemi metallurjistlerinin deneyim duzeyini a!?amadlgl gibi Thang ve Sung dane- mi cinicilerinin (seramikciler) duzeyine de ula§amaml§- tIl'. Gilbert'in mlknatIs uzerine yetkin cah~asl ise Es- ki Dilnya'nm 6te ucunda yer almlt>tIr. Bn ttir teknolojik operasyonlann saYlsall1klara ba1?vurmakslzm ger~ekle$­ tirildigi de s6ylenemez; ~Unki cinicilerin urettikleri sera- miklerin smnm, saglamhk ve renginin 6yle olabilmesi lSI kontrolunun bir ~ekilde ayarlanmasma bagh oldugu gibi, kutsal mekanlarm saptanmasl icin cografl ozelUk- 66

lere ba~vuran falcllar (geomancers) azimut (*) derece~ lerine dikkat etmemi~ olsalardl mlknatis sapmaSl (**) denen §ey de ke§fedilemezdi. Ama, Leonardo'nun gorece teorik geriliginden de go- rUlebilecegi esas smlrhlIk denence kurulmasmday- dl. Cisimlerin gaz haline ili§kin baZl kendi ba§arl ve bu- lu~larml beUmleyen Duhem, hava ve ate§:. duman ve buhar iizerjne fikirlerinin ortaca~ fizigiyle yiiklii olma- SI nedeniyle, yaphklarl ve onerdiklerinin nerdeyse a~lk­ lanamaz oldugu du§ilncesindedlr . Bir nemol~er araCI- nm, bir helikopterin ya da merkezkal; tulumbamn tasla- gl iizerinde <;al1~lrken lslak bir <:aput par~asmdakl nemin ate§ yonunde hareket etmek gibi bir ozegilime sahip bu~ lundu~unu, ate§in hafif §eyleri kendisiyle birlikte yuka- ta§lmak gibi yarl tinsel bir gilce sahip olmasmdan dolaYl nemli <;aputtaki daha az maddi olan §cylerin, go- gun ate§ten olu~an 0 en list katmanma yUkselen saf un- surla birlikte hareket ettiklerini aC;lklamaya ugra§lyor- duo Bu noktaYl daha fazla orneklememize gerek yoktur, ama onemli olan §1l ki, bu ornek yeterli bir bilimsel teo- ri olmakslzm da gozalIcl teknik ba~anlar elde edilebilece- ~ini anlamamlza yardlmcl olmaktadlr. Boylece Cin'deki ortama l~lk tutarak, ozgiin Cin bilim ve teknolojisinin u]a~hgl, Gali1egil olmayan ama Vinci'de goriilen duzeyi tammlamaktadlr. Gene de Avrupa'da nelerin oldu~nu bUtiin boyutlarlyla a{!Iklamak gu{!1figii hala kar~lmlzda. *) Azimut: G6k kUrenin herhanfii bir noktas1 ile gliney yonil arasmdaki a(:l (C.N.). (*\") M1knatIs sapmas1 (magnetic declination): Kuzey kurbu noktas1 pusulamn gi:isterdigi kuzey noklas1 araslndaki aG1 fark1 (C.N.). 67

SORUNUN KURGUSAL (SPEKOLATiF) VANI Tarihciler uzun suredir' +12. yuzyll ortalannm Av- ,rupa dii§uncesi tarihinde bir donemec oldugu konusun- .da hemfikirler. islam di1nyaslyla kurulan yelii ili~kUe­ rin (17) uyal~l.Slyla olsun olmasm, +12 ve + 13. yiizyll- larda insanmerkezci (anthropocentric) simgesellikten ko- parak nesnel Dogaya kar§l gercek bir ilgiye donu~en ge- ni§ bir fikir hareketinin varlIgl goze carpar~ Buyenilik ,Gotiltta:joyrnacllIgmm artan natiiralizminden, dinbiHm, dua ayini ve Uyatroda yiiksclen yeni reaIizme degin her du~iince ve sanat alanmda. izlenebilmektedir. Cagda~ bi- limin k5klerini belirlerken bu natiiralistik aklml gozden ka~:IrmamlZ miimkiin degildir. Ga1ile'den once onun yontemi diye biIinen ~eyle klS- men tam~lk olanlar yalmzca yiiksek zanaatkarlar grubu degildL Avrupa Skolastik felsefesi icinde, Aristo'dan ba~layara.k Leonardo yoluyla Galile'ye .uzanan deneye ,donuk bir e~ilimin varoldugu uzun suredir one sfirillen bit gorulitiir. Aristo olgular hakkmdaki bilgiyi, olgulann ortaya clkl~ nedenleri hakkmdaki bilgiden aYlrml§ (18), ama bunlarm dcney yoluy1a nasll ara~hrIIacagl kOntl- sunda sarih hic; bir aC;lklama getirmemi~i. + 13. yuzYll .bas.lar, lllda Oxford'daki felsefeciler dogaI fenomenlerin daha iyi anla~>Ilmasl olanaklarma ilgi duymaya ba~]a- m191ar, bu a';ldan da denencelerin kurulu~u ve smanma bicimleri iizerinde epey yormu~1ardl. Bu fikirlcr daha sonralarl, tbn Rn~dcii1iigiin (Averroism) gUGlii 01- (17) Burada her n2.s11sa, ba,;lIca c;aI1~nJasJm 11~2 de amam- lamls Bath'h Adelard gibi onemIi GevirmenJerle tam biT e~zamanlIllk sozkonusudur. (18) I'ostl!rior Analytics. 13, 78a 22,

dugu ve hukuk ya da dinbilimine degil de, tIb alanma haZlrhk olarak mantIk okutulan Padua'daki iiniversi- teyle ozdel?le~tirndi. Orada, +14. He +16. yiizYlllar ara- smda siirdiiriilen tartl~malar, sonunda Galile'nin. pra- tigine son derece benzemekle 0 onemli marema- tikselle~tirme ogesinden henuz yoksun bir metodolojik teorinin ortaya Clkmasma yaraml~h. Padua'da regressus olarak adlandmlan .bu .teori, par~alarma aynldl~mna ~oyle bir goriintim sunar : Tartl§llan ayrmtIh fenomenler arasmdan, hep- sine ortak goriinen 6zelliklerin se~ilmesi (analy- resolutio); Doga'mn tekbicimliEgine . (pniformity) ve secilen 6rneklemlerin temsil-: ediciligine inan~ nedeniyle burada bii- tU.n bir saYlmlamaya (enumeration) gerek dti-: yuImamaktadlr. .. Bu oze11iklerin esas icerikieri iizerine akll yiirii- . terek ozgiil bir iIkenin tiimevanmla ~lkarl1ma- 51 (aym zamanda resolutio). ,\"(c) Btl hipotetik ilkenin ayrmhh sonU~larlillp. tfimdengelim yoluyla Clkarlml (dil~iincede synt- hesis, compositio). .. (d) . S.e<;i1mi9 olan ve de benzer nitelikteJenolDenle~ gozIemlenmesi ve boyIece yolu,yia dogrulama (verificatio) ya da yanII~lama (fah ..sificatio); ender b u s i i r e c l n ..dQzen~ .. Jenmi~ deneyle gercekle~tiri1mesi. . (e) Yukarda (b) maddesinde olu~turulmu~ hipote- ·tik ilkenin kabuJU ya da red-dL 19) Bunlar, Yunanll geometriciler ve Galen tarafmdan kul lamIan en eski terlmlerdendir. 69

AVRUPALISKOLASTiKLER Gordiik ki, zanaatkarlarm uygulamalarl Gali- Ie yonteminin ikinci ya da deneysel klsmma cok yakla· {luken, skolastiklerin teorile§tirme cabalarl bu yOn temin birinci ya da kurgusal klsmlm oncelemekteydl. Ama bu insanlarm, denencelerin nihai smanmasmm gor- gtil olgularla gosterdigi uyumda yatbgmm ne olc'O.de bilincinde olduklarl ku~ku gotliriir; ayrlCa smanande- nenceye temel olu§turan fenomenler dl:;mda, yukarLda (d) a§amasmda belirtilen yeni fenomenlerin oneminin her zaman farkmda oIu!, olmadlklarl aClk degildir. Dahasl, bu· ki~iler denence kurarken gec;er olan iIkel uslubun iisttine cok C;lkml§lardlr. Bu doga felse- fesinin ba§hca temsilcisi olarak Lincoln'Iil Robert Gros- (+ 1168 1-1253) secilmi~ olmakla birUkte, tume- varlm ile tilmdengel1mden olu§an bu ikili stirec; Galen Yunan geometricileri kadar geriye gider ve belkl de ansiklopedist Abi'l YusUf Ya'ki'lb ibn-Ishak aI-Kindt (01. +873) C') tIb alamnda yorumlarIyla tanmnl1~ 'Ali ibn Rldvan (+998 - +1061) gibi Arap kaynaklarl yoluyla Grosseteste'ye ula§ml~tIr. Hernekadar Grosseteste de- nencelerin dogruJanmaSl ya da (,!iiriiUllmesi icln yalmz- ca ek deneyimin (experience) yetmeyecegine, bunun ic;in orgiitlenmj~ deney (experimentation) yapllmasl geregine inamyorsa da, kendisinin bir deneyci oldugu da bugtlne dek one siirlilmil~ degl1dir. Buna kar:;ahk, onun 13. vilz- YIlda, aralarmda ingiliz Roger Bacon (1214-1292). fizik alamnda Bradwardine (1290-1349) , manyetik alan c;ah~malarlyla tamnan FranSlz Petrus Peregrinus (1260-1270 slralarmda ortaya ~lkml~tlr), optik alamnda, (*) Kind! hakkmda d.aha aynntIh bilgi lcin bkz. tslli.m Ansiklopcilisi. VI, ss. 813·815 (C.N.) 70

Polonyal1 Witelo (1230-1280 Slralarl) ve gokku~a~l Oze- rine teorisiyle (20) hayranhk uyandlran Alman, Frei~ burg'lu Theodoric (al. 1311) gibi adlarm bulundugu uy- gulamacl bilim grubunu etkilemi§ oldugu mektedir. Bu insanlarm incelemelerini stlrdilrdftkleri danemde Cin'in son derece benzer bir bilim hareketine olmas! ilgin<;tir. (21) AmaH. yiizyllm 11k Ylllarl ge<;tikten sonra Galile 'nin zamamna dek suren d~nem­ de Avrupa'da gaze <;arpar bir gerileme yer alIr ve sQzel tartl~ma gelenegi yeniMn egemen konuma gecer. me degilse teorik bilim aC;lslhdan durum boyledir; c;unkii + 14. YUZYlhn ikinci klsml +15. yfrzYl1da, uygulamadakl ba§anlarlyla Galile'den anceki yUzyIhn ytlksek zanaat- kArlIgml gOlgede blrakan ve ~ogunlugu Alman olan asker! miihendisler (istihkamcllar?) ortaya (!lkml§h. Bn yeni a§amanm ba§labclSl olarak, + 1366 da yazmayaba§ladl- (20) Bu alanda Arab flzlkcllerinin onu cok kL,a bir sure Icin oncelediklerini soyleyebiliriz. Bu kl~ilerin cah~malarmll1 Latince (,'evirileri bulunmucllil;mclan bu e~zamanl1lli!ln be! ki de hepslne ortak kaynak olan Ibn al - Huytam'dan gel- dig! dii~[jniilebilir [bkz. dbnUlheysem I ibn - Haysam» maddesi, tsHim Ansiklopedisi, V/2, SS. 859 - 861] (C.N.) (21) Bu hareketin icinde yer alanlar arasmda, onde gelen m'l tematikr;i.lerden Chhin Chill - Shao (+ 1240 - + 1260) ve Yang Hui (tamm:'jl +1260 - +1275), gokbilimci Kuo Shall ~ Ching (+ 1231 - 1316), cografyacl Chu Ssu - Pen (-f' 1270 - + 1330 siraIan) He tanm ve muhendislik dallannda geni.~ ansikIopedik bilgi derleyen Wang Chen (tamm1?l + 1280 - .L 1315) vc ozelliklc dcncye dayal! bir disiplin olan ad!! tlbbm kurucusu Sung Tzhu (tamm~l +1240 - +1250) ye'\" almaktadlr. Aym sJralarda Marco Polo gibi gezginler (Pc- kin'de bulunu1;:U! 1280 slralan) buralara dek gelmeKh~ birlikte, yetcrli bilimsel birikime sahip bulunmayan bu kl~i1erin teknlkIer ya da teknik parcalarmdan fazlasml -aa· tl'ya i1etmi~ olmalarl ihtimal d1tadlf. 71

gi:8eUifOrtis ba§Ilkli¢a1t~niaslyla Konrad Kyeser (1366- 1405'deri SOnra) tanlmlamakhibirlikte daha onceden bu yondeadlITl atanlar da Vardl; bunlarm arasmda ozellik- Ie bilineni, makineler ve sava§ aletleri uzerine call~masl Freiburghi Theodoric'in olUmUnden anca:k birka«;: onYll sonra 'bitirilmi~ olan Gliido da Vigevano (1280-1345 den sonrii) Kyeser'i, esinlerini kismen de olsa a<;;lk!;a to~elUk ve'barut 'yapinlludaki (22) yeni tekniklere borelu alan bircOk ba§ka teknik adam izledi. Bunlar arasmda Fon~ tana'llGiovanni (ort.~lk. 1410-1420), gus mezhebi yan- da~larlyla (Hussites) yapllan sava~larm adl bilinmeyen Ihllhendisi (ort (:lk. 1420-1433), Memmingen'li Abraham (ort.elk. 1422) ve ba~kalarl &:1.Yllabilir. Bu durumda, Av- fupa'da Roger Bacon'dan Galile'ye uzanan silrekU bir deneyciler dizisinin varoldugu gorllhnektedir; fakat + 13:10'lardan. sonra skolastik felsefenin katkls1 sona erdi ve sonraki uCyuz Y11 boyunca ortahga egemen olan uygu- lamall teknoloji idL (23) (2,2),!' kf Qin'den Avrupa'ya dogrudan gecmi~tlr. f23} . Avrupa'dakinden gorece cok daha onemli olan + 11. YUlYll dl~mda, gee +14. ve + 15. yiizYllIar. Cin icin biiytik hi- IiniseI . ve teknolojik ba~an d5ncmleri saYllamazlar. Buna . kar~lllk 'bu ,a1anda cok degerlI adlara raslamak da hie zor ,degiIdir; hil'· boianik bahc;esi kuran ve aci! durumlaria glda olabilccek bitkiler uzcrlne degcrli bir kitap yaZUj1 . prens Chu Hsiao (ort. t;;lk. +1382 - +1425). Kuo Shou - \" Ching1nkiile benzer yeni aietler yapan gokbilimci H:.1- ) .. angfu Chung - Ho (ort. elk. +1437) yada iinlii ami:-al Cheng Ho'nun . maiyetinde bulunan Yunnan bo\\gesindel1 rnusllirnan te:ciiman. ve cografyacl Ma Huan (art. elk +HOO -, +14301 gibL

~iN'iN YENi - KONFOCyitSCitLERt :;iimdi birinin, +11. ve +12. yilZYll Yeni - Konfii~iiis­ c;Ulerinin' kendi dil~iinceleri i<;inde, doga bilgisinin kaza- mlmasl -+; yiiZYll Avrupa skolastiklerininki kadar ileri diizeyde teorilere sahip olup olmadlklarml sormaSI saYlda tumevarlmla ozgiil 1;lir ilkenin C;lkarl1mllsl (resolutio'nun ikinci klS- ml) Yeni KonfiiyyUsl;ii dUEjilncede temel ya dagirift oriintiilerin (U) ara~tmlmaSl olarak gorilnmektedir. Bi- risi Hsii Heng'a (+ 1209 - +1281) ~oy1e diyordu : Bu dunyaya ait §ey1erin oriintiilerini butU- niiyle kavradlglmlzda (sozcilk anlamlyla 'bi- tirdigimizde') her ~eyin ne\"den kendi gibi 01- , dugunun neden1eri ortaya C;lkmayacak mldlr? Ve (butiln bal5ka ~eylerle birlikte-varolma- nm) kuralma uymaktan ba~ka c;aresi var mI- dlr? 6riintU. denilince kastedHen tam da bu de~il midir? , HsiiHeng bunU, kullamlan teknik terimlerinin an- lamlariil1 cok a~lkladigml soyleyerek kabul eder. Ev- rendeki biitiin organizma ve olay1ara ozgll her tilrlii me- kansal ve zamansal iIil?kiler U'nin ber yerde hazlr ve n11.- Zlr goriin-nmlerince belirlenmektedir. «Nerede Li varsa» +ciemi~tl 1033 He + n03 arasmda ya~aml~olan cn.heng: I :-Chuann, «Ol'ada bah batIdlr, dogu ise dogu.}} YenL· KohfUcyiisciHerin, bu tumevarma yakm sureci, betim- 'oianieyen'a:naHtar Uimcelerini -260 slra1,armda yaZIlnl1~ bir metin Ta Hsiieh (Yiice ,6grenim) de bu.labi1~riz: «Bilginin geniEjlemesi 15ey1erin incelenmesinde yatmak- tadlr.» Onlar ic;in bu, nasIl bir ~ekilin (pattern) parc;a- larl naSI1 birden «yerine oturmu~}} gorunilrse, nesnele- rin(~ylerin) rnahiyct ve m~kilerinin 6ylesine birden anla~llmasl anlamma geliyordu. 73

Fenomenlerin ~oklugu it,;inde varolan ozgtil doga orilntUlerinin kavramnasma bir «m~knendirme», ya da «birlikte dokuma» (Iman), yahut «aralarmda ba~ kt1rn:tID) (kuan thung) siireciyle ula~:;Ihyordu. Burada kullamlan imge bir ipe takllml~ deUkli paraydl. Chheng karde§- lerden tekinin soyledigi gibi: «Insanlar ne zaman anla- tIlan bir ~eyi duyar ya da bir meseleyi ogrenir ve bUg!- Jeri yalmzca bu duyulan ya da ogrenilenle smlrlI kal1r- sa, bu onlann (~eyler arasmda) kar~ll1kl1 bag ktlrama- yu;;larmdandlr.» Chheng karde91erin, bir ba~ka formulas- yonu da §oyledir: orOntiileri bOtiinOyle kavramak (sozciik anla- mlyla 'bitirmek') i~in emek harcarken dilnya- mn saYlS1z fenomenlerinin oro.ntUlerini top- tan kapsayacak, miikemmel bir ara~tIrInaya giri~mek zorunda degiliz. Ne de bu Ortintftle- rin yalmzca birini biitiiniiyle kavrayarak ama- Clmlza ula§abiliriz. Gereken yalmzca c;ok sa- Ylda (fenomenl) biriktirmektir (sozciik anla- mlyla 'ustiiste YIgmak ve birlikte ba~lamak·. chi let). 0 zaman [~eki1ler] kendiIiginden gO- ri1neeektir.. Tek bir ~y ya da ku(:uk bir ~eyler grubn Ozerlne dikkati yogunla~brmamn doga bilgisine a<;11an yol olma- dIgI yolundaki Chheng karde~lerin inanel, sonraki do- nemlerde Cin bilginlerinin bilimsel yontemin hakklm vermek hususundaki ba;:;arlSlzhklan gozonilne ahndl- ~IDda olduk~a ilgim,:tir. (24) .--.----- (24) Burada elbette +16. yiizyliln ba!)larmdaki Yang .' Ming'in idealist okuludur aklImlzda olan; bkz. sse, C. II, s.510.

Birisi Chheng I - Chhuan'a sordu: Her §eyi incelemek gerekli mi, yoksa tek bir §ey ince- lenerek saYlslz miktardaki orUntftler bl1ine~ biUr mi? (1 - Chhuan yamtladl:) {{HaYIr, geT- <;ekten oyle bir durumda kapsamh kar~hklI bag-lar nasIl olabilir ki? Bir Yen Tzu (Kon- fiicyiisiin gozde ogrencisi) bile tek bir §eyi in- celeyerek her~eyin oriintiisiinii anlamaya kal- kl~mazd1. Gerekli olan, giinden giine yen! bir ~eyi ara~tIrlnakhr. Ancak uzun deneyim birikiminden sonra, (~eyler) birbirivle ba~lan­ tIll bir halde (lman thung) kendilerini gOs- tereceklerdir. ate yandan, i~ebakl~ dl~lmlzdaki dogamn ara§tml- masmm yerine ge~emez : Bir ba~kaSI Chheng I - Chhuan'a sordu : «DU;;I~ mlzdaki !?eyleri gozler ve benligimizin del'in- Uklerini ara~t1l'1rken, ~eylerde zaten gOrnlmft~ 01an1arl aramak i<;in donii!> kendi 1~ine bak- mak rm gerekir?» (Yamt:) Sorunu Oyle koy- maya gerek yok. Dl~ diinya ile benlige ortak olan tek bir biiyuk orUntii vardlr: 'onu' dlgmlz an 'bu' da at,;lkhga k2vm~ur. tcsel olan- la dl~sal olan arasmdaki birligin Tao'sudur bu. Bilge olan, biitiin DogaYl g02.Iemlemeye ve an- lamaya <;al1§malIdlr - bir u<;ta goklerin yiik- sckli~ini ve yerin kalmlIgml, abur u{:ta ise (ufaclk) bir !,?eyin. ni~in ayle oldugunu.» Bir ba§kasl da &oyle dedi: «Bilginin geni§le- tilmesindc, (dunyadaki i)fiintiilerin) once 75

'Dart Ba~langl<;' (ssu tuan) da (25) aranmaSl- na ne dersiniz? (FiloZOf yamtladl)' «Onlarl kendi doganllz ve tutkulatlmlzda aramak ku~­ kusuz daha basit ve bize yakm; ama her yapragl ve her agacm kendi orilntiisil var ve -gereken hunlan ara1?tIrmak» Ku~larm, hayvanlarm, bitki ve aga~larm adla- r1 ve ozellikleri hakkmda genitl bilgi sahibi olmak, oruntiiyu anlamanm yollarmdan biri- .dir. (26) Bll henuz Ronesans doneminin doga bilimi' 'olmasa bile, ondan ortac;ag Avrupa skolastiklerinin'\" fikirlerine gore d~ha uzakta .nie degildir. Kaldl ki, bunun tersi olan ilkelerden tumdengelim yoluyla c~karmlln (compositio) Cin'de kar~111g1 da var- dll~: ({oruntii ~ ilkesinin yaYllmasu} (thui Ii) ya da «(ay- m oriintUye sahip §eyler ya da sure(!le:) sl!11fmm buyu- yUlniesi» (thui lei) gibt tkinci ti.imce b\",zen b~nze§tirme (analojij yoluyla Clkarlm' anlammrl.-i kullamln'l§tIr. Chheng Ming - TaJ' ( + 1032 - + 1085) §oyIe yazar, (25) . Burada Mencius, -II (I). vi; 5, e deginilmektedir. ACHlI~ duygusu iyi yiirekliligin ba~langlcldlr; utanc, ve hO$lan- mama ise dogrulugun ba$langlclm Hade eder; alcakgoniJl- IUHik ile hO$goru iyi huylann yolunU acar; 'var olan' He 'olmayan\" arasInoa verilecek karar il'ie bilgiye gotiiruf. . Kr$. Hsiao Hsiieh Kan Chu, bol, 3, s. 16a. ('26) Sun Vat - Sen tarafIndan cagda(;i- Cin'de une kavu~turulall ve ornegin, Ulusal Peiping Akademisi'nin armaSl olara!{ kullamlan bu bit;:imdL KarSltl da ilk kez +4. yiizyllda Shu Ching (Tarih Klasigi) 'in rltizmece boliimlerinden birind,~, .bOl. 17:8 (Yiieh Ming) de gorHlmii$Hir. Burlldaki konwlma- Cl Shang doneminin yan - efsanevi vezirlerinden Fu Yiie'h idL 76

SaYlSlZ ~eylerin hcpsinin bir kar~ntl vardIr; ve Yang, iyi ve kotii, hep birbirlerinin yerine gecerler. Yang yukselince Yin alcahr, iyilik tmca kotiiliik azallr. Bu oriintii (diizen) -' U- kesi (Li) ~ok uzaklara ve geni~ bir alana yayllm1s.hr. Bir ba~ka yerde de : oriintfilerini biitiiniiyle kavramak i~in §eyleri incelerken, diinyamn biitOn fenomenlerini toptan kapsaYlp bitirmek diye bir sorunyok- 'Eger yalmzca bir mese]edeki orUhtii .miIyle 'kavranml§sa, aym smlfa giren ba$ka meseleler hakkmda C;lkarlmda bulunulabilir. Her iki Siire<;ten (tiimevarlm ve onu izley:en tiimdenge- lim) Chheng 1- Chhuan'm {ioyle soz ettigi goriilfiyor. Dl:;>lmlzda olandan (oriintiUerin) i~imizde kavram§ma «anlamak» (ming) deni- lebilir. Onlarl i~imizde kavraYlp dl§ardakiyle baglamak (chhien) ise «biitiinleljitirmek» . (chheng) olarak adlandmlabilir. Biitunle§tir- mekle anlamak tek bir ~eydir. Deney yoluyla dogrulama ya da gec;ersizlemeye ge- lindig-inde, Yeni - Konfo.~yi.isc;iiler Skolastiklerden daha aydmlanml8. degillerdi. Amabulamk da olsa, deneyimin smamasma teslimiyet fikri her zaman vardl; bunun IAk ve sosyolojinin oylesine egemen oldugu Cin ortamm- da kazand1g1 bic;im de bilgi ile pratik arasmda konulan kar~rtllktI. Bu konu yiizYllIar' boyunca tarh~lldl. Onhi deyi~ <<Eylem kolay, bilgi zordur» (hsing i chih nau) (27) (27) Kr$. sse. C. II, s. 170.

her cagda onaylandl, tersine cevrildi ya da degi§tirildl. +17. ylizYllda Wang Chhuan - Shan <<.Bilgi» diyordu, «pratigin ba~langlcldlr, pratik ise bilginin tamamlanma- sldlr). Ger.,:ekte bu epistemolojik soruna getirilen yamt- lar Qin dii§.>iincesinin izin verdigi slmrlarda giincel alum- lara uyarak metafizik idealizm ya da maddecilik yoniin- de degi~mekteydL Wang Chhung'un (+1. yuzyll) Mohist- 'tr uzerine ele~tiril'ind~ oldugu gibi, bu durumun ornegi c;oktur; giiniimiizde de <;inli felsefe okullarmm getirdigi . (epistemolojik) c;6ziimler MarxC;l bir eletitiriyle kar~nla~­ ml~tIr. (28) BOtun durumlarda, ister Yeni - KonfiiCyils- cOler ister Skolastikler arasmda olsun, dogamn incelen- mesinde titizce olu{Sturulmu~ denencelerin gorgi1l o~gu­ larla uYU§UP uyu~madlklarmm smanmaSl gerekti~i sek- linde a';lk sec;ik bir anlaYl~ raslanmamaktadIr. Onemli r.okta ~:! ki, (Jin'de bab'daki Norman ve Tartaglia gibi <<yiiksek zanaatkarl1k» temsilcilerinin c;ok sayJ.da benze- 1\"i oldugn gibi, GrO.5~eteste ve Padua'hlara e§ dii~en orta- c;ag dii~iiniirleri de bulunmaktaydl. Avrupa sl{Qlas:·~h' erini Yeni ~ KonfU~yiis(:i11erle ~ok yakmdan kar~Ila~hrmak fazla verimli olmayabilir de. Ne olursa olsun, ilk grubun her zaman bizde sempati uyandlrmadlgl a<;lkhr. iki okuldan hangisinin hillrosel dii~Unceye daha yatkm oldugunu gostermek ic;in bura- da kar~lt iki ilginc; ifadeye yer verebiliriz. Thomas Agui- nas (+1226 - + 1274) ~oyle yazml§:h: «En yilce ~eyler hakkmda az bilgiye sahip olmak, adi ve kuC;iik ~eyler ilzerine c:;ok bilgili olmaktan daha iyidir». Oysa Chheng Ming - Tao (+ 1032 - +1085) Budistler hakkmda ~oyle de~ mektedir: «Onlar 'alc;aktakini incelemek' yalmz(\")l (28) Mao Tse - Tung'un «Pratik U'zcrinc» yazlsmda ve Feng Yll - Lan'm btl yazl uzerine ilginc yorurnunda gorUldilgii gloi. 7

yiiksektekini anlamaya' ~aba gosterirlerse, kendilerinin yiiksegi anlaYl§larl nasIl dogru olabilir?» AVRUPA VE TOPLUMSAL OOKU Tarihte nedensellikten daha zor bir sorn yoktur.Ge- ne de +16. ve +17. yiiZYlllarda Avrupa'da r;agda§ bili- min geli§mesini ya mucize olarak gormek, ya ne kadar egreti ve ger;ici olursa olsun a(!lklamak gerekir: bu olay Ronesans, Reformasyon, ticari kapitalizmin yllk; seli§i ve onll i;.leyen endiistri iiretimi ile ko§ut bir tern- poyla gelj~mi§tir. Yalmzca Avrupa'da ortaya I;lkan c~za­ rnanh toplurnsal ve ekonomik degi§melerin, doga bUimi- nin sonunda yiiksek zanaatkarlIgm, yarl - matematiksel tcknisyenligin rluzeyi ilstiine yiikselmesine olanak tamyan bir ortam olu§tnrdugu dii§uniilebilir. Biitun niteliklerin l~iceliklel'e bf1tiin goriinlll?lerin gerisinde bir matematiksel gerr;ekligin bulundugunun kahulu, butlin evrendc tekbir;im bil' uzay zamamn Wim - biltun bun- lar tiiccarm deger olr;iilerine benze~iyor olmasm? (On- larm dunyasmda) saYIlar, nicelikler ve Ol<;iilerle hesap- lanamayan hi<;bir e~ya ya da meta, mucevher ya da pa- ra yoktnr. Bunun izlerini matematikr;ilerimiz arasmda bol bol bulmak mumkun. Muhasebe dertcri tutma teknigini cde- hi bir §ekilde sergileyen ilk <;ah~ma, + 16. yuzY11 ba§mm en iyi matemati.k: ders kitabl sayilan, Luca Pacioli'nin Summa de Arithmetlca (+ 1494) sldlT. Cift sutunlu defter tutma y6nteminin kamu finansman ve yoneUmine ilk uygulam~l, mtihendis ve matematikGi Simon Stevin'in ~all~!11alarmda (+ 1608) goze <;arpar. Kopernik bile + Hi52 tarihli Mon,~tae Cudendae Ratio'sunda para refor- mu uzerine yazmlt;.i:lr. E~itlik (=) simgesinin ilk kez k'lI- 79

lamldlgl, Robert Recorde tarafmdan yazllan Whetstone of Witte (+ 1557)' ba§lIkhkitap «Valilere ve Moscovia'yla Ticaret yapan t§adamlarl ~irketi>me «gezilerinin siirekU mal artl§l saglamaSD} dilegiyle adannu§hr. Stevin'in Dismef..si §u sOzcuklerle ba§lar.: «Biltun gokbilimcilere, haritacllara, duvar halllarml, fH;llan ve diger ~c;yleri 01- t;enlere,bii.ttin darphane miidiirlerine ve tiiccarlara, iyi i;;anslar!» Daha~ok saYlda:ornek verilebi1i:r. Ticaret ve sanayidaha once hie gorUlmedik ol~iide {(donemin hava- .\"! ri1)}-blu~ttlrmaktadlr. Qagda§: bilim ve teknoloji He j~inde dogduklarl top- lumsal-ekonomik ko:mllar arasmda kesin pe gibi i1i§ki- Ifrkurulabilecegi soninu A vrupa biUm tarihinin belki de Biiyiik TartI~mll.slm olu~turmaktadlr. Ben tarlmsal- biirokratik Gin toplumu gibi ko§ut uygarl1klarm incelen- mesinin, zamani<=!, Bah da ortaya ~lkan olaylarl bir ol~;~· de .aydmlatacaglIla inamyorum. brnegin Koyre, Rone- sans -. sonraSl bilimin geli§me nedenlerini toplumsal- ekonomik etkenlerle a~lklayan ele§tirirken, (29) Cassirer'le birlikte, eski Yunan matematiginin yeniden ke§finin uyardlgl ve g6zle goriili.ir Platoncu ve Pisagorcu etkilerin esinlendirdigi saf teorik bir aklmm varoldugn iddiasmdadlr. Ku~lmsUl bu ger«;:egin bir par(!aSL KoSre. ayrlca toplumsal-ekonomik etkenler teorisini savunan- larm, kendisinin astronominin ozerk evrimi diye sQztinil (29) Bunllnla birlikte. lcendisi atom1ar1n bir raslantI gibi b i ].. araya topianmlf> olmalarl ~eklii1deki mekanistik kavram- lal?tmnanm, cger hcrkil}ikendine dontik bir kazan~ h!e slyla harcket cderse toplumda uyum saglana<:agml sav,- n~Rkapitalizme ozgii toplumsal fikirlere ne kadar uygun oldugunu cok aClk bir bicimde gor,rnektedir. Malyne':J n Lex Mercatoria'SI gibi bir kitap da] yiiZYllda bu C b~nl?:;;' lirmenin ne kadar biJincinde oltmdufnmu gosteriyor. 80

ettigi tizerindc' yeterince durmadlklarlm Heri suru- YOI'. l~te bu noktada <;Ja'de ortaya ~lkml~ kO§ut olaylarla bir kar~lla~tIrma yapmak yararl1 olabi1ir. <;inliler gemi- leri i<;in mekanikle, yaygm sulama kanallan sistemi ne- deniyle hidrostatikle (Hollanda111ar l~m listikle (zaten barutu Avrupa'dan tic ya da d6rtytiz once kullanmaktaydllar), madenleri i~in de pompalarla i1gilenmi~lerdL Bunlarla ilgilenmi~ olmasalardl, sorunun yamtlnI imparatorluk btirokrasisinin her§eye egemen dugu toplumunda bu till' ugra§llarm az kar getire- cegi ya da hie; getirmeyecegi gerc;eginde aramamlZ gerek- meyecek miydi Yukanda sozil edilen «yan - matematik- sel» a~amanm yazarlarma yakm kaleme alman kitaplarda b€timlcnen teknik ve zanaatlarl, oziinde «gele- neksel»di; yani gortinilrdeki karlarm pe§inde giden giri~­ ken tiiccar - gezginlerin yarattIklan bir ~ey degil, en iyi durumda vesayet a1tma btirokrasinin basklsl aItm- da ytlzYlllar yava~ yava~ ger<;ekle§en bir geU§- me idi. Astronomiye gelince, e;ok eskiden gelen bir torey- Ie gogun (heaven, Thien) a1tmdaki herkesc;e kabul edi- lecek takvimi veren bu bilime <;in saraymdan daha gereksinmesi bir orgilt Kitabl- mlzm (~in'de Bilim ve Uygarhk) ti<;tincti cildinde (*) go- rUlebilecegi gibi, <;in astronomisi hie; de aZlmsanacak dtizeyde degildL astronominin «cizerk evrimi» ille doga biliminin matematikselle§mesine yol idiysc, bunun <;in'de daha onceden neden ortaya C;lkmadlgml anlamak zorla§lyor. Yeterince btiytik bil' gel'eksinme du- yulmu::; olsaydl, cski matematiksel notasyon sisteminin smlr1an zorIamr ve, Avrupa'da gorU- len bulw;;lan yapacak ki~i1erin, sanIrlZ, hie; de kltlIgl ce- (*) Needham yazlYl hazlrladlgmda Unlii dizislnin iiciindj hentiz yaytnlanmanll§tl. (C.Kl 81

kilmezdL Ama a~lkc;aSI, c;agda~ bilimin itiei glieu burada bulunmamaktaydl ve Qin matematigi zamanla, ancak c;ok s0nralarl Mei Ku - Chh{mg ve izleyenlerinin evlMa yakl- ihtimamlan onu yeniden ya§ama kavu§turana dek sessizlige gomiilecekti. Bir ba~ka deyi§le, doga bilimi cephesinden matema- tigi can]andlrlCl bir istem yukselmemi9tir. Doga'ya dUd yulan ilgi, kontrollu deney, gorgiil verilerden tiimevarlm, gilne§ ve ay tutulmalarmm ongorfimii ve takvim hesap- Ian . Cinlilerin de sahip oldugu butiin bu §eylerin hiG~ biri yeterli olmaml~hr. 6yle gorunuyor ki, daha once birbirinden ayrl disiplinler olan matematik ile doga bn~ gisini kayna§itIrmada, tarlmsal ve burokratik bir uygar- lIgm yapamadlgml, bir tuccar kiilturu ba§arabilmi§tir. Cambridge liniversitesi, ingiltere 82

Tarih we tUMan Deierleri: Dunya Bilim we Teknolojisine t)in Perspektifinden Bir Bakl,* «(;ev: Mustafa YILMAZER) Bu .yazl ilk olarak «;agda§ dilnya ve ozellikle Cin'de insan degerleri ve bilim arasmdaki ili~kileri incelemek ilzere dil§ilntilmil§til. bu konudaki ilerledik«;e, Cin bilimine bakl1j:tan «;ok ne Cin a<;lsmdan bir bakl§a gereksinmemiz oldugunu hi!setmeye ba§ladlm. Belli baZl Cin degerleri, insanlI- gm, kendisini utandlran bilgisiyle yiizle§meslnde epey yardlmcl olabilirmi§ gibi geIdi (1). o haIde, ilk once Cin kiiltiirii, bilimi, teknolojisi va hbbl arasmdald ili§kilerin ger<;ekte neIer olduguna kat etmeliyiz. Diinya Sava§mdan bu yapllan (*) <;evirisi yapllan yazl Hilary Rose ve Steven Rose (der.) The Radicalisation of Science (London: Mac Millan, 1976) s. 90 de yaymlammsitr 83

cal1~malar bu i1i~kiyi ne kadar aydmlatabilmi§tir? tJc;Un- cii ve en onemli olarak da, <;in gelenegi ve c;agda~ <;in'- gelccekteki Diinya Uluslar Toplulugunul1 (2) i~leyi;: ve ethos'una getirebilecegi katkllar hakkmda ne gibi ip- w;;lan elde edebiliriz? BaF;langlcta, Avam Kamarasmda yaplldlgl gibi ozel bir ilgi beyan etmek zorundaYlm, ama aym zamanda bu konulara girmek ic;in belli bir otoriteye sahip oldu- gumu da. <;linkli hayatmm c;e~itli donemlerinde mu- hendis1ik ve tlp alanlanyla yakmdan ilgilenmi§, meslek- ten yeti§me bir bilim adamI, bir biyokimyacl ve embri- yologum. II.· Dunya Sava~l slrasmda dOrt boyunca Chunking'teki ingiliz EIc;iliginde, ku§atma altmda buIu- nan Cin'deki bilim adamI, mflhendis ve doktorlarm Ba- tIll muttefiklerin hur dunyasmda olup bitenlerle i1i~ki olrnalarml saglayan bir irtibat biirosunda, <;in- lngiliz Bilimsel l1?birlig'i Derneginde, bilimsel dam§man- 11k yaptIrn (3). Cin gorUsunc, ba§ta bugiin en ya- km yardlmclm olan Lu Gwei - Djen olmak uzere, Camb- ridge'e doktoralarml yapmaya gelmi~ Qinn arkada§lar tarafmdan (eger deyim yerindeyse) «dondiirii.ldum.» Be- otuz Ylldlr deneysel call~rnalardan allkoyan L'LIeUL and Civilisation in China (4) projesinin temeli buydu. ;Simdiye kadar sekiz eilt t;lktI, dokuzuncusu da yolda. Bu sonuea bakarak arkada~larlmla birlikte her 3,25 Yllda bir eilt t;lkarmaYl ba;;;arrrll~ oldugulTIUZ hesaplanabilir. 8-9 em daha aktif olarak hazlrlanma doneminde ve son cildin duzeltmelerini (in propria persona) ~ahsen gorrne olaslllg1ml varm siz hesabedin. Proje ba~ladlgmdan beri Gok onernU iki degi~iklik oldu. Kendimi buttinuyle bilim tarihyiligine vermcyi du- ~iindiigiim slralarda, Cin bWmi konusunun bu kadar giincellik kazanacagl akhmm ueundan bile ge~iyordu. 84

Neredeyse yeni bir (Chinoiserie) Cin modaSl donemi ba~lamak tizere insanlar <;in ktilttirti hakkmda yeterli bilgiye sahip degiller ama heryerde bunun pe~indeler. bilgiyi, herkesin ie;inde, bizim saglamanllzm beklene- eegini hie; dti~iinmemi~tik. Esas sorumuz ~uydu : Modern bilim neden yalmzea Ronesans sonu Avrupa'smda orta- ya C;lkmu:;tI? Mais faites attention; on train peut cacher autre! (Dikkat edin, tren digerini yakalamak iize- re) klsa stirede bunun arkasmda daha da onemU bir so- ru oldugunu anladlk: Neden Cin daha oneeki ondart yo.zYll boyunca bilimsel bUgi urctmck ve bu bilgileri in- sanllk yararma uygulamakta Avrupa'dan daha ba~rlh Birc;ok ~eyi bilmek istiyorduk. ornegin, Cinli1er bel- li farkll bilimlerde cvrenscl dtinya bUimi c;agl ba§lama- dan once ne Kadar i1erlemi~lerdi ve az da olsa modern bi1imin kaynaklarma katklda bulundular ml? Bunlar burada birkac; sozcilkle yamtlayabilecegim sorular de- Tiim soylemek istedigim, bizler bala ideografik dilinin iC;inde gomiilii oldugu ic;in tum dunya tarafm- dan degeri bi1inmemi~ geni~ bilgi kaynaklarmm pc- ~indeyken, Cin'de, onun bliyilk-gilC; statiisiine yilkselme- sini saglayan tarihsel olaylar oldugudur. Tum dunyada Cinliler ve Cin ktiltilru hakkmda daha ~ok ~ey bmnme~ si gerektigi dii~iincesinin bu Kadar yaygm olmasmm nedeni de bu. Konunun tarihle ilgili yonlerine yeniden donmek isterim ama once §u son otuz Yllda ger~ekle~en ikinci buyiik degi~ik1ikten soz etmek i~iyorum. Bilime ve tum gctirdiklerinc bir kar~l <;lkl~ta ifadesini blll~n Bat! dunyasl genc;ligi ic;inde olduk~a. yaygm olan 'kar~l-kul- hareketinden SDZ ediyorum. Bu kar§ll Clkli;> yalmz- ca Bah'da degil, belli olc;ilde az ge1i~mi§ tilkelerde de 85

goriiluyor ve bunu 'biiyuk teknoloji' ve onu yaratan bi- lime kar§l derin bir psikolojik guvensizlik olarak nite- lemek egHmindeylm (5). Daha~il, insanlann bilim kar- ~lsmda ugradlgl du~klflklIgl, tum politik slmrlarl ~I­ yor, ciinkii insanel1 olmayan tekno1ojinin etkileri ka- pitalist ulkelerin yamslra belli 6l<;iide sosyalist iilkeler- de de hissediliyor. Bu iizerinde daha ~ok f}ey soylenebi- lecek bir nokta ama bu arada arkada§TarIm VIC kendim adlma, en ileri uygarhgm bir par-{!asl oImasl anlamm- da bilime inanCnTIlZI yitirmedigimize ve insanllga za- rardan cok daha fazIa yaran dokunduguna inandlglml- Zl belirtmek isterim. HaWl geli§mesi, ate~in ke~finden ba91ayarak insanhgm tiimilnii ic;ine alan bir cpik des- tan olmu~tur ve hic;bir §ekilde birbir1eriyle kar§lla~il­ nlmalan mumkun olmayan Spengler'ci kultiirel varlIk- lara (entity) bo1iir.memi~tir (6). Aym zamanda, ister fizik, ister kimya ve biyoloji alanlarmda olsun, modern bilimin insanlara ve topluma biiytik zarar· verme poian- siyeline sahip yeni bulu§lan neredeyse gun a~arl gerC;ek- le$tirdigi gerc;egi de apa~lk kar~lmlzda duruyor. Bunla- I'm ahlaki ve politik olarak denetlenmeleri gerekiyor ve Qin halkmm 6zel kii1tiirel geleneginin tiim insanllgl etkileyebilecegi yerin tam da bu nokta oldugunu dti§u- nuyorum. C;iN'DE BiLiMiN TARiHSEL TEMELLERi KIsa bir zaman bilim ve teknolojisinin ta- rihse! geli§mesine donecek olursam, Cin killtiiriindeki bilim, teknoloji ve tlbbm tarihinin hakkl olan yeri a1- rm~ oldugunu; kabul edildigini ve yerle~tigini (umarIm kotu bir anlamda degil) soylemek yanh§ olmaz sam- rlm. Cin JJa§arllarmm bazllarma ayrmtlll olarak bak- 86

maya deger. Mekanik saat uzun zamandlr orta ~aglar sanundaki Avrupa mekanik dehasmm en ustiin b8.§arl~ larmdan birisi ve yoklugunda modern bilimin geli§eme- yecegi bir§ey olarak kabul edilmi§tir ama Avrupa'mn ilk saatlerinden alh yuzYl1 once onlarm habercisi olarak hidromekanik saatlerin <;ah~maya ba§ladlgl ger- c;:egi gozardl edilmi§ durumda. RaUa mekanik saatin ru- hu olan zemberegin 1280 Yllmda Avrupa'da bilinme- yen bir zanaat~i tamfmdan degil, +725 Yllmda bir Tantrik rahip ve matcmaUk<;i alan 1- Hsing ve yardlm- CIS1 devlet mcmuru Liang Ling - Tsan tarafmdan Cin'- de ke~fedilmi§ oldugu rahathkla sOylenebilir. Buradl3., surekli danen goklerin mekanik modelleriyle yakm bir ili§ki vardl. Bu modeller Cin'de astronominin eliptik degil kutupsal olmasunn sonueu +2 ytizYllda ba§layan bir geli§meydi (7). Modern bHimin ba§langlcmdan once neredeyse lki- bin Yll boyunca gokteki degi§iklikleri Cinlilerden daha iyi gozlemleyen, onlan, 0 kadar titizlikle v~ dtizenli ola- rak kaydeden ba~ka bir ulus yoktu (8) Gecenlerde fi- zik<;i Victor Weisskopf'un baZI Ylldlzlarm evriminin 50- nunda olu§an ve 'supernova' denen patlamalarla HgiU bir yazlslm okudum. «Bunlardan biri (diyor) +1054 Yllmda oldu ve arka- smda UnIn Yenge(! nebulasml blraktI. Yenge<; nebula- smda patlamanm geni~leyen artIklarml merkezde bir pulsarla birlikte gorUyoruz. Patlama, ilk gunlerinde, parlaklIkta VcnUs'u gcride blrakacak olcUde dikkate de- ger bir ola.y olmu~ olsa gcrek. Avnlpa'da. insanlarm dU- ~unsel ufku bugiinki.inden 0 kadar farklIydl ki, hi<;kim-' bu olaYl kayda deger bulmadl. 0 devrin Avrupa ta- rihlerinde bu konuda hi~bir kaYlt yok, buna kar~llIk <;inliler bize parlamamn ve gerilemesinin ayrmhh nicel 87

betimlemesini blraktIlar. Avrupa dii~iincesinde Rone- sans'la birlikte meydana gelen biiyiik degi~ikligin ne ka- dar iyi bir ornegi!» (9). Bu saptamalar tamamlyla dogru ve giiniimiizde radyoastronomlar en azmdan c;aglmlzm ba..5langlCma kacjar alan Gin kaYltlarml surekH kullamyorlar. Bu bi- lim daIlarmdan ba~ka birc;ok ornek verilebilir. Tek bir tane verecek olursak parhelia fenomeni (sahte gunel?- Ier ve Lowitz yaylan) Gin'de +7, yuzYllda tamamlyla tammlanml§h, aym §ey i<;in Avrupa'da +17. yiizYlla kadar beklenmesi gerekti (10). Yeniden teknolojiye doneeek olursak, doni1§umHl buhar makinasmm morfolojisine bakllabilir. Bunun Cin'de Neweomen ve Watt'dan 500 Yll once tarnamlan- dlgl gerc;eginin yeterince anla§llmadlgmdan emllum (11) Esas degi:;;iklik, enerjinin, boyuna ve d(\">ngusel (ro- tary) hareketin birbirine ~evrilmesiyle aktarllmasmm bu- har makinasmdakinin tam tersi olmaslydl; c;iinkii eski Gin makinasl su c;arkl tarafmdan (:ah;:;tmbrken piston kohl metaIurjik fmnlarm koriiklerindc C;ah$1Yordu. Bu- har makinasmda bunun tam tersi olarak, once buhar sonra vakum, sonra yalmzca buhar piston kolunu iti- yor, 0 da aym bi<;imde bir donl1§i1mle kullamlacak don~ gUsel hareketi olu~turuyordu. Eger istenirse Him parc;a~ larm evrimi Gin'de adlm adlm izlenebilir (12) Eksant~ rik, ilk once geldi, -4. yUzYl1da el degirmenlerinin <;ev~ rilebilmesi i<;in; +2. yiizYllda ise krank bulundu. Aym anda birkac; kL5inin degirmeni c;evirebilmesi ic;in ek- santrik ve baglanh kolu (connecting rod) +5. yUZYllda geli~tirildi ve piston kolunun +6. yUzYllda eklenmesi, su gucunUn, tahllm kalburdan geC;il'ilmesi ic;in eleme makinalarma aktanlmasml sag-ladl (13). + 13. yuzYlla 88

gelindiginde, belki de daha once dHzenek artlk fmn - koruklerinin ~i~irilmesinde kullamlmaya ba~lanml~­ tI. Sung\"\" donerninde demir-<;elik endustrisinin §a!:nrtl- ge1i~IDesinde rol oynaml~ olabilceek bir durum bu. Eski ~in'in bilim, teknoloji ve tlpdaki ba~arllarmm zaman zaman bizi bile ~a~Jrtmaya devam ettigini soy~ lemeden ge~memeliyim. Ge~enlerde tIp eildindeki call§~ malarlmlza yeniden doniip akupunktur ve diger hbbi teknikIerle ilgili boliimleri hazlrlarken antik Gin'deki kan ve vOeut slVllarl dola~lml teorileriyle ilgili bir<;ok 1?ey soylemerniz gerektL Ben, daha onceleri Cin'de, do- 1a§lIDm 24 saat gibi uzun bil' sUredc gcr~ekle§tiginc -inamldlgl dU§iincesinde olan yorumculara katlhyor- dum. Ama Huang Ti Nei Ching'in ternel bolflmlerinin daha yakmdan bir incelenmesi Cin doktorlarmm -2. yuzYlla kadar uzanan ve bugiin bizim kabul ettigimiz Harvey dola§lmmdan yalmzca alhm§ kere daha yaval? olan bir dola~nm hlzml kabul ettikleri konusunda bizi ikna ettt Bir~oklafl. <;:1n doIa$lm kavramma pek c;ok eski kiiltiirden, ornegm Greklerden (15), c;ok daha fazla yatkm oldugunu kavraml§ durumdaydl, ama ben onlarm modern fizyolojiye bu kadar yakla~mH;; olabile- ceklerini dogrusu ummuyordum. ikinci olarak, viicut yuzeyindcki akupllnktllr nokta ve yonan organ- lardaki patolojik ve diger tiir olaylar arasmdaki ilil$ki- nin dahiyaneliginden bir bi~iInde etkilenmemek elde degil Modern fizyolojiden ikibin Yll once, aski Cin doktorlarl, bugiin aCl duygusunu gosteren organ-deri reflekslerinin ve viicut yiizeyinde dermatomlar dedigi- miz sinir ueu daglhml gibi fenomenlerin farkmdaydl- (**) Sung: + 860 - + 1279 arasmda hiikiimsiiren bir hanedan. (C.N.) 89

Jar (16), Eski vc orta~aglardaki Cin bUim adamlarl, muhendis ve doktorlan, 2. Diinya Sava~a sonunda bu ~a­ h~maya ba§ladlglmlzdan beri, bizi surekli olarak §3.9ut- maya devam ettikleri i<;in, §limdi bunun tUm hayailm bo- yunca devam etmesini ve eger BatIl11ar Cinli onciiIeri- nin c;ah§malarma donlip bakmaya hevesli olacak olur- larsa daha (:ok uzun zaman surmesini bekledigimi soy- leyebilirim. Bunu yapacak kadar geniI? gorii~lil olacaklarml umuyorum. CiinkU RomalIlarm belirltigi gibi insanhk birdir ve insana ozgu olan hicbir§ey bize yabancl saYll- mamalldu\". Bunun belli bir yilee dii~iince1ilik gerektire- cegini s6ylemeye cesaret ediyorum, c;iinku <;alI~mamlZm beylik dii~iinceye sahip bir(;ok Bahh i<;in rahatSlzhk ve- riei olduguTIU gozlemlemek i<;in epey flrsatIm oldu. Bi- Hm ve teknolojide kazandlklarl ba~rI]ardan lrk olar~k herzaman gurur duymu~1ardl ve ba~kalarmm da bu ko- nuda kendileri kadar, hatta onlardan daha fazla ba§a- 1'111 oldugunu gormek wrlarma gidiyordu (17). Ama, gu- rur, herzaman vazgec;ebilecegimiz bir~eydir. Anubis'in* terazisinde sevgi ve arkada1?11gm kar~;Ismda fazla bir aglrhgl yoktur. Bab'da kurulu diizenin isteksiz tavn i§ite b6yleydi, ama ~imdi zaman gec;tik<:;e daha degi~ik ve ZIt bir tep- kiyle, gene ku~k ve kan;>l killtiirciUerin, cger Cin uy- garhgl bilim ve teknoloji ic;in 0 kadar c;ok §ey yapml~sa bu bizim goztimuzde ona puan kaybettirir diyebilecek olan ZIt tepkileriyle, kar~llaSlYoruz. B6ylelikle kazan- mamlZ oIanakslzla~nyor, Ama bu bizi rahatslz etmiyor, ciinktl bilime inamyoruz (yalmzca ona olmasa da) ve (*1 Anubis: Eski Mlslr 61i.iler tanrlSI. !nsan Viicutlu, kopek (ca- kal) ba~lt olarak tasvir edilirdi. (C,N.)

dogruluguna inandlgnmz yoklugunda kavra· marnIzm miimkiin olmayaeagl, tarihsel perspektifimize daha slkl sar1lIyoruz. THm bunlarm l~lgmda, bilime i1i~kin olarak Cin iistune bazl dii~iinceIerin tamamlyla degi§tirilmcsi, hat· ta !;ope atllmasl gerekiyor. ornegin, Cin'deki bilimsel geli~menin tamamlyla aktarmaya dayandlgl, kiiItiirel kahhmm dl~mda bir:;;cy oldugu dii~tincesi tam bir sac· mallkbr. Cin'in (ya da Japonya, Afrika, herhangi bir yerin) bilim ve telmoIojiyi allrken tamrumyla kapita· list Bab diinyasmm yolunu izlemek zorunda oldugu dii- §uncesi de, :;;imdiye kadarki yiizcysel goriinii~ nc olursa, olsun ~madlr. Kilisenin bir insani kurum olarak As- ya'daki biiyUk ba:;;arlslzlIgma bakm. Sava§ slrasmda Gin'deyken insanIarm modern bilimden Bah bilimi (Hsi. yang kho-hsoeh) olarak soz ettiklerini gordilm koml§· malarlmda her zaman Irk, smlf, renk ayrlmma dayan- mayan, egitnmil? her kadm ve erkegin katlhmma aClk olan 'modern bi11m' (Hsien • tai ti kho • hstieh) olaraki amlmasllli savundum (18). Uzun sure sonra, bu tu· tumun + 1669 Yllmda Khang-Hsi imparatoru tarafm· dan benimsenen tavrm aymsl oldugunu gordiim. impa· rat~r bu tawl, cizvitlerin matematik ve takvim biHmi uzerine yazd1klan kitabm admm, yirmi Y1I once sOy- lendigi gibi Hsi-Yang Hsin Li Shu degil 'Hsin Fa Su- an Shu' oImasl gerektigini savunurken ortaya koymu§- tu (19). imparator, muhtemelen tam bu SlraIarda kuru- Ian kraliyet akademisinden habersiz olmakla birlikte «yeni bilimim> temelde yeni oldugunu ama Ba- till olmadlglm biiyuk bir kavraYl§ giicuyle gormu§tii, BatJ'da ve Cin'de bilim ve teknolojinin geli§me hlZ- elbettekl <;ok farkhydL Cin'deki geli.;ane yava~ ve diizenliydi. Avrupa'nm ya§adlg1 'karanhk <;aglara' teka- 91