คู่มือสำรวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทหนังสือสมุดไทยและคัมภีร์ใบลานและหนังสือสมุดไทย

คมู่ ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย นอกจากคััมภีีร์์ใบลาน อัักษรขอม ในลัักษณะเส้้นจารแล้้ว ยัังพบอัักษรขอม ในลัักษณะเส้้นชุบุ หมึกึ ที่่เ� รียี กว่า่ อัักษรขอมย่่อ อีกี ด้ว้ ย คััมภีีร์์ใบลานอัักษรขอมย่อ่ ภาษาบาลีี เส้น้ ชุบุ หมึกึ ๓. อักั ษรมอญ ปรากฏอยู่ใ�่ นภาคกลาง โดยเฉพาะในบริเิ วณในเขตปริมิ ณฑล เช่น่ ปทุมุ ธานีี นนทบุรุ ีี นครปฐม เป็น็ ต้น้ และในบริเิ วณภาคกลางที่่เ� ป็น็ ถิ่่น� ฐานของชุมุ ชนมอญในอดีตี เช่่น ราชบุุรี ี สมุทุ รสาคร กาญจนบุุรีี เป็็นต้น้ ภาษาที่�ใ่ ช้้ในคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน ได้้แก่่ ภาษาบาลีี ภาษามอญ ภาษาบาลีี-มอญ ภาษาพม่า่ และภาษาบาลีี-มอญ-พม่่า คัมั ภีีร์์ใบลานอัักษรมอญ ภาษาบาลีี-มอญ ๔. อักั ษรธรรมล้า้ นนา หรือื ที่่ช� าวล้า้ นนานิยิ มเรียี กว่า่ “ตั๋ว� เมือื ง” หรือื “ตัวั ธรรม”ปรากฏ อยู่่�ในบริิเวณภาคเหนืือตอนบนเป็็นส่่วนใหญ่่ เช่่น เชีียงใหม่่ ลำ�ำ พููน ลำ�ำ ปาง เชีียงราย พะเยา น่า่ น แพร่่ เป็็นต้้น ส่่วนในบริเิ วณภาคอื่่น� ๆ ก็ม็ ีปี รากฏอยู่่�บ้้าง แต่่มีีเพียี งจำ�ำ นวน น้้อย ภาษาที่่ใ� ช้ใ้ นคัมั ภีรี ์์ใบลาน ได้แ้ ก่่ ภาษาบาลีี และภาษาบาลี-ี ไทย 92

คู่มอื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสือสมุดไทย คัมั ภีีร์์ใบลานอัักษรธรรมล้า้ นนา ภาษาบาลีี-ไทย ๕. อัักษรธรรมอีีสาน ปรากฏอยู่่�ในบริิเวณภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือทุุกจัังหวััด แต่่ที่่�พบ มาก เช่น่ จัังหวัดั อุบุ ลราชธานี ี นครราชสีมี า นครพนม เป็น็ ต้น้ นอกจากนี้้ � ยัังพบในภาค กลางบางจังั หวััด เช่่น ลพบุรุ ีี สระบุรุ ี ี สุุพรรณบุุรีี เป็น็ ต้น้ ส่ว่ นในบริิเวณภาคอื่่น� ๆ ก็็มีี ปรากฏอยู่�่ บ้า้ ง แต่่มีีเพีียงจำำ�นวนน้้อย ภาษาที่ใ�่ ช้้ในคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน ได้แ้ ก่่ ภาษาบาลีี และภาษาบาลี-ี ไทย คัมั ภีีร์ใ์ บลานอัักษรธรรมอีีสาน ภาษาบาลีี-ไทย ๖. อัักษรไทยน้้อย ปรากฏอยู่่�ในบริิเวณภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือเป็็นส่่วนใหญ่่ แต่่มีี จำำ�นวนไม่ม่ ากนักั เช่น่ จัังหวััดขอนแก่่น จังั หวััดมหาสารคาม จัังหวััดหนองคาย เป็น็ ต้้น และพบในบริเิ วณภาคกลางที่่เ� ป็น็ ถิ่่น� ฐานของชุมุ ชนลาว เช่น่ สุพุ รรณบุรุ ีี ลพบุรุ ี ี ชัยั นาท เป็็นต้น้ ภาษาที่่ใ� ช้้ในคััมภีรี ์์ใบลาน ได้แ้ ก่่ ภาษาบาลีี-ไทย และภาษาไทย คััมภีีร์์ใบลาน อัักษรไทยน้อ้ ย ภาษาบาลีี-ไทย 93

คูม่ อื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย ๗. อัักษรพม่่า ปรากฏอยู่ใ่� นภาคกลาง โดยเฉพาะบริิเวณในเขตปริิมณฑล เช่น่ ปทุมุ ธานีี นนทบุรุ ีี นครปฐม เป็น็ ต้น้ และในบริเิ วณภาคกลางที่่เ� ป็น็ ถิ่่�นฐานของชุมุ ชนมอญในอดีตี เช่่น ราชบุุรีี สมุทุ รสาคร กาญจนบุุรีี เป็็นต้น้ เช่น่ เดียี วกับั สถานที่่�ปรากฏอัักษรมอญ แต่่ พบน้้อยกว่่าอักั ษรมอญมาก กล่่าวคือื ถ้้าพบคัมั ภีรี ์ใ์ บลานอัักษรมอญ ๑๐๐ ผููก อาจจะ พบคััมภีีร์์ใบลานอัักษรพม่่า เพีียง ๑-๒ ผููกเท่า่ นั้้น� ภาษาที่�ใ่ ช้ใ้ นคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน ได้้แก่่ ภาษาบาลีี ภาษาพม่า่ และภาษาบาลี-ี พม่า่ คััมภีีร์ใ์ บลานอัักษรพม่่า ภาษาบาลีี ๘. อัักษรสิิงหล ปรากฏอยู่�่ในประเทศเพีียงเล็็กน้้อย นอกจากสำ�ำ นัักหอสมุุดแห่่งชาติิแล้้ว ในปััจจุุบัันรวบรวมไว้้ตามวััดต่่างๆ ที่่�เป็็นแหล่่งเอกสารโบราณในเขตกรุุงเทพมหานคร เช่่น วััดมกุฏุ กษััตริยิ าราม วััดบวรนิิเวศวิหิ าร เป็น็ ต้น้ ภาษาที่�ใ่ ช้ค้ ัมั ภีีร์ใ์ บลาน ได้แ้ ก่่ ภาษาสิิงหล และภาษาบาลีี คัมั ภีีร์์ใบลานสิงิ หล ภาษาสิิงหล 94

คู่มือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนังสือสมดุ ไทย ความสำำ�คััญของหนัังสืือสมุดุ ไทย หนัังสืือสมุุดไทย เรื่ �องพระมาลััย และตำ�ำ รายัันต์์ หนัังสืือสมุุดไทยได้้บัันทึึกเรื่�องราว สรรพวิิทยาการในด้้านต่่างๆ อัันเป็็น ประโยชน์์อย่่างยิ่�ง ต่่อการศึึกษาค้้นค้า้ เรื่�องราวในด้้านประวััติิศาสตร์์ โบราณคดีี อัักษรศาสตร์์ ภาษาศาสตร์์ กฎหมาย ศิิลปกรรม เป็็นต้้น จากการศึึกษาเนื้้อ� หาในหนัังสืือสมุุดไทยนั้้น� สามารถ สรุปุ ได้ว้ ่่า ในหนัังสืือสมุดุ ไทยมีีเนื้้�อหาหรืือบันั ทึึกเรื่�องราวที่่�เกี่�ยวกับั เรื่�องต่า่ งๆ ดัังต่อ่ ไปนี้้� ๑. กฎหมาย หนังั สือื สมุดุ ไทยเป็น็ เอกสารที่่ม� ีเี นื้้อ� หาว่า่ ด้ว้ ยข้อ้ กำ�ำ หนดกฎหมาย ทั้้ง� ที่่เ� ป็น็ ข้อ้ บังั คับั และบทลงโทษกรณีมี ีผี ู้้�ฝ่่าฝืืน เช่น่ กฎหมายตราสามดวง กฎหมายลักั ษณะโจร เป็น็ ต้้น๑ สมุดุ ที่่�ใช้บ้ ันั ทึึกมีที ั้้�งหนังั สืือสมุดุ ไทยดำ�ำ และหนัังสือื สมุดุ ไทยขาว ส่่วนใหญ่ใ่ ช้้ตัวั อักั ษร ไทย อาจมีีอัักษรขอมแทรกบ้้าง เนื้้�อหาเกี่ย� วกับั กฎหมายนี้้ท� ำ�ำ ให้้ทราบถึึงลัักษณะกฎหมายที่่ใ� ช้้ ในสมัยั โบราณ เหตุกุ ารณ์ห์ รือื กรณีที ี่่เ� กิดิ ขึ้้น� ในสมัยั โบราณที่่ไ� ด้บ้ ันั ทึกึ ไว้ร้ ่ว่ มกับั บทกฎหมายต่า่ งๆ เช่น่ ในกฎหมายตราสามดวง สมััยรััตนโกสินิ ทร์ ์ รััชกาล ที่่� ๑ มีีบทกฎหมายว่่า “ทาสฝากนาย เงินิ ใช้ใ้ ห้เ้ ฝ้า้ เรือื น แลลููกหลานนายเงินิ เอาแขกขึ้น� เรือื นแลของหาย ท่่านให้ผู้้�เอาแขกขึ้น� เรือื นนั้้น� ใช้้” แสดงถึึงเหตุุการณ์์ที่่�เกิดิ ขึ้้�น รวมทั้้ง� ระเบียี บวิธิ ีปี ฏิิบัตั ิิ การปกครองในสมัยั โบราณ ๒. จดหมายเหตุุ หนังั สือื สมุดุ ไทยบันั ทึกึ เรื่อ� งราวที่่เ� ป็น็ จดหมายเหตุ ุ คือื บันั ทึกึ เหตุกุ ารณ์์ หรืือเรื่อ� งราวต่่างๆ ทางด้า้ นเศรษฐกิิจ สังั คม การเมืือง การทหาร เป็น็ ต้น้ สมุดุ ที่่ใ� ช้้ บัันทึึกมีีทั้้�งหนัังสืือสมุุดไทยดำำ�และหนัังสืือสมุุดไทยขาว แต่่นิิยมใช้้หนัังสืือสมุุดไทยดำ�ำ บัันทึึก มากกว่่า นอกจากนั้้�นยัังมีีหนัังสืือสมุุดไทยประเภทสมุุดถืือเฝ้้า หมายถึึงหนัังสืือสมุุดไทยที่่� อาลัักษณ์์ใช้้จดข้้อความเพื่่�อนำำ�ขึ้ �นอ่่านถวายพระเจ้้าแผ่่นดิินในที่่�เฝ้้าหรืือบัันทึึกกระแสพระราช ดำำ�รััส และประเภทสมุุดรองทรง หมายถึึงหนัังสืือสมุุดไทยที่่�พระเจ้้าแผ่่นดิินทรงใช้้ ซึ่่�งปรากฏ ลายพระราชหัตั ถ์ข์ องพระเจ้า้ แผ่น่ ดินิ หนังั สือื สมุดุ ไทยที่่ใ� ช้บ้ ันั ทึกึ จดหมายเหตุนุ ี้้ใ� ช้ต้ ัวั อักั ษรไทย อัักษรขอม อัักษรโรมััน อัักษรอริิยกะ ในการบัันทึึกเรื่�องราวอัันเป็็นประโยชน์์ต่่อการศึึกษา ประวััติิศาสตร์์อย่า่ งยิ่�ง ๑ เกษียี ร มะปะโม, \"การบริกิ ารเอกสารโบราณ,\" เอกสารของกลุ่�มหนังั สือื ตัวั เขียี นและจารึกึ สำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติ,ิ ม.ป.ป. 95 (อัตั สำำ�เนา).

คมู่ อื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สอื สมดุ ไทย ๓. หมายรับั สั่่ง� หนังั สือื สมุดุ ไทยใช้บ้ ันั ทึกึ เรื่อ� งราวที่่เ� ป็น็ คำำ�สั่ง� ในการปฏิบิ ัตั ิงิ าน อันั เกี่ย� วกับั พระราชกรณียี กิจิ ของพระมหากษัตั ริยิ ์ซ์ึ่ง� ส่ว่ นใหญ่เ่ ป็น็ หมายรับั สั่่ง� การเสด็จ็ ประพาส หรืือการเสด็็จพระราชดำ�ำ เนิินในที่่�ต่่างๆ ส่่วนผู้้�รัับสนองพระบรมราชโองการเป็็นข้้าราชการชั้�น ผู้�ใหญ่่รัับไปสั่ง� เจ้า้ หน้้าที่่�ผู้�เกี่�ยวข้้อง ให้จ้ ัดั ทำ�ำ หมายสั่ง� ไปยัังหน่ว่ ยงานต่่างๆ ให้ท้ ราบหน้้าที่่� และ ปฏิิบััติิงานให้้สำ�ำ เร็็จลุุล่่วงไปโดยเรีียบร้้อย เช่่น หมายกำ�ำ หนดการพระราชพิิธีีบรมราชาภิิเษก หมายกำำ�หนดการโกนจุกุ จ.ศ. ๑๑๘๕ ในรัชั สมัยั พระบาทสมเด็จ็ พระพุทุ ธเลิศิ หล้า้ นภาลัยั รัชั กาล ที่่� ๒ สมุดุ ที่่ใ� ช้บ้ ันั ทึกึ หมายรับั สั่่ง� นิยิ มใช้ห้ นังั สือื สมุดุ ไทยดำำ�ในการบันั ทึกึ และเขียี นด้ว้ ยเส้น้ ดินิ สอ ขาว ใช้อ้ ักั ษรไทย ภาษาไทยในการบันั ทึกึ ตัวั อักั ษรเขียี นค่อ่ นข้า้ งหวัดั เรื่อ� งราวที่่เ� ป็น็ หมายรับั สั่่ง� ของพระมหากษัตั ริยิ ์น์ั้้น� มีคี ุณุ ค่า่ ในเชิงิ ประวัตั ิศิ าสตร์เ์ ป็น็ เรื่อ� งราวที่่เ� กิดิ ขึ้้น� จริงิ ผู้�เขียี นหมายเขียี น ขึ้ �นในขณะที่่�เหตุุการณ์์เกิิดขึ้้�นในสมััยนั้้�นๆ จึึงนัับว่่าหมายรัับสั่่�งเป็็นข้้อมููลเชิิงประวััติิศาสตร์์ที่่� สำ�ำ คััญยิ่ง� ๔. พงศาวดาร หนัังสืือสมุุดไทยใช้้บัันทึึกเรื่�องราวเกี่�ยวกัับพงศาวดาร คืือ เอกสารที่่ว� ่่าด้้วยเรื่อ� งราวหรืือเหตุุการณ์์ต่า่ งๆ เกี่ย� วกับั ประเทศชาติบิ ้า้ นเมือื ง หรืือเกี่ย� วกับั พระ มหากษัตั ริิย์์ผู้�เป็น็ พระประมุุขของประเทศ เช่น่ พระราชพงศาวดารกรุงุ ศรีีอยุธุ ยา ว่า่ ด้ว้ ยเรื่อ� ง ราวของพระมหากษัตั ริยิ ์แ์ ละเหตุกุ ารณ์บ์ ้า้ นเมือื งในสมัยั กรุงุ ศรีอี ยุธุ ยา พงศาวดารเรื่อ� งราชาธิริ าช ว่่าด้ว้ ยเรื่อ� งราวของพระมหากษัตั ริิย์แ์ ละเหตุุการณ์บ์ ้้านเมืืองของมอญและพม่า่ เป็็นต้น้ สมุุดที่่� ใช้บ้ ัันทึึกมีีทั้้�งหนังั สืือสมุดุ ไทยดำ�ำ และหนังั สืือสมุุดไทยขาว ใช้อ้ ัักษรไทย ภาษาไทยในการบันั ทึกึ พงศาวดารเป็น็ เรื่อ� งราวสำำ�คัญั ในการศึกึ ษาวิิเคราะห์์ เรื่�องราวทางประวัตั ิศิ าสตร์์ ๕. ตำ�ำ นาน มีีเนื้้�อหาที่่�ว่่าด้้วยเรื่�องราวอัันมีีมาแล้้วในอดีีตหรืือเรื่�องที่่�เล่่าต่่อๆ กันั มา เช่น่ ตำ�ำ นานพระพุุทธสิิหิิงค์์ ตำ�ำ นานวััดในกรุุงเก่า่ และหััวเมือื งต่า่ งๆ ตำำ�นานพระธาตุุดอน โพง (ลำ�ำ ปางหลวง) เป็็นต้น้ หนังั สือื สมุดุ ไทยที่่ใ� ช้บ้ ันั ทึึกมีที ั้้ง� หนัังสืือสมุดุ ไทยดำำ�และหนัังสือื สมุุด ไทยขาว ส่่วนใหญ่่ใช้้อัักษรไทย ภาษาไทยในการบันั ทึึก ทำ�ำ ให้้ทราบถึึงเหตุุการณ์์เรื่�องเล่่าที่่�สืืบ ต่อ่ กัันมา เป็็นประโยชน์ต์ ่อ่ การศึึกษาในเชิิงประวััติิศาสตร์์ โบราณคดี ี ความเชื่�อ ๖. วรรณคดีี เนื้้�อหาเกี่�ยวกัับวรรณคดีีในสมััยโบราณ นิยิ มเขีียนไว้ใ้ นหนังั สือื สมุดุ ไทยเป็น็ ส่ว่ นมาก มีที ั้้ง� หนังั สือื สมุดุ ไทยดำ�ำ และหนังั สือื สมุดุ ไทยขาว เขียี นด้ว้ ยเส้น้ ดินิ สอ เส้น้ หรดาล เส้น้ ทองตัวั อักั ษรค่อ่ นข้า้ งบรรจง หนังั สือื สมุดุ ไทยใช้บ้ ันั ทึกึ เนื้้อ� หาวรรณคดีใี นสมัยั โบราณ ซึ่ง� อาจจะบัันทึึกสืืบทอดกันั มา และมีลี ักั ษณะคำำ�ประพันั ธ์ป์ ระเภทต่า่ งๆ เช่่น ๖.๑ กลอนบทละคร ยกตััวอย่า่ งเช่่นเรื่�อง กากีี คาวีี รามเกีียรติ์� เป็็นคำ�ำ ประพันั ธ์ท์ ี่่ใ� ช้ส้ ำำ�หรับั เล่น่ ละคร มีที ั้้ง� บทร้อ้ ง บทพากย์ ์ บทเจรจา ใช้ห้ นังั สือื สมุดุ ไทยในการบันั ทึกึ ทั้้�งหนัังสืือสมุดุ ไทยดำำ�และหนัังสือื สมุดุ ไทยขาว ๖.๒ กลอนอ่่าน เป็็นเอกสารที่่�มีีคำ�ำ ประพัันธ์์เป็็นคำำ�กลอนสามััญโดยมาก มักั เป็น็ กลอนแปด ตัวั อย่า่ งเช่น่ เรื่อ� ง พระประจงเลขา พินิ ทวงศ์ ์ จันั ทโครพ นิยิ มบันั ทึกึ ในหนังั สือื สมุดุ ไทยทั้้ง� หนังั สือื สมุดุ ไทยดำ�ำ และหนังั สือื สมุดุ ไทยขาว ใช้อ้ ักั ษรไทย ภาษาไทยในการบันั ทึกึ ๖.๓ กลอนเพลงยาว หนัังสืือสมุุดไทยได้้บัันทึึกเนื้้�อความที่่�มีีลัักษณะคำ�ำ ประพัันธ์์เป็็นกลอนตลาดหรืือกลอนสุุภาพ บางแห่่งเรีียกว่่ากลอนเพลงสัังวาส มีีลัักษณะรำำ�พึึง รำำ�พันั ถึงึ ความรััก เช่่น กลอนเพลงยาวว่่าด้้วยสารรักั การตัดั พ้อ้ ต่่อว่่า การนัดั พบ ซึ่่ง� เป็็นที่่น� ิยิ ม 96

คมู่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สือสมดุ ไทย เขีียนนิิยมเล่่นบทกลอนในสมััยโบราณ ใช้้อัักษรไทย ภาษาไทยในการเขีียน และบัันทึึกลงใน หนัังสืือสมุดุ ไทยทั้้�งหนัังสืือสมุดุ ไทยดำำ�และ หนัังสืือสมุุดไทยขาว ๖.๔ กลอนสุุภาษิิต เช่่น สุุภาษิิตสอนหญิิง ซึ่่�งมีีเนื้้�อหาที่่�เกี่�ยวข้้องกัับ ขนบธรรมเนีียมในสมััยโบราณ ที่่�มีีคำ�ำ สอนสอนให้้บุุคคลรู้�จักดำ�ำ รงตนอยู่่�ในสัังคมได้้อย่่างเป็็น ระเบีียบและดีีงาม มีีลัักษณะคำำ�ประพัันธ์์ประเภทคำำ�สุุภาษิิต ได้้บัันทึึกไว้้ในหนัังสืือสมุุดไทย ทั้้�งหนัังสืือสมุดุ ไทยดำ�ำ และหนังั สืือสมุุดไทยขาว ๖.๕ โคลง หนังั สือื สมุดุ ไทยมีเี นื้้อ� หาที่่บ� ันั ทึกึ ด้ว้ ยคำ�ำ ประพันั ธ์แ์ บบโคลง คือื มีสี ัมั ผัสั และบังั คับั เอกโทตามตำ�ำ ราฉันั ทลักั ษณ์์ บันั ทึกึ ไว้ใ้ นหนังั สือื สมุดุ ไทยดำำ�เป็น็ ส่ว่ นใหญ่่ อาจ บัันทึกึ ไว้ใ้ นสมุุดไทยขาวบ้า้ งก็็มีี ยกตัวั อย่่างเช่่น กำำ�สรวลศรีปี ราชญ์์คำ�ำ โคลง ทวาทสมาส (พระ ราชพิิธี)ี เป็น็ ต้้น ๖.๖ ฉัันท์์ หนัังสืือสมุุดไทยมีีเนื้้�อหาเป็็นคำ�ำ ประพัันธ์์ประเภทฉัันท์์เป็็นคำ�ำ ประพันั ธ์ท์ ี่่ก� ำ�ำ หนดคณะ ครุุ ลหุุ และสัมั ผัสั บันั ทึกึ ในหนังั สือื สมุดุ ไทยดำ�ำ และหนังั สือื สมุดุ ไทยขาว มีีขนาดเล่่มค่่อนข้้างหนา เนื่่�องจากนิิยมเขีียนตััวอัักษรบรรจง และวางตััวอัักษรบรรจง และ วางตััวอัักษรตามรููปแบบฉัันทลัักษณ์์ ทำำ�ให้้ใช้้เนื้้�อที่่�หน้้าสมุุดเปลืืองกว่่าการเขีียนปกติิ เช่่น เรื่�องสมุทุ รโฆษ ดุษุ ฎีีสังั เวยกล่อ่ มช้า้ ง เป็น็ ต้น้ แสดงให้้เห็็นถึงึ ศิิลปะการใช้ภ้ าษาของคนในสมัยั โบราณได้เ้ ป็็นอย่า่ งดีี ๖.๗ กาพย์ก์ ลอนสวด หนังั สือื สมุดุ ไทยที่่ม� ีเี นื้้อ� หาเป็น็ คำำ�ประพันั ธ์ซ์ึ่ง� กำ�ำ หนด คณะพยางค์์ และสััมผััส มัักเป็็นวรรณกรรมพื้้�นบ้้าน เช่่น เรื่�องเบญจมาศทอง ปลาบู่่�ทอง พระยาฉััททัันต์์ เป็็นต้น้ ส่ว่ นใหญ่่เป็็นอัักษรไทย ภาษาไทยมีีทั้้�งหนังั สืือสมุดุ ไทยดำำ� และหนังั สืือ สมุุดไทยขาว ๖.๘ ร่่าย หนัังสืือสมุุดไทยใช้้บัันทึึกวรรณคดีีที่่�มีีคำำ�ประพัันธ์์ประเภทร่่าย เป็น็ ลักั ษณะคำำ�ประพันั ธ์ท์ ี่่ไ� ม่่จำำ�กัดั คำำ� คือื วรรคหนึ่่ง� จะมีกีี่�คำ�ำ ก็ไ็ ด้ ้ ส่ว่ นใหญ่ค่ ือื ร่่ายมหาชาติกิ ัณั ฑ์์ ต่า่ งๆ เช่น่ กัณั ฑ์ก์ ุมุ าร กัณั ฑ์ม์ ัทั รีี ใช้เ้ ป็น็ บทเทศน์เ์ พื่่อ� สอนคนให้ป้ ฏิบิ ัตั ิติ นอยู่ใ่� นศีลี ธรรม เป็น็ ต้น้ ใช้อ้ ักั ษรไทย ภาษาไทยในการบันั ทึกึ อาจมีอี ักั ษรขอมปนแทรกบ้า้ งเล็ก็ น้อ้ ย บันั ทึกึ ทั้้ง� ในหนังั สือื สมุดุ ไทยดำำ� และหนังั สืือสมุดุ ไทยขาว ๖.๙ ลิิลิิต หนัังสือื สมุุดไทย ใช้้บันั ทึกึ วรรณคดีที ี่่เ� ป็น็ คำำ�ประพันั ธ์์ที่่�แต่่งโดย ใช้ร้ ่า่ ยและโคลงสลับั กันั เช่น่ ลิลิ ิติ ตะเลงพ่า่ ย ลิลิ ิติ พระลอ ลิลิ ิติ ยวนพ่า่ ย นิยิ มบันั ทึกึ ไว้ใ้ นหนังั สือื สมุุดไทยดำ�ำ เป็็นส่่วนใหญ่ ่ มีที ั้้�งเส้้นดิินสอ เส้น้ หรดาล เส้น้ ทอง บัันทึึกไว้ใ้ นหนังั สืือสมุุดไทยขาว ด้ว้ ยเส้น้ หมึึกนั้้�นก็็มีบี ้า้ ง ส่ว่ นใหญ่ใ่ ช้อ้ ัักษรไทย ภาษาไทยในการบันั ทึึก ๖.๑๐ กลอนนิิราศ เป็็นคำำ�ประพัันธ์์คล้้ายกลอนเพลงยาว นิิยมแต่่ง พรรณนาถึึงการจากกันั หรืือจากที่่�อยู่ไ�่ ปในที่่�ต่่างๆ หรือื พรรณนาถึึงสถานที่่�ต่า่ งๆ ที่่พ� บเห็็น เช่่น นิริ าศพระบาท นิิราศภููเขาทอง บางครั้้ง� ตั้ง� ชื่อ� ตามนามผู้�แต่ง่ เช่น่ นิริ าศนริิทร์์ เป็็นต้น้ เนื้้อ� หาที่่� เป็น็ กลอนนิริ าศพบว่่าบัันทึกึ ไว้้ในสมุุดไทยมากกว่า่ เอกสารโบราณประเภทอื่น� ๆ เช่่น จารึึกหรืือ คััมภีีร์์ใบลาน นิิยมเขีียนในหนัังสืือสมุุดไทย ทั้้�งหนัังสืือสมุุดไทยขาวและหนัังสืือสมุุดไทยดำ�ำ มักั ใช้้อักั ษรไทย ภาษาไทยในการบันั ทึกึ 97

คู่มือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสือสมุดไทย ๖.๑๑ กลอนปฏิิพากย์์ หรืือกลอนสัักวาต่่างๆ เป็็นคำำ�ประพัันธ์์ที่่�เป็็น คำ�ำ กลอนทำ�ำ นองโต้ค้ ารม เกี้ย� วพาราสีี เนื้้อ� หาที่่เ� กี่ย� วกับั การประพันั ธ์ก์ ลอนปฏิพิ ากย์ไ์ ด้บ้ ันั ทึกึ ไว้้ ในหนัังสืือสมุุดไทยทั้้�ง หนัังสืือสมุุดไทยดำ�ำ และหนัังสืือสมุุดไทยขาว เช่่น บทสัักวาพรรณนา ความงามหรืือรำำ�พัันสวาท ซึ่่�งเป็็นที่่น� ิยิ มของคนสมัยั โบราณ ๖.๑๒ ร้้อยแก้้ว หนัังสืือสมุุดไทยใช้้บัันทึึกวรรณกรรมที่่�มีีลัักษณะ คำำ�ประพัันธ์์เป็็นความเรีียงที่่�มีีความสละสลวย มัักเป็็นวรรณกรรมจากต่่างประเทศ เช่่น สามก๊ก๊ ห้้องสินิ นิทิ านอิศิ ป เป็็นต้น้ ๗. พระราชพิธิ ีี หนังั สือื สมุดุ ไทยใช้บ้ ันั ทึกึ เรื่อ� งราวเกี่ย� วกับั พระราชพิธิ ีตี ่า่ งๆ ที่่� พระมหากษััตริิย์์ทรงพระกรุุณาโปรดเกล้้าโปรดกระหม่่อมให้้ประกอบขึ้้�นในวาระต่่างๆ ทั้้�งที่่� พระองค์เ์ สด็็จฯ เอง และทั้้�งที่่ท� รงโปรดเกล้า้ ฯ ให้พ้ ระบรมวงศานุวุ งศ์์ หรืือข้้าราชการชั้�นผู้้�ใหญ่่ เป็็นผู้้�แทนพระองค์์ เช่่น พระราชพิิธีขี อฝน เป็็นต้น้ เนื้้�อหาเรื่อ� งราวในพระราชพิธิ ีที ี่่�บันั ทึกึ ไว้้ใน หนัังสืือสมุุดไทยเป็็นประโยชน์์ต่่อชนรุ่่�นหลัังในการศึึกษาประวััติิศาสตร์์ เหตุุการณ์์ในอดีีตของ บ้้านเมือื ง ระเบีียบประเพณีีที่่�เกิิดขึ้้�นในอดีีต เป็น็ เนื้้�อหาที่่เ� ป็น็ หลักั ฐานสำ�ำ คััญต่่อประวัตั ิิศาสตร์์ ของพระมหากษัตั ริยิ ์์และชาติบิ ้า้ นเมืืองได้้เป็็นอย่า่ งดีี ๘. ธรรมคดีี หนังั สือื สมุดุ ไทยมีเี นื้้อ� หาเกี่ย� วกับั หลักั คำ�ำ สอนทางพระพุทุ ธศาสนา ความหมายของธรรมบางหมวดบางข้้อ บทสวดมนต์์ และนิิทานชาดก เป็็นต้้น หนัังสือื สมุุดไทย ที่่ใ� ช้บ้ ัันทึึกมีีทั้้ง� หนังั สืือสมุดุ ไทยดำำ�และหนังั สืือสมุุดไทยขาว เป็น็ อัักษรไทย และอัักษรขอม เช่น่ ปกิิณกธรรมต่่างๆ ที่่�ว่่าด้้วยกรรมฐาน (การเจริิญกรรมฐาน) กตััญญููกตเวทีี (ความเป็็นผู้้�รู้้�จััก อุุปการะที่่�ท่่านทำำ�แล้้วและกระทำ�ำ การตอบแทน) เป็็นต้้น เนื้้�อหาที่่�เป็็นหลัักธรรมในพระพุุทธ ศาสนา เป็น็ หลักั ฐานสำำ�คัญั ต่่อการศึึกษาหลักั ธรรมหรืือสามารถนำ�ำ มาปฏิิบัตั ิิได้้ตลอดไป ๙. อัักษรศาสตร์์ หนัังสือื สมุดุ ไทยที่่ม� ีีเนื้้อ� หาว่่าด้ว้ ยเรื่อ� งหลัักภาษา เป็น็ การ ศึึกษาเกี่ย� วกัับตัวั อักั ษร ภาษา ตั้้ง� แต่ส่ มัยั โบราณ โดยเฉพาะหลักั ภาษาไทย แบบเรีียนภาษาไทย ในสมััยก่่อน เช่่น จินิ ดามณี ี ว่า่ ด้้วยการใช้ต้ ััวพยััญชนะ สระ การออกเสีียงอัักษร การผันั อัักษร หรืือเรื่�องสััททาวิิเสสว่่าด้้วยการแปลศััพท์์ หรืือเรื่�องประถมมาลาว่่าด้้วยการแต่่งคำ�ำ ประพัันธ์์ ประเภทกาพย์ย์ านีี การผสมสระวรรณยุกุ ต์์ เป็น็ ต้น้ เป็น็ หลักั ฐานสำำ�คัญั ที่่ไ� ด้บ้ ันั ทึกึ ไว้ใ้ นสมุดุ ไทย ถึงึ การใช้ภ้ าษาของคนไทยสมัยั โบราณวิวิ ัฒั นาการของอักั ษร - ภาษาในสมัยั โบราณจนถึงึ ปัจั จุบุ ันั ๑๐. ประวััติิ เนื้้�อหาในหนัังสืือสมุุดไทย ได้้บัันทึึกประวััติิของบุุคคลสำ�ำ คััญไว้้ ด้้วย เช่่น อภินิ ิิหารบรรพบุุรุุษ สมััยรัตั นโกสินิ ทร์์ รััชกาลที่่� ๑ ถึงึ รััชกาลที่่� ๕ พระราชประวัตั ิิ รัชั กาลที่่� ๓ เป็็นต้น้ ถืือว่่ามีคี วามสำ�ำ คัญั ต่อ่ การศึึกษาประวัตั ิขิ องบุุคคลสำ�ำ คััญของชาติ ิ ซึ่่�งถ้้าไม่่ ได้บ้ ัันทึึกไว้้ก็็จะไม่่ทราบประวัตั ิิของบุคุ คลสำ�ำ คััญของชาติใิ นอดีตี ๑๑. คณิติ ศาสตร์ห์ รือื การคำ�ำ นวณ มีกี ารบันั ทึกึ แบบเรียี นเลขโบราณ เลขคณิติ วิธิ ีโี จทย์์ เฉลยเลขโบราณไว้ใ้ นหนังั สือื สมุดุ ไทยด้้วย บันั ทึกึ ไว้ท้ ั้้�งหนัังสือื สมุุดไทยดำำ�และหนัังสือื สมุุดไทยขาว ทำำ�ให้้ทราบถึึงวิิธีีการคำ�ำ นวณของคนในสมััยโบราณอัันเป็็นภููมิิปััญญาสำ�ำ คััญของ บรรพชนไทย ๑๒. ตำ�ำ รา ในหนัังสืือสมุดุ ไทย ได้้บัันทึึกแบบแผนที่่ม� ีีหลัักวิิชาการด้า้ นต่่างๆ ว่่าด้้วย 98

คมู่ ือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสอื สมุดไทย ๑๒.๑ ตำ�ำ ราภาพ หนังั สือื สมุดุ ไทยนอกจากมีเี นื้้อ� หาแล้ว้ ยังั มีภี าพประกอบ หรืือบางเล่่มก็็เป็็นสมุุดภาพ เช่่น หนัังสือื สมุุดภาพไตรภููมิิ หนังั สืือสมุุดไทยที่่ม� ีเี นื้้อ� เรื่�องและภาพ ประกอบ เช่่น ปฤษณาธรรม ตำ�ำ ราต้้นไม้้ดััด สามารถเขีียนภาพได้้ทั้้�งหนัังสืือสมุุดไทยดำ�ำ และ หนังั สือื สมุดุ ไทยขาว ภาพในหนังั สือื สมุดุ ไทยนั้้น� เป็น็ ผลงานจิติ รกรรมของบรรพชนในอดีตี ที่่ส� ร้า้ ง หลักั ฐานไว้้เป็น็ มรดกอันั มีคี ่่ายิ่่ง� ในปัจั จุุบััน ๑๒.๒ ตำ�ำ ราสััตวศาสตร์ ์ หนัังสืือสมุุดไทยได้บ้ ัันทึกึ เนื้้อ� หาเกี่�ยวกับั ตำำ�รา ดููลักั ษณะสัตั ว์ต์ ่า่ งๆ เช่น่ ช้า้ ง ม้า้ แมว นก และรููปวาดเป็น็ ภาพประกอบที่่แ� สดงให้เ้ ห็น็ ถึงึ ลักั ษณะ ของสััตว์์ที่่�ดีีหรืือเลว เป็็นภาพจิิตรกรรมในสมััยโบราณซึ่�งมีีคุุณค่่าทางด้้านศิิลปกรรมประกอบ เนื้้อ� หาที่่ม� ีีคุุณค่่าในเชิิงความเชื่�อ ภููมิิปััญญาของบรรพชนในสมััยโบราณ ๑๒.๓ ตำ�ำ ราโหราศาสตร์์ เรื่�องราวเกี่ย� วกับั การพยากรณ์ ์ ความเชื่อ� การ ทำ�ำ นายฝันั ดวงชะตาของคน หรือื ดวงเมือื ง ได้บ้ ันั ทึกึ ไว้ใ้ นหนังั สือื สมุดุ ไทยทั้้ง� หนังั สือื สมุดุ ไทยดำำ� และหนัังสือื สมุดุ ไทยขาว ใช้้อักั ษรไทย และอัักษรขอมในการบันั ทึกึ ๑๒.๔ ปฏิิทิินโหรและปููมปฏิทิ ิิน เป็น็ เรื่�องว่่าด้้วยการดููวันั เดือื น ปีี ตาม หลัักโหราศาสตร์์ได้้บัันทึึกไว้้ในสมุุดไทยด้้วยเช่่นกัันเป็็นประโยชน์์ต่่อการศึึกษาทางด้้าน โหราศาสตร์์และแสดงถึงึ ความชาญฉลาดของบรรพชน ๑๒.๕ ตำ�ำ รายุทุ ธศาสตร์์ ในสมัยั โบราณมีปี ระวัตั ิศิ าสตร์เ์ รื่อ� งการสู้�รบ การ ทหาร มีกี ารบันั ทึกึ หลักั ฐานในเรื่อ� งของความเชื่อ� ในการออกรบ วิธิ ีกี ารเอาชนะข้า้ ศึกึ ศัตั รูู วิธิ ีกี าร ใช้อ้ าวุธุ ยุุทโธปกรณ์ล์ งในหนังั สืือสมุุดไทย เช่่น ตำ�ำ ราพิิชัยั สงคราม ตำำ�ราหััดทหารปืืนใหญ่่ เป็็น หลัักฐานสำำ�คััญที่่�ทำ�ำ ให้้รู้�เรื่�องราววิิธีีการสู้�รบของคนในสมััยโบราณได้้เป็็นอย่่างดีี นอกจากนี้้�ยััง เป็็นข้อ้ มููลในการศึึกษาประวัตั ิิศาสตร์ข์ องไทย ๑๒.๖ ตำำ�ราไสยศาสตร์์ หนังั สืือสมุุดไทยเป็็นวััสดุทุ ี่่�ใช้้เขีียนเรื่�องเกี่ย� วกับั ไสยศาสตร์ ์ คาถาอาคมและยันั ต์ก์ ันั ภัยั ประเภทต่า่ งๆ ของคนในสมัยั โบราณ อาจเป็น็ บันั ทึกึ ของ หมอดูู พ่่อหมอ หรืือบุคุ คลที่่ม� ีีหน้้าที่่ห� มอรัักษาโรคประจำ�ำ หมู่�่ บ้้าน มีกี ารรวบรวมคาถาและยัันต์์ ในลักั ษณะต่า่ งๆ ไว้เ้ พื่่อ� ใช้ป้ ้อ้ งกันั ภัยั ต่า่ งๆ ซึ่่ง� ทำ�ำ ให้เ้ กิดิ ขวัญั กำำ�ลังั ใจในหมู่ช่� น บันั ทึกึ ไว้ใ้ นหนังั สือื สมุุดไทยดำ�ำ และหนังั สือื สมุดุ ไทยขาว มีที ั้้�งอักั ษรไทย อักั ษรขอม และอักั ษรพื้้น� เมือื งในท้อ้ งถิ่�น มีบี ้้างเล็ก็ น้อ้ ย เช่่น อักั ษรธรรมล้า้ นนา ยกตัวั อย่า่ งเช่่น คาถาปลุุกเสกต้น้ ยาและเสกยากินิ ยัันต์์ กันั นกกินิ ข้า้ วในนา คาถาน้ำ�ำ� มนต์์ เป็็นต้น้ เป็็นวิิถีีชีวี ิิต และความเชื่อ� ของคนในสมััยโบราณ ๑๒.๗ ตำ�ำ ราเวชศาสตร์์ เป็น็ ตำ�ำ รายารักั ษาโรคต่า่ งๆ ในสมัยั โบราณ นิยิ ม เขียี นลงในหนังั สืือสมุดุ ไทยและจารลงในคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน โดยเฉพาะภาคกลางมัักพบว่า่ เขียี นลงใน หนัังสืือสมุุดไทยเป็็นส่่วนใหญ่่ ทั้้�งในหนัังสืือสมุุดไทยขาวและหนัังสืือสมุุดไทยดำ�ำ ใช้้อัักษรไทย และอาจมีีอัักษรขอมแทรกเป็็นลัักษณะคาถาประกอบอยู่่�ด้้วย หรืือเป็็นอัักษรไทยแบบเดีียวก็็ พบมาก ยกตัวั อย่า่ งเช่น่ คัมั ภีรี ์โ์ รคนิทิ านว่า่ ด้ว้ ยโรคในสมัยั โบราณและในสมัยั ปัจั จุบุ ันั เป็น็ หลักั ฐาน ภููมิิปััญญาของคนในสมััยโบราณซึ่ �งสามารถนำำ�มาใช้้เป็็นข้้อมููลศึึกษาวิิจััยการใช้้สมุุนไพรในการ รัักษาโรคร่ว่ มไปกัับการรักั ษาของแพทย์ใ์ นปัจั จุุบันั 99

คู่มือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สอื สมดุ ไทย ๑๒.๘ ตำ�ำ ราแปรธาตุุ มีีเนื้้�อหาเกี่�ยวกัับการผสมแร่ธ่ าตุตุ ่่างๆ เพื่่�อให้เ้ กิิด เป็็นธาตุุแตกต่า่ งจากเดิิม หรืือสููตรการทำำ�โลหะต่า่ งๆ เช่่น ทองแดง นาก เงินิ ให้เ้ ปลี่ย� นเป็น็ ธาตุุ ที่่ม� ีีลัักษณะคล้า้ ยทองคำ�ำ หรืือเรีียกว่่าตำ�ำ ราโสฬสทำ�ำ ทอง บันั ทึกึ ในหนัังสือื สมุุดไทยทั้้ง� หนัังสืือ สมุุดไทยดำ�ำ และหนัังสืือสมุุดไทยขาว แต่่นิิยมใช้้หนัังสืือสมุุดไทยดำำ� เส้้นดิินสอเป็็นส่่วนมาก แสดงให้เ้ ห็น็ ถึงึ ความรู้้�ความสามารถการรู้�จักศึกึ ษาค้น้ คว้า้ หาวิธิ ีกี ารใหม่ๆ่ ของคนในสมัยั โบราณ บ่ง่ บอกถึึงความเชื่�อและความชาญฉลาดของบรรพชนไทยได้เ้ ป็น็ อย่่างดีี ๑๒.๙ ตำำ�ราเบ็็ดเตล็็ด มีีเนื้้�อหาเกี่�ยวกัับเรื่�องต่่างๆ เช่่น ตำำ�ราสร้้าง พระพุุทธรููป ตำ�ำ ราฝัังหลัักเมืือง ตำ�ำ ราหุุงยาเก่่า เป็็นต้้น เป็็นภููมิิปััญญาของคนในสมััยโบราณ ซึ่�งได้้บัันทึึกไว้้ในหนัังสืือสมุดุ ไทย ๑๒.๑๐ ตำำ�ราดาราศาสตร์์ หนัังสืือสมุุดไทยมีกี ารบันั ทึกึ เรื่�องการศึึกษา ดวงดาวของคนในสมััยโบราณ เช่่น วิิธีีดููพระอาทิิตย์์ วิิธีีดููพระจัันทร์์ เรีียกว่่า ตำ�ำ ราฤกษ์์บน หนัังสือื สมุุดไทยที่่�ใช้้บัันทึึกมีที ั้้ง� หนัังสืือสมุดุ ไทยขาวและหนังั สืือสมุุดไทยดำำ� คุณุ ค่า่ และประโยชน์์ของคััมภีีร์ใ์ บลานและหนังั สืือสมุดุ ไทย เอกสารโบราณทั้้ง� ๓ ประเภท คือื จารึึก คััมภีรี ์์ใบลาน และหนัังสืือสมุุดไทย ต่า่ งมีีลัักษณะเฉพาะเป็น็ เอกลักั ษณ์ใ์ นตัวั เอง ซึ่่�งสามารถนำำ�มาใช้บ้ ัันทึกึ ลายลักั ษณ์อ์ ักั ษร-ภาษา ด้้วยเนื้้อ� หาที่่�เป็็นหลัักฐานสำำ�คััญในการศึึกษา ค้น้ คว้้า เรื่�องราวต่า่ งๆ ทั้้ง� ทางด้้านประวัตั ิศิ าสตร์์ โบราณคดีี ศาสนา ศิลิ ปวัฒั นธรรม อักั ษรศาสตร์์ ภาษาศาสตร์์ เป็น็ ต้้น แต่ใ่ นที่่�นี้้จ� ะกล่า่ วเฉพาะ รููปลัักษณะเฉพาะอัันเป็็นเอกลัักษณ์์ในรููปร่่างและวััสดุุของคััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทย เท่่านั้้น� ดังั นี้้� ๑. คัมั ภีีร์์ใบลาน เป็็นเอกสารโบราณที่่ม� ีีลักั ษณะเฉพาะในการบันั ทึกึ เรื่�องราว เกี่�ยวกัับพระพุุทธศาสนาที่่�ใช้้พืืชเป็็นวััสดุุในการบัันทึึก ได้้แก่่ ต้้นลาน อีีกทั้้�งยัังมีีกรรมวิิธีีการ บัันทึกึ ได้้แก่่ การจารด้้วยเหล็ก็ แหลม การชุบุ ด้้วยหมึึก และการทอด้ว้ ยผ้า้ รวมถึงึ การประดับั ตกแต่ง่ คัมั ภีรี ์ใ์ บลานด้ว้ ยวัสั ดุตุ ่า่ งๆ ที่่ว� ิจิ ิติ รงดงาม การตกแต่ง่ ขอบคัมั ภีรี ์ ์ ใบปกหน้า้ ปกหลังั และ ไม้ป้ ระกับั ด้ว้ ยสีแี ละลวดลายต่า่ งๆ รวมถึงึ ผ้า้ ที่่ใ� ช้ห้ ่อ่ ก็ใ็ ช้ผ้ ้า้ ชั้้น� ดีี และแม้แ้ ต่ฉ่ ลากก็น็ ิยิ มประดิษิ ฐ์์ ให้้งดงาม ด้ว้ ยวััตถุุชนิดิ ต่า่ งๆ เช่่น งา หรือื ไม้้ จำ�ำ หลัักนููนต่ำ��ำ เป็น็ ลายต่่างๆ เป็น็ ต้น้ ทั้้�งนี้้� เพราะ ผู้้�สร้า้ งคัมั ภีรี ์ใ์ บลานมีคี วามตั้ง� ใจสร้า้ งสรรค์์ เพื่่อ� ให้เ้ ป็น็ ศาสนวัตั ถุอุ ันั ทรงคุณุ ค่า่ ที่่ส� ุดุ และเหมาะสม กัับเนื้้�อหาที่่�จารอยู่�่ในใบลานแต่่ละหน้้า ฉะนั้้�นงานศิิลปกรรมที่่�ปรากฏจากคััมภีีร์์ใบลานจึึงเป็็น สิ่�งที่่�ไม่่ใช่่ของธรรมดา สมััยหนึ่่�งมีีคำ�ำ พููดที่่�นิิยมกล่่าวกัันว่่า “การศึึกษาเรีียนรู้้�แม้้เพีียงรอบขอบ คััมภีีร์์ใบลานก็็ยากยิ่�งนััก หากรู้�จนกระจ่่างชััด ก็็จััดว่่าเป็็นนัักปราชญ์์ได้้แล้้ว และถ้้าเรีียนรู้้�ลึึก ไปถึึงเนื้้�อหาสาระของเรื่�องในคััมภีีร์์ก็จ็ ะบรรลุถุ ึึงพระนิพิ พานทีีเดีียว” ๒. หนังั สือื สมุดุ ไทย เป็น็ เอกสารโบราณที่่เ� ป็น็ ลักั ษณะเฉพาะเป็น็ งานหัตั ถกรรม ที่่�สร้้างขึ้�นโดยฝีีมืือคนไทยมีีรููปแบบที่่�เป็็นเอกลัักษณ์์ ที่่�มีีลัักษณะพัับกลัับไปกลัับมาทำ�ำ จาก กระดาษที่่ไ� ด้ม้ าจากพืชื ในท้อ้ งถิ่น� เช่น่ ข่อ่ ย สา เป็น็ ต้น้ หรือื ลักั ษณะของสี ี ที่่ม� ีสี ีดี ำ�ำ สีขี าว รวมทั้้ง� วััสดุุที่่�ใช้เ้ ขียี นหรืือชุุบ เช่่น ดินิ สอ หรดาล เส้้นทอง เป็็นต้น้ ล้้วนเกิดิ จากภููมิปิ ััญญาของคนไทย 100

คมู่ ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนังสือสมุดไทย เรื่อ� งที่่บ� ันั ทึกึ ไว้น้ อกจากจะมีเี นื้้อ� หาในเรื่อ� งต่า่ งๆ เช่น่ กฎหมาย จดหมายเหตุ ุ ตำ�ำ นาน ตำำ�ราต่า่ งๆ บางเล่ม่ ยังั มีภี าพจิติ รกรรมในสมัยั ต่า่ งๆ เช่น่ สมัยั อยุธุ ยา สมัยั ธนบุรุ ี ี สมัยั รัตั นโกสินิ ทร์ต์ อนต้น้ ที่่�มีีความงดงามและมีีคุุณค่่าทางศิิลปะและประวััติิศาสตร์์ศิิลปะ เช่่น หนัังสืือสมุุดภาพไตรภููมิิ ตำ�ำ ราช้้าง เป็น็ ต้น้ จััดเป็น็ เอกสารโบราณที่่�มีีความสำำ�คัญั ยิ่ง� ต่่อการศึกึ ษาทั้้ง� รููปแบบของหนังั สือื สมุุดไทย รููปแบบของงานศิิลปะ และเนื้้�อหาที่่ป� รากฏอยู่่�ในเล่ม่ ของหนังั สือื สมุุดไทย คัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทยนั้้น� มีคี ุณุ ค่า่ และเป็น็ ประโยชน์ใ์ นทางวิชิ าการของชาติิ ในหลายๆ ด้า้ น พอสรุุปเป็็นประเด็น็ ต่่างๆ ได้ด้ ังั นี้้� ๑. ใช้้อ้้างอิิงเป็็นหลัักฐานทางวิิชาการเพื่่�อการศึึกษาค้้นคว้้า เนื่่�องจากเนื้้�อความใน คัมั ภีรี ์ใ์ บลาน และหนังั สือื สมุดุ ไทยถือื เป็น็ หลักั ฐานสำ�ำ คัญั ชั้น� ต้น้ ที่่ท� ำำ�ให้ท้ ราบเรื่อ� ง ราวในอดีตี ตัวั อย่า่ งเช่น่ - คััมภีีร์์ใบลาน ที่่�มีีเนื้้�อหาอยู่่�ในหมวดตำ�ำ นาน-ประวััติิ ทำ�ำ ให้้ทราบเรื่�องราวที่่� เป็็นประวััติเิ กี่ย� วกับั พระพุทุ ธศาสนา เช่น่ ปฐมสมฺฺโพธิ ิ สาวกนิพิ ฺพฺ าน เป็น็ ต้้น - หนัังสืือสมุุดไทย ที่่�มีีเนื้้�อหาเกี่�ยวกัับจดหมายเหตุุ หมายรัับสั่่�ง ทำำ�ให้้ทราบ เรื่อ� งราวที่่เ� กิดิ ขึ้้น� จริงิ ในอดีตี เช่น่ ในสมัยั รัตั นโกสินิ ทร์ ์ รัชั กาลที่่� ๓ พุทุ ธศักั ราช ๒๓๘๗ เจ้้าพระยาจัักรีีร่่างสารตราถึึงเจ้้าเมืืองกรมการเกณฑ์์ไม้้หวาย เครื่่อ� งดอกไม้้เพลิงิ ในงานฉลองวััดพระเชตุุพน เป็น็ ต้้น ๒. เป็็นประโยชน์์ต่่อการศึึกษาค้้นคว้้าเรื่�องราวทางประวััติิศาสตร์์และโบราณคดีี ตัวั อย่า่ งเช่่น - คััมภีีร์์ใบลาน ที่่�มีีเนื้้�อหาอยู่่�ในหมวดพงศาวดาร ทำำ�ให้้ทราบเรื่�องราวทาง ประวััติศิ าสตร์์ เช่น่ อยุุทฺฺธยาราชวํํส รตนโกสินิ ฺทฺ รราชวํํสคาถา เป็็นต้น้ และ ยัังมีีเนื้้�อหาเกี่�ยวกัับความเป็็นไปของโลกในหมวดโลกศาสตร์์ เช่่น โลก สณฺฺานโซตรณคัณั ฺฺ ีี โลกทีีปกสาร เป็น็ ต้น้ - หนัังสืือสมุุดไทย ที่่�มีีเนื้้�อหาเกี่�ยวกัับพงศาวดาร จดหมายเหตุุ พระราชพิิธีี เป็็นเหตุุการณ์์ที่่�บัันทึึกไว้้ทั้้�งเหตุุการณ์์ที่่�เกิิดขึ้้�นจริิงหรืืออาจเป็็นเรื่�องเล่่า สืบื ทอดกันั มา ๓. เป็น็ หลัักฐานการใช้้รููปอักั ษรและภาษาในอดีตี จน ถึึงปัจั จุุบันั ว่่ามีลี ักั ษณะอย่า่ งไร และมีีการเปลี่�ยนแปลงอย่่างไรบ้้าง มีีตำ�ำ ราไวยากรณ์์และศััพทศาสตร์์อัันเป็็น ประโยชน์์ต่อ่ การศึึกษา ในเชิิงอัักษรศาสตร์์ และภาษาศาสตร์ ์ ตัวั อย่่างเช่่น - คััมภีีร์์ใบลาน ที่่�มีีเนื้้�อหาเกี่�ยวกัับการใช้้อัักษร-ภาษาในอดีีตจนถึึงปััจจุุบััน โดยเฉพาะในหมวดสัทั ทาวิเิ สส (หมวดศัพั ทศาสตร์)์ ที่่บ� ันั ทึกึ เกี่ย� วกับั ไวยากรณ์์ ฉัันทลัักษณ์์ นิิสััย เผด็็จ-แปล พจนานุุกรม ที่่�เป็็นภาษาบาลีี และแปล อธิบิ ายเป็น็ ภาษาไทย เพื่่อ� สืบื ทอดการเรียี นการสอนทางด้า้ นพระพุทุ ธศาสนา 101

คมู่ ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สือสมดุ ไทย - หนังั สือื สมุดุ ไทย ปรากฏพบว่า่ การเขียี นอักั ษรไทยย่อ่ ซึ่ง� เป็น็ อักั ษรที่่น� ิยิ มเขียี น ในสมัยั อยุธุ ยา สืบื ต่อ่ มาถึงึ สมัยั ต้น้ รัตั นโกสินิ ทร์ท์ ี่่ย� ังั มีกี ารใช้อ้ ักั ษรไทยย่อ่ และ หนัังสืือสมุุดไทยยัังใช้้บัันทึึกเกี่�ยวกัับอัักษรศาสตร์์ทำ�ำ ให้้ทราบถึึงการใช้้ แบบเรีียนในสมััยโบราณ รููปแบบไวยากรณ์ ์ อักั ษร-ภาษาที่่�ใช้ใ้ นสมััยโบราณ ๔. ทำำ�ให้้ทราบถึึงอิิทธิิพลวััฒนธรรมของคััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทยซึ่�งเป็็น เอกสารโบราณที่่�เป็็นมรดกวััฒนธรรมอัันทรงคุุณค่่าของมนุุษยชาติิ แสดงให้้ถึึง ภููมิปิ ัญั ญาของบรรพชนไทยที่่ไ� ด้ส้ ร้า้ งสรรค์ห์ นังั สือื ขึ้น� ใช้บ้ ันั ทึกึ เรื่อ� งราวเพื่่อ� สืบื ทอด ความรู้�และศึกึ ษาเล่า่ เรีียนกัันต่อ่ ๆ มา ตัวั อย่่างเช่น่ - คัมั ภีรี ์ใ์ บลาน แสดงให้เ้ ห็น็ ถึงึ วัฒั นธรรมการสร้า้ งคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน ให้เ้ ป็น็ ศาสนวัตั ถุ ุ อันั บ่ง่ บอกถึงึ ความตั้ง� ใจจะสืบื ทอดพระพุทุ ธศาสนาให้ย้ ืนื ยาวตลอด ๕,๐๐๐ ปีี - หนัังสืือสมุุดไทย แสดงให้้เห็็นถึึงวััฒนธรรมในการใช้้วััสดุุจากพืืชในท้้องถิ่�น ได้แ้ ก่ ่ ข่อ่ ย สา มาทำ�ำ เป็น็ กระดาษสำ�ำ หรับั บันั ทึกึ เรื่อ� งราวต่า่ งๆ เพื่่อ� การศึกึ ษา และเผยแพร่่และอยู่่�ยั่�งยืนื มาจนถึึงปััจจุุบััน ๕. ทำำ�ให้้ทราบถึึงรููปแบบอัักษรที่่�ปรากฏในคััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทยใน ภููมิภิ าคต่า่ งๆ ของประเทศไทย กล่า่ วคือื อักั ษรที่่ป� รากฏมีลี ักั ษณะเฉพาะในแต่ล่ ะ ท้้องถิ่�น เช่่น อัักษรขอม อัักษรธรรมล้้านนา อัักษรธรรมอีีสาน อัักษรไทยน้้อย เป็น็ ต้น้ นอกจากนี้้ย� ังั สะท้อ้ นให้ท้ ราบถึงึ อารยธรรมการใช้ภ้ าษาของกลุ่�มชนโบราณ ในภููมิิภาคต่่างๆ ของประเทศไทย มีีทั้้�งภาษาบาลีี ภาษามอญ ภาษาเขมร และ ภาษาไทย นอกจากนี้้ย� ังั เป็น็ หลักั ฐานที่่แ� สดงให้เ้ ห็น็ พัฒั นาการของการใช้ร้ ููปอักั ษร อัักขรวิธิ ีขี องภาษาอีีกด้้วย ๖. คััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทย เป็็นเอกสารโบราณที่่�มีีอายุุมากกว่่า ๑๐๐ ปีี ขึ้�นไป จึึงจััดเป็็นโบราณวััตถุุ ศิิลปวััตถุุ อัันทรงคุุณค่่าของมนุุษยชาติิ เป็็นมรดก ภููมิิปััญญาของบุุคคลในสมััยโบราณที่่�ตกทอดมาถึึงปัจั จุบุ ััน ๗. มีปี ระโยชน์์ต่อ่ การศึึกษาค้น้ คว้า้ ประวัตั ิศิ าสตร์ศ์ ิลิ ปะ ตัวั อย่า่ งเช่น่ - คััมภีีร์์ใบลาน เห็็นได้้จากการประดัับตกแต่่งคััมภีีร์์ใบลานด้้วยวััสดุุต่่างๆ ที่่� วิิจิิตรงดงาม ไม่่ว่่าจะเป็็นการตกแต่่งขอบคััมภีีร์์ ใบปกหน้้า ปกหลััง และไม้้ ประกัับด้้วยสีีและลวดลายต่่างๆ รวมถึึงผ้้าที่่�ใช้้ห่่อก็็ใช้้ผ้้าชั้้�นดีี และแม้้แต่่ ฉลากก็็นิิยมประดิิษฐ์์ให้้งดงามด้้วยวััตถุุชนิิดต่่างๆ เช่่น งา หรืือไม้้ จำำ�หลััก นููนต่ำ��ำ เป็น็ ลายต่า่ งๆ เป็็นต้น้ - หนัังสืือสมุุดไทย นอกจากจะมีีเนื้้�อหาในด้้านต่่างๆ แล้้วยัังมีีภาพจิิตรกรรม เป็็นลัักษณะสมุุดภาพ เช่่น สมุุดภาพไตรภููมิิ ภาพประกอบเรื่�องพระมาลััย ตำ�ำ ราช้้าง ตำ�ำ ราแมว ซึ่่�งถืือว่่าเป็็นผลงานทางศิิลปกรรมในสมััยโบราณอััน ทรงคุุณค่่าในการศึึกษาทางประวััติิศาสตร์์ศิิลปะภาพจิิตรกรรมเหล่่านั้้�นยััง สะท้อ้ นถึงึ ความเชื่อ� การแต่ง่ กาย วิถิ ีชี ีวี ิติ ความเป็น็ อยู่ข�่ องคนในสมัยั โบราณ 102

คู่มือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย ๘. เป็น็ ลายลัักษณ์อ์ ัักษรที่่�มีีความสำำ�คััญต่่อความเป็น็ ชาติิ เช่่น ลายพระราชหัตั ถ์ข์ อง พระมหากษัตั ริิย์์ เป็็นเรื่อ� งราวของพระมหากษััตริยิ ์ใ์ นอดีีต พระราชกรณียี กิิจของ พระองค์์ ระบบการปกครอง เศรษฐกิิจ สังั คมในสมัยั นั้้น� ตััวอย่่างเช่่น - คััมภีีร์์ใบลาน แสดงให้้เห็็นว่่าพระมหากษััตริิย์์มีีคุุณธรรมและจริิยธรรม ทำ�ำ นุุ บำ�ำ รุงุ พระพุทุ ธศาสนา ด้ว้ ยการสร้า้ งคัมั ภีรี ์ใ์ บลานฉบับั หลวงในสมัยั รัตั นโกสินิ ทร์์ เป็็นต้น้ - หนัังสืือสมุุดไทย ตััวอย่่างเช่่น จดหมายเหตุุ พระราชพิิธีี หมายรัับสั่่�งที่่�ได้้ บัันทึกึ ไว้้ ในหนัังสือื สมุุดไทย เป็น็ ต้น้ ๙. คัมั ภีีร์์ใบลานและหนัังสือื สมุุดไทยสะท้อ้ นให้เ้ ห็็นความเชื่�อ การนับั ถืือศาสนาของ กลุ่ �มคนในอดีีต ตััวอย่่างเช่่น - คัมั ภีรี ์ใ์ บลาน ใช้บ้ ันั ทึกึ เรื่อ� งราวต่า่ งๆ ที่่เ� กี่ย� วข้อ้ งความเชื่อ� เช่น่ ตำ�ำ ราไสยศาสตร์ ์ (ว่่าด้้วยยัันต์์ป้้องกัันภััยต่่างๆ และวิิธีีรัักษาผู้้�ป่่วยด้้วยไสยศาสตร์์) ตำ�ำ รา โหราศาสตร์์ (ว่า่ ด้้วยการทำำ�นายวันั เดือื น ปีีเกิดิ ) เป็น็ ต้น้ - หนัังสืือสมุุดไทย ใช้้บันั ทึกึ ธรรมคดีเี ป็น็ บทพระธรรม ใช้้บันั ทึึกเรื่�องพระมาลััย สำำ�หรัับเป็็นบทสวด ตำ�ำ ราไสยศาสตร์์ แสดงถึึงความเชื่�อของมนุุษย์์กัับสิ่่�งที่่� อยู่่�เหนืือธรรมชาติิ อาทิิ คาถาป้้องกัันภููตผีี คาถาป้้องกัันคุุณไสย หรืือคาถา ที่่�ใช้้สำ�ำ หรัับการประกอบอาชีีพ เช่่น คาถาป้้องกัันแมลงมากััดกิินข้้าวในนา เป็็นต้น้ ๑๐. คััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทย เป็็นแหล่่งรวบรวมองค์์ความรู้� และมรดก ภููมิิปััญญาและประสบการณ์์ของคนในสมััยโบราณ ซึ่่�งได้้บัันทึึกเป็็นลายลัักษณ์์ อัักษรไว้้ในหลายๆ ด้้าน ตััวอย่่างเช่่น ตำ�ำ ราเวชศาสตร์์ (ว่่าด้้วยยารัักษาโรคและ โรคสำำ�คัญั ต่า่ งๆ) ตำำ�ราโหราศาสตร์์ (ว่า่ ด้ว้ ยการดููฤกษ์ย์ ามในการประกอบพิธิ ีกี รรม หรืือการประกอบกิิจกรรมต่่างๆ เพื่่�อให้้เกิิดขวััญกำำ�ลัังใจ) ตำำ�ราดููลัักษณะสััตว์์ (ว่่าด้้วยเรื่อ� งการดููช้า้ ง ม้า้ แมว ว่า่ ดีีหรืือร้า้ ยเหมาะแก่ก่ ารนำำ�มาเลี้�ยงหรือื ใช้ง้ าน อย่่างไรจึึงจะเหมาะสม) เป็น็ ต้น้ ๑๑. เป็็นหลัักฐานที่่�บ่่งบอกถึึงการเคลื่่�อนย้้ายถิ่ �นฐานของกลุ่ �มชนในแต่่ละสัังคมจาก พื้้�นที่่�หนึ่่�งไปสู่่�อีีกพื้้�นที่่�หนึ่่�ง โดยศึึกษาจากการใช้้รููปอัักษรและภาษาในเอกสาร โบราณ เช่่น พบอัักษรธรรมอีสี านและอัักษรไทยน้้อยในภาคกลาง เป็น็ ต้น้ ข้้อปฏิิบััติิในการใช้้เอกสารโบราณ ๑. ควรตรวจตราทำำ�ความสะอาดคัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทยอย่า่ งสม่ำ�ำ�เสมอด้ว้ ย 103 วิธิ ีีที่่เ� หมาะสมตามลัักษณะทางกายภาพ และระวัังไม่่ให้้ มด ปลวก แมลงสาบ หนูู และแมลงกิินหนัังสือื เข้้ากััดกินิ ๒. ควรหยิบิ จับั หรือื เคลื่่อ� นย้า้ ยคัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทยออกจากชั้น� หรือื ตู้�เก็บ็ บ้้างเป็็นบางคราว ไม่่ควรวางไว้ใ้ นที่่เ� ดีียวนานๆ หรืือซ้อ้ นทับั กันั จำำ�นวนมาก

คมู่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนงั สอื สมดุ ไทย ๓. เมื่อ� ต้อ้ งหยิบิ จับั คัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทยควรหยิบิ จับั ด้ว้ ยความทะนุถุ นอม และระมััดระวัังไม่่ควรจัับโยนหรืือเหยีียบย่ำ�ำ� และสวมถุุงมืือทุุกครั้้�งเพื่่�อป้้องกัันกรด จากเหงื่อ� ซึ่่�งจะทำ�ำ ให้้คััมภีีร์์ใบลานและหนัังสือื สมุุดไทยเสื่อ� มสภาพเร็็วขึ้น� ๔. พึงึ ระวัังไม่ใ่ ห้้คััมภีรี ์์ใบลานและหนังั สืือสมุุดไทยไหม้้ไฟและเปีียกน้ำ�ำ� ๕. หากมีีการให้้บริิการศึึกษาค้้นคว้้ากัับประชาชนทั่่�วไปต้้องตรวจสอบสภาพคััมภีีร์์ ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทยก่่อนและหลัังบริิการ เป็็นการป้้องกัันความเสีียหาย จากการใช้้บริิการ ๖. เมื่อ� พบคัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทยเกิดิ ความชำ�ำ รุดุ เสียี หายไม่ว่ ่า่ ด้ว้ ยสาเหตุใุ ด ควรคััดแยกออกจากมััดเพื่่อ� ส่่งเจ้า้ หน้้าที่่�ซ่่อมอนุุรักั ษ์ต์ ่่อไป ซ่อ่ มอนุรุ ัักษ์์ เอกสารโบราณ ๗. ควรมีกี ารทำำ�สำ�ำ เนาคััมภีีร์์ใบลานและหนัังสืือสมุุดไทยในรููปแบบต่า่ งๆ เช่่น การถ่า่ ย ภาพการสำำ�เนาเป็น็ โสตทัศั นวัสั ดุุและสื่อ� อิเิ ล็ก็ ทรอนิิกส์์ เพื่่อ� ให้้บริิการศึึกษาค้น้ คว้า้ แทนการใช้้เอกสารต้น้ ฉบัับ ๘. ในกรณีีที่่ต� ้น้ ฉบัับมีคี วามลบเลือื นมาก ควรมีีการคััดลอก และถ่า่ ยถอดให้้เป็น็ อัักษร ไทย ภาษาไทยปัจั จุบุ ััน เพื่่�อให้้บริกิ ารศึึกษาค้น้ คว้้าแทนการใช้เ้ อกสารต้น้ ฉบัับ โสตทััศนวััสดุุ สื่อ� อิิเล็็กทรอนิิกส์์ และสื่�อสิ่ง� พิมิ พ์์ ให้้บริิการแทน ต้น้ ฉบัับเอกสารโบราณ 104

คมู่ ือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนังสือสมดุ ไทย ระเบีียบการใช้บ้ ริกิ ารเอกสารโบราณของสำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ ๑. ระเบีียบนี้้�เรีียกว่่า “ระเบีียบหอสมุุดแห่่งชาติิ ว่่าด้้วยการใช้้เอกสารโบราณ พ.ศ. ๒๕๓๙” ๒. ระเบียี บนี้้�ให้ใ้ ช้้บัังคับั ตั้้ง� แต่ว่ ัันที่่� ๑ กุมุ ภาพันั ธ์์ ๒๕๓๙ เป็น็ ต้้นไป ๓. หนัังสืือภาษาโบราณหรืือเอกสารโบราณ ซึ่่�งอยู่่�ในความรัับผิิดชอบดููแลและรัักษา ของส่ว่ นภาษาโบราณ หอสมุุดแห่่งชาติิ กรมศิิลปากร หมายถึึง ๓.๑ ต้้นฉบัับเอกสารตัวั เขีียนที่่ส� ำ�ำ เร็จ็ ด้ว้ ยหัตั ถกรรมทุุกประเภท ๓.๒ สำ�ำ เนาเอกสารตัวั เขียี นซึ่่ง� คัดั ลอก จำ�ำ ลอง ถ่า่ ยถอด อัดั สำ�ำ เนา พิมิ พ์ด์ ีดี ภาพถ่า่ ย ฟิิล์ม์ ไมโครฟิลิ ์์ม และภาพนิ่่ง� ๔. ผู้้�ใช้้บริิการหนัังสืือภาษาโบราณ หมายถึึง บุุคคลผู้้�สนใจศึึกษาค้้นคว้้าหาความรู้� จากเอกสารโบราณและมีีวััตถุุประสงค์์ที่่�จะศึึกษาหาข้้อมููลจากหลัักฐานชั้้�นต้้น เพื่่�อประโยชน์์ แก่ก่ ารศึึกษา ๔.๑ พระภิกิ ษุ ุ สามเณร หรืือนัักบวชทั่่�วไป ๔.๒ ประชาชนไทยทั่่ว� ไปและชาวต่า่ งประเทศผู้้�มีภี ููมิลิ ำ�ำ เนาอยู่ใ�่ นประเทศไทย ๔.๓ นิสิ ิิต นักั ศึกึ ษา ในระดับั อุุดมศึึกษา ๔.๔ ข้า้ ราชการ หน่ว่ ยงานของรััฐ รัฐั วิสิ าหกิจิ องค์์การ มููลนิธิ ิ ิ สมาคม ชมรม และ ห้า้ งร้้านต่า่ งๆ เป็็นต้น้ ๔.๕ ชาวต่า่ งประเทศที่่ม� ีภี ููมิลิ ำ�ำ เนาอยู่�่ นอกประเทศไทย ๕. หลัักฐานประกอบการขออนุญุ าต ๕.๑ ตามความในข้้อ ๔.๑ ต้้องมีีหนัังสืือรัับรองจากเจ้้าคณะสัังฆาธิิการมาแสดง หากกำำ�ลังั ศึกึ ษาอยู่่�ต้อ้ งมีีหนังั สือื รัับรองจากสถาบันั การศึกึ ษามาแสดง ๕.๒ ตามความในข้้อ ๔.๒ ต้้องมีีบัตั รประจำำ�ตัวั ประชาชนและบััตรสมาชิิกหอสมุุด แห่่งชาติิ พร้้อมทั้้ง� เขีียนประวััติสิ ่ว่ นตััวประกอบด้้วย ๕.๓ ตามความในข้้อ ๔.๓ ต้้องมีีหนัังสืือรัับรองจากสถาบัันการศึึกษาที่่�ตนกำำ�ลััง ศึึกษาอยู่�ม่ าแสดง ๕.๔ ตามความในข้้อ ๔.๔ ต้้องมีีหนัังสืือรัับรองจากหน่ว่ ยงานนั้้น� ๆ มาแสดง หาก กำ�ำ ลัังศึึกษาอยู่่�ต้้องมีหี นัังสือื รัับรองจากสถาบันั การศึึกษามาแสดง ๕.๕ ตามความในข้้อ ๔.๕ ต้้องมีีหนัังสืือรัับรองจากสำ�ำ นัักงานคณะกรรมการวิิจััย แห่่งชาติิหรืือได้้รัับอนุุญาตจากผู้้�อำ�ำ นวยการหอสมุุดแห่่งชาติิ โดยเป็็นการ พิจิ ารณาเฉพาะกรณีพี ิเิ ศษ เท่า่ นั้้น� ๖. วิิธีปี ฏิิบััติเิ พื่่�อขออนุญุ าตใช้้เอกสารโบราณ ๖.๑ กรอกแบบฟอร์์มขออนุุญาตใช้้บริิการเอกสารโบราณตามที่่�หอสมุุดแห่่งชาติิ จัดั ให้พ้ ร้อ้ มแนบหนังั สือื รับั รองจากหน่ว่ ยงานต่า่ งๆ ตามประเภทผู้�ขออนุญุ าต นั้้น� ๆ 105

คู่มอื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนงั สือสมดุ ไทย ๖.๒ เมื่�อเจ้้าหน้้าที่่�รัับเรื่�องแล้้ว จะนำ�ำ เสนอผู้้�มีีอำ�ำ นาจพิิจารณา หากเอกสารตาม 106 รายการที่่�ขออนุุญาตมีีสภาพชำำ�รุุด เจ้้าหน้้าที่่�สามารถพิิจารณางดให้้บริิการ เอกสารนั้้น� ๆ ได้้ ๖.๓ เมื่ �อได้้รัับอนุุญาตแล้้ว ผู้้�ขอใช้้บริิการต้้องกรอกแบบฟอร์์มขอใช้้เอกสาร โบราณตามที่่�ได้ข้ ออนุญุ าตไว้แ้ ละยื่�นต่อ่ เจ้้าหน้้าที่่ผ�ู้�ให้้บริกิ าร ๖.๔ การขออนุุญาตครั้้�งหนึ่่ง� ๆ มีีกำ�ำ หนดระยะเวลาดัังนี้้� - สำ�ำ หรัับการศึึกษาค้้นคว้้าทั่่�วไปมีีกำำ�หนดเวลา ๓ เดืือน - สำ�ำ หรับั การทำำ�วิทิ ยานิิพนธ์์และงานวิจิ ััย มีกี ำำ�หนดเวลา ๑ ปี ี นับั แต่่วันั ที่่ไ� ด้้ รัับอนุุญาต ถ้้ายัังศึึกษาค้น้ คว้้าในเรื่�องที่่�ขออนุุญาตไว้้ไม่่แล้้วเสร็็จ สามารถ กรอกแบบฟอร์์มการขออนุุญาตศึึกษาค้้นคว้้าต่่อ แล้้วยื่�นต่่อเจ้้าหน้้าที่่�เพื่่�อ ขออนุุญาตอีีกได้้ไม่่เกิิน ๓ ครั้้�ง ๗. หลักั ปฏิิบััติใิ นการใช้เ้ อกสารโบราณ ๗.๑ โดยเหตุทุ ี่่�เอกสารโบราณส่ว่ นใหญ่่อยู่�่ในสภาพชำ�ำ รุดุ และไม่่สมบููรณ์์ ดัังนั้้น� ผู้้�ใช้ ้ บริกิ ารต้อ้ งระมัดั ระวังั อย่า่ งมาก และต้อ้ งอยู่ใ�่ นความควบคุมุ ดููแลของเจ้า้ หน้า้ ที่่ � ผู้�ให้บ้ ริกิ ารอย่า่ งใกล้้ชิิดตลอดเวลาที่่ใ� ช้บ้ ริกิ าร ๗.๒ เจ้้าหน้้าที่่�ผู้�ให้้บริิการมีีสิิทธิิแนะนำ�ำ ว่่ากล่่าว ตัักเตืือนหรืือขอร้้องให้้งดเว้้น การกระทำำ�อัันอาจเป็็นอัันตรายต่่อเอกสารโบราณได้ท้ ุกุ กรณีี ๗.๓ เจ้้าหน้้าที่่�ผู้�ให้้บริิการมีีสิิทธิิระงัับการใช้้บริิการได้้ทัันทีี ในกรณีีที่่�เห็็นว่่าผู้้�ใช้้ บริิการไม่ป่ ฏิิบััติติ ามข้้อ ๗.๑ และ ๗.๒ ๗.๔ ในกรณีที ี่่เ� กิิดความเสีียหายต่่อเอกสารโบราณ ในขณะที่่�ผู้�ใช้้บริิการใช้้เอกสาร นั้้น� อยู่ไ�่ ม่ว่ ่า่ ความเสียี หายนั้้น� จะบังั เกิดิ โดยสถานใด ผู้้�ใช้บ้ ริกิ ารต้อ้ งรับั ผิดิ ชอบ และชดใช้้ค่่าเสีียหาย ทั้้�งนี้้� ขึ้้�นอยู่่�กัับความเสีียหายจะมากน้้อยเพีียงใด คณะ เจ้า้ หน้า้ ที่่ห� อสมุดุ แห่ง่ ชาติผิู้�ได้ร้ ับั แต่ง่ ตั้ง� เป็น็ กรรมการจะเป็น็ ผู้้�ตัดั สินิ ประเมินิ ราคา และการตััดสินิ ประเมินิ ราคาของกรรมการนั้้น� ถือื เป็็นข้อ้ ยุตุ ิิ ๗.๕ ผู้�ใช้้บริิการต้้องไม่่นำ�ำ เอกสารหรืือหนัังสืือตััวเขีียน ซึ่่�งมีีลัักษณะเหมืือนหรืือ คล้้ายคลึึงกัับเอกสารโบราณ หรืือหนัังสืือตััวเขีียน ที่่�มีีอยู่่�ในหอสมุุดแห่่งชาติิ เข้า้ มาในหอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ หรือื นำ�ำ เอกสารหรือื หนังั สือื ตัวั เขียี นของหอสมุดุ แห่ง่ ชาติ ิ ออกไปจากห้อ้ งบริกิ ารหนังั สือื ภาษาโบราณ ทั้้ง� นี้้� รวมทั้้ง� วัตั ถุอุ ุปุ กรณ์อ์ ันั เนื่่อ� ง ด้้วยเอกสารตััวเขีียนทุกุ ชนิิด เว้น้ แต่่จะได้ร้ ับั อนุญุ าตเป็น็ ลายลัักษณ์อ์ ัักษร จากอธิิบดีีกรมศิิลปากร หรือื ผู้้�อำ�ำ นวยการหอสมุดุ แห่ง่ ชาติิแล้ว้ แต่ก่ รณีี ๗.๖ ผู้�ใช้บ้ ริกิ ารต้อ้ งไม่น่ ำ�ำ อุปุ กรณ์ต์ ่า่ งๆ เช่น่ เครื่่อ� งบันั ทึกึ เสียี ง หรือื เครื่่อ� งพิมิ พ์ด์ ีดี เป็น็ ต้้น มาใช้ใ้ นห้้องบริกิ ารหนังั สืือภาษาโบราณ ๗.๗ ถ้า้ ต้้องการจะนำำ�หนังั สืือส่่วนตััวเข้า้ มาเพื่่อ� เปรีียบเทีียบกับั สำ�ำ นวนในต้น้ ฉบัับ ต้้องได้้รัับความเห็็นชอบจากเจ้้าหน้้าที่่�ผู้ �ให้้บริิการของส่่วนภาษาโบราณก่่อน ทุกุ ครั้้ง�

คมู่ ือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนังสือสมดุ ไทย ๗.๘ ผู้�ใช้บ้ ริกิ ารจะนำำ�บุคุ คลอื่น� ซึ่่ง� ไม่ไ่ ด้้รับั อนุญุ าตให้้เข้้ามาใช้เ้ อกสารโบราณไม่่ได้้ ยกเว้้นในกรณีที ี่่�ผู้�ใช้้บริกิ ารต้้องการมีผี ู้้�ช่ว่ ยค้น้ คว้้าต้้องปฏิิบัตั ิดิ ังั นี้้� ๗.๘.๑ ให้้ผู้�ใช้้บริิการทำำ�หนัังสืือถึึงผู้้�อำำ�นวยการหอสมุุดแห่่งชาติิ อ้้างอิิงถึึง ความจำำ�เป็น็ ที่่ต� ้้องมีีผู้้�ช่่วยค้้นคว้า้ ๗.๘.๒ ให้ผ้ ู้้�ช่ว่ ยค้น้ คว้า้ กรอกแบบฟอร์ม์ การขออนุญุ าตศึกึ ษาค้น้ คว้า้ เหมือื น กับั ผู้้�ใช้บ้ ริกิ ารโดยแนบบััตรสมาชิกิ หอสมุดุ แห่่งชาติิมาด้้วย ๗.๙ การคััดลอก การถ่่ายถอด การทำำ�สำ�ำ เนา และการถ่่ายภาพเอกสารโบราณ หรืือวััสดุุอุุปกรณ์์ อัันเนื่่�องด้้วยเอกสารตััวเขีียนทุุกชนิิด ถืือว่่าเป็็นหน้้าที่่�ของ หอสมุุด แห่่งชาติิ ดัังนั้้�นผู้้�ใช้้บริิการไม่่ว่่าจะใช้้บริิการโดยลัักษณะใดก็็ตาม ต้้องได้้รัับอนุญุ าตจากผู้้�อำำ�นวยการหอสมุดุ แห่่งชาติกิ ่่อนจึึงจะดำำ�เนินิ การได้้ ๗.๙.๑ หนังั สือื หรือื เอกสารที่่เ� ป็น็ ความลับั หรือื ยังั เป็น็ ปัญั หาต้อ้ งได้ร้ ับั อนุญุ าต จากอธิิบดีกี รมศิิลปากรก่่อน จึึงจะดำำ�เนินิ การได้้ ๗.๙.๒ เอกสารโบราณที่่�ได้จ้ ัดั พิมิ พ์เ์ ป็น็ เล่ม่ คััดลอก ถ่่ายถอด พิมิ พ์์ดีดี ถ่่าย จากไมโครฟิิล์์มหรืือที่่�ถ่่ายสำ�ำ เนาไว้้แล้้ว เจ้้าหน้้าที่่�จะให้้บริิการจาก ฉบับั พิมิ พ์ห์ รือื สำำ�เนานั้้น� ๆ เท่่านั้้น� ๗.๙.๓ ระยะเวลาที่่�ใช้บ้ ริกิ าร เป็น็ ไปตามที่่ห� อสมุุดแห่่งชาติกิ ำ�ำ หนดไว้้ หากมีีส่่วนหรือื กรณีพี ิเิ ศษแตกต่า่ งไปจากข้อ้ ปฏิบิ ััติขิ ้้างต้น้ นี้้� ให้้อยู่ใ่� นดุุลพิินิจิ ของผู้้�อำ�ำ นวยการหอสมุุดแห่ง่ ชาติพิ ิิจารณาสั่่�งการเป็น็ เรื่อ� งๆ ไป 107

คู่มอื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนงั สือสมุดไทย บรรณานุุกรม กรมศิลิ ปากร. คััมภีรี ์์ใบลานฉบับั หลวงในสมัยั รััตนโกสิินทร์์. พิมิ พ์ค์ รั้้ง� ที่่� ๒. กรุุงเทพฯ: สำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ กรมศิลิ ปากร, ๒๕๔๖. . คู่�่ มือื ปฏิบิ ัตั ิงิ านเกี่ย� วกับั เอกสารโบราณ. กรุงุ เทพ: กลุ่�มหนังั สือื ตัวั เขียี นและจารึกึ สำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่่งชาติิ กรมศิลิ ปากร, ๒๕๔๘. . คู่�่ มือื สำ�ำ รวจ จัดั หา รวบรวมทรัพั ยากรสารสนเทศเอกสารโบราณ ประเภทจารึกึ . กรุงุ เทพฯ: กลุ่�มหนัังสืือตัวั เขีียนและจารึึก สำำ�นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ กรมศิลิ ปากร, ๒๕๔๘. . แบบอัักษรโบราณ ฉบับั นักั เรีียน นัักศึกึ ษา. กรุงุ เทพฯ: สำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่่งชาติิ กรมศิิลปากร, ๒๕๔๗. . กองสมุดุ แห่่งชาติิ. หลัักเกณฑ์์การจััดหมวดและเรีียกชื่่�อหนัังสือื ประเภท ตััวเขียี นทางพระพุทุ ธศาสนา. กรุุงเทพฯ: โรงพิมิ พ์ค์ ุรุ ุสุ ภาลาดพร้า้ ว, ๒๕๑๒. ก่อ่ งแก้้ว วีรี ะประจัักษ์.์ การทำำ�สมุดุ ไทยและการเตรีียมใบลาน. พิิมพ์ค์ รั้้ง� ที่่� ๒. กรุงุ เทพฯ: หอสมุุดแห่่งชาติิ กรมศิิลปากร, ๒๕๓๐. . สารนิิเทศจากคััมภีีร์ใ์ บลานสมััยอยุุธยา. กรุุงเทพฯ: กรมศิลิ ปากร, ๒๕๔๕. จ. เปรียี ญ. คู่่�มือื สังั คีตี ิิ. กรุงุ เทพฯ: โรงพิมิ พ์เ์ ลี่�ยงเชียี งจงเจริิญ, ๒๕๑๔. ฉลาด บุุญลอย. ประวัตั ิวิ รรณคดีีบาลี.ี พระนคร: โรงพิิมพ์์เลี่ย� งเชีียงจงเจริญิ , ๒๕๐๖. ดำ�ำ รงราชานุภุ าพ, สมเด็็จพระเจ้้าบรมวงศ์์เธอ กรมพระยา. ตำ�ำ นานหอพระสมุุด. กรุุงเทพฯ: โรงพิมิ พ์์โสภณพิิพรรฒธนากร, ๒๔๕๙. มหาวิทิ ยาลััยสุโุ ขทััยธรรมาธิริ าช. เอกสารการสอน ชุดุ วิชิ า สารสนเทศลักั ษณะพิเิ ศษ หน่่วยที่�่ ๓ หนังั สือื ตััวเขีียน. โดย ก่อ่ งแก้้ว วีีระประจัักษ์์. นนทบุรุ ีี: มหาวิทิ ยาลัยั สุุโขทัยั ธรรมาธิิราช, ๒๕๓๓. แม้น้ มาส ชวลิิต. ประวัตั ิิหอสมุดุ แห่่งชาติ.ิ พระนคร: โรงพิิมพ์ศ์ ิิวพร, ๒๕๐๙. วันั รััตน, สมเด็็จพระ. แปลโดย พระยาปริิยััติิธรรมธาดา. สังั คีตี ิยิ วงศ์์. พระนคร: โรงพิมิ พ์์ไทย, ๒๔๖๖. 108

ค่มู ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สอื สมดุ ไทย ภาคผนวก แบบอัักษรโบราณ 109



คมู่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย 111

ค่มู ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนังสอื สมุดไทย 112

คมู่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย 113

ค่มู ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนังสอื สมุดไทย 114

คมู่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย 115

ค่มู ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนังสอื สมุดไทย 116

คมู่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย 117

ค่มู ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนังสอื สมุดไทย 118