ฉลาดทำศพ

ฉลาดทําศพ การจัดและร่วมงาน อย่างเรียบง่าย ได้ปัญญา

ฉลาดทำ�ศพ การจัดและร่วมงาน อยา่ งเรียบง่าย ไดป้ ญั ญา จัดทำ�โดย โครงการสอ่ื สารสร้างความตระหนัก วิถีสู่การตายอย่างสงบ เครือข่ายพุทธิกา สนบั สนนุ โดย สมาคมบริบาลผ้ปู ่วยระยะทา้ ย (THAPs) สำ�นักงานกองทนุ สนบั สนุนการสรา้ งเสรมิ สขุ ภาพ (สสส.) เขยี น ภัสน์วจี ศรสี วุ รรณ์ บรรณาธิการ วรพงษ์ เวชมาลนี นท์ ภาพปกและภาพประกอบ วจิ ิตรา เตรตระกูล ออกแบบปกและรปู เล่ม นลิน รมยศ์ ิลปศ์ ภุ าฉลาด พมิ พค์ รง้ั แรก พ.ศ. 2557 จำ�นวน 3,000 เล่ม พมิ พ์คร้งั ทส่ี อง พ.ศ. 2557 จำ�นวน 2,000 เล่ม (สนับสนนุ ธรรมทานโดยชมรมกลั ยาณธรรม) พมิ พ์ท่ี หา้ งหุน้ ส่วนจำ�กดั สามลดา เครอื ข่ายพุทธกิ า 45/4 ซ.อรณุ อมรนิ ทร์ 39 แขวงอรุณอมรินทร์ เขตบางกอกนอ้ ย กทม. 10700 โทรศัพท:์ 02-882-4387, 02-886-0863 โทรสาร: 02-882-5043 Website: www.budnet.org Email: [email protected] Facebook: Peaceful Death

ดทาํ ศพ

ค� ำ น� ำ ในบรรดา “งาน” ต่าง ๆ ที่จัดขึน้ ในสงั คมไทย งานศพเปน็ งานท่ผี ูจ้ ัด สว่ นใหญม่ เี วลาเตรยี มตวั นอ้ ยมาก เนอ่ื งจากยากทจี่ ะบอกลว่ งหนา้ ได้ ว่าคนรักจะล้มหายตายจากไปเม่ือใด ดังนั้นจึงมักท�ำตามรูปแบบที่ นยิ มกนั รวมทัง้ พึ่งพาอาศยั บริการของผทู้ ่มี ีอาชีพทางดา้ นนเี้ ปน็ หลัก งานศพจงึ เตม็ ไปด้วยพธิ ีกรรมและขนั้ ตอนต่าง ๆ ท่มี แี นวโน้มเพ่ิมข้ึน อีกทั้งสิ้นเปลืองค่าใช้จ่ายเป็นจ�ำนวนมาก และนับวันจะห่างไกลจาก เนือ้ หาสาระทเ่ี คยสอดแทรกในงานศพยิง่ ข้นึ ทกุ ที แท้จริงแล้วงานศพเป็นโอกาสท่ีเอ้ือให้บุคคลได้ท�ำส่ิงดีงาม มากมาย ไมเ่ พียงแค่แสดงความกตญั ญตู ่อผลู้ ่วงลับเท่านน้ั อาทิ การ ปลอบใจคลายทุกข์ญาติผู้สูญเสีย การปลดเปลื้องสิ่งค้างคาใจ การตระหนกั ถึงสัจธรรมของชีวิต โดยเฉพาะความตาย ซงึ่ จะต้องเกิด ขน้ึ แกต่ นไมช่ า้ กเ็ รว็ การระลกึ ถงึ คณุ งามความดแี ละบทเรยี นชวี ติ จาก ผ้วู ายชนม์ รวมทัง้ การอปุ ถัมภ์พระสงฆแ์ ละพระศาสนา เปน็ ต้น ฉลาด

ดทําศพ งานศพนน้ั สามารถเป็นงานบุญทีท่ รงคณุ ค่า เปน็ ประโยชน์ทง้ั แกผ่ ู้ ล่วงลับและผู้ยังอยู่ ทั้งแก่เจ้าภาพและผู้ร่วมงานได้ หากผู้จัดมีความเข้าใจ สาระและมติ ิต่าง ๆ ของงานศพ ดังน้นั เครอื ข่ายพุทธิกาจงึ ได้จัดท�ำหนงั สอื “ฉลาดท�ำศพ” ขึ้น นอกเหนือจากที่เคยจัดท�ำ “ฉลาดท�ำบุญ” และ “ฉลาดท�ำใจ” มาแลว้ หนังสือเลม่ น้พี ดู ถงึ งานศพครอบคลุมทกุ มติ ิ ท้งั ดา้ นความเช่อื และ พิธีกรรม คติธรรมจากงานศพ ขณะเดียวกันก็มุ่งหมายให้เป็นคู่มือจัด งานศพที่มีสาระด้วย จึงให้ข้อมูลในเชิงปฏิบัติ อาทิ ข้ันตอนการจัดงาน ค่าใช้จ่ายท่ีเกี่ยวข้อง รวมท้ังทางเลือกที่น่าสนใจ นอกจากน้ันยังให้ ค�ำแนะน�ำในการรับมือกับความเศร้าโศก และการเตรียมใจในระหว่าง จัดงาน ส�ำหรับผู้ที่ไปร่วมงานศพ หนังสือเล่มนี้ได้ให้ค�ำแนะน�ำท่ีเป็น ประโยชน์เชน่ เดยี วกัน งานศพน้ันสามารถท�ำให้เรียบง่าย มีความหมายทางใจ ให้คุณค่า ทางธรรมแกผ่ ทู้ เี่ กย่ี วขอ้ ง หากท�ำอยา่ งแพรห่ ลาย ยอ่ มกลายเปน็ วฒั นธรรม ใหม่ที่เปน็ ประโยชนแ์ กส่ ังคมไทยอย่างมหาศาล พระไพศาล วิสาโล 6 กันยายน 2557

ส า ร บั ญ ความตายทางโลก ฉลาด9 ความตายทางธรรม 11 ท�ำอย่างไรเมื่อเขาหรือเธอ “ตาย” 15 ตายท่บี า้ นยุ่งยากไหม 21 งานศพปจั จบุ นั เปน็ อย่างไร 23 พธิ กี รรมเกย่ี วกบั งานศพในอดีตและปจั จบุ นั 25 นกั วิชาชพี ในงานศพ 31 คา่ ใช้จา่ ยงานศพ 37 ขมุ ทรพั ย์ในงานศพ 43 มองปริศนาธรรมในงานศพ 49

ดทําศพรบั มือความตายอย่างฉลาด 61 • ท�ำอยา่ งไรเมือ่ โศกเศรา้ 61 • ท�ำอยา่ งไรกบั ความวุ่นวายในงานศพ 66 ฉลาดไปงานศพ 75 ฉลาดท�ำศพแบบรว่ มสมยั 81 82 • หนังสืองานศพ ของช�ำร่วยทางเลือก 84 • พวงหรีดแนวใหม่ 87 งานศพอดุ มปญั ญา 87 • งานศพชมุ ชนร่วมใจทบ่ี า้ นดง 88 • งานศพเรียบงา่ ยทีว่ ัดชลประทานรงั สฤษฏ์ 92 งานศพหลวงพอ่ ค�ำเขยี น 94 บทสง่ ท้าย

ฉลาด 8 ฉลาดท�ำ ศพ

ความตายทางโลก ดทําศพหากถามว่าการตายคืออะไร คนท่ัวไปมักตอบว่าก็คือการไม่หายใจ แต่ใน เชิงกฎหมายและการแพทย์ ความหมายของการตายมีความละเอียด ซับซ้อนขึ้นตามความก้าวหน้าทางเทคโนโลยี ท่ีสามารถน�ำอวัยวะของ คนคนหน่ึงไปใช้แทนอวัยวะของคนท่ีบกพร่องได้ จึงมีความจ�ำเป็นต้อง ก�ำหนดกฎระเบยี บท่ีปอ้ งกนั การละเมิดชวี ติ ของคนคนหนึ่ง เพือ่ ให้มัน่ ใจวา่ คนผนู้ ั้น “ตาย” แล้วจริงๆ ความตายทางการแพทย์จะมีองค์ประกอบอย่างน้อย 3 ประการ คอื การหยดุ หายใจ หวั ใจหยดุ เต้น และสมองหยุดท�ำงานโดยสน้ิ เชงิ แต่ใน ทางปฏบิ ตั โิ ดยทวั่ ไป แพทยจ์ ะตรวจเฉพาะการหยดุ ท�ำงานของระบบหายใจ หรือสัญญาณชีพ ส่วนการวัดการตายทางสมองมีไม่มากนัก จะเกิดข้ึน เฉพาะกรณที มี่ ขี อ้ สงสยั วา่ “ผปู้ ว่ ยตายแลว้ หรอื ยงั ” เชน่ กอ่ นน�ำอวยั วะของ คนไข้สมองตายไปบริจาคแก่ผู้มีอวัยวะบกพร่อง หรือก่อนการถอดเครื่อง ช่วยหายใจในคนที่ได้รับอุบัติเหตุรุนแรงที่สมองและศีรษะจนสมองตาย แต่หวั ใจยังเต้นอย่เู ป็นตน้ ทั้งนี้ เมื่อแพทย์วินิจฉัยว่าผู้ป่วยตายแล้ว หากตายที่โรงพยาบาล แพทย์จะเกบ็ ศพไวท้ ่หี อผปู้ ่วยไมต่ �่ำกวา่ 2 ชว่ั โมง และตรวจซำ้� อีกจนแนใ่ จ วา่ ตายจริง แล้วจึงน�ำไปเก็บในตูเ้ ยน็ ที่หอ้ งเก็บศพ การจดั และร่วมงาน อย่างเรียบง่าย ไดป้ ญั ญา 9

ฉลาด 10 ฉลาดท�ำ ศพ

ความตายทางธรรม ดทําศพศาสนาหลักๆ ทั่วโลกล้วนมองว่าความตายไม่ใช่จุดสิ้นสุดชีวิตของคน คนหน่ึง ความตายเป็นเพียงการเปลี่ยนจากสภาวะหน่ึงไปสู่อีกสภาวะหน่ึง เมอ่ื “กาย” สูญสิ้น คนผูน้ ้นั ยงั คงมีส่ิงที่เรยี กว่า “จิต” ด�ำรงอยู่ พระพุทธศาสนามิได้คิดว่ามนุษย์เกิดและส้ินสุดลงเพียงช่วงชีวิต ทางกาย เม่อื กายตาย จิตยงั คงเปล่ยี นแปลงสบื ต่อไปหลงั จากน้ัน การเกิด และการตายเป็นเพียง “เกิดขนึ้ -ต้ังอย-ู่ ดับไป” เปล่ียนแปลงต่อเน่ืองไปเปน็ กระแส “เวียน-ว่าย-ตาย-เกิด” เรยี กว่า “วฏั ฏะสงสาร” ซึ่งจะหยุดหรอื ตาย ลงไดเ้ มือ่ พน้ จากอ�ำนาจกเิ ลสโดยสิ้นเชิง ไมม่ ีการเกดิ ใหม่ นนั่ คอื นพิ พาน ศาสนาอิสลามถือว่าความตายไม่ใช่จุดจบของชีวิตเช่นกัน ความตายเป็นเพียงอีกขั้นตอนหนึ่งของการด�ำรงอยู่ของวิญญาณ การด�ำเนินชีวิตของมนุษย์มีการหยุดพักเพื่อเดินทางต่อไปให้ถึงจุดหมาย ปลายทางทแี่ ทจ้ ริง คือการกลบั ไปหาพระอลั เลาะห์ วญิ ญาณของมนษุ ย์ถูก มลาอิกะฮ์ (บ่าวรับใช้ของพระอัลเลาะห์ที่ทรงสร้างจากรัศมีของพระองค์) เก็บไปยังสถานท่ีหน่ึง เพ่ือรับผลการกระท�ำของตน และไปพ�ำนักในโลก การจดั และรว่ มงาน อยา่ งเรียบงา่ ย ได้ปัญญา 11

ฉลาดแห่งการรอคอยวันพิพากษาหรือโลกบัลซัค ดังนั้น ความตายจึงไม่ใช่ส่ิง น่ากลัวหรือน่าหวาดหว่ัน เพราะเป็นก�ำหนดของพระอัลเลาะห์และเป็นไป เพอ่ื ความสมบรู ณข์ องชีวติ ส่วนศาสนาคริสต์มองว่าชีวิตมีสองส่วน คือ ชีวิตฝ่ายจิตและชีวิต ฝ่ายกาย เมื่อแยกจากร่างกายท่ีตายแล้ว ชีวิตฝ่ายจิตจะยังคงด�ำรงอยู่ท่ีใด ที่หน่ึงใน 3 แห่งคือ สวรรค์ ไฟช�ำระ และนรก ท้ังนี้ วิญญาณท่ีออกจาก ร่างกายทตี่ ายในศีลและพรของพระเจ้าจะได้ไปสวรรค์โดยตรง วญิ ญาณทมี่ ี บาปเบา เชน่ เกยี จคร้าน ตะกละ เม่ือออกจากรา่ งทีต่ ายแลว้ จะไปรบั โทษ ในไฟช�ำระ วญิ ญาณในไฟช�ำระนส้ี ามารถไดร้ บั สว่ นผลจากคนทย่ี งั มชี วี ติ อยู่ ท�ำบุญอุทิศส่วนกุศลไปให้ เม่ือวิญญาณได้รับการช�ำระมลทินจนหมดส้ิน แล้วก็จะได้ไปสวรรค์ในท่ีสุด ส่วนวิญญาณท่ีมีบาปหนัก เช่น การดูหมิ่น พระเจ้า การฆ่าคน เม่ือออกจากร่างกายท่ีตายแล้วก็จะต้องตกนรก เมื่อ วันส้ินโลกมาถึง พระเจ้าจะทรงชุบชีวิตทุกคนให้ฟื้นคืนชีพมารับฟัง ค�ำพิพากษา ผู้เช่ือจะรอด และอยู่กับพระองค์ช่ัวนิรันดร์ ผู้ไม่เชื่อ จะถูก ลงทัณฑ์ให้ตกนรกชั่วกาล ดังในพระคัมภีร์กล่าวไว้ว่า “บรรดาผู้ที่ได้ ประพฤตดิ ี กฟ็ น้ื ขนึ้ สชู่ วี ติ บรรดาผทู้ ไ่ี ดป้ ระพฤตชิ วั่ กจ็ ะฟน้ื ขนึ้ สกู่ ารลงนรก” 12 ฉลาดท�ำ ศพ

ดทําศพ การจดั และรว่ มงาน อยา่ งเรียบงา่ ย ได้ปัญญา 13

ฉลาด 14 ฉลาดท�ำ ศพ

ดทําศพ ท�ำอย่ า งไรเม่ือเข า หรือเธ อ “ ต า ย” ด้วยสังคมมองว่าการตายเปน็ เรอื่ งไกลตัว แมแ้ ตจ่ ะพูดค�ำว่า “ตาย” ยังเห็น ว่าเป็นเรื่องต้องห้ามหรืออัปมงคล ความรู้เรื่องการจัดการเก่ียวกับการตาย จงึ เปน็ เรอ่ื งหา่ งไกลยง่ิ กวา่ แตเ่ รอ่ื งเชน่ นี้ “รไู้ วใ้ ชว่ า่ ” เพราะสกั วนั หนงึ่ เมอื่ ถงึ วนั ทสี่ ญู เสียคนใกลช้ ิด จะไดไ้ มม่ ึนงงตื่นตระหนกจนท�ำอะไรไม่ถกู การด�ำเนนิ การขั้นต้น • ขอรบั หนงั สอื รับรองการตายจากโรงพยาบาล การจดั และรว่ มงาน อยา่ งเรยี บงา่ ย ได้ปญั ญา 15

ฉลาด• แจ้งตายและขอใบมรณบัตรจากส�ำนกั งานทะเบยี นท้องถน่ิ ภายใน 24 ชว่ั โมง ควรรบี ทำ� เพราะตอ้ งใชใ้ บมรณบตั รประกอบการขอรบั ศพ เคลื่อนย้ายศพ และนำ� ศพไปประกอบพธิ ีทวี่ ัด • หาสถานทจ่ี ดั งานศพ สว่ นใหญเ่ ปน็ วดั ใกลบ้ า้ น หรอื วดั ทผี่ ตู้ ายหรอื สมาชกิ ในครอบครวั สงั กดั พรอ้ มทง้ั จดั เตรยี มเรอ่ื งอาหารและเครอ่ื ง ดื่ม ดอกไม้ส�ำหรับใช้ในพิธีศพ (วัดในกรุงเทพมหานครบางวัดมี บรกิ าร) 16 ฉลาดท�ำ ศพ

• กำ� หนดวนั เวลารดนำ�้ ศพ จำ� นวนวนั สวดพระอภธิ รรม และวนั ฌาปนกจิ ดทําศพ • แจ้งข่าวการตายให้กบั ญาติ ผู้ร่วมงาน เพ่อื น หรือคนท่ีรู้จกั มักคุ้นกนั กบั ผู้ตาย การจัดและร่วมงาน อย่างเรียบง่าย ได้ปญั ญา 17

ฉลาด • จัดเตรียมเรอ่ื งช่างภาพ / พิธกี ร / คนบวชหน้าไฟ / คนเขียน และอ่านคำ� ไว้อาลยั / ของชำ� ร่วย / เครอื่ งไทยธรรมประกอบพธิ แี ละ เงินท�ำบุญ หมายเหตุ : ดูเพ่มิ เตมิ ใน “เช็คลสิ ตบ์ รรเทาความวนุ่ วายในงานศพ” หนา้ 68 เมื่อมีการตายเกิดขึ้น ภาระหน้าท่ีของญาติพ่ีน้องคือ ด�ำเนินการ เพ่ือให้การตายของคนผู้น้ันมีผลทางกฎหมาย ก่อนเคลื่อนย้ายศพไป ประกอบพิธีทางศาสนา โดยกฎหมายระบุว่า เมื่อมีการตาย ไม่ว่าจะตาย ในบ้านหรือนอกบ้าน ไม่ว่าจะตายโดยสาเหตุธรรมชาติหรือผิดธรรมชาติ ญาติผู้ตายหรือผู้พบศพจะต้องแจ้งการตายนั้นกับนายทะเบียนท้องถิ่น ท่ีมีชื่อผู้ตายอยู่ในทะเบียนบ้านหรือในพ้ืนท่ีท่ีพบศพ จากนั้น ส�ำนักงาน ทะเบียนท้องถ่ินจะออกใบมรณบัตรเป็นหลักฐานการตาย เพ่ือให้น�ำไปใช้ ในการเคล่ือนย้ายศพ การท�ำพิธีศพ การขอรับสิทธิประโยชน์และยกเลิก เอกสารสัญญาต่างๆ ของผู้ตาย เช่น ประกันชีวิต การปิดบัญชีธนาคาร 18 ฉลาดท�ำ ศพ

เป็นต้น ท้ังนี้ การแจ้งตายต้องด�ำเนินการภายใน 24 ช่ัวโมงนับต้ังแต่ เวลาตายหรอื เวลาทพี่ บศพ เตรยี มหลกั ฐานแจง้ การตาย การแจ้งการตายในทกุ กรณี ผ้แู จง้ จะตอ้ งมหี ลักฐานดงั น้ี • บตั รประจ�ำตวั ประชาชนผูแ้ จง้ • ส�ำเนาทะเบียนบา้ นฉบับเจา้ บ้านที่ผู้ตายมชี อื่ และรายการบคุ คล (ถา้ มี) • หนงั สอื รับรองการตาย (ทร.4/1) จากโรงพยาบาล แพทย์ประจ�ำ โรงพยาบาลผดู้ ูแลก่อนตายจะเปน็ ผ้อู อกหนังสือรบั รองการตายให้ ดทําศพ ตัวอย่างใบมรณบตั ร (ทร.4 ตอน 1) ตัวอยา่ งหนงั สอื รับรอง การจดั และรว่ มงาน อยา่ งเรยี บงา่ ย ได้ปัญญา การตายในโรงพยาบาล 19

ฉลาด 20 ฉลาดท�ำ ศพ

ดทําศพ ต า ยท่ีบ้ า น ยุ่งย า กไหม ตวั บทกฎหมายก�ำหนดไวว้ า่ เมอ่ื มกี ารตายทบี่ า้ น เจา้ บา้ นหรอื ญาตติ อ้ งแจง้ การตายและมีการชันสูตรหาสาเหตุการตาย แต่หากเป็นการเสียชีวิตท่ี โรงพยาบาล ทางโรงพยาบาลจะเปน็ ผอู้ อกใบรบั รองการตายให้ สามารถน�ำ ไปแจง้ การตายกบั นายทะเบยี นเพอ่ื ออกใบมรณบตั รไดท้ นั ที ดงั นนั้ เจา้ ของ บ้านหรือญาตจิ งึ กงั วลว่าจะเกดิ ความยุ่งยากเมอ่ื มีการตายที่บ้าน อย่างไรก็ตาม เม่ือหลักการดูแลผู้ป่วยแบบประคับประคองได้รับ การยอมรบั ในวงการแพทยม์ ากขนึ้ มขี อ้ ก�ำหนดวา่ ในกรณผี ปู้ ว่ ยเรอ้ื รงั ทเ่ี ขา้ รับการรักษาในโรงพยาบาลและแสดงความจ�ำนงกลับไปรักษาตัวท่ีบ้าน แพทยผ์ รู้ กั ษาสามารถออกใบรบั รองแพทยไ์ ด้ เชน่ ลงความเหน็ ในใบรบั รอง แพทยว์ ่า “ผปู้ ว่ ยได้รบั การวนิ จิ ฉัยเปน็ โรคมะเรง็ ปอดระยะสดุ ท้าย โดยมที มี แพทย์ให้การรกั ษาแบบประคับประคองท่ีบา้ น” ญาตสิ ามารถน�ำใบรบั รองแพทยไ์ ปแจง้ การตายและขอใบมรณบตั ร ท่ีสถานีต�ำรวจได้เลย โดยไม่ต้องผ่านกระบวนการชันสูตรศพ1 ดังน้ัน การ ตายทบ่ี า้ นจงึ ไมใ่ ชเ่ รอ่ื งยงุ่ ยากในเชงิ กฎหมายส�ำหรบั ผอู้ ยเู่ บอื้ งหลงั อกี ตอ่ ไป อยา่ งไรกต็ าม เร่อื งดงั กล่าวยงั ไม่เป็นทร่ี ับรู้มากนักในทางปฏบิ ตั จิ ึงอาจยงั มี ความยงุ่ ยากอยไู่ มน่ อ้ ย ทง้ั นี้ สามารถสอบถามขอ้ มลู และขอค�ำปรกึ ษากอ่ น การตัดสินใจน�ำผู้ป่วยไปพักรักษาตัวระยะสุดท้ายท่ีบ้านได้ที่ฝ่ายดูแลผู้ป่วย แบบประคับประคองหรอื ฝา่ ยนิติเวชของโรงพยาบาลทั่วไป 1 พญ.ดาริน จตุรภทั รพร. การดูแลผู้ป่วยระยะสุดท้ายในชว่ งเวลาที่ใกล้จะเสยี ชีวิต. สืบคน้ เมอ่ื วนั พธุ ท่ี 20 สงิ หาคม พ.ศ. 2557 จาก http://thaifp.com/palliative/symptom/last_hours/last_hours.html

ฉลาด 22 ฉลาดท�ำ ศพ

ง า น ศพปัจ จุบัน เป็น อย่ า งไร ดทําศพ ในอดีต คนไทยมักตายและจัดงานศพที่บ้านแล้วค่อยเคล่ือนย้ายศพไปเผา ท่ีป่าช้า ปัจจุบัน คนส่วนใหญ่ตายท่ีโรงพยาบาล และไม่ว่าจะตายที่บ้าน หรือโรงพยาบาล ก็มักท�ำพิธีศพท่ีวัดเพ่ือความสะดวก รูปแบบพิธีกรรมใน งานศพจึงเปล่ียนแปลงตามไปด้วย เช่น ยาฉีดกันศพเน่า ท�ำให้พิธีอาบน้�ำ ศพ ขผ้ี งึ้ ปดิ ตา การน�ำเงนิ ใสป่ าก และการมดั ตราสงั สญู หายไป สว่ นการตาย ท่ีโรงพยาบาลและเผาศพที่วัดก็ท�ำให้พิธีกรรมเก่ียวกับการเคล่ือนย้ายศพ จากบ้านไปสู่ป่าช้า เช่น การซัดข้าวสาร การท�ำประตูป่า การขีดทางน�ำ วิญญาณสูญหายไป ด้านผู้ท�ำพิธีกรรมก็เปล่ียนจากญาติมิตรและคนใน ชุมชนมาเป็นนักวิชาชีพที่มีการแบ่งภาระหน้าท่ีชัดเจน และส่งต่อกันเป็น ทอดๆ การจดั และรว่ มงาน อยา่ งเรียบงา่ ย ได้ปญั ญา 23

ฉลาด 24 ฉลาดท�ำ ศพ

พิ ธี กรรมเกี่ยว กับง า น ศพใน อดีต แ ล ะ ปัจ จุบัน ดทําศพทัศนคติเก่ียวกับความตายของสังคมหน่ึงๆ เป็นส่วนส�ำคัญในการก�ำหนด พิธีศพของสังคมนั้น การจัดการศพในสังคมไทยเกิดจากความเช่ือส�ำคัญ 3 ประการคือ • คนตายมีลักษณะความเป็นอยู่และความต้องการคล้ายกับ คนเป็น เพียงแต่อยู่คนละโลก จึงต้องท�ำพิธีเซ่นไหว้อุทิศอาหาร ส่ิงของ- เคร่ืองใช้ ใหแ้ ก่ผู้ตายเพอ่ื น�ำไปใช้ในโลกของคนตาย • ผู้ท่ีตายไปแล้วได้เปลี่ยนสภาพไปเป็นวิญญาณหรือผีที่อาจ กลับมารบกวนเพราะความเป็นห่วงคนเป็นหรือยังตัดไม่ขาดจากโลก จึงอาจกลับมาก่อให้เกิดความเจ็บป่วย เดือดร้อน สร้างความหวาดกลัว ให้กับคนท่ีอยู่ข้างหลัง จึงต้องมีพิธีป้องกันหรือพิธีปัดรังควานท่ีอาจเกิด จากคนตาย เพื่อป้องกันผีมารบกวน ดังจะเห็นจากพิธีต่างๆ ท่ีท�ำหลอกผี หรอื ให้แน่ใจวา่ คนตายจะไมก่ ลับมาท่บี ้านอีก การจัดและรว่ มงาน อย่างเรยี บง่าย ได้ปัญญา 25

• การท�ำบญุ อทุ ศิ สว่ นกศุ ลใหค้ นตายไดร้ บั ผลประโยชนใ์ นโลกหนา้ ซงึ่ เปน็ ผลมาจากความเคารพรกั อาลยั และความระลกึ ถงึ ดว้ ยความกตญั ญ-ู กตเวที ในอดีต ข้ันตอนพิธีศพของชาวพุทธครอบคลุมตั้งแต่ก่อนสิ้นใจ เมอ่ื สน้ิ ใจแลว้ และการท�ำบญุ อทุ ศิ สว่ นกศุ ลหลงั การจดั การศพรวมประมาณ 30 ขั้นตอน ซ่ึงแตกต่างกันไปตามสภาพพ้ืนที่และวัฒนธรรม ปัจจุบัน พิธีกรรมบางอย่างสูญหายไป จากการสัมภาษณ์สัปเหร่อประจ�ำวัดใน กรุงเทพฯ พบว่าเหลอื พธิ ีศพเพยี ง 14 ข้นั ตอนเท่านั้น กอ่ นตาย ฉลาด การบอกหนทาง (ก่อนส้นิ ใจ) ฉลาดท�ำ ศพ การเตรียมศพ การอาบน�้ำศพ การแต่งตัวศพ • รดน้�ำศพ (ประเพณีเกดิ ใหม่) • การหวผี ม • การนุ่งผ้า • เงินใส่ปากศพ • หมากใส่ปากศพ • กรวดดอกไม้ธปู เทยี น 26

ดทําศพ การมัดศพ / ตราสัง การเบกิ โลง เครอ่ื งประกอบโลง • ทำ� ฟากหรอื เฝือก • ใบตองตานี 3 ยอด • ทำ� บนั ไดผวี างหลงั โลง ประกอบพิธบี ำ� เพญ็ กศุ ล การตั้งศพ การตามไฟหน้าศพ การสวดพระอภิธรรม การเซ่นศพ การนำ� ศพออกจากบ้าน • ไม่หามศพลอดข่อื • การชักฟากสามซ่ี ตหี ม้อน�้ำสามใบ • ทำ� ประตูป่า • การซดั ข้าวสาร • การใช้ไม้ขดี ทางนำ� หน้าเพ่ือให้วญิ ญาณตามมาถกู ทาง • ห้ามหามข้ามนาข้ามสวน เพราะเชอ่ื ว่าเป็นอัปมงคล การจัดและรว่ มงาน อย่างเรยี บงา่ ย ได้ปญั ญา 27

การโปรยข้าวตอก การเผาศพ การทง้ิ เบ้ียให้ตากลยี ายกลา (นายป่าช้า) นำ้� มะพร้าวล้างหน้า การโยนผ้าข้ามศพ การชกั ฟืน 3 ดุ้น การบวชหน้าไฟ การสวดหน้าไฟ การกำ� หนดวนั เผาศพ การเดนิ สามหาบ การแปรรูป (จัดกระดูก) การเก็บอฐั ิ หลังเผาศพ ฉลาด • ท�ำบุญฉลองอัฐติ ่อจากวันเผา • ท�ำบญุ 7 วนั ต่อจากวันเผา • ทำ� บญุ ในรอบปี หมายเหต:ุ หมายถงึ “พธิ กี รรมที่ยงั พบอยู่ในปจั จบุ นั ” ทม่ี า : ชาติชาย มานติ ยกลุ , “วถิ ชี ีวิตสปั เหรอ่ ในกรุงเทพ”, วิทยานพิ นธ์ศิลปกรรมศาสตรมหาบณั ฑิต มหาวทิ ยาลยั ศรนี ครินทรวิโรฒ 28 ฉลาดท�ำ ศพ

ดทาํ ศพ

ฉลาด 30 ฉลาดท�ำ ศพ

นักวิช า ชีพใน ง า น ศพ ดทําศพ เจ้าหน้าที่โรงพยาบาล ทุกวันนี้ คนส่วนใหญ่เสียชีวิตที่โรงพยาบาล ภาพทมี่ กั เหน็ ชนิ ตาผา่ นประสบการณต์ รงและผา่ นทางสอ่ื ตา่ งๆ คอื ในหว้ ง นาทีสุดท้าย ผู้ตายมักอยู่ในห้องผู้ป่วยหรือห้องไอซียู บางคนเสียชีวิตโดย ล�ำพงั บางคนอยภู่ ายใตก้ ารชว่ ยชวี ติ จนวนิ าทสี ดุ ทา้ ย หากบคุ ลากรทางการ แพทยพ์ อมคี วามรเู้ รอ่ื งทางศาสนา กจ็ ะท�ำหนา้ ทบี่ อกหนทางแกผ่ ตู้ าย หลงั จากแพทย์ประกาศการเสียชีวิตแล้ว เจ้าหน้าที่ของโรงพยาบาลจะท�ำหนา้ ที่ ช�ำระล้าง แตง่ ตวั ให้ศพ รวมถงึ ฉีดยากันศพเน่า หากญาติแสดงความจ�ำนง บรษิ ทั ขายโลงศพ เม่ือมีคนตายในโรงพยาบาล เจ้าหน้าท่ีโรงพยาบาลจะติดต่อผู้ ประกอบการผลิตและขายโลงศพมาเป็นผู้ให้บริการ โดยผู้ประกอบการจะ บรจิ าครายไดส้ ว่ นหนง่ึ บ�ำรงุ โรงพยาบาล เจา้ หนา้ ทขี่ องบรษิ ทั ขายโลงศพจะ เขา้ มาน�ำเสนอบรกิ ารโลงศพประเภทตา่ งๆ รวมทั้งบรกิ ารเสรมิ เชน่ การจดั และร่วมงาน อย่างเรียบง่าย ได้ปัญญา 31

ฉลาดการฉดี ยากนั ศพเนา่ รถเคลอื่ นยา้ ยศพ และเครอื่ งประกอบพธิ กี รรมงานศพ แล้วส่งต่อไปยังผู้ดูแลศาลาวัดท่ีใช้เป็นสถานท่ีในการสวดพระอภิธรรม และเผาศพต่อไป บางแห่งมีบริการจองวัดจองตัวพระสงฆ์ จัดดอกไม้ ประดบั ศาลาและเมรุ จดั อาหาร ไปจนถงึ บรกิ ารลอยองั คารเรยี กวา่ “บรกิ าร ครบวงจร” รา้ นจดั ดอกไม้/รา้ นอาหาร การจัดดอกไม้ในบริเวณงานศพและเมรุ กลายเป็นประเพณีนิยม เมอ่ื ไมก่ สี่ บิ ปมี านเี้ อง ในยคุ ทชี่ มุ ชนยงั เขม้ แขง็ ญาตมิ ติ รและคนในชมุ ชนมกั ใช้เวลาว่างจัดดอกไม้ร่วมกัน ซึ่งนอกจากประหยัดค่าใช้จ่ายแล้ว ยังเป็น เวลาที่จะได้ปลอบโยนเจ้าภาพ หรือท�ำให้เจ้าภาพมีกิจกรรมท่ีเบี่ยงเบนไป จากความโศกเศรา้ แต่ปจั จุบัน การจัดดอกไมเ้ ป็นหน้าทข่ี องร้านจดั ดอกไม้ ที่ผูกธุรกิจกับทางวัด น�ำเสนอการจัดดอกไม้หลากหลายสไตล์ตามก�ำลัง ทรัพย์และความต้องการของเจ้าภาพ เช่นเดียวกับร้านอาหารส�ำหรับจัด เล้ยี งในการสวดพระอภธิ รรม ที่จะน�ำเสนอเมนูตา่ งๆ ในราคาที่แตกตา่ งกัน ไป สัปเหรอ่ ในอดีต หรือในชุมชนบางแห่งในปัจจุบัน การดูแลศพและท�ำ พิธีกรรมเกี่ยวกับงานศพเป็นเรื่องของผู้หลักผู้ใหญ่หรือผู้รู้ในชุมชน ที่เสนอตัวมาช่วยเหลือเพ่ือ “เอาบุญ” ผู้ที่ได้ชื่อว่า “สัปเหร่อ” เป็นผู้มี จิตอาสา ไม่รับค่าใชจ้ ่าย หรือรับเงินตามแตศ่ รทั ธาของเจ้าภาพ แตป่ ัจจุบนั 32 ฉลาดท�ำ ศพ

ดทําศพวัดดังในกรุงเทพมหานครส่วนใหญ่ว่าจ้างสัปเหร่อเป็นอาชีพ มีเงินเดือน และมีภาระงานที่ชัดเจน เช่น อ�ำนวยความสะดวกด้านการจัดเตรียม สถานท่ีส�ำหรับรดน�้ำศพ การเคลื่อนย้ายศพขน้ึ เมรุ และการเผาศพ เปน็ ตน้ ชอ่ื เรยี กขานของสปั เหรอ่ กเ็ รม่ิ เปลย่ี นไปเปน็ “เจา้ หนา้ ทเี่ มร”ุ หรอื “อาจารย-์ เมร”ุ เฉพาะในกรงุ เทพมหานคร ปจั จบุ นั รา้ นขายหบี ศพมกั ด�ำเนนิ ธรุ กจิ แบบครบวงจร ได้แก่ การจัดหาหีบศพตามประเภทที่ตกลง การแต่งตัวศพ การฉดี ยากันศพเนา่ การเคลือ่ นยา้ ยศพไปวัด รวมถึงธปู เทียน สายสิญจน์ และผ้าขาว หลังจากนั้น ร้านขายหีบศพจะส่งต่อให้ไปรับบริการจากผู้ดูแล ศาลาของวัดท่ีจัดงาน เข้าสู่พิธีการตามประเพณีการสวดและเผาศพ ญาติ ของผู้เสียชีวิตเพียงแต่เตรียมค่าใช้จ่ายตามที่ตกลงกันไว้เท่าน้ัน โดยผู้ดูแล ศาลาวัดจะเป็นธุระจัดเตรียมส่ิงของเครื่องใช้ในพิธีสวดพระอภิธรรม จดั เตรยี มพธิ รี ดนำ�้ ศพ (ถา้ ม)ี การจดั ดอกไมห้ นา้ งาน การจดั พวงหรดี เครอื่ ง ไทยธรรม (ของถวายพระ) ดอกไม้จันทน์ อาหารว่าง และของที่ระลึก จนกระทง่ั เก็บหรือเผาศพ2 ประเด็นชวนคิด แม้การจัดการศพโดยนักวิชาชีพจะท�ำให้ญาติผู้ตายสะดวกสบาย และม่ันใจว่าผู้ตายจะอยู่ภายใต้การดูแลของผู้มีความเช่ียวชาญ แต่ในทาง กลบั กนั ญาตมิ ติ รกถ็ กู กนั ใหอ้ อกหา่ งจากผตู้ ายอยา่ งสนิ้ เชงิ เมอ่ื ผตู้ ายสนิ้ ใจ 2 ศริ ินันท์ กิตติสุขสถติ และ วนิพพล มหาอาชา. ธรุ กิจทีเ่ กี่ยวเนอื่ งกบั การตาย. สบื คน้ เมื่อวนั จันทร์ ท่ี 11 สงิ หาคม พ.ศ. 2557 จาก http://www.ipsr.mahidol.ac.th/IPSR/AnnualConference/Confer- enceII/Article/Article13.htm การจดั และร่วมงาน อยา่ งเรยี บง่าย ไดป้ ญั ญา 33

ฉลาดก็เท่ากลับยกภาระหน้าที่ทั้งหมดให้กับฝ่ายวิชาชีพ พวกเขาท�ำได้เพียงเฝ้า มองดกู ารท�ำพธิ ศี พอยหู่ า่ งๆ โดยไมร่ วู้ า่ จะเขา้ ไปชว่ ยเหลอื อยา่ งไร สง่ิ ทต่ี อ้ ง แลกกับความสะดวกสบายคือ การพลาดโอกาสที่จะเรียนรู้ความตายที่ ปรากฏอยู่เบื้องหน้า การดูแลร่างของผู้ตายครั้งสุดท้ายเพ่ือแสดงความ กตัญญู หรอื เยยี วยาความร้สู ึกตดิ คา้ งของตัวเอง ในบางกรณี หากญาตผิ ้นู ้นั ไมไ่ ด้อยเู่ ฝ้าผตู้ ายในวาระสุดท้าย หรอื มาไมท่ นั พธิ อี าบนำ้� ศพ เมอื่ สปั เหรอ่ บรรจศุ พลงโลงแลว้ เขาหรอื เธออาจจะ ไม่ได้เห็นหน้าเพื่ออ�ำลาผู้ตายเป็นคร้ังสุดท้ายเลยก็ได้ หรือบางกรณี เจา้ หน้าท่ีโรงพยาบาลตอ้ งการท�ำภารกจิ ใหเ้ สรจ็ สน้ิ ในเวลาทกี่ �ำหนด จนส่ง ผลกระทบต่อบรรยากาศการตายสงบและความรู้สึกของญาติผู้ตายที่อยู่ ในช่วงโศกเศร้าเสียใจ ดังกรณีป้าพรที่สามีเพิ่งเสียชีวิตและก�ำลังร่�ำไห้อยู่ พยาบาลก็เดินเข้ามาบอกว่าให้ป้าเซ็นช่ือยินยอมการฉีดศพ เมื่อป้าพร เซ็นช่อื แล้ว พยาบาลก็เกบ็ เอกสารและเดินออกไป ในความเป็นจริง ญาติผู้ตายสามารถต่อรองขอมีส่วนร่วมในการ จัดการศพร่วมกับนักวิชาชีพได้ เพ่ือให้มีโอกาสกล่าวลาหรือท�ำความดี ครั้งสุดท้ายกับผู้ตายอย่างไม่เร่งรัดหรือกดดัน และไม่พลาดโอกาสเรียนรู้ เกี่ยวกับความตายจากคนใกล้ชิด เช่น ขอเป็นผู้แต่งตัวให้ศพ ขอร่วม ท�ำความสะอาดศพ หรือขอเวลาอยู่กบั ศพตามล�ำพังนานขึน้ เปน็ ต้น 34 ฉลาดท�ำ ศพ

ดทําศพ ดังเช่นกรณีนักวิชาการและนักจัดรายการโทรทัศน์ท่ีมีช่ือเสียง ผหู้ นงึ่ น�ำศพมารดาไปบ�ำเพญ็ กศุ ลทว่ี ดั ชลประทานซง่ึ ไมม่ สี ปั เหรอ่ เขาและ ญาติพ่ีน้องจึงช่วยกันท�ำพิธีรดน�้ำศพและยกศพเข้าหีบเอง เขาบอกว่าเป็น ประสบการณ์ที่ประทับใจมาก เพราะเป็นโอกาสได้รับใช้แม่ผู้มีพระคุณ เป็นวาระสุดท้าย และได้เรียนธรรมะเยอะมาก เช่น ตอนจะยกศพ ได้เห็น มดไต่ตามตัวแม่ เห็นแล้วก็ปลงอนิจจังว่า คนเราเม่ือตาย ร่างกายก็คืน สูธ่ รรมชาติ เปน็ อาหารของสัตว์ตา่ งๆ เป็นวัฏจกั รของธรรมชาติ ในภาพยนตร์ญ่ีปุ่นเร่ือง Departure ที่มีผู้แปลเป็นไทยว่า “โอกาส สุดท้ายแห่งการล�่ำลา” ตัวเอกของเร่ืองท่ีมีอาชีพจัดการศพหรือท่ีบ้านเรา เรียกวา่ สปั เหรอ่ หรืออาจารยเ์ มรุ ได้ใชโ้ อกาสสุดท้ายในการอาบน�ำ้ แต่งตัว และท�ำงานศพพ่อท่ีละทิ้งครอบครัวไปตั้งแต่เขายังเยาว์วัยและไม่ได้พบกัน อกี เลย การไดพ้ บรา่ งกายทไ่ี รว้ ญิ ญาณ ไดช้ �ำระลา้ งและแตง่ ตวั ใหพ้ อ่ รอื้ ฟน้ื ความทรงจ�ำอันปวดร้าว ท้ังความรู้สึกผิด ความรู้สึกถูกทอดทิ้ง ซึ่งอาการ ทงั้ หลายนปี้ รากฏขน้ึ มาเพอื่ ใหเ้ ขาคอ่ ยๆ คลค่ี ลายความทกุ ขใ์ นใจทมี่ ตี อ่ พอ่ ในที่สุด การจัดและรว่ มงาน อยา่ งเรยี บงา่ ย ไดป้ ัญญา 35

ฉลาด 36 ฉลาดท�ำ ศพ

ค ่ าใช้จ ่ า ยง า น ศพ ดทําศพ เม่ือเห็นว่าความตายเป็นเรื่องไกลตัว น้อยคนจะนึกถึงหรือวางแผน คา่ ใชจ้ า่ ยงานศพของตวั เองหรอื คนใกลช้ ดิ ไวล้ ว่ งหนา้ มไี มน่ อ้ ยทมี่ คี วามเชอื่ ว่าการวางแผนเร่ืองความตายเป็นลางไม่ดีหรือเป็นการแช่งกัน ดังน้ัน เมื่อ วนั นนั้ มาถงึ ผทู้ ตี่ อ้ งรบั ผดิ ชอบคา่ ใชจ้ า่ ยจงึ มกั ตกใจและคาดไมถ่ งึ หากไมใ่ ช่ คนพอมีฐานะ อาจต้องกู้หน้ียืมสิน หรือเก่ียงกันออกค่าใช้จ่ายงานศพ ระหว่างญาติพี่นอ้ งจนท�ำให้เกิดความขัดแยง้ ตามมา เหตุท่ีค่าใช้จ่ายงานศพสูงมาก เพราะประเพณีนิยมท่ีท�ำตามๆ กันมา เช่น การเลี้ยงอาหาร การจัดดอกไม้ประดับ การละเล่นต่างๆ อกี สว่ นหนง่ึ เพราะเปน็ การด�ำเนนิ การโดยมอื อาชพี ทม่ี คี า่ ใชจ้ า่ ยทกุ ขน้ั ตอน ค่าใช้จ่ายในการจัดงานศพประกอบด้วย ค่าหีบศพ ค่าดอกไม้ เครื่อง- ไทยธรรม อาหาร เครอื่ งดม่ื คา่ ศาลา และคา่ เผาศพ ปจั จบุ นั วดั ทม่ี ชี อ่ื เสยี ง ในกรุงเทพฯ ส่วนใหญ่มักมีบริการครบวงจรแบบเป็นชุดเสนอให้เจ้าภาพ การจดั และร่วมงาน อย่างเรียบง่าย ได้ปัญญา 37

ฉลาดเลือกตามก�ำลังทรัพย์ เช่น ศาลาติดแอร์หรือศาลาธรรมดา หีบศพแบบ เทพพนมหรือหบี ไม้สกั 3 ช้นั ดอกไม้วางหนา้ หบี ศพแบบพุม่ หรอื แบบสวน และอาหารธรรมดาหรอื อาหารญ่ปี ุ่น เป็นต้น ส่วนในต่างจงั หวดั โดยเฉพาะในชมุ ชนหรือหมบู่ า้ น คา่ อาหารเลย้ี ง พระและเพื่อนบ้านจะเป็นค่าใช้จ่ายก้อนใหญ่ เช่น บางพ้ืนท่ีในภาคกลาง แม้จะมีการจัดงานศพที่วัด ตามประเพณีปฏิบัติจะต้องท�ำบุญเล้ียงพระเช้า จัดเตรียมอาหารเพลส�ำหรับพระ และเล้ียงดูแขกที่มาร่วมพิธีสวด- พระอภิธรรมในช่วงเย็นทุกวันจนกว่าจะฌาปนกจิ และยังมกี ารท�ำบุญอุทิศ ส่วนกุศลให้แกผ่ ู้ตายเม่ือเสียชวี ิตครบ 7 วัน 50 วัน และ 100 วนั อกี ดว้ ย ผลการศกึ ษาของศนู ยว์ ิจัยกสกิ รไทยปี พ.ศ. 2540 ระบุว่า งานศพ ท่ัวประเทศมีมูลค่าสูงถึงปีละ 3.5 หม่ืนล้านบาท และค่าใช้จ่ายงานศพ ในกรุงเทพฯ และต่างจังหวัดแตกต่างกัน 3 เท่าตัว และงานวิจัยช้ินหนึ่ง ตีพมิ พเ์ มือ่ ปี พ.ศ. 2555 เปรยี บเทยี บวา่ ในช่วง 10 ปีท่ผี า่ นมา คา่ ใช้จา่ ย งานศพในกรงุ เทพฯ เพ่ิมข้นึ ถึง 10 เท่า การรับรู้ค่าใช้จ่ายในการจัดงานศพถือเป็นเรื่องส�ำคัญ เพื่อท่ีตอน ยังอยู่ เราจะได้เตรียมการวางแผนรูปแบบและค่าใช้จ่ายงานศพของตัวเอง และคนใกล้ชิด เพื่อไม่ให้เป็นภาระของคนเป็น แม้ไม่ได้วางแผนไว้ก่อน หากต้องจัดงานศพให้คนใกล้ชิด ก็จะได้รู้ว่าเรามีทางเลือกมากกว่าการ ท�ำตามๆ กนั มา หรือตามแพ็กเกจที่ทางวัดจัดให้ 38 ฉลาดทำ�ศพ

ดทําศพประมาณการคา่ ใชจ้ า่ ยในการสวดพระอภิธรรม และเผาศพโดยเฉลี่ยต่อ 1 ราย ส�ำรวจเมื่อปี พ.ศ. 2549 3 57 9,000 – 15,000 – 21,000 – 15,000 25,000 35,500 24,000 – 40,000 – 56,000 – 27,000 45,000 63,000 40,000 – 60,000 – 70,000 – * วัดดังใจกลางเมอื ง คา่ ใชจ้ ่ายเพ่ิมขึ้น 30-50% ส�ำ รวจเมือ่ ปี พ.ศ. 2555 การจดั และร่วมงาน อยา่ งเรียบงา่ ย ได้ปัญญา 39

คา่ ใชจ้ ่ายสำ� หรับพิธีกงเตก็ ข้อมลู ปี พ.ศ. 25573 •ค่าคณะพิธีทำ� กงเตก็ 30,000 - 40,000 บาท กงเตก็ ใหญ่ (พระสวด 9 - 11 รปู ตั้งแต่ 9 โมงเชา้ ถึง 4 ทุ่ม รวมค่าดนตรี อุปกรณ์ สถานที่ และค่ารถส�ำหรับพระ) 20,000 - 25,000 บาท (พระสวด 3 - 7 รูป สวดตงั้ แต่ 4 โมงเยน็ ถึง 4 ทุ่ม) • กงเตก็ เล็ก ค่าเครอ่ื งกระดาษ 3,000 - 20,000 บาท ค่าหลุมฝังศพ (ฮวงซุ้ย) 10,000 - 100,000 บาทขน้ึ ไป (ท�ำเลปานกลางราคาประมาณ 1 แสนบาท ท�ำเลดีราคา 2 - 3 แสนบาทข้นึ ไป) ฉลาด ค่าใช่จ่ายอ่นื ๆ เชน่ เสอื้ ผา้ ของญาตใิ นพธิ กี งเตก็ คา่ ของไหว้ คา่ เครอ่ื ง กระดาษ คา่ ดูฮวงจุย้ เปน็ ต้น 3 สำ�นักขา่ วออนไลนไ์ ทยพบั ลกิ า้ . ธรุ กจิ ความตาย. สบื ค้นเม่ือวันจนั ทรท์ ่ี 11 สงิ หาคม พ.ศ. 2557 จาก http://thaipublica.org/2011/09/funeral-business-1/ 40 ฉลาดท�ำ ศพ

ดทําศพ การจดั และรว่ มงาน อยา่ งเรียบงา่ ย ได้ปัญญา 41

ฉลาด 42 ฉลาดท�ำ ศพ

ขุมทรัพย์ใน ง า น ศพ ดทําศพ ทุกชนชาติศาสนาล้วนมพี ธิ ีกรรมเก่ยี วกบั งานศพ พธิ ศี พไม่ใชส่ ่ิงที่เกดิ ข้นึ มา ลอยๆ หากแต่เป็นส่ิงที่เกิดจากค�ำสอน มุมมอง หรือทัศนคติเกี่ยวกับชีวิต และความตายท่ีสังคมหนึ่งๆ ยึดถือ เป้าหมายของการท�ำพิธีศพก็มิใช่เพื่อ ผู้ตายเท่าน้ัน ตรงกันข้าม ส่วนใหญ่เอ้ือประโยชน์แก่คนเป็น หากผู้ร่วม งานศพรู้จกั มองหาโอกาส ไว้อาลยั และแสดงความกตัญญู คนไทยเช่ือว่าคนตายมีความเป็นอยู่และความต้องการคล้ายกับ คนเป็น เพียงแตอ่ ยคู่ นละโลก จึงท�ำพิธเี ซน่ ไหว้อทุ ศิ อาหารส่งิ ของเคร่อื งใช้ ให้แกค่ นตายเพ่อื น�ำไปใชใ้ นโลกของคนตาย บรรเทาความหวาดกลัว ด้วยเชื่อว่าผู้ท่ีตายไปแล้วได้เปล่ียนสภาพไปเป็นวิญญาณหรือผีท่ี การจดั และรว่ มงาน อย่างเรียบงา่ ย ไดป้ ัญญา 43

ฉลาดอาจกลบั มารบกวนเพราะหว่ งคนเปน็ หรอื ยงั ตดั ไมข่ าดจากโลก จงึ อาจกลบั มาก่อให้เกิดความเจ็บป่วย เดือดร้อน สร้างความหวาดกลัวให้กับคนท่ีอยู่ ข้างหลัง ในพิธีศพจึงมักมีพิธีป้องกันหรือปัดรังควานท่ีอาจเกิดจากคนตาย เพ่อื ปอ้ งกนั ผมี ารบกวน อำ� ลาครงั้ สดุ ท้ายและช�ำระสิ่งคง่ั คา้ งในใจ ขณะท่ีเขายังอยู่ เราอาจไม่มีโอกาสกล่าวค�ำอ�ำลาหรือบอกเรื่อง คา้ งคางใจแกผ่ ตู้ าย ควรใชโ้ อกาสนใี้ หอ้ ภยั หรอื ขออโหสกิ รรม สดุ ทา้ ยกเ็ พอ่ื ความสบายใจของคนเป็นนั่นเอง ร้ือฟื้นคืนความสัมพันธ์กบั ญาตมิ ิตร โดยทวั่ ไปงานศพมกั เปน็ การรวมญาตทิ ง้ั ทใ่ี กลช้ ดิ และหา่ งไกล งาน ศพจึงเป็นโอกาสที่ดีในการรื้อฟื้นความสัมพันธ์ระหว่างกัน โดยเฉพาะผู้ที่ หา่ งเหนิ และขดั แย้งกนั ปลอบใจคลายทุกขญ์ าตผิ ้โู ศกเศรา้ ความใกล้ชิดความผูกพันมักท�ำให้ญาติรู้สึกโศกเศร้าเสียใจ การมี คนมาร่วมงานศพ แสดงความเห็นใจ ปลอบโยน หรือช่วยเหลือให้งานศพ ด�ำเนินไปอย่างราบร่ืนจะท�ำให้ญาติผู้สูญเสียรู้สึกอุ่นใจ สามารถก้าวผ่าน ความโศกเศรา้ ไปได้ การสร้างความรื่นเริงในงานศพถือเป็นกุศโลบายหน่ึงที่ท�ำให้คน เปน็ คลายความโศกเศรา้ ซึง่ มักมใี หเ้ ห็นในวัฒนธรรมต่างๆ ทั่วโลก ส�ำหรับ 44 ฉลาดท�ำ ศพ

ดทําศพสงั คมไทย เช่น ฉายหนังกลางแปลง ลิเก วงปพี่ าทย์ เปน็ ตน้ อยา่ งไรก็ตาม ความรื่นเริงในงานศพควรอยู่ในบรรยากาศท่ีพอเหมาะพอควร ไม่สร้าง ความเดือดร้อนแก่เจ้าภาพหรือเพ่ือนบ้าน หรือหม่ินเหม่ต่อศีลธรรม อันดีงาม เช่น การใช้เสียงอึกทึก เล่นการพนัน การแสดงนุ่งน้อยห่มน้อย เป็นตน้ สานสมั พนั ธช์ มุ ชน งานศพในอดีตน้ัน ส�ำเร็จลงได้ด้วยความร่วมมือในชุมชน เช่น เมื่อผู้ป่วยนอนอยู่ที่บ้าน ญาติมิตรและคนในชุมชนมักแวะมาเยี่ยมเยียน เพื่ออ�ำลาและขออโหสิกรรมคร้ังสุดท้าย บางครั้ง พระสงฆ์หรือคนท่ีผู้ป่วย เคารพนับถือจะมาบอกหนทางให้ผู้ป่วยเดินทางไปสู่โลกหน้าอย่างสงบ เมอ่ื เสยี ชวี ติ กลมุ่ ผชู้ ายชว่ ยกนั หาไมท้ �ำโลงศพ ผทู้ มี่ คี วามรเู้ กยี่ วกบั พธิ กี รรม เชน่ สปั เหรอ่ หรอื ผรู้ ใู้ นชมุ ชนชว่ ยท�ำพธิ อี าบนำ้� แตง่ ตวั ศพ และท�ำพธิ นี �ำศพ ใสโ่ ลง พวกผู้หญงิ ช่วยกนั ท�ำกบั ขา้ ว ยามคำ�่ คนื ทั้งหญิงชายมาชว่ ยเฝา้ ศพ ที่บ้านหรือท่ีวัด เม่ือจะเผาศพก็ช่วยกันเคล่ือนศพไปป่าช้า และยังมาร่วม ท�ำบญุ อทุ ศิ สว่ นกศุ ลใหผ้ ตู้ ายในภายหลงั ในงานท�ำบญุ 50 วนั หรอื 100 วนั อีกดว้ ย ปัจจุบัน รูปแบบข้างต้นยังมีอยู่ในบางชุมชนในต่างจังหวัด ส่วน ใหญ่เปลี่ยนไปเป็นการว่าจ้างท�ำของมากขึ้น การสานสัมพันธ์มักอยู่ในรูป แบบการไปงานสวดพระอภิธรรม วางพวงหรดี และไปรว่ มงานฌาปนกิจ การจัดและร่วมงาน อยา่ งเรยี บงา่ ย ไดป้ ัญญา 45

ฉลาด ถอื โอกาสทำ� ดี เมื่อมีผูส้ ูญเสีย ผอู้ ยเู่ บอ้ื งหลังอาจใช้โอกาสน้ที �ำความดี เช่น การ บวชหรือการปฏิบัติธรรม การบริจาคทรพั ยส์ ินของผู้ตาย หรือของผมู้ าช่วย เหลอื งานศพ หรอื ทรพั ยส์ นิ ของตวั เองใหแ้ กอ่ งคก์ รการกศุ ลตา่ งๆ เพอื่ อทุ ศิ ส่วนกุศลให้แกผ่ ้ตู าย ถอดบทเรยี นชีวิต งานศพมักเป็นที่รวมของญาติสนิทมิตรสหาย เม่ือมาช่วยงานศพ แทนที่จะพูดคุยเร่ืองการเท่ียวเตร่หรือความก้าวหน้าในชีวิตการงานของ แต่ละคน น่าจะถือโอกาสพูดคุยเรื่องความตาย การเตรียมตัวตาย ท�ำพนิ ยั กรรมชวี ติ หรอื ถอื โอกาสบอกความปรารถนากอ่ นตายแกญ่ าตสิ นทิ มิตรสหายเสียเลย จดั การภารกจิ คั่งคา้ ง เม่ือญาติพ่ีน้องที่เกี่ยวข้องมารวมกัน สามารถใช้โอกาสนี้ตกลง เรื่องส�ำคัญ เช่น ทรัพย์สินหรือหน้ีสินของผู้ตาย หรือการดูแลบิดามารดา หรือพ่ีน้องท่ยี งั อยู่ ทั้งน้ี ขนึ้ อยูก่ บั กาลเทศะทเ่ี หมาะสม เรยี นรูส้ จั ธรรมของชวี ติ พิธีศพเป็นผลพวงมาจากความเช่ือและทัศนคติการมองความตาย ของสังคมน้ันๆ แต่ละขั้นตอนจึงมีเบื้องหลังหรือปริศนาธรรมซ่อนอยู่ มิเพียงเท่านั้น เรายังอาจมองเห็นสัจธรรมชีวิตจากมุมมองของตัวเองเมื่อ เห็นความตายและบรรยากาศในพิธศี พปรากฏอยตู่ รงหน้า 46 ฉลาดท�ำ ศพ

ดทําศพ การจดั และรว่ มงาน อยา่ งเรียบงา่ ย ได้ปัญญา 47

ฉลาด 48 ฉลาดท�ำ ศพ

มองปริศน า ธ รรมใน ง า น ศพ ดทําศพ เสฐียรโกเศศเขียนไว้ในประเพณีเก่ียวกับชีวิตว่า ค�ำอธิบายต้นเหตุของ ประเพณที �ำศพดว้ ยวธิ บี อกวา่ เปน็ ปรศิ นาธรรมเปน็ วธิ ที ดี่ ี เพราะเมอ่ื อธบิ าย เขา้ กบั หลกั ศาสนาแลว้ ถงึ จะสมเหตสุ มผลหรอื ไม่ ยอ่ มเปน็ เครอื่ งยดึ เหนยี่ ว ประเพณีไว้ไม่ให้เส่ือมสูญไปโดยเร็ว ด้านนักสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา มองว่า พิธีกรรมมิได้เกิดข้ึนเพียงเพื่อให้ความรื่นเริงบันเทิงใจเท่านั้น หาก แต่มีความจริงจังและความหมายบางอย่างแอบแฝงอยู่เสมอ และ พิธีกรรมยังเป็นการกระท�ำท่ีส่งสารหรือความเชื่อร่วมไปยังสมาชิกของ สงั คม เพอ่ื ยำ�้ ใหร้ บั รถู้ งึ ความเชอ่ื ทมี่ รี ว่ มกนั การรบั รคู้ วามหมายในพธิ กี รรม จึงเป็นเรอ่ื งส�ำคัญ ความเชื่อเก่ียวกับชีวิตและความตายของคนไทยมักผูกพันกับหลัก ไตรภูมิแบบพุทธที่ว่าด้วยเร่ืองนรก สวรรค์ โลก และพรหมชั้นต่างๆ ซ่ึง สะท้อนออกมาในพิธีกรรมเกี่ยวกับความตาย ครอบคลุมต้ังแต่ก่อนสิ้นใจ การจดั และรว่ มงาน อย่างเรียบงา่ ย ไดป้ ัญญา 49

ฉลาดเม่ือปลงศพ และการท�ำบุญอุทิศส่วนกุศลหลังปลงศพ นอกจากจะ สอดคล้องกับสภาพส่ิงแวดล้อมในแต่ละพ้ืนที่แล้ว พิธีกรรมเหล่าน้ียังแฝง ปรศิ นาธรรมทลี่ กึ ซึง้ และน่าอัศจรรยใ์ จยงิ่ นกั การอาบนำ้� ศพ เรม่ิ ดว้ ยการตม้ นำ้� ในหมอ้ ดนิ โดยใสใ่ บไมต้ า่ งๆ ทเ่ี ชอ่ื วา่ ท�ำใหผ้ กี ลวั และปดั รงั ควานได้ เชน่ ใบหนาด ใบสม้ ปอ่ ยและใบมะขาม เมอ่ื น�ำ้ อ่นุ แลว้ จึงน�ำมาอาบศพ จากนั้น อาบน�้ำเย็นแล้วฟอกด้วยส้มมะกรูดและล้าง จนหมดจด แล้วจึงฟอกซ�้ำด้วยขม้ินชันสดและผิวมะกรูดต�ำละเอียด ซ่ึงจะ ท�ำให้ศพสะอาด ไม่น่ากลัว และกลบกลิ่นน้�ำเลือดน�้ำหนองได้ดี ปัจจุบัน เมื่อมกี ารฉดี ยากนั ศพเนา่ พิธกี รรมเหลา่ น้กี ห็ มดไป เงนิ และหมากใส่ปากศพ เปน็ ความเชอ่ื วา่ ผตู้ ายจะไดไ้ มอ่ ดหมากพลซู งึ่ เปน็ ของชอบของคน ส่วนใหญ่ในยุคน้ันและมีเงินติดตัวไปเป็นค่าเดินทางสู่แดนสวรรค์ ใน ปัจจุบัน คนเลิกกินหมากและมีการฉีดยากันศพเน่า ซ่ึงท�ำให้ตัวแข็ง ไม่สามารถง้างปากเพ่ือใส่เงินปากศพและหมากได้ คนจึงนิยมน�ำเงินใส่มือ ก่อนผู้ตายสิ้นใจ เพื่อให้ผู้ตายวางใจว่าจะมีเงินค่าเดินทางไปสู่ภพใหม่ ในเชิงปริศนาธรรมชวนให้คนเป็นพิจารณาเร่ืองทรัพย์สินว่า ทรัพย์สมบัติท่ี หามาไดม้ ากๆ นน้ั ควรรจู้ กั ใชใ้ หเ้ ปน็ ประโยชน์ อยา่ ตระหนถ่ี เ่ี หนยี ว ใหร้ จู้ กั กนิ รู้จกั ใช้ เมื่อตายไปแม้มีเงินอยู่ในปาก แตก่ เ็ อาติดตวั ไปไม่ได้ 50 ฉลาดท�ำ ศพ