คู่มือสำรวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทหนังสือสมุดไทยและคัมภีร์ใบลานและหนังสือสมุดไทย

ค่มู ือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สอื สมุดไทย จัดั ระเบีียบคััมภีีร์์ใบลานก่อ่ นมััดจัดั เก็็บ คััมภีีร์์ใบลานที่่�ลงเลขทะเบีียนแล้้ว เพื่่�อสะดวกในการตรวจสอบ ให้้จััดเรีียง ลำำ�ดัับผููกตั้�งแต่่เลขที่่�น้้อยไปหามาก ตรวจดููว่่ามีีใบลานใดงอ พัับ เหลื่�อมล้ำำ�� กััน ต้้องจััดเรีียงให้้ เรีียบร้้อยก่่อน จากนั้้�นหากคััมภีีร์์ใดมีีไม้้ประกัับประจำ�ำ คััมภีีร์์ให้้นำ�ำ ไม้้ประกัับมาวางขนาบกัับ คััมภีีร์์ใบลานแล้้วใช้้เชืือกที่่�เตรีียมไว้้มััดมุุมซ้้าย-ขวา ห่่างจากมุุมพอควร คััมภีีร์์บางเรื่ �องมีีผ้้า สำ�ำ หรับั ห่อ่ ที่่ย� ังั ใช้ก้ ารได้ใ้ ห้ใ้ ช้ผ้ ้า้ เดิมิ ห่อ่ คัมั ภีรี ์ ์ ก่อ่ นห่อ่ คัมั ภีรี ์ท์ ุกุ ครั้้ง� ต้อ้ งตรวจสอบคัมั ภีรี ์ว์ ่า่ มีเี ลข ทะเบีียนตรงกัับป้้ายบอกชื่�อคััมภีีร์์หรืือไม่่ เมื่�อตรวจสอบว่่าไม่่มีีอะไรผิิดพลาดแล้้วจึึงทำำ�การมััด และห่อ่ คััมภีรี ์แ์ ละจัดั เก็็บต่่อไป การจััดเรีียงคัมั ภีีร์์ก่่อนมััด วิธิ ีีมััดคััมภีีร์ใ์ บลาน คััมภีีร์์ใบลานที่่�ลงเลขทะเบีียน เขีียนป้้ายบอกชื่�อเรื่�อง เรีียงลำำ�ดัับตามเลขผููก ประกบไม้้ประกัับ มััดเตรีียมผ้้าห่่อมััดจััดเก็็บ การมััดห่่อคััมภีีร์์ใบลานมีีกรรมวิิธีีที่่�ปฏิิบััติิกัันมา ดัังนี้้� กล่่าวคืือให้้มััดเป็็นเปลาะ ตามขนาดความสั้�น-ยาวของคััมภีีร์์ใบลาน จำ�ำ นวนเปลาะที่่�มััด คััมภีรี ์ใ์ บลานมีีตั้ง� แต่่ ๓ - ๕ เปลาะ การมััดคัมั ภีีร์์ใบลาน 42

ค่มู ือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมดุ ไทย วิิธีีวัดั ขนาดคัมั ภีีร์์ใบลาน การวััดขนาดคััมภีีร์์ใบลาน ทั้้�งด้้านกว้้าง ด้้านยาว และความหนาของคััมภีีร์์ ใบลาน โดยใช้ห้ น่่วยวััดเป็น็ เซนติิเมตร การวััดขนาด คัมั ภีีร์์ใบลาน ส่่วนประกอบป้้ายหน้า้ มััดบอกชื่่�อคัมั ภีีร์์ใบลาน ป้้ายหน้้ามััด บอกชื่อ� คััมภีีร์์ใบลาน ๘๕๙๖ / ๑ - ๗ หมายถึงึ เลขทะเบีียน ต. ๙๔ หมายถึงึ ตู้้�ที่่จ� ััดเก็บ็ หมายเลข ๙๔ ช. ๔/๓ หมายถึงึ ชั้้�นที่่�จััดเก็บ็ ชั้้น� ๔/๓ สตต̣ ป̣ปกรณาภิิธม̣ม หมายถึงึ ชื่่�อเรื่�องตามแบบฉบับั (สงค̣ ณีีปกรณ-สมน̣ตมหาปฏฺ าน) หมายถึงึ ชื่่�อเรื่�องที่่ป� รากฏบนปกคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน ๗ ผููก หมายถึงึ จำำ�นวนผููกที่่�มีี ๑-๗ หมายถึงึ เลขผููกที่่�มีี ฉบับั ทองทึบึ หมายถึึง ฉบัับของคััมภีีร์ใ์ บลาน ไม้ป้ ระกับั ธรรมดา หมายถึงึ ชนิดิ ของไม้ป้ ระกับั คัมั ภีรี ์ท์ ี่่ป� รากฏในห่อ่ หรือื มัดั 43

คมู่ ือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สือสมดุ ไทย การจัดั เก็็บคัมั ภีีร์ใ์ บลาน การจัดั เก็บ็ เอกสารโบราณประเภทต่า่ งๆ ที่่ม� ีลี ักั ษณะทางกายภาพแตกต่า่ งกันั เช่น่ รููปลักั ษณ์์ ขนาด และวััตถุทุ ี่่ใ� ช้้ เป็็นต้น้ ควรจะแยกกันั จััดเก็บ็ ให้้เหมาะสม ดัังนั้้น� การจัดั เก็บ็ คัมั ภีรี ์ใ์ บลานเป็น็ งานที่่ส� ำ�ำ คัญั อย่า่ งหนึ่่ง� ในการดููแลรักั ษาคัมั ภีรี ์ใ์ บลานทางกายภาพให้ถ้ ููกต้อ้ ง ตามหลัักวิิชาการ เพื่่�อให้้คััมภีีร์์ใบลานอยู่่�ในสภาพสมบููรณ์์ และคงสภาพได้้นานที่่�สุุด รวมทั้้�ง ยัังต้้องคำ�ำ นึึงถึึงการหยิบิ จัับ มาใช้้งานให้้สะดวก รวดเร็็ว เมื่�อมีีผู้�มาขอใช้้บริิการอีีกด้้วย ดัังนั้้�น จึึงจำำ�เป็็นต้อ้ งจำ�ำ แนกประเภทให้้ชัดั เจน ดังั นี้้� ๑. จำ�ำ แนกคััมภีีร์์ใบลานตามตััวอัักษรที่่�ปรากฏ เช่่น อัักษรขอม อัักษรธรรม ล้้านนา อักั ษรธรรมอีีสาน อัักษรไทยน้อ้ ย อักั ษรมอญ อักั ษรพม่่า อัักษรสิงิ หล เป็็นต้น้ แยกออก จากกันั พร้อ้ มติิดป้า้ ยกำ�ำ กับั ให้้ชััดเจน ๒. จำ�ำ แนกคัมั ภีรี ์ใ์ บลานตามฉบับั และความสำ�ำ คัญั ที่่ป� รากฏ กล่า่ วคือื แยกตาม ผู้้�สร้้างคััมภีีร์์ใบลาน ฉบัับหลวง และฉบัับราษฏร์์ เพื่่�อสะดวกในการสืืบค้้น ถ่่ายไมโครฟิิล์์ม และให้บ้ ริกิ ารศึึกษาค้น้ คว้า้ ตู้�เก็บ็ คัมั ภีีร์ใ์ บลาน การจััดเก็็บคััมภีีร์์ใบลาน หลัังจากที่่�ดำ�ำ เนิินการลงทะเบีียนตามหลัักวิิชาการ เรีียบร้้อยแล้ว้ จะมีปี ้า้ ยบอกชื่อ� เรื่อ� ง และเลขที่่อ� ยู่่�ที่�หน้้ามััด ในการเรีียงขึ้น� ตู้้�หรืือชั้น� ให้เ้ รีียงกันั เป็น็ แนวราบตามลำ�ำ ดับั ของเลขทะเบียี นจนหมดแถวที่่ห� นึ่่ง� พอขึ้น� แถวที่่ส� องพยายามวางให้ส้ ลับั ฟัันปลา เพื่่อ� ให้ม้ ีีช่อ่ งว่่างสำ�ำ หรับั ระบายอากาศ และป้้องกันั การกดทับั เพราะคััมภีรี ์์ใบลานที่่�อยู่่� ด้า้ นล่่างจะรับั น้ำ�ำ� หนัักมากเกินิ ไป ทำ�ำ ให้้เกิดิ การชำำ�รุดุ เสีียหาย 44

คมู่ ือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย ตู้�ที่�ใช้้เก็็บคััมภีีร์์ใบลาน ควรมีีความกว้้างมากกว่่าความยาวของคััมภีีร์์ใบลาน ประมาณ ๕ - ๑๐ เซนติิเมตร เพื่่�อป้อ้ งกันั คััมภีรี ์์ใบลานโค้้งงอ และควรตั้�งไว้้ในสถานที่่ท� ี่่�ไม่ถ่ ููก แดดและฝน ส่่วนห้้องที่่�ใช้้จััดเก็็บ ควรมีีทางระบายอากาศ สามารถระบายความอัับชื้้�นได้้ดีี ปััจจุุบัันอาจจะติิดตั้้�งเครื่่�องปรัับอากาศ เครื่่�องฟอกอากาศ และเครื่่�องลดความชื้�น เพื่่�อปรัับ อุณุ หภููมิใิ ห้เ้ หมาะสมอยู่ต�่ ลอดเวลา รวมทั้้ง� ยังั ต้อ้ งทำ�ำ ความสะอาดอยู่เ�่ ป็น็ ประจำำ� ให้อ้ ากาศถ่า่ ยเท สะดวก และที่่�สำำ�คััญต้้องกำำ�จััดปลวก แมลง หนูู ซึ่่�งเป็็นสััตว์์ที่่�คอยทำ�ำ ลายคััมภีีร์์ใบลานอย่่าง สม่ำ�ำ�เสมอ บัตั รรายการ, บัตั รบรรณานุกุ รม, บัญั ชีบี ริกิ าร, บรรณานุกุ รม และเชิิงอรรถคัมั ภีีร์ใ์ บลาน บัตั รรายการคัมั ภีีร์์ใบลาน บััตรรายการคััมภีีร์์ใบลาน เป็็นบััตรที่่�มีีรููปแบบเฉพาะ จััดทำำ�เมื่�อลงทะเบีียน แล้้ว เพื่่�อเก็็บรายละเอีียดต่่างๆ ของคััมภีีร์์ใบลาน ซึ่่�งบััตรรายการนี้้�มีีขนาดมาตรฐาน คืือ ๓ x ๕ นิ้้�ว (เลขทะเบีียน) (ชื่อ� แบบฉบัับ) ค. (ตู้�) (ชื่�อผู้�แต่ง่ ถ้า้ ไม่ม่ ีีให้ใ้ ช้อ้ ัักษรย่อ่ ว่่า ม.ป.ต.) ข. (ชั้น� ) (ชื่�อเรื่อ� งตามใบปก) มี.ี ........ผููก อัักษร...........ภาษา.......เส้น้ ....... ตััวอย่า่ งบััตรรายการ หน้า้ ละ.......บรรทัดั . (ลงใช้ผ้ ู้้�สร้า้ ง ถ้า้ ไม่ม่ ีใี ห้ใ้ ช้อ้ ักั ษรย่อ่ ม.ป.ส.) (ลง พ.ศ.ที่่�สร้้าง ถ้า้ ไม่ม่ ีใี ห้ใ้ ช้้อัักษรย่่อ ม.ป.ป.) ฉบับั บ (ลงชื่อ� ฉบัับและไม้้ประกับั (สำ�ำ หรับั ลงหมายเหตุตุ ่่างๆ ของคัมั ภีรี ์)์ วิิธีกี ารเขีียนบััตรรายการ ๑. บันั ทึกึ ข้อ้ มููล ต. (ตู้�) ช. (ชั้�น) ไว้้ทางด้า้ นซ้า้ ยมืือหน้า้ เส้น้ กั้้น� แนวตั้�ง ๒. บันั ทึกึ ข้้อมููลหลัังเส้้นกั้้�นแนวตั้�ง บรรทััดที่่� ๑ ชื่อ� แบบฉบับั คือื ชื่่�อของคััมภีีร์์ใบลานตามหนัังสือื หลักั เกณฑ์์ การจััดหมวดหมู่่� และเรีียกชื่�อหนัังสืือประเภทตััวเขีียนทาง พระพุุทธศาสนา บรรทััดที่่� ๒ ถ้้ามีชีื่�อผู้�แต่่ง ให้ใ้ ส่่ชื่อ� ผู้�แต่ง่ แต่ถ่ ้้าไม่่มีใี ห้้ใช้อ้ ัักษรย่อ่ ว่า่ ม.ป.ต. บรรทััดที่่� ๓ ชื่�อเรื่�อง คืือ ชื่่�อที่่�ปรากฏที่่�ใบปกของใบลานของเรื่�องนั้้�นๆ และยึึดเอาชื่่�อที่่�ใบปกแรกเป็น็ ชื่่�อเรื่อ� ง 45

คู่มอื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนงั สอื สมดุ ไทย บรรทัดั ที่่� ๔ เป็็นต้้นไปบัันทึึกรายละเอีียดของคััมภีีร์์ใบลาน อาทิิ จำำ�นวน ผููก อัักษร ภาษา เส้้น จำำ�นวนบรรทััด ข้้อมููลผู้้�สร้้าง (ถ้้าไม่่มีีใช้้ อักั ษรย่อ่ ว่า่ ม.ป.ส.) ปีี พ.ศ. ที่่ส� ร้า้ ง (ถ้า้ ไม่ม่ ีใี ช้อ้ ักั ษรย่อ่ ม.ป.ป.) ฉบัับ ไม้้ประกัับและต่่อด้้วยหมายเหตุุต่่างๆ ของคััมภีีร์์ใบลาน ดังั ตััวอย่า่ ง บััตรรายการ ความหมายของอัักษรย่อ่ บนบัตั รรายการ ม.ป.ต. หมายถึงึ ไม่่ปรากฏชื่�อผู้�แต่่ง ม.ป.ส. หมายถึึง ไม่่ปรากฏชื่อ� ผู้้�สร้้าง ม.ป.ป. หมายถึึง ไม่ป่ รากฏปีที ี่่ส� ร้า้ ง อนึ่่�ง การลงทะเบีียนคััมภีีร์์ใบลานในการสำ�ำ รวจเอกสารโบราณตามแหล่่ง เอกสารโบราณในท้้องถิ่�นนั้้�น จะไม่่ได้้ทำ�ำ บััตรรายการให้้แก่่แหล่่งเอกสารโบราณ แต่่จะจััดทำ�ำ เฉพาะบััญชีคี ััมภีีร์์ใบลาน ไว้เ้ ป็น็ หลัักฐานเท่า่ นั้้น� กรณีีที่่ห� อสมุุดแห่่งชาติิ ได้้รับั มอบเอกสารโบราณจากแหล่่งต่า่ งๆ ทั่่�วประเทศ มาไว้เ้ ป็น็ สมบัตั ิขิ องชาติแิ ล้ว้ เมื่อ� หอสมุดุ แห่ง่ ชาติสิ ่ว่ นกลางลงทะเบียี นเอกสารโบราณเรียี บร้อ้ ย แล้ว้ ก็จ็ ะทำำ�บัตั รรายการไว้เ้ พื่่อ� ให้บ้ ริกิ ารประชาชน ในการศึกึ ษาค้น้ คว้า้ เฉพาะที่่ห� อสมุดุ แห่ง่ ชาติิ ส่่วนกลางเท่า่ นั้้�น สำ�ำ หรับั คััมภีีร์์ใบลานที่่�ผ่่านการลงทะเบียี นตามหลักั วิิชาการแล้ว้ ก็จ็ ะจััดส่ง่ ไป ยัังหอสมุุดแห่่งชาติิส่่วนภููมิิภาค ๑๑ แห่่ง พร้้อมกัับบััญชีีบริิการคััมภีีร์์ใบลาน เพื่่�อให้้บริิการ ประชาชนในส่่วนภููมิิภาคต่่อไป 46

คูม่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสอื สมุดไทย บััตรบรรณานุุกรมคัมั ภีีร์์ใบลาน บัตั รบรรณานุกุ รมเป็น็ บัตั รที่่ต� ้อ้ งจัดั ทำ�ำ โดยอาศัยั รายละเอียี ดจากบัตั รรายการ กล่า่ วคือื เมื่อ� ทำ�ำ บัตั รรายการเสร็จ็ แล้ว้ ต้อ้ งทำ�ำ บัตั รบรรณานุกุ รมให้เ้ สร็จ็ ไปพร้อ้ มๆ กันั การเรียี ง บััตรให้้ยึึดตามพจนานุุกรมฉบัับราชบััณฑิิตยสถานเป็็นหลััก ดัังนั้้�น กรณีีการลงทะเบีียนคััมภีีร์์ ใบลานในท้อ้ งถิ่�นจะไม่่ทำำ�บััตรบรรณานุกุ รมเช่น่ เดียี วกันั กับั บัตั รรายการ บััตรบรรณานุุกรม บััญชีบี ริิการคััมภีีร์์ใบลาน บัญั ชีบี ริกิ ารคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน เป็น็ บัญั ชีขี องคัมั ภีรี ์ใ์ บลานที่่เ� จ้า้ หน้า้ ที่่ไ� ด้ล้ งทะเบียี น คัมั ภีรี ์ใ์ บลานเรีียบร้้อยแล้้ว เพื่่�อให้้บริิการแก่น่ ักั ศึกึ ษา และประชาชนทั่่�วไปทั้้ง� ชาวไทยและชาว ต่่างประเทศ ผู้้�ได้ร้ ัับอนุญุ าตให้้เข้้าศึกึ ษาค้น้ คว้า้ ตามระเบีียบการบริิการเอกสารโบราณ ดัังราย ละเอีียดของบััญชีีบริิการต่่อไปนี้้� ๑. ลำำ�ดัับที่่� หมายถึึง ลำำ�ดับั ที่่�ของเอกสารที่่ล� งทะเบีียนตั้้�งแต่่มััดแรกจนถึึงมัดั สุดุ ท้า้ ยของเอกสารที่่ไ� ด้้ลงทะเบีียน ๒. เลขทะเบียี น หมายถึึง เลขประจำำ�ผููกของคัมั ภีีร์์ใบลาน ถ้้าได้ร้ ับั มอบจาก ต่า่ งจังั หวััดให้ใ้ ช้ต้ ััวย่อ่ ของจัังหวััดที่่ร� ับั มอบมาด้้วย เช่่น อย.บ. (พระนครศรีอี ยุธุ ยา คัมั ภีีร์ใ์ บลาน) ชบ.บ (ชลบุรุ ี ี คัมั ภีีร์์ใบลาน) ๓. ชื่่�อแบบฉบัับ (ชื่�อเรื่�อง) หมายถึึง การบัันทึึกชื่�อของคััมภีีร์์ใบลานตาม หนัังสืือหลัักเกณฑ์์การจััดหมวดหมู่�่ และเรีียกชื่�อหนัังสืือประเภทตััวเขีียน ทางพระพุุทธศาสนา แล้้วใช้้วงเล็บ็ ด้ว้ ยชื่อ� เรื่�องหน้้าปกคััมภีรี ์ใ์ บลาน ๔. อัักษร ได้้แก่่ อัักษรที่่�ปรากฏในคััมภีีร์์ใบลานชุุดนั้้�นๆ โดยใส่่ชื่�ออัักษรทุุก รููปแบบที่่�ปรากฏอยู่ใ�่ นคััมภีรี ์์ใบลาน เช่น่ ขอม ธรรมล้า้ นนา ธรรมอีสี าน เป็น็ ต้น้ 47

คูม่ อื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย ๕. ภาษา ได้แ้ ก่่ ภาษาที่่�ใช้้บัันทึกึ ในคัมั ภีีร์์ใบลานชุดุ นั้้�นๆ โดยใส่่ชื่�อภาษาทุุก ภาษาที่่�ปรากฏในเอกสาร เช่่น ภาษาบาลีี ภาษาบาลีี-ไทย ภาษาบาลีี- มอญ-ไทย เป็็นต้น้ ๖. เส้น้ คือื เส้น้ อักั ษรที่่ป� รากฏในคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน เช่น่ จาร หมึกึ ดินิ สอ เป็น็ ต้น้ ๗. ไม้้ประกัับ คือื ชนิิดของไม้้ประกับั ที่่ใ� ช้้ประกับั คััมภีีร์ใ์ บลาน เช่น่ ธรรมดา ชาดทึบึ กำ�ำ มะลอ เป็็นต้้น ๘. ประวัตั ิิ หมายถึึง การระบุุถึงึ การได้้มาซึ่่ง� เอกสารโบราณ ๙. จำ�ำ นวน หมายถึึง จำ�ำ นวนคััมภีีร์์ และจำ�ำ นวนผููกของคััมภีีร์์ใบลานใน แต่ล่ ะลำำ�ดับั ที่่�ที่่�ลงทะเบีียน ๑๐. ตู้�ที่�่ (หิ้้�งที่่�) หมายถึึง ตู้้�ที่่�ใช้้เก็็บคััมภีีร์์ใบลานที่่�ได้้ลงทะเบีียนแล้้ว เพื่่�อ เตรีียมให้บ้ ริิการนักั ศึึกษาและประชาชน ๑๑. ชั้้�นที่�่ หมายถึึง ขึ้้�นที่่เ� ก็บ็ คััมภีรี ์์ใบลานภายในหิ้้�งที่่�จัดั ไว้้ เช่น่ ๑/๑ , ๒/๕ เป็น็ ต้น้ ๑๒. หมายเหตุุ มีีข้้อความใดๆ ที่่�สำ�ำ คััญให้้บัันทึึกลงในหมายเหตุุ เช่่น สภาพ ของเอกสาร, ผู้�แต่ง่ , ผู้้�สร้า้ ง, ปีที ี่่ส� ร้้าง เป็น็ ต้้น ทะเบีียนคัมั ภีีร์ใ์ บลาน บััญชีีบริิการ 48

คู่มอื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย บรรณานุุกรมและเชิิงอรรถคัมั ภีีร์์ใบลาน เนื่่�องจากคััมภีีร์์ใบลานจััดเป็็นเอกสารโบราณที่่�เป็็นแหล่่งข้้อมููลชั้�นต้้น หรืือ เอกสารชั้น� ต้น้ ที่่�สะท้้อนถึึงภููมิปิ ััญญาซึ่่�งมีีลักั ษณะพิิเศษต่า่ งๆ ดังั ได้้กล่า่ วมาแล้้วข้า้ งต้น้ ดัังนั้้�น เมื่�อนำ�ำ ข้้อมููลความรู้�มาใช้้จำ�ำ เป็็นต้้องแสดงหลัักฐานอ้้างอิิงที่่�มาให้้เป็็นรููปแบบของการศึึกษา ค้น้ คว้้าวิจิ ััย ในรููปแบบของบรรณานุุกรมและเชิงิ อรรถ สำ�ำ นัักหอสมุดุ แห่่งชาติ ิ จึึงได้ว้ างกฏเกณฑ์ก์ ารทำำ�บรรณานุกุ รม และเชิิงอรรถ คััมภีรี ์ใ์ บลานไว้้ เพื่่อ� เป็็นแนวทางในการแสดงหลักั ฐานอ้า้ งอิงิ โดยมีแี บบแผน ดังั นี้้� ๑. แบบแผนบรรณานุุกรมคััมภีีร์์ใบลาน แบ่่งออกเป็น็ ๔ แบบ ดังั นี้้� ๑.๑ ปรากฏชื่่�อผู้�แต่่ง ชื่่�อแบบฉบัับ และชื่่�อฉบัับ คััมภีีร์์ใบลาน ชื่อ� แบบฉบับั . ชื่่อ� คััมภีีร์์ โดย ชื่่�อผู้�แต่ง่ . ชื่่อ� สถาบัันที่่�เป็น็ เจ้า้ ของ. ประเภท. อัักษร. ภาษา. เส้น้ . ฉบับั . ผู้้�สร้า้ ง. ปีที ี่่ส� ร้า้ ง. เลขที่่.� (ตัวั อย่่าง) ขุทุ ̣ท̣ กสิกิ ขา. บาลีพี ระขุทุ ̣ท̣ กสิกิ ̣ข̣ า โดย พระธรรมศิริ ิ.ิ หอสมุดุ แห่ง่ ชาติ.ิ หนัังสืือใบลาน ๑ ผููก. อัักษรขอม. ภาษาบาลีี. เส้น้ จาร. ฉบัับทองทึึบ. ม.ป.ส. ม.ป.ป. เลขที่่� ๓๙๘๐/ก/๑. ๑.๒ ไม่่ปรากฏชื่่�อผู้�แต่่ง แต่ม่ ีีชื่่�อแบบฉบัับ และชื่่�อฉบับั คััมภีีร์ใ์ บลาน ชื่อ� แบบฉบับั . ชื่่อ� คัมั ภีรี ์.์ ชื่่อ� สถาบันั ที่่เ� ป็น็ เจ้า้ ของ. ประเภท. อักั ษร. ภาษา. เส้้น. ฉบับั . ผู้้�สร้้าง. ปีีที่่ส� ร้า้ ง. เลขที่่.� (ตัวั อย่่าง) ป̣̣าสชาตก. สมุทุ ̣̣ทโฆสชาตก. หอสมุดุ แห่่งชาติิ. หนังั สืือใบลาน ๑ ผููก. อัักษรขอม. ภาษาบาลีี. เส้น้ จาร. ฉบับั ล่่องชาด. ม.ป.ส. ม.ป.ป. เลขที่่� ๘๑๓/ฉ/๑. ทั้้ง� นี้้� แบบแผนบรรณานุกุ รมแบบที่่� ๑ และแบบที่่� ๒ นี้้� จะได้ร้ ายละเอียี ดครบถ้ว้ น ก็็ต่่อเมื่�อคััมภีีร์์ใบลานเรื่�องนั้้�น ได้้จััดหมวดหมู่�่และทำำ�บััตรรายการเรีียบร้้อยแล้้ว ส่่วนคััมภีีร์์ ใบลานที่่ย� ัังไม่่ได้ท้ ำำ�บััตรรายการนั้้น� ได้ก้ ำำ�หนดรายละเอียี ดของแบบแผนบรรณานุุกรมไว้้ ดังั นี้้� ๑.๓ ยัังไม่่ได้ท้ ำ�ำ บััตรรายการ และไม่่ปรากฏชื่่อ� ผู้�แต่ง่ “ชื่อ� คัมั ภีรี ์.์ ” ชื่่อ� สถาบันั ที่่เ� ป็น็ เจ้า้ ของ. ประเภท. อักั ษร. ภาษา. เส้น้ . ฉบัับ. ผู้้�สร้้าง. ปีที ี่่ส� ร้า้ ง. เลขที่่�. (ตััวอย่า่ ง) “ราชาภิเิ สกปริิวต̣̣ต.” หอสมุดุ แห่่งชาติ.ิ หนัังสืือใบลาน ๑ ผููก. อักั ษรขอม. ภาษาบาลีี. เส้น้ จาร. ฉบับั ชาดทึึบ. ม.ป.ส. ม.ป.ป. เลขที่่� ๙๑๗/ข/๔. 49

คูม่ ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสอื สมุดไทย อนึ่่�ง ถ้า้ หนังั สืือใบลานเรื่อ� งนั้้�นๆ ปรากฏชื่�อผู้�แต่ง่ ให้้ลงรายละเอียี ด ดัังนี้้� ๑.๔ ยังั ไม่ไ่ ด้้ทำำ�บัตั รรายการ แต่่ทราบชื่่อ� ผู้�แต่ง่ หรืือ เป็น็ พุทุ ธพจน์์ “ชื่�อคัมั ภีีร์.์ ” โดย ชื่่อ� ผู้�แต่ง่ . ชื่่อ� สถาบัันที่่เ� ป็น็ เจ้้าของ. ประเภท. อัักษร. ภาษา. เส้้น. ฉบับั . ผู้้�สร้า้ ง. ปีีที่่�สร้้าง. เลขที่่.� (ตััวอย่า่ ง) “พระปาฏิโิ มก̣ข̣ .” โดย พระพุุทธพจน์์. หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ. หนัังสือื ใบลาน ๑ ผููก. อักั ษรขอม. ภาษาบาลีี. เส้น้ จาร. ฉบับั ทองทึึบ. ม.ป.ส. ม.ป.ป. เลขที่่� ๓๙๖๘/ก/๑. ๒. แบบแผนเชิงิ อรรถคัมั ภีีร์์ใบลาน มีีดัังต่่อไปนี้้� ๒.๑ ปรากฏชื่่อ� ผู้�แต่่ง ชื่่อ� แบบฉบับั และชื่่�อคััมภีีร์์ ชื่�อแบบฉบัับ, ชื่่�อคัมั ภีีร์์ โดย ชื่่�อผู้�แต่ง่ , ชื่่อ� สถาบัันที่่�เป็น็ เจ้้าของ, ประเภท, อัักษร, ภาษา, เส้น้ , ฉบับั , ผู้้�สร้า้ ง, ปีที ี่่ส� ร้้าง, เลขที่่,� อังั กา ด้้านหน้้าหรือื ด้า้ นหลััง (ด้า้ นที่่�ปรากฏข้้อความที่่ � อ้า้ งถึงึ ) บรรทััด (ของข้้อความที่่อ� ้้างถึงึ ). (ตััวอย่า่ ง) ขุทุ ̣ท̣ กสิกิ ขา, บาลีพี ระขุทุ ̣ท̣ กสิกิ ̣ข̣ า โดย พระธรรมศิริ ิ,ิ หอสมุดุ แห่ง่ ชาติ,ิ หนัังสือื ใบลานผููก ๑, อัักษรขอม, ภาษาบาลีี, เส้น้ จาร, ฉบับั ทองทึึบ, ม.ป.ส., ม.ป.ป., เลขที่่� ๓๗๘๐/ก/๑, ก ด้า้ นหน้า้ ๓. ๒.๒ ไม่่ปรากฏชื่่อ� ผู้�แต่่ง แต่่มีีชื่่�อแบบฉบับั และชื่่อ� คััมภีรี ์์ ชื่อ� แบบฉบับั , ชื่่อ� คัมั ภีรี ์,์ ชื่่อ� สถาบันั ที่่เ� ป็น็ เจ้า้ ของ, ประเภท, อักั ษร, ภาษา, เส้้น, ฉบับั , ผู้้�สร้า้ ง, ปีที ี่่ส� ร้้าง, เลขที่่�, อังั กา ด้า้ นหน้า้ หรืือด้้านหลััง (ด้า้ นที่่�ปรากฏข้้อความที่่�อ้า้ งถึงึ ) บรรทััด (ของ ข้อ้ ความที่่อ� ้้างถึงึ ). (ตััวอย่่าง) ป̣̣าสชาตก, สมุุท̣ท̣ โฆสชาตก, หอสมุดุ แห่ง่ ชาติ,ิ หนังั สือื ใบลาน ผููก ๑, อักั ษรขอม, ภาษาบาลี,ี เส้น้ จาร, ฉบับั ล่อ่ งชาด, ม.ป.ส., ม.ป.ป., เลขที่่� ๘๑๓/ฉ/๑ ข ด้า้ นหลััง ๒. ๒.๓ ยังั ไม่่ได้้ทำำ�บัตั รรายการ และไม่่ปรากฏชื่่�อผู้�แต่ง่ “ชื่�อคัมั ภีีร์,์ ” ชื่่�อสถาบัันที่่เ� ป็น็ เจ้้าของ, ประเภท, อักั ษร, ภาษา, เส้้น, ฉบัับ, ผู้้�สร้า้ ง, ปีีที่่ส� ร้้าง, เลขที่่,� อังั กา ด้า้ นหน้า้ หรืือ ด้า้ นหลังั (ด้า้ นที่่ป� รากฏข้อ้ ความที่่อ� ้า้ งถึงึ ) บรรทัดั (ของข้อ้ ความ ที่่�อ้้างถึึง). 50

ค่มู อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สอื สมดุ ไทย (ตััวอย่า่ ง) “ราชาภิเิ สกปริวิ ต̣̣ต,” หอสมุดุ แห่ง่ ชาติ,ิ หนัังสือื ใบลานผููก ๑, อัักษร ขอม, ภาษาบาลีี, เส้น้ จาร, ฉบับั ชาดทึบึ , ม.ป.ส., ม.ป.ป., เลขที่่� ๙๑๗/ข//๔, กา ด้้านหลังั ๒. ๒.๔ ยัังไม่ไ่ ด้ท้ ำ�ำ บััตรรายการ และทราบชื่่อ� ผู้�แต่่ง หรืือ เป็น็ พุทุ ธพจน์์ “ชื่�อคัมั ภีีร์์,” โดยชื่�อผู้�แต่ง่ , ชื่่�อสถาบัันที่่เ� ป็็นเจ้า้ ของ, ประเภท, อัักษร, ภาษา, เส้น้ , ฉบับั , ผู้้�สร้้าง, ปีีที่่�สร้า้ ง, เลขที่่,� อังั กา ด้า้ นหน้า้ หรือื ด้า้ นหลังั (ด้า้ นที่่ป� รากฏข้อ้ ความที่่อ� ้า้ งถึงึ ) บรรทัดั (ของข้อ้ ความที่่อ� ้้างถึึง). (ตััวอย่า่ ง) “พระปาฏิิโมก̣̣ข,” โดยพระพุทุ ธพจน์,์ หอสมุดุ แห่่งชาติ,ิ หนังั สือื ใบลาน ผููก ๑, อัักษรขอม, ภาษาบาลีี, เส้น้ จาร, ฉบับั ทองทึึบ, ม.ป.ส., ม.ป.ป., เลขที่่� ๓๙๖๘/ก/๑, เก ด้า้ นหลังั ๓ บัญั ชีีสัังเขปหรืือบัญั ชีเี ดินิ ทุ่่�ง การสำำ�รวจเอกสารโบราณประเภทคัมั ภีรี ์ใ์ บลานและหนังั สือื สมุดุ ไทยในแต่ล่ ะ ครั้้�งนั้้�นระหว่่างที่่�เดิินทางไปสำ�ำ รวจเอกสารโบราณในแต่่ละท้้องถิ่�น ไม่่ว่่าขณะที่่�สำ�ำ รวจจะได้้รัับ มอบเอกสารโบราณหรืือไม่่ได้้รัับก็็ตาม แต่่เมื่�อพบเอกสารโบราณแล้้ว จำ�ำ เป็็นต้้องขออนุุญาต เจ้้าของเอกสารโบราณ จัดั ทำ�ำ บัญั ชีเี ดินิ ทุ่่�งหรืือบัญั ชีสี ังั เขป เพื่่�อบันั ทึกึ ข้้อมููลไว้้เป็น็ หลัักฐานการ พบเอกสารโบราณ ซึ่่ง� จะมีปี ระโยชนต่อ่ การตรวจสอบที่่อ� ยู่่� กล่า่ วคือื ตรวจสอบได้ว้ ่า่ เมื่อ� เอกสาร โบราณที่่�ได้้บัันทึึกข้้อมููลไว้้มีีการเคลื่่�อนย้้ายจากแหล่่งที่่�อยู่่�เดิิมไปสู่่�แหล่่งที่่�อยู่่�ใหม่่ รวมทั้้�งยััง ติิดตามลัักษณะทางกายภาพของเอกสารโบราณในปััจจุบุ ันั ว่า่ เป็น็ อย่่างไรได้้อีกี ด้ว้ ย นอกจากนี้้� ยัังถืือเป็็นการป้้องกัันมิิให้้เอกสารโบราณที่่�พบสููญหายเป็็นอัันตราย โดยเฉพาะอัันตรายที่่�เกิิด จากการกระทำ�ำ ของมนุษุ ย์์ สาเหตุุที่่�เรีียกว่่า บััญชีีเดิินทุ่่�ง ก็็เพราะเดิิมนั้้�นการเดิินทางเป็็นไปอย่่างยาก ลำ�ำ บาก ในการสำ�ำ รวจแต่่ละครั้้�งยัังไม่่มีีถนนหนทางที่่ส� ะดวกเหมืือนในปััจจุุบััน ต้้องเดิินผ่่านทุ่่�ง สวน นา ไร่่ เพื่่อ� ไปพบกัับเจ้า้ ของเอกสารโบราณ รวมถึงึ การสำำ�รวจเอกสารโบราณที่่พ� บอีีกด้้วย แต่่เรีียกว่่าบััญชีีสัังเขปด้้วยเพราะว่่าบััญชีีนี้้�จะมีีข้้อความเฉพาะชื่ �อหนัังสืือและชื่ �อสถานที่่�หรืือ บุุคคลผู้�เป็็นเจ้้าของเอกสารโบราณ โดยต้้องจััดทำ�ำ สำ�ำ เนามอบให้้เจ้้าของเก็็บไว้้เป็็นหลัักฐาน จำ�ำ นวน ๑ ชุดุ ด้้วย เพื่่อ� ให้้ทราบชื่่�อเรื่อ� ง จำ�ำ นวน อักั ษร ภาษา ฉบับั ประวัตั ิิ และลักั ษณะทาง กายภาพ อาทิิ ขนาด เส้น้ ที่่ใ� ช้้บัันทึึก เป็น็ ต้น้ 51

คู่มอื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย ตััวอย่า่ งบััญชีีสังั เขปคัมั ภีีร์์ใบลาน ลำำ�ดัับที่่� ชื่ �อเรื่ �อง จำ�ำ นวน อัักษร ภาษา ฉบับั ไม้้ประกัับ ประวััติ/ิ หมายเหตุุ คัมั ภีรี ์์ ผููก ๑ อาฏานาฏิิยสููตร ขอม บาลีี ล่่องชาด ไม่่มีี พระมหาโอภาโส ๒ มาลััยหมื่น� ๑๑ ธรรม บาลี-ี ไทย ล่่องรััก ไม่ม่ ีี เจ้า้ อาวาสวัดั พลัับ ๑๑ อีสี าน ต.พนััสนิิคม จ.ชลบุรุ ีี มอบให้ห้ อสมุดุ แห่่งชาติิ เมื่อ� วัันที่่� ๒๑ กรกฎาคม ๒๕๓๕ ตัวั อย่่างบัญั ชีีสัังเขปหนัังสืือสมุุดไทย ลำำ�ดัับที่่� ชื่ �อเรื่ �อง จำำ�นวน อัักษร ภาษา ลัักษณะสมุดุ ประวััติิ/หมายเหตุุ เล่ม่ สีี เส้้น พระครููสุวุ รรณเมธากร เจ้้าคณะอำำ�เภอพานทอง ๑ พระมาลััยกลอนสวด ๑ ขอม บาลีี-ไทย ขาว หมึึก เจ้า้ อาวาสวัดั บ้้านไร่่ ต.มาบโปร่่ง อ.พานทอง จ.ชลบุรุ ีี มอบให้้หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ เมื่�อวัันที่่� ๒๔ กรกฎาคม ๒๕๓๕ อนึ่่ง� ในสมัยั ก่อ่ นการสำ�ำ รวจบางครั้้ง� เมื่อ� เจ้า้ ของได้ม้ อบเอกสารโบราณจำำ�นวน มากแก่่คณะสำ�ำ รวจ ซึ่่�งไม่่อาจที่่�จะบัันทึึกข้้อมููลลงในแบบฟอร์์มบััญชีีสัังเขปคััมภีีร์์ใบลานและ บัญั ชีสี ังั เขปหนังั สือื สมุดุ ไทยได้ท้ ันั เวลา จำ�ำ เป็น็ ต้อ้ งนำ�ำ เอกสารโบราณทั้้ง� หมดกลับั มายังั หอสมุดุ แห่่งขาติิก่่อน แล้้วคณะทำำ�งานสำ�ำ รวจจะดำำ�เนิินการจััดทำำ�บััญชีีสัังเขปส่่งไปยัังเจ้้าของเอกสาร โบราณที่่�มอบให้ ้ จำ�ำ นวน ๑ ชุุด พร้้อมกัับเป็น็ หลัักฐานเบื้้�องต้้นจัดั ส่ง่ ให้้งานทะเบีียนและบริิการ เอกสารโบราณ เพื่่อ� ดำำ�เนินิ การจัดั ทำำ�ทะเบียี นเอกสารโบราณต่่อไป แต่เ่ นื่่อ� งจากในปัจั จุบุ ันั ขาดแคลนเจ้า้ หน้า้ ที่่ใ� นการปฏิบิ ัตั ิงิ าน ประกอบกับั บัญั ชีี สัังเขปและบััญชีีบริิการมีีรายละเอีียดเหมืือนกัันหลายรายการ อีีกทั้้�งการลงทะเบีียนต้้องมีีการ จัดั หมวดหมู่ต่� ามหลักั วิชิ าการ ซึ่่ง� ต่า่ งจากบัญั ชีสี ังั เขปที่่จ� ะบันั ทึกึ ข้อ้ มููลตามลำ�ำ ดับั เอกสารโบราณ ที่่พ� บโดยมิไิ ด้จ้ ัดั หมวดหมู่�่ ทำำ�ให้ก้ ารปฏิบิ ัตั ิงิ านซ้ำำ�� ซ้อ้ นกันั ดังั นั้้น� งานสำำ�รวจและงานทะเบียี น จึงึ ได้้ปฏิบิ ัตั ิงิ านร่ว่ มกันั โดยได้ศ้ ึกึ ษาวิิเคราะห์์ เนื้้�อหาจากเอกสารโบราณด้้วยกันั เพื่่�อแลกเปลี่�ยน แนวคิดิ ในการพัฒั นางานด้า้ นเอกสารโบราณอีกี ด้ว้ ย ประกับั กับั การสำ�ำ รวจตั้ง� แต่ป่ ีี ๒๕๔๖ จนถึงึ ปััจจุุบัันเน้้นการสำำ�รวจเพื่่�อให้้แหล่่งเอกสารโบราณเป็็นแหล่่งเรีียนรู้้�ท้้องถิ่�น และสนัับสนุุนให้้ เจ้า้ ของเอกสารโบราณเป็น็ เครือื ข่่าย มากกว่่าที่่จ� ะสำำ�รวจเพื่่�อขอรัับมอบเอกสารโบราณมาดููแล 52

คู่มอื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย อนุุรัักษ์์ ลงทะเบีียน และให้้บริิการ ณ หอสมุุดแห่่งชาติิ ถึึงแม้้ว่่าการดำำ�เนิินการดัังกล่่าวนี้้�จะ ทำำ�ให้้การจััดทำ�ำ บััญชีีสัังเขปลดลงไปบ้้างก็็ตาม แต่่บััญชีีสัังเขปเอกสารโบราณนี้้�ก็็มีีความจำ�ำ เป็็น และความสำำ�คัญั อย่า่ งยิ่ง� ในการบันั ทึกึ ข้อ้ มููลเบื้้�องต้้นในการสำำ�รวจเอกสารโบราณ อุุปสรรค ปััญหา และข้อ้ เสนอแนะที่ค�่ วรพิิจารณาเกี่�ย่ วกับั การลงทะเบีียนคััมภีีร์์ใบลาน ๑. สถานที่ใ่� นการลงทะเบียี น สิ่่ง� ที่่น� ักั ภาษาโบราณควรคำำ�นึงึ ถึงึ อย่า่ งมากเพื่่อ� ให้้การปฏิิบััติิการลงทะเบีียนเป็็นไปอย่่างมีีประสิิทธิิภาพและการลงทะเบีียนได้้มาตรฐานตามที่่� ควรจะเป็็น คืือ สถานที่่�ในการลงทะเบีียน เนื่่�องจากว่่าในขั้้�นตอนเตรีียมการลงทะเบีียน นอกจากจะต้อ้ งพิจิ ารณาคัดั แยกออกเป็น็ หมวดหมู่�่ แยกคัมั ภีรี ์ใ์ บลานดี-ี เสียี เพื่่อ� ทำ�ำ ความสะอาด แล้ว้ สถานที่่�ในการดำำ�เนินิ การเป็น็ ปััจจัยั สำ�ำ คัญั ที่่�สงผลต่่อการคััดแยกประเภทหมวดหมู่�่ อีกี ด้้วย เนื่่อ� งจากคัมั ภีรี ์ใ์ บลานส่ว่ นใหญ่ม่ ีเี นื้้อ� หาเกี่ย� วเนื่่อ� งกับั หลักั ธรรมคำำ�สอนในทางพระพุทุ ธ ศาสนา หรืือที่่เ� รีียกว่่าพระธรรมวิินัยั จึึงถููกจััดอยู่�ใ่ นหมวดธรรมคดีี ตามหลัักการแบ่ง่ หมวดของ เอกสารโบราณในหอสมุุดแห่่งชาติิ ๑๓ หมวด โดยที่่�คัมั ภีรี ์์ในทางพระศาสนาหรือื พระธรรมวินิ ััย นั้้�น ก็ค็ ืือ พระไตรปิิฏกที่่�แบ่่งออกเป็น็ ๓ ส่ว่ น อัันได้้แก่่ พระวินิ ัยั พระสููตร พระอภิธิ รรม และ ในแต่ล่ ะส่่วนนั้้น� ยัังมีี หมวด หมู่่� วรรคตอน ละเอียี ดลงไปอีีกมาก ดัังนั้้�น นัักภาษาโบราณอาวุโุ ส จึึงได้ช้ ่่วยกันั รวบรวมชื่อ� คััมภีรี ์์ในทางพระพุทุ ธ ศาสนาแล้้วจัดั ทำ�ำ เป็น็ หนังั สืือชื่อ� แบบฉบับั ที่่เ� รีียกกันั ในทางวิชิ าการว่า่ “หนัังสือื หลักั เกณฑ์ก์ าร จัดั หมวดหมู่�่ และเรียี กชื่อ� หนังั สือื ประเภทตัวั เขียี นทางพระพุทุ ธศาสนา” ซึ่่ง� เป็น็ ตำำ�ราอีกี หนึ่่ง� เล่ม่ สำ�ำ หรัับใช้เ้ ป็็นคู่�่ มืือในการลงทะเบียี นคัมั ภีีร์ใ์ บลาน ซึ่่�งแบ่่งออกเป็็น ๑๔ หมวด อนึ่่�ง จากหลััก ความจริงิ ของคัมั ภีรี ์ใ์ นทางพระพุทุ ธศาสนา การลงทะเบียี นที่่ม� ีปี ระสิทิ ธิภิ าพจะต้อ้ งแยกประเภท หมวดหมู่�่อย่่างละเอีียดถี่่�ถ้้วน ตามหนัังสืือหลัักเกณฑ์์การจััดหมวดหมู่่� เพื่่�อให้้ได้้ชื่�อแบบฉบัับ ที่่�แท้้จริิงและเฉพาะเจาะจงลงไปอัันจะทำ�ำ ให้้เกิดิ ประโยชน์ส์ ููงสุดุ แก่ผู่้�ใช้้บริิการ ด้ว้ ยเหตุนุ ี้้� การลงทะเบียี นจึงึ ต้อ้ งใช้ส้ ถานที่่ใ� ห้ก้ ว้า้ งขวาง คือื มีพี ื้้น� ที่่พ� อที่่จ� ะจัดั เรีียงคััมภีีร์์ตามหมวดหมู่�่ ให้้ละเอีียดลงไปตามหลัักวิิชาการ ถ้้ามีีอุุปสรรคในเรื่�องพื้้�นที่่�วางเรีียง คัมั ภีรี ์ ์ ก็จ็ ะทำำ�ให้ป้ ระสิทิ ธิภิ าพในการลงทะเบียี นนั้้น� ด้อ้ ยลงไปได้้ เพราะการลงทะเบียี นที่่ส� มบููรณ์์ จะต้อ้ งนัับลำำ�ดับั เลขที่่�ทะเบีียนตามหมวดหมู่�พ่ ระไตรปิิฏก และชื่อ� แบบฉบัับเดีียวกันั หรือื หมวด หมู่�่ที่�เป็็นไปในแนวทางเดีียวกััน ควรที่่จ� ะลงทะเบีียนอยู่่ใ� นกลุ่�มเดีียวกันั ไม่่กระจัดั กระจาย คือื ชื่�อแบบฉบัับเหมือื นกัันก็็ให้เ้ ลขทะเบีียนต่อ่ กันั ไป 53

ค่มู ือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย สถานที่ล�่ งทะเบีียน คัมั ภีีร์์ใบลาน วััดบึงึ (พระอารามหลวง) จ.นครราชสีีมา ถ้้าสถานที่่�คัับแคบ ทำ�ำ ให้้ไม่่สามารถนำ�ำ คััมภีีร์์ออกมาจััดเรีียงคััมภีีร์์ออกมาได้้ ในคราวเดีียวกัันคืือไม่่สามารถเห็็นข้้อมููลทั้้�งหมดได้้ในคราวเดีียวกััน เวลานำำ�ไปลงทะเบีียนก็็จะ ลงซ้ำ��ำ เรื่อ� งเดิมิ อีกี ในขณะที่่ต� ้อ้ งให้เ้ ลขทะเบียี น ไกลกันั ออกไปมาก เป็น็ ปัญั หาว่า่ บัญั ชีที ะเบียี นที่่� ทำำ�ไม่ส่ ามารถเรีียงลำำ�ดับั เรื่อ� งให้้อยู่ใ�่ นกลุ่�มเดียี วกันั ได้้ ตัวั อย่่างเช่น่ สารสง̣ค̣ ห มีที ั้้ง� หมด ๒๐ เลขที่่� ควรที่่�จััดให้อ้ ยู่�่ในกลุ่�มเดียี วกันั ได้้ อาจลงทะเบียี นไว้ท้ี่่เ� ลขที่่� ๑ - ๒๐ หรือื ๓๑ - ๕๐ ให้เ้ รียี งต่อ่ กันั ไปตลอด ๒๐ เลขที่่� แต่ส่ ภาพปัญั หา ที่่ไ� ม่ส่ ามารถจัดั เรียี งให้เ้ ห็น็ ข้อ้ มููลหรือื คัมั ภีรี ์ไ์ ด้ใ้ นคราวเดียี วกันั จึงึ ต้อ้ งลงทะเบียี นกระจายเลขที่่� อาจเป็น็ เลขที่่� ๑ - ๑๐, ๑๔, ๑๗, ๑๙ - ๒๓, ๒๘ - ๓๐ หรือื ๓๑ - ๔๐, ๔๕, ๔๗, ๔๙, ๕๓ - ๕๕, ๖๐ - ๖๓ จะเห็น็ ได้ว้ ่่า เรื่อ� ง สารสง̣ค̣ ห จัดั เรียี งไว้้ ไม่่เป็็นกลุ่�ม เนื่่�องจากให้้เลขที่่ไ� ม่่ติิดต่่อกันั ทำำ�ให้ไ้ ม่ส่ ะดวกแก่่ผู้�ใช้บ้ ริกิ าร นับั ว่่าเป็น็ อุปุ สรรคและปััญหาอันั เกิดิ จากสถานที่่�คัับแคบไม่เ่ พีียง พอต่อ่ การปฏิบิ ัตั ิงิ าน เพราะฉะนั้้น� สถานที่่ใ� นการปฏิบิ ัตั ิงิ านลงทะเบียี นจึงึ มีคี วามสำ�ำ คัญั อย่า่ งยิ่ง� ๒. บุุคลากร ในการลงทะเบีียนคััมภีีร์์ใบลานนั้้�นจำำ�เป็็นจะต้้องมีีคณะทำำ�งาน ในการปฏิบิ ัตั ิงิ านอย่า่ งน้อ้ ย ๒-๓ คนขึ้้น� ไป เพื่่อ� ความสะดวกรวดเร็ว็ การทำำ�งานประสานกันั เป็น็ คณะทำ�ำ งานก็เ็ พื่่อ� ไม่ใ่ ห้ส้ิ้น� เปลือื งเวลามากจนเกินิ ไป โดยเฉพาะอย่า่ งยิ่ง� การออกสำ�ำ รวจลงทะเบียี น เพื่่อ� การอนุรุ ักั ษ์ใ์ นส่ว่ นภููมิภิ าคนั้้น� จำ�ำ เป็น็ จะต้อ้ งใช้ก้ ารทำ�ำ งานเป็น็ คณะบุคุ คลที่่ป� ระสานงานกันั ได้้อย่่างลงตััว เช่่น คนหนึ่่�งแยกประเภทจััดเข้้ามัดั คนหนึ่่ง� ลงทะเบีียน คนหนึ่่ง� เขียี นป้า้ ย และอีกี คนหนึ่่�งห่อ่ มัดั คััมภีีร์์ เป็็นต้น้ การลงทะเบีียนที่่�ใช้้บุุคคลากรเพีียงคนเดีียวนั้้�น อาจทำำ�ได้้และอาจทำ�ำ ได้้ดีีอีีก ด้้วย แต่ก่ ็ม็ ีีข้้อเสีียคือื ใช้้เวลาในการทำ�ำ งานมาก และหากเกิดิ ความผิิดพลาดในหลักั วิชิ าการแล้้ว ไม่ม่ ีผีู้�ตรวจสอบหรือื ทักั ท้ว้ งอาจทำ�ำ ให้เ้ กิดิ ความเสียี หายได้้ ดังั นั้้น� จึงึ ไม่ค่ วรปฏิบิ ัตั ิงิ านภาคสนาม ในการสำ�ำ รวจ ลงทะเบีียนคัมั ภีรี ์์ใบลานเพีียงคนเดีียว 54

คู่มือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนงั สือสมุดไทย การปฏิิบััตงานลงทะเบีียน คััมภีีร์ใ์ บลาน ณ วััดกุดุ จอก จ.ชััยนาท บุคุ คลที่่น� ักั ภาษาโบราณจะต้อ้ งประสานความร่ว่ มมือื ก็ค็ ือื ผู้�ที่ค� รอบครองหรือื เป็็นเจ้้าของคัมั ภีีร์์ใบลาน เช่น่ พระสังั ฆาธิกิ าร เจ้า้ อาวาส ส่่วนราชการต่่างๆ หน่่วยงานเอกชน ตลอดจนองค์ก์ รต่า่ งๆ เจ้า้ ของคัมั ภีรี ์ใ์ บลานเหล่า่ นี้้ต� ้อ้ งการเห็น็ การดำำ�เนินิ การที่่เ� ป็น็ รููปธรรม ซึ่่ง� เป็็นหน้้าที่่�ของผู้�ที่�ปฏิิบััติิงานลงทะเบีียนคััมภีีร์์ใบลานจะต้้องทำ�ำ ความเข้้าใจและอธิิบายขั้�นตอน ต่่างๆ ว่า่ ทำำ�งานไปถึงึ ระดัับไหนแล้ว้ งานใกล้้จะบรรลุุเป้า้ หมายหรืือยััง เนื่่�องจากการปฏิบิ ัตั ิิการ ลงทะเบีียนคััมภีีร์์ใบลานมีขีั้น� ตอนการแยกประเภทหมวด หมู่่� ซึ่่�งต้้องนำำ�คััมภีรี ์์ออกมาเรีียงราย เป็น็ กอง ตามหมวดหมู่่�แยกย่อ่ ยอย่่างละเอียี ด 55

คูม่ อื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สอื สมดุ ไทย คัมั ภีีร์ใ์ บลานที่ก�่ ำ�ำ ลัังดำ�ำ เนิินการ จััดทำ�ำ ทะเบีียน ถ้า้ ปฏิบิ ััติกิ ารขั้�นตอนนี้้ใ� ช้เ้ วลานานมากเกินิ ไป อาจทำำ�ให้เ้ จ้้าของคััมภีรี ์ใ์ บลาน เข้้าใจผิิดคิิดไปได้้ว่่าทำำ�งานไม่่เรีียบร้้อยกระจััดกระจาย งานไม่่ก้้าวหน้้า ความเชื่�อมั่�นจะไม่่เกิิด กับั เจ้้าของคััมภีีร์์ใบลาน บางครั้้ง� อาจล้ม้ เลิิกความตั้ง� ใจที่่�จะให้ล้ งทะเบียี นคััมภีรี ์์ใบลานได้้ พระสัังฆาธิกิ ารอำำ�นวยความสะดวก ในการทำ�ำ งาน และประสาน ความเข้้าใจกัับเจ้า้ หน้า้ ที่่� เพราะฉะนั้้�น นัักภาษาโบราณจึึงต้้องประสานความเข้้าใจร่่วมกัันระหว่่าง ผู้�ปฏิิบััติิงานกัับเจ้้าของคััมภีีร์์ ให้้เข้้าใจว่่าการนำ�ำ คััมภีีร์์ใบลานออกมาเรีียงรายเต็็มพื้้�นที่่�ทำำ�งาน นั้้�น เป็็นวิิธีีการปฏิิบััติิงานและอาจต้้องทำ�ำ เป็็นตััวอย่่างให้้เห็็นตลอดกระบวนการจนสำำ�เร็็จ เป็็นมััดสมบููรณ์์ พร้อ้ มจััดเก็็บเข้า้ ที่่ไ� ด้้ 56

ค่มู ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมดุ ไทย ๓. วัสั ดุ-ุ อุปุ กรณ์์ การเตรียี มความพร้อ้ มในเรื่อ� งวัสั ดุ-ุ อุปุ กรณ์ท์ ี่่ใ� ช้ใ้ นการปฏิบิ ัตั ิิ การลงทะเบียี น ทำ�ำ ให้ง้ านสำำ�เร็จ็ ได้อ้ ย่่างราบรื่่น� เพราะการปิดิ ช่่องว่่างหรืืออุดุ รููรั่่ว� ของปััญหาใน เรื่อ� งวัสั ดุ-ุ อุปุ กรณ์เ์ ป็น็ สิ่่ง� ที่่ท� ำำ�ได้ง้ ่า่ ยกว่า่ ปัญั หาอุปุ สรรคประการอื่น� เช่น่ อ่า่ นวิเิ คราะห์ห์ าชื่่อ� เรื่อ� ง จากคัมั ภีีร์์ใบลานที่่ช� ำ�ำ รุดุ ขาด แหว่่ง ทำ�ำ ให้้เรื่อ� งไม่ป่ ระติดิ ปะต่่อ ชื่่�อเรื่�องไม่่ชัดั เจน ซึ่่�งเป็็นปััญหา อุุปสรรคที่่เ� ราไม่่สามารถป้้องกันั เหตุุได้้ ดัังนั้้�น การเตรียี มความพร้้อมในเรื่อ� งวััสดุ-ุ อุุปกรณ์จ์ ึึงเป็็นการป้อ้ งกันั เหตุุที่่�จะ เกิดิ ปัญั หาอุปุ สรรคต่อ่ การทำำ�งานประการหนึ่่ง� และถือื ว่า่ เป็น็ การลดปัญั หาอุปุ สรรคในการทำ�ำ งาน อีีกด้ว้ ย วััสดุุที่่�จำำ�เป็็นในการลงทะเบีียนคััมภีีร์์ใบลาน ได้้แก่่ สำ�ำ ลีี แอลกอฮอล์์ เชืือก ผ้า้ ดิบิ ขาว ปากกาเขีียนป้า้ ย ใบลานเปล่า่ สายสนอง ใบลงทะเบียี น ปากกาเขีียนข้้อมููล กระดาษ บัันทึกึ หมึกึ สีนี ้ำ��ำ เงิินหรืือสีดี ำ�ำ ถ้า้ ขาดสิ่่�งใดสิ่่ง� หนึ่่ง� จะทำำ�ให้้งานสะดุุดทันั ทีี อุุปกรณ์์หรืือเครื่่อ� งมืือที่่�จำำ�เป็็นในการลงทะเบีียนคััมภีีร์์ใบลาน ได้แ้ ก่่ กรรไกร ตััดกระดาษ ลวดร้้อยสายสนอง ตลัับเมตรวััดขนาดคััมภีีร์์และไม้้ประกัับ เหล็็กฟุุต คััตเตอร์์ แว่่นขยาย คลิิปหนีีบกระดาษ แท่่นประทัับตรายาง ตรายางของสถาบัันที่่�เป็็นเจ้้าของคััมภีีร์์ ใบลาน เครื่่อ� งเย็บ็ กระดาษพร้อ้ มลวดเย็บ็ อุปุ กรณ์เ์ หล่า่ นี้้ต� ้อ้ งใช้ป้ ระกอบกับั วัสั ดุขุ ้า้ งต้น้ สำ�ำ หรับั การปฏิบิ ััติงิ าน วััสดุุ-อุุปกรณ์์ที่่�กล่่าวแล้้วทั้้�งหมดแม้้จะหาได้้โดยทั่่�วไป เพราะไม่่ได้้เป็็นวััสดุุ- อุปุ กรณ์พ์ ิเิ ศษ แต่ก่ ารปฏิบิ ัตั ิงิ านตามวัดั ที่่อ� ยู่่�ห่า่ งไกลก็จ็ ำำ�เป็น็ ต้อ้ งเตรียี มวัสั ดุ-ุ อุปุ กรณ์ไ์ ปให้พ้ ร้อ้ ม เพราะการเดิินทางออกมาซื้อ�้ ของใช้ ้ ทำ�ำ ให้้เสียี เวลาทำำ�งานไปหลายชั่�วโมง ๔. หลักั วิชิ าการและประสบการณ์ ์ ที่่เ� รียี กว่า่ หลักั วิชิ าการก็เ็ พราะใช้เ้ ป็น็ หลักั หรือื แนวทางในการปฏิบิ ัตั ิกิ ารลงทะเบียี นคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน โดยการใส่ร่ หัสั ประจำำ�ผููกให้เ้ ข้า้ พวก เข้า้ หมู่�่ เป็็นระบบ ระเบีียบเรีียบร้้อย สะดวกแก่่การศึึกษาค้น้ คว้า้ การใส่ร่ หัสั ประจำำ�ผููกหรือื ที่่เ� รียี กว่า่ เลขที่่ป� ระจำำ�ผููกนั้้น� จำำ�เป็น็ ที่่จ� ะต้อ้ งหาข้อ้ มููล จากคััมภีีร์ผ์ ููกนั้้น� ๆ ก่่อน แล้้วจึึงกรอกลงไปในใบลงทะเบียี น ตามรายละเอียี ดดังั ต่่อไปนี้้� เลขที่ ่� ควรเว้น้ ไว้ใ้ ส่่หลัังจากที่่ก� รอกข้้อมููลต่า่ งๆ ข้้างล่า่ งเสร็จ็ แล้ว้ จึึงจะให้เ้ ลข ที่่� เช่น่ เลขที่่� ๑/๑-๑๕ และต้้องให้้เลขที่่เ� รียี งกันั ไปตั้ง� แต่่ ๑, ๒, ๓ เป็น็ ต้้นไป ทั้้�งนี้้�เลขที่่�อาจมีี หลายเลขที่่�ซึ่�งรวมอยู่่ใ� นมััดเดียี วกันั ก็ไ็ ด้้ มััดที่�่ ใส่ล่ ำ�ำ ดัับมัดั ตามที่่�ลงทะเบีียนเรียี งกันั ไป ไม่่ข้า้ มลำ�ำ ดับั ตั้้ง� แต่ม่ ัดั ที่่� ๑, ๒, ๓ เป็็นต้น้ ไป หมวด ในการลงทะเบียี นคัมั ภีรี ์ใ์ บลานนี้้ � นอกเหนือื จากหมวดธรรมคดีแี ล้ว้ จะ ใส่่หมวดหมู่่�ย่่อยตามหนัังสืือหลัักเกณฑ์์การจััดหมวดหมู่่� และเรีียกชื่�อหนัังสืือประเภทตััวเขีียน ทางพระพุุทธศาสนาก็ไ็ ด้้ ชื่่อ� แบบฉบับั ใส่ช่ื่อ� ตามหนังั สือื หลักั เกณฑ์ก์ ารจัดั หมวดหมู่�่ และเรียี กชื่อ� หนังั สือื ประเภทตััวเขีียนทางพระพุุทธศาสนา ถ้้าเป็็นสููตรต่า่ งๆ ก็็ให้้ใส่ช่ื่อ� เฉพาะของสููตรนั้้น� ๆไป 57

คู่มอื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนงั สอื สมุดไทย ชื่่�อเรื่�อง ใส่่ชื่�อตามตััวจารที่่�ปกหน้้าหรืือปกหลััง ทั้้�งนี้้�ควรดููให้้สอดคล้้องกัับ เนื้้�อเรื่�องที่่�อยู่่�ข้้างในด้้วย เพราะบางครั้้�งเนื้้�อเรื่�องกัับชื่่�อหน้้าปกไม่่ตรงกััน ถ้้าไม่่มีีปกหน้้าหรืือ ปกหลังั ให้อ้ ่า่ นตอนจบของเรื่อ� งอาจบอกชื่อ� เรื่อ� งไว้้ หรือื ไม่เ่ ช่น่ นั้้น� ก็ต็ ้อ้ งอ่า่ นวิเิ คราะห์เ์ รื่อ� งทั้้ง� หมด จึงึ จะทราบชื่่�อเรื่�อง ผู้้�แต่ง่ ต้อ้ งทราบประวัตั ิคิ ัมั ภีรี ์น์ั้้น� ๆ เช่น่ คัมั ภีรี ์ว์ ิสิ ุทุ ̣ธ̣ ิมิ ค̣ค̣ พระพุทุ ธโฆสาจารย์์ เป็น็ ผู้้�แต่ง่ ส่ว่ นคัมั ภีรี ์แ์ ปล หรือื ที่่เ� รียี กว่า่ เผด็จ็ (แปลยกศัพั ท์)์ นั้้น� คงไม่ท่ ราบว่า่ ผู้้�ใดแปล เพราะ แปลกัันมาหลายยุคุ หลายสมััย ให้ใ้ ส่ว่ ่่า ม.ป.ต. ผู้้�สร้้าง คััมภีีร์์แต่่ละเรื่ �องอาจจะมีีผู้้�มีีศรััทธาสร้้างถวายให้้กัับวััดเพื่่�ออุุทิิศ ส่ว่ นกุุศลให้้กัับญาติผิ ู้้�ล่ว่ งลัับไปแล้ว้ ถ้้าปรากฏก็็ใส่่ลงไป ถ้า้ ไม่ม่ ีีก็ใ็ ห้้ใส่่ว่า่ ม.ป.ส. ปีีที่�่สร้้าง ถ้้าปรากฏปีีที่่�สร้้างซึ่ �งมาพร้้อมกัับชื่่�อผู้้�สร้้างก็็ให้้ใส่่ลงไปได้้เลย ถ้้าไม่่ปรากฏก็ใ็ ห้ใ้ ส่่ ม.ป.ป. อักั ษร ใส่อ่ ักั ษรที่่จ� ารลงในใบลาน เช่น่ อักั ษรขอม ธรรมอีสี าน ธรรมล้า้ นนา ฯลฯ ภาษา ใส่่ภาษาที่่ใ� ช้้ในการสื่อ� สาร เช่่น ภาษาบาลีี ไทย มอญ ฯลฯ เส้น้ ในที่่น� ี้้�คืือเส้้นจารเป็น็ ส่ว่ นใหญ่่ ส่ว่ นเส้น้ หมึกึ พบไม่ม่ ากนััก ฉบัับ พิิจารณาจากสีีที่่�ขอบด้้านข้้างของคััมภีีร์์ใบลานแต่่ละผููก เช่่น ทองทึึบ ชาดทึบึ ล่่องชาด ล่อ่ งรักั รัักทึบึ ลานดิบิ เป็น็ ต้น้ ซึ่่ง� โดยมากจะไม่น่ อกเหนืือไปจากนี้้� ถ้า้ จะมีี แปลกไปบ้้างก็ส็ งเคราะห์์ลงกัันได้้ในกลุ่�มเหล่า่ นั้้น� แล้้วหมายเหตุไุ ว้ว้ ่า่ มีลี ัักษณะเฉพาะอย่า่ งไร ขนาดคัมั ภีรี ์์ วัดั ขนาด กว้า้ ง ยาว หนา ถ้า้ เลขที่่ห� นึ่่ง� มีหี ลายผููกให้ว้ ัดั ความหนา รวมกัันทั้้�งหมด ส่ว่ นความกว้้างและความยาว ให้้วััดผููกที่่�แคบที่่ส� ุดุ กับั ผููกที่่�กว้า้ งที่่ส� ุุด และผููกที่่� สั้�นที่่�สุดุ กับั ผููกที่่�ยาวที่่�สุดุ เช่น่ กว้า้ ง ๔.๕ - ๕ เซนติเิ มตร ยาว ๕๓.๕ - ๕๖ เซนติเิ มตร ไม้ป้ ระกับั บอกลักั ษณะของไม้ป้ ระกับั ลงไป เช่น่ ไม้ป้ ระกับั ธรรมดา ลายรดน้ำ��ำ ดำ�ำ ลายกำ�ำ มะลอ ประดับั กระจก ประดับั งา เป็็นต้น้ ขนาดไม้้ประกับั วัดั ขนาด กว้า้ ง ยาว และหนา ความหนาของไม้ป้ ระกับั ให้ว้ ััด รวมกัันทั้้ง� สองข้า้ ง ส่ว่ นความกว้า้ ง และความยาวของไม้้ประกับั ในกรณีที ี่่ไ� ม้้ประกับั สองข้้างไม่่ เท่่ากัันให้้วััดทั้้�งสองข้้างแล้้วบอกระยะต่ำำ�� สุุดถึึงสููงสุุด เช่่น กว้้าง ๔.๘ - ๕.๒ เซนติิเมตร ยาว ๕๖.๕ - ๕๘ เซนติเิ มตร ถ้า้ ไม้้ประกับั มีขี ้้างเดีียวก็บ็ อกว่่ามีขี ้้างเดีียว ประวัตั ิิ ถ้้ามีปี ระวััติเิ พิ่่ม� เติมิ ที่่�น่า่ สนใจก็็เขีียนลงไป อนึ่่�ง การอ่่านวิิเคราะห์์หาชื่่�อเรื่�อง ถืือว่่าเป็็นหััวใจสำำ�คััญของการลงทะเบีียน ดังั นั้้น� จึงึ ต้อ้ งใช้ค้ วามรู้�และประสบการณ์ท์ ี่่ม� ีอี ยู่่�ทั้ง� หมด เพราะถ้า้ ไม่ไ่ ด้ช้ื่อ� เรื่อ� งก็ไ็ ม่ส่ ามารถจัดั เข้า้ หมวดหมู่่ไ� ด้้ การลงทะเบียี นก็ไ็ ม่ส่ ำ�ำ เร็็จบรรลุตุ ามวัตั ถุปุ ระสงค์์ 58

คูม่ อื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย รููปการลงทะเบีียน 59 เอกสารโบราณ

คู่มือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนงั สือสมดุ ไทย หนัังสืือสมุดุ ไทย ความหมายของหนัังสือื สมุดุ ไทย หนังั สือื สมุดุ ไทยหรือื สมุดุ ไทย คือื เอกสารโบราณที่่ท� ำ�ำ จากเปลือื กไม้ช้ นิดิ ต่า่ งๆ ที่่�สามารถนำำ�มาใช้้ทำ�ำ เป็น็ กระดาษได้้ เช่น่ ข่อ่ ย สา สับั ปะรด ปอ ย่่านกฤษณา เป็็นต้้น โดยทำ�ำ กระดาษให้ห้ นาพอสมควรและตัดั กระดาษให้เ้ ป็น็ ลักั ษณะสี่เ� หลี่ย� มผืนื ผ้า้ ยาวๆ แล้ว้ พับั กระดาษ กลับั ไปกลับั มา ให้เ้ ป็น็ เล่ม่ สมุดุ ใช้ร้ องรับั การเขียี นเส้น้ อักั ษร การชุบุ ตัวั อักั ษร การเขียี นภาพ การ เขีียนลวดลายเส้้นต่่างๆ ซึ่่�งเขีียนได้้ทั้้�งสองด้้าน เนื้้�อหาที่่�เขีียนมัันเป็็นเรื่�องจดหมายเหตุุ หมายรับั สั่่ง� วรรณคดีี โหราศาสตร์์ เป็น็ ต้น้ ประชาชนทั่่ว� ไปมักั เรียี กหนังั สือื สมุดุ ไทยว่า่ \"สมุดุ ข่อ่ ย\" (เพราะทำำ�จากเปลือื กข่อ่ ย)๙ ส่ว่ นภาคใต้ข้ องประเทศไทย นิยิ มเรียี กว่า่ \"บุดุ \" (ซึ่ง� มักั จะทำ�ำ จากพืชื ที่่�มีีส่ว่ นผสมของย่า่ นกฤษณา) และภาคเหนือื เรีียกว่า่ \"พัับสา\" เหตุทุ ี่่เ� รียี กว่า่ สมุดุ ไทยนั้้�น เพราะ เป็็นคำำ�รวมที่่�ใช้้เรีียกวัสั ดุหุ ลายประเภทที่่�คนไทยนำำ�มาทำำ�เป็น็ สมุุด หนัังสืือสมุุดไทยมีี ๒ สีี คืือ สีีดำำ� เกิิดจากการย้้อมกระดาษด้้วยเขม่่ากัับ แป้้งเปีียกไปบนพื้้�นสมุุด เรีียกว่่า หนัังสืือสมุุดไทยดำ�ำ และสีขี าว ซึ่่ง� เป็น็ สีธี รรมชาติิของกระดาษ ที่่�ใช้้ทำ�ำ หนัังสืือสมุุดไทย เรีียกว่่าหนัังสืือสมุุดไทยขาว ส่่วนภาคใต้้ของประเทศไทยเรีียกหนัังสืือ สมุดุ ไทยดำ�ำ ว่่า \"บุุดดำ�ำ \" เรีียกหนัังสือื สมุดุ ไทยขาวว่่า \"บุดุ ขาว\" ความเป็็นมาของหนังั สืือสมุุดไทย หลัักฐานที่่�เกี่�ยวกัับหนัังสืือสมุุดไทยซึ่�งเก่่าที่่�สุุดที่่�พบในประเทศไทยนั้้�นมีีอายุุ ไม่เ่ กินิ สมััยอยุธุ ยา เช่่น หนังั สือื เรื่อ� งสมุุดภาพไตรภููมิสิ มััยอยุธุ ยา เรื่อ� งนันั โทปนันั ทสููตรคำ�ำ หลวง เป็็นต้น้ ทั้้�งนี้้�อาจเป็็นเพราะกระดาษมีีการเสื่�อมสลายเร็ว็ ฉีีกขาด เปื่่�อย และถููกทำ�ำ ลายง่า่ ยกว่า่ เอกสารโบราณประเภทอื่น� เช่น่ จารึกึ หนังั สือื สมุดุ ไทยฉบับั เก่า่ ที่่ส� ุดุ ซึ่่ง� เก็บ็ รักั ษาไว้ท้ ี่่ก� ลุ่�มหนังั สือื ตััวเขีียนและจารึึก สำำ�นัักหอสมุุดแห่่งชาติิปััจจุุบััน คืือ หนัังสืือสมุุดไทยดำำ� เรื่�องพงศาวดาร กรุุงศรีีอยุธุ ยาฉบัับหลวงประเสริิฐอัักษรนิติิ์� สร้า้ งขึ้น� ในปีี พ.ศ. ๒๒๒๓๑๐ การใช้้หนัังสืือสมุุดไทยบัันทึึกเรื่�องราวต่่างๆ นั้้�น อาจใช้้บัันทึึกมาก่่อนสมััย อยุุธยาก็็ได้้ แต่่ที่่�ปรากฏหลัักฐานครั้้�งแรกเป็็นหนัังสืือสมุุดไทยที่่�ใช้้บัันทึึกในสมััยอยุุธยาตาม ที่่�กล่่าวมาแล้้วและพบหลัักฐานเรื่ �อยมา คืือ ตั้้�งแต่่สมััยอยุุธยา สมััยธนบุุรีี สมััยรััตนโกสิินทร์์ ตั้ง� แต่ร่ ัชั กาลที่่� ๑ ถึงึ รัชั กาลที่่� ๕ หลังั จากนั้้�นการใช้ห้ นังั สือื สมุดุ ไทยบันั ทึกึ เรื่อ� งราวหรือื วาดภาพ ต่่างๆ นั้้�น ก็็เริ่�มเสื่�อมความนิิยมและเริ่�มหัันมาใช้้กระดาษฝรั่่�ง (กระดาษที่่�ชาวต่่างประเทศเป็็น ผู้�ผลิิตและนำำ�เข้า้ มาใช้้ในประเทศไทย) แทนหนัังสืือสมุดุ ไทย ๙ เกษียี ร มะปะโม, \"เอกสารโบราณ\" ใน คู่�่ มืือปฏิบิ ัตั ิงิ านเกี่�ยวกัับเอกสารโบราณ, (กรุงุ เทพฯ:โรงพิมิ พ์์ บริษิ ััททรงสิิทธิิ วรรณ, ๒๕๔๔), ๒. 60 ๑๐ ก่่องแก้้ว วีรี ะประจัักษ์์, การทำ�ำ สมุุดไทยและการเตรีียมใบลาน, (กรุุงเทพฯ หจก. สหประชาพาณิิชย์,์ ๒๕๓๐), ๒๕.

ค่มู อื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สอื สมุดไทย ดังั นั้้น� หนังั สือื สมุดุ ไทยจึงึ จัดั ว่า่ เป็น็ เอกสารโบราณ เป็น็ โบราณวัตั ถุซุึ่ง� ประเมินิ ค่า่ มิิได้้ เป็็นสิ่่�งของหายากและไม่่ปรากฏว่่ามีีการผลิิตวััสดุุนี้้�ขึ้�นใหม่่มารองรัับการเขีียนอีีกแล้้ว เนื่่�องจากหมดความนิิยมแต่่จััดว่่าเป็็นเอกสารโบราณสำำ�คััญที่่�ไม่่สามารถสร้้างทดแทนหรืือ เลีียนแบบได้้ และเป็็นผลผลิิตของคนไทยในสมััยโบราณที่่�มีีค่่ายิ่่�ง ทั้้�งเนื้้�อหาสาระรููปแบบของ หนังั สืือสมุดุ ไทย รวมทั้้�งงานศิิลปกรรมที่่ป� รากฏในหนัังสืือสมุุดไทยแต่่ละเล่่ม ซึ่่�งเป็็นหน้้าที่่ข� อง คนไทยทุกุ คนมีหี น้า้ ที่่โ� ดยตรงที่่จ� ะต้อ้ งรัักษาอนุรุ ักั ษ์เ์ อกสารโบราณเหล่า่ นี้้ใ� ห้อ้ ยู่ใ�่ นสภาพที่่�ดีีต่อ่ ไป ขั้้�นตอนการทำ�ำ สมุดุ ไทย มีหี ลายกระบวนการ ดังั นี้้� ๑. การตัดั ข่อ่ ย เนื่่อ� งจากหนังั สืือสมุุดไทยทำำ�จากต้้นข่่อย ขั้้�นตอนแรกจึงึ เริ่�ม ด้้วยการคััดเลืือกต้้นข่่อยที่่�จะนำ�ำ มาใช้้ ต้้องเป็็นต้้นที่่�ไม่่แก่่จััดจนเกิินไป นิิยมตััดต้้นข่่อยในช่่วง หลัังฤดููเก็บ็ เกี่�ยวข้้าวเรื่�อยไปจนถึึงฤดููทำ�ำ นา เมื่�อได้้ต้น้ ข่อ่ ยแล้้ว ต้อ้ งลอกเปลืือกออกขณะที่่�กิ่�งข่่อยยัังสด ทำำ�ให้ล้ อกได้้ง่่าย ถ้า้ ทิ้้ง� ไว้จ้ นกิ่่ง� แห้ง้ จะต้อ้ งนำ�ำ ไปลนไฟให้เ้ ปลือื กสุกุ จึงึ จะลอกเปลือื กออกได้ ้ นำ�ำ เปลือื กข่อ่ ยที่่ไ� ด้ม้ า ตากแดดให้แ้ ห้้งแล้ว้ มััดรวมกััน ๒. การหมัักเปลืือกข่่อย นำ�ำ เปลืือกข่่อยทั้้�งมััดแช่่ในน้ำำ��ที่่�มีีน้ำ��ำ ไหลประมาณ ๓ - ๔ วััน เพื่่�อให้เ้ ปลือื กข่่อยเปื่่�อย จากนั้้�นล้า้ งเมืือกที่่ต� ิดิ กัับเปลือื กออกให้้หมด นำำ�ขึ้�นมาจาก น้ำ��ำ บีีบให้้แห้้งพอหมาดแล้้วเสีียด (ฉีีก) เป็็นฝอย ขณะที่่�เสีียดเปลืือกให้้แยกเปลืือกสีีขาวไว้้ทำ�ำ สมุดุ ขาว ส่่วนเปลือื กที่่ไ� ม่ส่ ะอาดแยกไว้้สำ�ำ หรับั ทำำ�สมุดุ ดำำ� เมื่�อเสีียดข่่อยแล้้ว นำำ�ปููนขาวมาผสมน้ำ�ำ�เคล้้ากัับข่่อยให้้ทั่่�วในอ่่าง แล้้วนำำ�ขึ้�น มากองรวมกััน ใช้ใ้ บตองหรือื ผ้้าปิดิ ไว้ไ้ ม่ใ่ ห้แ้ ห้้งเพราะถููกแดดและลม ทิ้้ง� ไว้้ประมาณ ๒ คืนื ๓. การนึ่่�งเปลืือกข่่อย นำ�ำ เปลืือกข่่อยที่่�หมัักแล้้วใส่่ในรอม๑๑ นำำ�รอมวางบน กะทะใบบัวั ที่่ป� ากกว้า้ งกว่า่ รอมเล็ก็ น้อ้ ย วางกระทะบนเตาที่่ก� ่อ่ ไฟให้ม้ ีชี ่อ่ ง ๒ ข้า้ ง ใส่เ่ ปลือื กข่อ่ ย ที่่ห� มักั ไว้แ้ ล้ว้ ลงในรอมจนเต็ม็ ใช้ผ้ ้า้ หรือื ใบตองคลุมุ ปิดิ ปากรอมข้า้ งบนให้ส้ นิทิ ใส่น่ ้ำ�ำ� ลงในกะทะ ให้เ้ ต็็มพอดีปี ากกะทะ ใส่่ไฟในเตาให้ม้ ีคี วามร้้อนสม่ำ��ำ เสมอตลอด ๒๔ ชั่่�วโมง แล้ว้ กลัับเปลืือกใน รอมให้้สุกุ ทั่่ว� กันั ใส่่ไฟต่่ออีีก ๒๔ ชั่่�วโมง นำ�ำ เปลือื กข่อ่ ยที่่น� ึ่่ง� แล้ว้ ไปแช่ใ่ นน้ำ��ำ ด่า่ ง (น้ำ��ำ ปููนขาว) ไว้อ้ ีกี ประมาณ ๒๔ ชั่่ว� โมง น้ำ��ำ ด่่างจะกััดเปลือื กข่อ่ ยให้้เปื่่�อยยุ่�ย สามารถบี้้ใ� ห้้ละเอีียดได้้โดยง่่าย ๔. การสบข่่อย นำำ�เปลืือกข่่อยขึ้�นจากน้ำ�ำ� ด่า่ งไปล้้างให้้สะอาดในลำ�ำ คลองหรือื ร่่องน้ำ��ำ ที่่ม� ีนี ้ำ�ำ�ไหล บีีบให้้แห้ง้ โดยนำ�ำ มาเข้้าที่่ท� ัับน้ำำ�� ๑๒ ให้้คนนั่่ง� ทัับบนแผ่น่ ไม้ ้ น้ำ��ำ ก็็จะไหลออกมา จนเปลือื กข่่อยแห้้งสนิิทจากนั้้น� เลืือกแยกสีีเปลืือกอีีกครั้้�ง ๑๑ วัสั ดุทุ ี่่�ทำ�ำ ด้ว้ ยไผ่่สานตาถื่่ๆ� เป็น็ ทรงกระบอกสููงเมตรครึ่่ง� เส้้นผ่า่ ศููนย์์กลางประมาณ ๗๕ เซนติิเมตร ปากรอมทั้้�งสอง 61 ข้้างปิดิ ตััวรอมยาด้ว้ ยขี้�ควายผสมโคลนหรือื ปููนขาว ๑๒ ที่่ท� ัับน้ำ�ำ� จากไม้้กระดานสองแผ่น่ กว้้างประมาณ ๕๐ - ๖๐ เซนติเิ มตร ยาวประมาณ ๑๕๐ เซนติิเมตร หนา ๙ - ๑๐ เซนติิเมตร แผ่่นหนึ่่�งวางบนพื้้�นสำ�ำ หรัับวางเปลืือกข่่อย อีีกแผ่่นหนึ่่�งมีีช่่องสำ�ำ หรัับใส่่ไม้้เพื่่�อวางไว้้ข้้างบน คล้้ายกัับที่่�ทัับกล้้วย ขนาดใหญ่่

คู่มอื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนงั สอื สมดุ ไทย เปลือื กข่อ่ ยที่่เ� ปื่่อ� ยยุ่�ย จะต้อ้ งนำำ�มาทุบุ ให้ล้ ะเอียี ดเพื่่อ� ทำ�ำ เยื่อ� กระดาษ โดยวาง เปลือื กข่่อยที่่�จะทุบุ บนกระดานทุุบข่อ่ ยหรืือเขียี ง๑๓ ใช้ฆ้ ้้อน๑๔ สองอันั สลัับกันั ทุุบซ้้ายขวา ขณะ ทุุบต้้องทุุบตรงๆ ให้้หน้้าฆ้้อนเรีียบเสมอกััน เป็็นแถวเดีียวกััน ซ้ำำ��ฆ้้อนกัันเล็็กน้้อยวนไปมา ประมาณ ๓ รอบ ถ้า้ มีเี ศษกระดาษเก่า่ ก็น็ ำำ�ไปชุบุ น้ำ�ำ� ให้ชุ้่�มแล้ว้ ใส่ร่ วมในข่อ่ ยที่่ท� ุบุ ใหม่ไ่ ด้้ แล้ว้ ทุบุ อีีกครั้้�งประมาณ ๖ - ๗ รอบ การทุุบนี้้เ� รีียกว่่า สบข่่อย และหากทุบุ พร้้อมกันั สองคนโดยหันั หน้้า เข้้าหากันั ลงฆ้อ้ นคนละที่่�เรีียกว่า่ สบรายคน หลัังจากขั้น� ตอนนี้้�เปลือื กข่่อยจะมีีลักั ษณะเป็น็ เยื่อ� พร้้อมที่่จ� ะใช้ท้ ำำ�กระดาษได้้ ๕. การหล่อ่ กระดาษ การหล่อ่ กระดาษให้ไ้ ด้ค้ วามหนาเท่า่ กันั ทุกุ แผ่น่ นั้้น� อยู่�่ที่� การกำ�ำ หนดขนาดของเยื่�อข่่อยที่่�ทุุบจนละเอีียด ช่่างทำำ�กระดาษจึึงปั้้�นเยื่�อข่่อยเป็็นก้้อนขนาด เสมอกัันเท่่าผสมมะตููมไว้้ นำำ�เยื่�อข่่อยละลายน้ำ�ำ� ในครุุ๑๕ ใช้้มืือตีีเยื่�อข่่อยให้้แตกละลายปนกัับน้ำ�ำ� วาง พะแนง ๑๖ ลงในน้ำ�ำ�นิ่่�ง ตะแกรงของพะแนงจะจมอยู่�่ใต้้น้ำ��ำ ขอบของพะแนงจะลอยอยู่่�บนผิวิ น้ำำ�� นำำ�เยื่อ� ข่อ่ ยที่่ล� ะลายแล้ว้ เทลงในพะแนงให้ท้ ั่่ว� เกลี่ย� เยื่อ� ข่อ่ ยแผ่ใ่ นพะแนงเสมอกันั ยกพะแนงขึ้น� ตั้ง� พิงิ ราวพะแนง ซึ่่ง� ทำ�ำ จากไม้ไ้ ผ่ว่ างพะแนงเอียี ง ๔๕ องศา ตากแดดไว้จ้ นแห้ง้ สนิทิ โดยกลับั เอา ด้้านล่่างขึ้�นด้้านบน เยื่�อข่่อยที่่�แห้้งเมื่�อลอกออกจากพะแนงจะเป็็นกระดาษแผ่่นบางๆ เรีียกว่่า กระดาษเพลา๑๗ ส่่วนกระดาษที่่ห� ล่อ่ ให้้หนามากๆ นั้้น� เก็บ็ ไว้ท้ ำ�ำ เป็็นเล่ม่ สุุดท้้าย ๖. การลบสมุดุ เป็็นขั้้น� ตอนที่่�จะทำำ�สมุดุ ขาวและสมุดุ ดำำ� กระดาษที่่จ� ะนำ�ำ ไป ทำ�ำ สมุดุ ต้อ้ งลบ (ทา) เสีียก่่อน อุปุ กรณ์ท์ ี่่�ใช้ใ้ นการลบสมุุดคืือ แป้้งเปีียกที่่ไ� ด้จ้ ากแป้ง้ ข้า้ วเจ้า้ โดย นำำ�ข้า้ วเจ้า้ แช่น่ ้ำ�ำ� ไว้้ ๑ คืนื โม่ห่ รือื บดให้ล้ ะเอียี ด ถ้า้ จะใช้ล้ บสมุดุ ขาวต้อ้ งผสมน้ำำ�� ปููนขาวลงในแป้ง้ เพื่่�อไม่่ให้้กระดาษซึึม หากใช้้ลบสมุุดดำ�ำ ไม่่ต้้องผสมปููนขาว ให้้ใส่่เขม่่าไฟหรืือถ่่านบดละเอีียด ที่่ไ� ด้จ้ ากไม้โ้ สนหรืือกาบหมาก หรืือกาบมะพร้้าวลงในแป้ง้ จากนั้้น� นำำ�แป้ง้ สำ�ำ หรับั ลบสมุุดตั้้ง� ไฟ กวนจนได้้แป้ง้ เปียี กสีขี าวและสีดี ำำ� นำ�ำ สมุุดที่่�ต้้องการลบวางบนกระดานลบสมุุด ใช้้ลููกประคบชุุบแป้้งเปีียกลบ กระดาษจนทั่่ว� แผ่น่ แล้ว้ นำ�ำ ไปตากแดดให้แ้ ห้ง้ นำำ�กระดาษมาลบอีกี ด้า้ นที่่เ� หลือื เมื่อ� ลบกระดาษ ทั้้ง� สองด้า้ นแล้ว้ ต้้องตากแดดไว้จ้ นแห้ง้ สนิทิ จึึงนำำ�ไปขััดเตรีียมทำ�ำ สมุดุ ต่่อไป ๑๓ กระดาษทุบุ ข่อ่ ยหรืือเขียี ง เป็็นแผ่น่ ไม้้มีขี นาดกว้า้ งประมาณ ๖๐ - ๗๐ เซนติิเมตร ยาวประมาณ ๑๕๐ เซนติเิ มตร หนา ๙ - ๑๐ เซนติิเมตร ๑๔ ฆ้้อนทำ�ำ จากไม้ช้ ิิงชััน ไม้้เขลงหรืือไม้ป้ ระดู่�่ หัวั รููปทรงกระบอกยาวประมาณ ๒๐ เซนติิเมตร ๑๕ ภาชนะไม้ไ้ ผ่ส่ านตาถี่่� คล้้ายกระบุงุ สููงประมาณ ๒๕ เซนติิเมตร เส้้นผ่่าศููนย์ก์ ลาง ๓๕ เซนติเิ มตร มีีงวงที่่ป� ากสำ�ำ หรัับ ถือื ตััวครุุชันั ยาโดยรอบ ๑๖ พะแนง คือื แบบพิมิ พ์์ที่่�จะทำำ�แผ่่นกระดาษ เป็น็ ตะแกรงไม้ส้ ักั รููปสี่เ� หลี่ย� มผืืนผ้า้ หนาประมาณ ๒.๕ เซนติเิ มตร กว้้าง ประมาณ ๕ เซนติิเมตร กรุุด้ว้ ยผ้า้ มุ้้�งหรือื ลวดมุ้้�ง หากใช้ผ้ ้้ามุ้้�งต้้องย้อ้ มด้ว้ ยยางมะพลัับก่อ่ นจะแข็ง็ และเพื่่อ� ความคงทนไม่่เปื่่�อย ง่่าย นำำ�ผ้้ามาขึึงให้้ตึึงกัับกรอบไม้้ แล้้วใช้้ไม้้หวายขมผ่่าซีีกมาประกอบทบชายผ้้ามุ้้�ง ตอกด้้วยตะปููตรึึงให้้ติิดกัับพะแนง ขนาด ของพะแนงนั้้�นที่่�นิิยมมีี ๓ ขนาด คือื - ขนาดสมุดุ ธรรมดา กว้า้ ง ๕๕ เซนติเิ มตร ยาว ๒๒๐ เซนติเิ มตร - ขนาดสมุดุ พระมาลััย กว้า้ ง ๙๘ เซนติิเมตร ยาว ๒๒๐ เซนติเิ มตร - ขนาดกระดาษเพลา กว้า้ ง ๕๕ เซนติเิ มตร ยาว ๑๗๕ เซนติเิ มตร ๑๗ กระดาษเพลาเป็น็ กระดาษเนื้้�อบางแต่่มีคี ุุณสมบััติิที่่ส� ามารถนำำ�ไปใช้้ได้ห้ ลายอย่่าง เช่่น ทำำ�หมันั ยาเรืือ ปั่่น� เป็น็ เส้้นใช้้ แทนด้า้ ยเย็บ็ สมุุดไทย ใช้ร้ องดอกไม้เ้ ทียี นและใช้ใ้ นงานช่่างทอง เป็็นต้น้ เขตจังั หวัดั ภาคเหนืือเรีียกกระดาษเพลาว่่า กระดาษ 62 น้ำำ�� โท้ง้

ค่มู อื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนังสือสมุดไทย ในขั้้�นตอนลบสมุุดนี้้�หากกระดาษบางไม่่เหมาะจะทำำ�สมุุดต้้องปะเสริิมทัับ ซ้้อนกััน จนกระดาษหนาพอที่่�จะทำำ�สมุุดได้้ จากนั้้�นนำำ�กระดาษที่่�ลบแล้้วไปขััดให้้เรีียบและขึ้�น มัันด้้วยหิิน หิินที่่�ใช้้ควรเป็็นหิินแม่่น้ำ�ำ� ผิิวเรีียบเกลี้�ยง ขนาดพอดีีมืือจัับได้้ วิิธีีขััดนั้้�นจะใช้้มืือ ทั้้ง� สองจับั ก้อ้ นหินิ ขัดั ถููไปมาตามขวางของหน้า้ กระดาษ ขัดั จนขึ้้น� มันั ทั้้ง� สองด้า้ น สำำ�หรับั กระดาษ ที่่ใ� ช้ท้ ำ�ำ สมุดุ ขาวเมื่อ� ขัดั แล้ว้ นำ�ำ ไปพับั เป็น็ เล่ม่ ได้ ้ ส่ว่ นกระดาษที่่ใ� ช้ท้ ำำ�สมุดุ ดำ�ำ ต้อ้ งนำ�ำ มาลบอีกี ครั้้ง� โดยใช้้แป้้งเปีียกที่่�ข้้นกว่่าเดิิมลบกระดาษกระทั่่�งแห้้งคามืือ นำ�ำ ไปตากแดดให้้แห้้ง กระดาษ จะขึ้�นเงาโดยไม่ต่ ้้องขัดั ๗. การทำำ�เล่ม่ สมุดุ สมุุดไทยมีีหลายชนิิดหลายขนาดมีชีื่อ� เรีียกแตกต่า่ งกันั ไป ช่่างทำ�ำ สมุุดนิิยมเรีียกชื่�อตามจำ�ำ นวนหน้้าและประโยชน์ใ์ ช้ส้ อยของสมุุด ช่า่ งจะต้อ้ งทำำ�แบบสมุดุ ไว้ท้ ุกุ ขนาดและชนิดิ ของสมุดุ วางไม้แ้ บบลงตอนกลาง ตามขวางของแผ่่นกระดาษ ใช้ม้ ีีดหักั สมุดุ ๑๘ ยึดึ กระดาษให้้เป็น็ รอยตามแบบทั้้�งสองข้้าง เอาไม้้ แบบออกแล้้วหักั กระดาษไปตามรอยที่่�ยึดึ นั้้�นกลับั ไปมาจนหมดกระดาษด้า้ นหนึ่่�ง ต้้องพยายาม พับั ให้เ้ ป็น็ แนวตรงระดับั เสมอกันั ทุกุ ตอน ทำำ�เช่น่ เดียี วกันั กับั อีกี ด้า้ นหนึ่่ง� โดยไม่ต่ ้อ้ งวางแบบ หาก กระดาษสั้�นต้้องการต่่อต้้องพัับริิมกระดาษให้้เป็็นขอไว้้ต่่อหน้้าสมุุด ใช้้แป้้งเปีียกเป็็นตััวเชื่�อม กระดาษ กระดาษที่่�พับั กลับั ไปกลัับมาแล้้ว ต้้องตัดั ริิมทั้้ง� สองข้้างให้เ้ รีียบตรงได้ร้ ููปก่่อน จึงึ นำำ�ไปทำ�ำ ปกสมุดุ การทำ�ำ ปกสมุดุ คือื การติดิ คิ้้ว� สมุดุ ๑๙ ลงบนปกทั้้ง� สองด้า้ นของเล่ม่ สมุดุ เสร็จ็ ขั้น� ตอนสุดุ ท้า้ ยนี้้�แล้้วจะได้้เป็น็ สมุุดไทยหนึ่่ง� เล่ม่ มีีดหัักสมุุด ไม้แ้ บบ และฆ้อ้ นไม้ ้ ๑๘ มีดี หัักสมุุด คือื มีดี ไม่ม่ ีคี ม ปลายมนมีดี ้้ามถือื 63 ๑๙ คิ้้ว� สมุดุ คืือ แถบกระดาษสมุดุ กว้า้ งประมาณ ๑ - ๒ เซนติิเมตร ติิดไว้้ริมิ ของปกสมุดุ ทั้้�งสี่�ด้า้ นเรีียงซ้อ้ นกันั ๓ - ๔ ชั้้�น ให้ร้ ะดับั ลดหลั่น� กัันไปจากกว้้างไปหาแคบ

คมู่ อื สำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนังสอื สมดุ ไทย เปลือื กข่่อยเมื่�อเสีียดแล้้ว รอม : ที่�น่ ึ่่�งเปลือื กข่อ่ ย ยกพะแนงที่ม่� ีีเยื่อ� ข่อ่ ยขึ้น� จากน้ำ��ำ ใช้ไ้ ม้ซ้ างคลึงึ รีีดผิวิ หน้้าเยื่�อข่่อยให้แ้ ห้ง้ และเรีียบ 64

คู่มอื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย กระดาษข่่อยเมื่�อลบแล้ว้ นำ�ำ ไปตากแดด ขััดกระดาษข่่อยด้้วยหิินก่อ่ นการทำ�ำ เป็็นเล่ม่ สมุุด กระดาษข่่อยที่ท�่ ำ�ำ เสร็จ็ แล้้วในลัักษณะต่่างๆ 65

คมู่ อื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมดุ ไทย ประเภทและลัักษณะของหนัังสืือสมุุดไทย หนังั สือื โบราณประเภทกระดาษมีที ั้้ง� ชนิดิ ที่่เ� ป็น็ เล่ม่ และเป็น็ แผ่น่ ซึ่่ง� บันั ทึกึ ลาย ลักั ษณ์์อัักษรไว้้ด้้วยกรรมวิธิ ีีเขียี น หรือื ชุบุ คำ�ำ ว่า่ ชุบุ เป็น็ คำำ�โบราณ แปลว่่าการเขียี นหนังั สืือ ด้ว้ ยหมึกึ คือื ใช้ป้ ากกาจุ่่�ม (ชุบุ ) ลงไปในหมึกึ แล้ว้ เขียี น เอกสารโบราณชนิดิ ที่่เ� ป็น็ เล่ม่ นี้้ � คือื หนังั สือื สมุดุ ไทย เป็น็ หนังั สือื ของไทยโบราณที่่ม� ีลี ักั ษณะพิเิ ศษเฉพาะตัวั มิไิ ด้เ้ ย็บ็ เป็น็ เล่ม่ เหมือื นหนังั สือื ในปัจั จุบุ ันั เป็น็ หนังั สือื ที่่ใ� ช้ก้ ระดาษยาวติดิ ต่อ่ กันั เป็น็ แผ่น่ เดียี วพับั กลับั ไปกลับั มาให้เ้ ป็น็ เล่ม่ หนา หรืือบาง กว้้างหรือื ยาวเท่่าใดก็ไ็ ด้้ตามแต่ค่ วามต้อ้ งการของผู้�ใช้้ หนัังสืือสมุดุ ไทยขนาดต่า่ งๆ แต่่ขนาดที่่ไ� ด้ร้ ัับความนิิยม คือื เป็น็ มาตรฐาน มีีอยู่่� ๗ ขนาด คือื ๑. สมุุดพก มีีขนาด กว้้าง ๘ เซนติิเมตร ยาว ๑๕ เซนติเิ มตร สมุุดพก 66

คู่มือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนังสอื สมุดไทย ๒. สมุุดถืือเฝ้้าและสมุุดรองทรง สมุุดถืือเฝ้้าเป็็นหนัังสืือสมุุดไทยที่่�อาลัักษณ์์ ใช้้จดข้้อความเพื่่�อบัันทึึกกระแสพระราชดำำ�รััสหรืือนำำ�เรื่ �องราวอ่่านถวาย พระเจ้้าแผ่่นดิินในที่่�เฝ้้าส่่วนสมุุดรองทรง เป็็นหนัังสืือสมุุดไทยที่่�พระเจ้้า แผ่่นดิินทรงใช้้เป็็นการส่่วนพระองค์์ มีีขนาด กว้้าง ๒๐ เซนติิเมตร ยาว ๒๖ เซนติเิ มตร สมุุดถือื เฝ้า้ สมุุดรองทรง ลายพระราชหััตถ์์ ของรััชกาลที่่� ๔ ๓. สมุุดจดหมายเหตุุ เป็น็ หนัังสือื ที่่�บัันทึกึ เรื่อ� งราวเหตุกุ ารณ์ต์ ่่างๆ ซึ่่ง� เกิดิ ขึ้้�น หรือื กระทำ�ำ ขึ้น� ในส่ว่ นที่่เ� กี่ย� วกับั ประเทศชาติ ิ บุคุ คลสำำ�คัญั ในชาติิ หรือื สังั คม ส่่วนใหญ่ข่ องชาติิ เป็็นต้้น จากจดหมายเหตุุที่่�บันั ทึกึ ไว้้นี้้�เป็็นข้้อมููลขั้�นต้น้ ซึ่ �งใช้้เป็็นหลัักฐานด้้านประวััติิการอัันจะวิิเคราะห์์เชิิงพััฒนาไปเป็็น ประวััติิศาสตร์์ในที่่�สุดุ มีีขนาด กว้า้ ง ๑๒ เซนติเิ มตร ยาว ๓๔ เซนติเิ มตร 67

คมู่ ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนังสือสมดุ ไทย สมุุดจดหมายเหตุุ ๔. สมุุดพระมาลััย เป็็นหนัังสืือสมุุดไทยที่่�นิิยมสร้้างให้้มีีขนาดใหญ่่กว่่าสมุุด ธรรมดาส่่วนใหญ่่ จะมีขี นาด กว้า้ ง ๑๓ เซนติเิ มตร ยาว ๖๖ เซนติเิ มตร สมุดุ พระมาลััย ๕. สมุดุ ไสยศาสตร์์ มีีขนาด กว้า้ ง ๑๕ เซนติเิ มตร ยาย ๔๑ เซนติิเมตร สมุดุ ไสยศาสตร์์ 68

ค่มู ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย ๖. สมุุดไตรภููมิิ ได้้แก่่ หนัังสืือสมุุดไทยที่่�สร้้างขึ้�นเพื่่�อใช้้เขีียนเรื่�องไตรภููมิิ โดยเฉพาะ ส่่วนใหญ่่นิิยมสร้้างให้้มีีขนาดใหญ่่พิิเศษ มีี ๒ ขนาด คืือ แบบที่่� ๑ มีขี นาด กว้้าง ๑๒ เซนติิเมตร ยาว ๖๓ เซนติเิ มตร แบบที่่� ๒ มีขี นาด กว้า้ ง ๒๘ เซนติเิ มตร ยาว ๕๑ เซนติเิ มตร สมุุดไตรภูมู ิิ ต้้นข่อ่ ย 69

คมู่ อื สำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีร์ใบลานและหนงั สือสมดุ ไทย ส่่วนในจัังหวััดภาคเหนืือนิิยมใช้้เปลืือกต้้นสาทำ�ำ กระดาษจึึงเรีียกว่่า พัับสา เนื่่�องจากนำ�ำ กระดาษซ้อ้ นกัันเป็็นปึกึ แล้้วเย็็บรวมกันั ด้า้ นเดีียว หรืือเรียี กตามเสีียงคนท้้องถิ่น� ว่่า ปั๊๊บ� สา และเรียี กกระดาษเพลา ซึ่่ง� เป็็นกระดาษแผ่น่ บางๆ ว่า่ กระดาษน้ำ�ำ� โท้้ง วัสั ดุทุ ี่่ใ� ช้้เขียี นมีี หลายอย่า่ ง เช่่น ดินิ สอขาว น้ำ��ำ หมึกึ สีดี ำำ� และน้ำำ�� หมึึกสีเี หลือื งที่่ไ� ด้้จากส่ว่ นผสมของรงกับั หรดาล เป็็นต้้น การเขียี นหนัังสืือลงบนสมุุดไทยเขีียนได้้ ๒ หน้า้ ๆ ละ ประมาณ ๓ - ๕ หน้้า บรรทััด คนไทยโบราณนิิยมเขีียนอัักษรใต้้เส้้นบรรทััด การเขีียนอัักษรบนเส้้นบรรทััดเพิ่่�งจะมา นิิยมเขียี นกัันในช่ว่ งปลายรััชกาลที่่� ๓ แห่่งกรุงุ รััตนโกสินิ ทร์์ นี้้เ� อง เมื่�อจะเขีียนหนัังสืือต้้องขีีดเส้้นบรรทััดไว้้ก่่อนโดยใช้้ตะกั่�วนมเหลาแหลมขีีด เส้้นบรรทััด ซึ่่�งต้้องกำ�ำ หนดความถี่�ห่่างของช่่องไฟระหว่่างบรรทััดให้้ได้้ระดัับเสมอกัันทุุกเส้้น ตลอดทั้้ง� เล่่มสมุดุ และต้อ้ งให้ม้ ีที ี่่�พอสำ�ำ หรัับการเขียี นตััวอักั ษรใต้้เส้น้ บรรทัดั ด้ว้ ย ส่่วนการเขียี น หนังั สือื บนเส้น้ บรรทัดั ดังั ที่่ป� รากฏอยู่ใ่� นปัจั จุบุ ันั นี้้น� ั้้น� เพิ่่ง� จะนิยิ มกันั ในสมัยั ที่่ต� ัวั อักั ษรโรมันั เข้า้ สู่่� ประเทศไทย เมื่�อประมาณปลายรััชกาลที่่� ๓ ถึึง ต้้นรััชกาลที่่� ๔ แห่ง่ กรุงุ รัตั นโกสินิ ทร์์ รอยตีีเส้้นบรรทััด ตััวอัักษรเขีียนอยู่�ใต้้บรรทััด วััสดุุที่่�ใช้้เขีียนสมุุดไทยดำำ� และสมุุดไทยขาวอีีกหลายอย่่าง ทั้้�งที่่�แตกต่่างกััน และที่่�ใช้้เหมืือนกััน เช่่น ดิินสอขาว และน้ำ�ำ�หมึึกขาวใช้้กัับสมุุดดำ�ำ น้ำ��ำ หมึึกดำ�ำ ใช้้กัับสมุุดขาว ส่่วนน้ำ�ำ� หมึึกสีีแดง สีีเหลืืองและทองใช้้ได้้ทั้้�งสมุุดดำ�ำ และสมุุดขาว เป็็นต้้น อุุปกรณ์์ที่่�ใช้้เขีียน สมุดุ ไทย ส่่วนใหญ่ไ่ ด้จ้ ากวััสดุธุ รรมชาติิ ที่่ม� ีีอยู่ใ�่ นพื้้น� บ้้าน เช่น่ ดิินสอขาว ได้้มาจากหิินดิินสอ เป็็นดิินชนิิดหนึ่่�งมีีเนื้้�อละเอีียดแข็็งลัักษณะ เหมืือนหิินก้้อนใหญ่่ๆ มีีอยู่�่ตามภููเขา เมื่�อจะนำำ�มาใช้้ประโยชน์์ในการเขีียน ต้้องเลื่�อยให้้เป็็น แท่ง่ เล็ก็ ๆ ดินิ สอขาวชนิดิ ดีี เป็น็ ดินิ เนื้้อ� ละเอียี ดสีขี าวจัดั พบมากในเขตจังั หวัดั นครศรีธี รรมราช ปากกาหรืือปากไก่่ ทำ�ำ ด้้วยไม้้ขนไก่่ เหลาแหลมบากให้้มีีร่่องสำ�ำ หรัับน้ำ��ำ หมึึก เดิิน ใช้้ชุบุ หมึกึ สีตี ่า่ งๆ เขียี นตััวหนัังสืือ ได้แ้ ก่ ่ น้ำ�ำ�หมึึกสีีขาว ดำำ� เหลือื ง แดง และทอง น้ำำ�� หมึึก สีตี ่่างๆ ดังั กล่า่ วนี้้ไ� ด้้มาจากวััสดุธุ รรมชาติเิ ช่น่ เดีียวกันั คืือ 70

ค่มู ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีรใ์ บลานและหนังสอื สมดุ ไทย ดินิ สอดำ�ำ ปากไก่่ วััสดุธุ รรมชาติิที่ใ่� ช้้เขีียน เช่น่ เปลือื กหอยมุุก ชาด หรดาล และรง น้ำ�ำ�หมึกึ สีขี าว ได้้มาจากเปลือื กหอยมุุกฝนหรืือบดให้ล้ ะเอียี ดจนเป็็นแป้ง้ ผสมกัับกาว ยางมะขวิิดส่่วนสีีขาวที่่ใ� ช้้ในงานเขีียนสมุดุ ไทยนอกจากนี้้�ใช้ส้ ีีฝุ่�นเป็น็ ส่ว่ นใหญ่่ น้ำ��ำ หมึกึ สีดี ำ�ำ ได้้มาจากเขม่า่ ไฟบดละเอียี ด ผสมกาวยางมะขวิดิ หรือื หมึึกจีนี ฝนกับั น้ำ�ำ� น้ำ��ำ หมึกึ สีแี ดง ได้้มาจากชาด ผสมกับั กาวยางมะขวิดิ น้ำำ��หมึกึ สีีเหลืือง ได้ม้ าจากส่ว่ นผสมของรงกับั หรดาล รงเป็น็ ยางไม้ช้ นิดิ หนึ่่�งมีีสีเี หลือื ง ส่่วนหรดาล ที่่�จะใช้้ทำำ�หมึึกนี้้�ใช้้ทำำ�หมึึกหรดาลกลีีบทอง ซึ่่�งเป็็นแร่่ชนิิดหนึ่่�ง น้ำำ�� หมึึกสีีเหลืืองมีี ส่ว่ นประกอบดัังนี้้� ๑. ใช้ห้ รดาลกลีบี ทอง หนักั ๘ บาท ตำำ�ในครกหินิ ให้้ละเอีียดก่อ่ น แล้้วนำ�ำ ไปบดกวนใน โกร่่งให้้ละเอีียดจนเป็น็ แป้้งอีีกชั้�นหนึ่่�ง ใส่่น้ำ��ำ ฝนเล็ก็ น้อ้ ย กวนให้เ้ ข้้ากันั ดีีแล้้วรินิ น้ำ��ำ หรดาลที่่�ละเอีียดเก็็บไว้้ ใช้้ลููกโกร่่งบดกวนส่่วนที่่�ยัังหยาบ ถ้้าต้้องการให้้น้ำ�ำ� หมึึกสีี เหลือื งจัดั ต้้องผสมชาดเล็็กน้้อยในตอนที่่�หรดาลละเอีียดแล้้วนี้้� ๒. นำำ�สารส้้มบดละเอีียดจำำ�นวนหนึ่่�ง ใส่่ลงในน้ำำ�� หรดาลละเอีียดที่่�ริินไว้้กวนให้้เข้้ากััน แล้้วริินน้ำ��ำ ละเอีียดไว้้เหมืือนครั้้�งก่่อน ทำ�ำ ไปจนหมดหยาบ เมื่�อทำ�ำ ดัังนี้้�แล้้วตั้�งทิ้้�งไว้้ น้ำ�ำ�หรดาลที่่�ละเอีียดนั้้�นจะตกตะกอนนอนอยู่่�ก้้นชาม ริินน้ำำ�� ใส่่ข้้างบนทิ้้�งแล้้วเอา สารส้้มบดกวนต่่อไปเช่น่ ครั้้�งแรกอีกี ทำ�ำ เหมืือนกััน ๓ ครั้้ง� ขณะรินิ น้ำ��ำ ใสทิ้้ง� ต้อ้ งระวังั อย่า่ ให้ห้ รดาลที่่ต� กตะกอนอยู่ไ�่ หลออกไปด้ว้ ย 71

คมู่ ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย ๓. ใช้น้ ้ำ��ำ มะนาวสด ๔ ผล กรองลงในหรดาลที่่เ� ตรียี มไว้้แล้้ว กวนให้เ้ ข้า้ กันั ตั้้�งทิ้้ง� ไว้ใ้ ห้้ ตกตะกอนนาน ๒๔ ชั่่�วโมง แล้้วจึึงริินน้ำ��ำ ใสทิ้้ง� เติิมน้ำ�ำ�ลงใหม่ก่ วนต่่อไป ตั้้�งทิ้้�งไว้แ้ ล้้ว ริินน้ำ��ำ ทิ้้�งทำ�ำ เช่น่ นี้้ร� วม ๓ ครั้้�ง เพื่่อ� ล้้างน้ำำ��มะนาวให้ห้ มด เสร็จ็ แล้้วผึ่ง� ไว้ใ้ ห้้แห้้งจะได้้ เนื้้�อหรดาลข้น้ เหลวเหมือื นโคลน ๔. นำำ�ยางมะขวิดิ มาละลายข้น้ ๆ กรองให้ล้ ะเอียี ดผสมลงในหรดาลที่่เ� ตรียี มไว้พ้ อสมควร กวนให้้เข้า้ กัันแล้้วตั้ง� ทิ้้�งไว้จ้ นยางมะขวดจับั หรดาลตกตะกอนเหนียี วอยู่่�ก้น้ ชาม ๕. นำำ�รงทองหนััก ๒ บาท ละลายข้น้ ๆ ด้ว้ ยน้ำำ��สะอาด แล้้วกรองลงในหรดาลเหนีียวนั้้น� กวนให้้เข้้ากัันตั้้�งทิ้้ง� ไว้้นาน ๔๘ - ๗๒ ชั่่ว� โมง ริินน้ำำ��ใสทิ้้ง� แล้ว้ ทดลองเขีียน ถ้้าเส้น้ ยััง ขาดไม่เ่ สมอกัันต้อ้ งเติิมยางมะขวิิดลงไปอีีกจนกว่า่ จะใช้ไ้ ด้ด้ ีี วััสดุุที่�่ใช้้ในการเขีียนสมุุดไทย น้ำ�ำ� หมึึกสีที อง ได้้มาจากทองคำำ�เปลว ซึ่่�งมีวี ิิธีีการนำ�ำ มาใช้้แตกต่า่ งไปจากหมึึกชนิิดอื่่�น คือื ต้อ้ งเขียี นตัวั อักั ษรด้ว้ ยกาวที่่ไ� ด้ม้ าจากยางไม้้ เช่น่ กาวยางมะขวิดิ เป็น็ ต้น้ แล้ว้ ใช้ท้ องคำ�ำ เปลว ปิิดทับั บนกาว จะได้้อัักษรเส้้นทองที่่�เป็็นเงางาม แต่่ถ้า้ ผสมทองลงไปในกาว เส้น้ อัักษรจะขาด และไม่่ขึ้ �นเงา หนังั สือื สมุดุ ไทยฉบับั เก่า่ ที่่ส� ุดุ ซึ่่ง� มีอี ยู่ใ�่ นหอสมุดุ แห่ง่ ชาติปิ ัจั จุบุ ันั คือื หนังั สือื พงศาวดาร กรุุงศรีอี ยุธุ ยา ฉบัับหลวงประเสริญิ อัักษรนิิติ์� สร้้างขึ้น� ในปีี พ.ศ. ๒๒๒๓ หนัังสือื พงศาวดารกรุุงศรีีอยุุธยา ฉบัับหลวงประเสริฐิ นิิติ์� 72

คู่มอื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมดุ ไทย เนื่่อ� งจากเอกสารโบราณมีลี ักั ษณะรููปเล่ม่ แตกต่า่ งจากหนังั สือื ทั่่ว� ๆ ไป การจัดั หมวดหมู่่� ไม่่ได้้จัดั ตามระบบทศนิิยมเหมืือนหนังั สืือทั่่�วไป แต่่จะจััดตามเนื้้�อเรื่�องที่่ป� รากฏในเอกสารตาม หมวดหมู่แ่� ละจััดเรียี งตามอัักษร ก - ฮ เช่น่ อัักษร ก ในหมวดธรรมคดีี เรื่�อง กจ̣จ̣ ายนมููล หรือื หมวดวรรณคดีเี รื่อ� ง กากี ี ก็จ็ ัดั ไว้ใ้ นกลุ่�มอักั ษร ก. ทั้้ง� นี้้เ� พื่่อ� ความสะดวกรวดเร็ว็ ในการจัดั เก็บ็ เข้า้ ตู้�หรืือหิ้้�งและการสืืบค้น้ อนึ่่�งการหยิบิ เอกสารบริิการของเจ้้าหน้้าที่่�ผู้�ให้้บริิการโดยแยกเอกสาร แต่่ละประเภทไม่่ให้้ปะปนกััน การจััดหมวดหมู่�่ในลัักษณะนี้้�เป็็นการจััดขึ้้�นเฉพาะส่่วนราชการ สำ�ำ นักั หอสมุุดแห่่งชาติเิ ท่า่ นั้้�น ซึ่่�งแบ่่งหมวดหมู่่�ได้้ ๑๓ หมวด คืือ ตำำ�ราช้า้ ง (สััตวศาสตร์)์ ตำ�ำ ราภาพ เรื่อ� งแผนที่่� เมืืองนครศรีีธรรมราช 73

คูม่ อื ส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนังสอื สมุดไทย ๑. หมวดกฏหมาย ๒. หมวดจดหมายเหตุุ ๓. หมวดหมายรัับสั่่�ง ๔. หมวดพงศาวดาร ๕. หมวดตำำ�รา ๖. หมวดตำำ�นาน ๗. หมวดพระราชพิิธีี ๘. หมวดธรรมคดีี ๙. หมวดอักั ษรศาสตร์์ ๑๐. หมวดประวััติิ ๑๑. หมวดคณิิตศาสตร์์ ๑๒.หมวดวรรณคดีี ๑๓. หมวดจารึกึ การทำ�ำ ทะเบีียน การจััดเก็บ็ และการรวบรวมหลักั ฐาน หนัังสือื สมุุดไทย การทำำ�ทะเบีียน การจััดเก็็บ และการรวบรวมหลัักฐานทะเบีียนบััญชีีหนัังสืือสมุุดไทย เป็็นงานวิชิ าการที่่�ต้้องปฏิบิ ััติคิ วบคู่่ไ� ปด้ว้ ยกััน ขั้้น� ตอนของการปฏิิบัตั ิิงานเป็น็ ไปในแนวทางของ การอนุุรัักษ์์ เนื่่�องจากแหล่่งที่่�พบเอกสารโบราณ และสถานที่่�เก็็บเอกสารโบราณมีีความหลาก หลาย บางครั้้ง� ยังั ขาดความเข้า้ ใจที่่�ถููกต้้องในการจัดั เก็บ็ และดููแลเอกสารโบราณ ทำำ�ให้้หนัังสืือ สมุุดไทย มีีความเสื่อ� มสภาพมาก การลงทะเบีียนหนังั สืือสมุุดไทย มีีกระบวนการดังั แสดงในแผนผังั ๓ ขั้้�นตอนดัังนี้้� 74

คูม่ ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย แผนผัังขั้้�นตอนการลงทะเบีียนหนัังสืือสมุดุ ไทย การลงทะเบียี นเอกสารโบราณ ประเภทหนังั สืือสมุุดไทย ขั้�นประเมิินวิเิ คราะห์เ์ อกสาร วางแผนการปฏิบิ ััติงิ าน ขั้�นเตรียี มการลงทะเบียี น ตรวจสอบ ทำ�ำ ความสะอาดเบื้้�องต้้นและ สภาพ/คััดแยก แยกประเภทของสภาพเอกสารโบราณ เอกสารโบราณ หาชิ้้น� ส่่วนที่่ห� าย/ซ่่อมแซม ให้ส้ มบููรณ์์เท่า่ ที่่จ� ะทำำ�ได้้ สภาพชำ�ำ รุดุ สภาพดีี ลงทะเบีียนหนังั สือื สมุุดไทย อ่่านเนื้้�อเรื่อ� งจัับใจความและ กรอกรายละเอียี ดในแบบฟอร์ม์ การลงทะเบีียนบัญั ชีีหนังั สือื สมุดุ ไทย ขั้�นปฏิบิ ัตั ิกิ ารลงทะเบียี น จัดั หมวดหมู่่�ตามเนื้้อ� เรื่อ� งที่่� ลงทะเบีียนแล้้ว ให้เ้ ลขที่่�/ผนึกึ ป้า้ ยปะหน้้า จัดั สมุดุ ไทยเข้า้ มัดั พร้อ้ มติดิ ป้า้ ยหน้้ามัดั จัดั เก็็บเข้้าตู้้�หรือื ชั้�น จััดทำ�ำ บััญชีี หนัังสืือสมุุดไทย เป็น็ หลัักฐาน 75

คูม่ อื ส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สอื สมุดไทย หนัังสือื สมุุดไทยในสภาพเดิมิ ก่อ่ นดำ�ำ เนิินการลงทะเบีียน การจัดั ทำ�ำ ทะเบีียนและการจััดเก็็บหนัังสืือสมุดุ ไทย เมื่อ� สำ�ำ รวจพบเอกสารโบราณประเภทหนัังสือื สมุุดไทย ซึ่่ง� เป็็นเอกสารโบราณ ที่่�มีีลัักษณะเฉพาะจำ�ำ เป็็นต้้องมีีการลงทะเบีียนและจััดหมวดหมู่่�ให้้ถููกต้้อง ถืือว่่าเป็็นการสงวน รัักษาเอกสารโบราณอย่า่ งหนึ่่�ง และเพื่่อ� ใช้เ้ ป็็นหลัักฐานในการควบคุมุ และตรวจสอบได้ใ้ นภาย หลังั และทำ�ำ ให้้ทราบจำำ�นวนของเอกสารโบราณที่่ค� ้้นพบได้้อีีกด้้วย สำำ�หรัับ ขั้้�นตอนการทำ�ำ ทะเบีียนหนังั สืือสมุดุ ไทย มีรี ายละเอียี ดดัังนี้้� ๑. ตรวจสอบสภาพของหนังั สือื สมุดุ ไทยเพื่่อ� ทำ�ำ ความสะอาดและคัดั แยกหนังั สือื สมุดุ ไทยที่่ส� มบููรณ์แ์ ละชำำ�รุดุ ถ้า้ หนังั สือื สมุดุ ไทยนั้้น� มีสี ภาพที่่ส� มบููรณ์ห์ รือื ค่อ่ นข้า้ งสมบููรณ์เ์ พียี ง ทำำ�ความสะอาดเบื้้อ� งต้น้ โดยใช้แ้ ปรงขนกระต่า่ ยปััดเบาๆ ไปทางเดียี วกันั หรือื เคาะฝุ่น� ออกแล้ว้ ก็็สามารถนำ�ำ ไปดำ�ำ เนิินการลงทะเบีียนต่่อไปได้้ ถ้้าหนัังสืือสมุุดไทยนั้้�นมีีสภาพที่่�ชำ�ำ รุุดหรืือเสีีย หายมาก เช่่น ในกรณีีที่่�ขาดออกจากกัันอาจจะต้้องหาชิ้้�นส่่วนที่่�ขาดหายไปมาต่่อกัันก่่อนแล้้ว ทำ�ำ ความสะอาด และซ่่อมอนุุรัักษ์์เบื้้�องต้้นหรืือใช้้เชืือกขาวมััดไว้้ด้้วยกัันเป็็นเล่่มก่่อนแล้้วค่่อย ดำำ�เนิินการจััดทำำ�ทะเบียี นต่่อไป เจ้า้ หน้้าที่ด�่ ำำ�เนิินการ ตรวจสอบสภาพและ คััดแยกหนัังสือื สมุดุ ไทย ก่อ่ นการอ่่านเนื้้�อเรื่�อง และจัับใจความ ๒. อ่่านเนื้้อ� เรื่�องในเล่่มหนัังสือื สมุดุ ไทยและจัับใจความ เพื่่อ� นำำ�ข้้อมููลมาใช้้ใน การกรอกรายละเอีียดในการลงทะเบีียนบััญชีีหนัังสืือสมุดุ ไทย 76

คู่มือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนังสอื สมดุ ไทย อ่า่ นจัับใจความหนัังสือื สมุดุ ไทย ทีีละเล่่มเพื่่อ� ใช้เ้ ป็น็ ข้้อมูลู ในการลงทะเบีียนต่อ่ ไป ๓. รายละเอียี ดของหนังั สือื สมุดุ ไทยที่่จ� ะต้อ้ งใช้ใ้ นการลงทะเบียี น มีดี ังั ต่อ่ ไปนี้้� - ลำ�ำ ดับั ที่�่ หมายถึงึ ลำ�ำ ดับั ที่่ข� องเอกสารตั้ง� แต่่เล่่มแรกจนถึงึ เล่่มสุดุ ท้้าย - ประเภท หมายถึงึ ประเภทของเอกสารซึ่ง� แบ่ง่ ตามวััสดุุที่่�ทำำ�ขึ้น� และรููป แบบ เช่น่ หนัังสืือสมุุดไทยดำ�ำ หนังั สือื สมุุดไทยขาว พัับสา เป็น็ ต้น้ - ชื่่�อเรื่�อง ได้้จากชื่�อบนหน้้าปกในหรืือบนปกของเอกสาร ถ้้าไม่่มีีชื่�อที่่� หน้า้ ปกจะต้อ้ งใช้ช้ื่อ� ใหม่ต่ ามเนื้้อ� เรื่อ� ง ซึ่่ง� เปรียี บเทียี บกับั เอกสารที่่ม� ีกี าร พิิมพ์์เผยแพร่่ และรายชื่อ� เอกสารโบราณของสำ�ำ นัักหอสมุดุ แห่่งชาติิ - ใจความ หมายถึงึ เนื้้อ� เรื่�องย่่อทุกุ เรื่อ� งที่่ป� รากฏในเอกสาร - ผู้�แต่่ง, ชำ�ำ ระ, ปีีที่แ่� ต่่ง อาจจะมีีปรากฏอยู่�่ในเล่่มของเอกสาร - ศัักราช อาจจะมีีปรากฏอยู่�่ในเล่่มของเอกสารหรืือพิิจารณาอายุุของ เอกสารจากรููปแบบอัักษรที่่ป� รากฏอยู่่�ในเล่ม่ - อัักษร, ภาษา, เส้น้ ที่่ป� รากกฏในเอกสาร อักั ษร มีี ๒๘ รููปแบบ เช่่น อัักษรไทย ขอม มอญ ธรรมล้า้ นนา เป็็นต้้น ภาษา มีี ๑๔ ภาษา เช่่น ภาษาไทย บาลีี สัันสกฤต พม่า่ มอญ เป็็นต้้น เส้้น ที่่�ปรากฏในเอกสารมีีเส้้นดิินสอ เส้้นขาว เส้้นทอง เส้้นหรดาล เส้น้ หมึกึ ถ้า้ เป็น็ เอกสารที่่ม� ีเี ส้น้ หลายชนิดิ อยู่ใ�่ นเล่ม่ เดียี วกันั ให้ใ้ ช้ค้ ำำ�ว่า่ เส้น้ รงค์น์ ำ�ำ หน้า้ ตามด้ว้ ยเส้น้ สีที ี่่ใ� ช้ใ้ นวงเล็บ็ โดยเรียี งตามลำ�ำ ดับั ตัวั อักั ษร เช่่น เส้น้ รงค์์ (ดิินสอ, หรดาล, หมึึก) - ประวัตั ิิ แหล่่งที่่�พบเอกสารโบราณ เป็น็ ต้น้ - ขนาด วััดความกว้้าง ความยาว ความหนาของเอกสาร มีีหน่่วยเป็็น เซนติเิ มตร - ตู้�/ชั้้น� เลขที่่ต�ู้�หรือื ชั้น� ที่่จ� ัดั เก็บ็ เอกสารหลังั จากลงทะเบียี นเรียี บร้อ้ ยแล้ว้ - จำำ�นวนบรรทัดั สมุดุ ไทยให้้นัับบรรทััดในแต่ล่ ะหน้า้ - หน้า้ หนังั สือื สมุุดไทยจะพัับกลัับไปกลัับมา จึึงกำ�ำ หนดให้น้ ับั ๑ ฝา คืือ หน้้ากระดาษที่่ม� ีีรอยพัับด้า้ นบนและด้า้ นล่่าง นัับเป็น็ ๑ หน้้า และจะ นัับเริ่�มจากหน้้าต้น้ ไปจนจบด้้าน เมื่�อพลิิกสมุดุ ไปอีกี ด้้านเรีียกว่า่ หน้า้ ปลาย เมื่�อนับั ก็เ็ ริ่�มนัับที่่� ๑ ใหม่่ 77

คมู่ ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนังสือสมดุ ไทย หมวด.................................................................................................................................... หมู่.�่ ........................................................................................................................................ ชื่่อ� เรื่อ� ง................................................................................................................................. .............................................................................................................................................. ประเภทหนังั สือื .................................................................................................................... อักั ษร......................................................ภาษา..................................................................... จำ�ำ นวนหน้้า.....................................หน้้าต้้น.................หน้้า หน้้าปลาย........................... หน้า้ จำำ�นวนบรรทัดั ..................................................................บรรทัดั เส้น้ ........................... ขนาด กว้า้ ง.............................................ซม. ยาว....................ซม. หนา....................ซม. สภาพเอกสาร....................................................................................................................... ............................................................................................................................................. เรื่อ� งย่อ่ .................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. หมายเหตุุ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................................. แบบฟอร์์มสำ�ำ หรัับลงทะเบีียนหนัังสือื สมุดุ ไทย 78

คมู่ ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนังสือสมดุ ไทย หนัังสืือสมุดุ ไทยที่่�อ่่านเนื้้อ� เรื่�องและกรอกรายละเอีียดลงในแบบฟอร์ม์ สำ�ำ หรัับลงทะเบีียนเรีียบร้อ้ ยแล้้ว ๔. จัดั หมวดหมู่่�เอกสารตามเนื้้�อเรื่�องที่่�ได้้ลงทะเบีียนไปแล้ว้ หนัังสืือสมุดุ ไทยที่่�จััดหมวดหมู่�เรีียบร้อ้ ยแล้้ว 79

ค่มู ือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนังสอื สมดุ ไทย ๕. ให้้เลขที่่�ของเอกสารหนัังสือื สมุุดไทย และผนึึกป้้ายใบปะหน้า้ หนัังสือื สมุุดไทยที่ม่� ีีการให้เ้ ลขที่่�และ ได้ผ้ นึึกใบปะหน้า้ ให้้รายละเอีียดของ เอกสารเรีียบร้อ้ ยแล้ว้ หมวด.................................................................. หมู่�่ ...................................................................... ชื่่�อ ...................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... เลขที่่�.................มัดั ที่่�.............ตู้�...........ชั้้น� ............ ประวัตั ิิ ................................................................ ........................................................................... ........................................................................... ไมโครฟิิล์ม์ .......................................................... ........................................................................... ภาพนิ่่ง� ............................................................... ........................................................................... ถ่่ายถอด ............................................................. บรรณานุุกรม ...................................................... อนุรุ ัักษ์์ ............................................................... ใบปะหน้า้ หนัังสือื สมุดุ ไทย 80

คมู่ ือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนงั สอื สมดุ ไทย ๖. จััดหนัังสือื สมุดุ ไทยเข้้ามัดั พร้้อมติดิ ป้า้ ยหน้า้ มัดั การจััดหนัังสือื สมุุดไทยเข้้ามััด และติดิ ป้้ายหน้้ามััด ๗. จัดั เก็บ็ หนัังสือื สมุุดไทยเข้้าตู้้�และชั้�น การจััดเก็็บหนัังสือื สมุุดไทย เข้า้ ตู้�/ชั้�น 81

คู่มือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนงั สอื สมุดไทย ๘. จัดั พิิมพ์บ์ ััญชีีหนังั สืือสมุดุ ไทย เพื่่อ� เป็็นหลัักฐานในการดููแล และทำ�ำ สำำ�เนา เพื่่�อการสืบื ค้้นให้้แก่แ่ หล่่งที่่�พบ ๓ - ๕ ชุุด พร้อ้ มซีดี ีี และจัดั เก็บ็ ไว้้ที่่�สำำ�นัักหอสมุุดแห่ง่ ชาติิ ตััวอย่่างบััญชีีหนัังสืือ สมุดุ ไทย 82

ตัวั อย่า่ งทะเบีียนหนัังสืือสมุดุ ไทย วัดั หาดสองแคว ต.หาดสองแคว อ.ตรอน จ.อุตุ รดิติ ถ์์ ลำ�ำ ดับั ประเภท ชื่อ� เรื่�อง ใจความ ผู้�แต่ง่ , อัักษร, ศััก- เอกสาร ประวัตั ิิ ขนาด ตู้ � บรรทัดั หน้า้ หมายเหตุุ ที่่� หมวด ชำ�ำ ระ, ภาษา, ราช เลขที่่� (ซม.) ชั้ �น ปีที ี่่�แต่ง่ เส้้น ๑. หนังั สืือ กฎหมาย - กฎหมายว่่าด้้วยลัักษณะคดีี เช่่น ไทย, ๑. เป็น็ สมบััติิของ ๑๒.๒ x ๕ - ๖ ต้น้ ๑๔ สภาพ สมุดุ ไทย ๑. หญิิงแพศยา ไทย- วัดั หาดสองแคว ๓๗ x ปลาย ๑๕ เอกสาร ขาว ๒. ชายร้้างหญิิงไม่่ได้้มาหา บาลี,ี ต.หาดสองแคว ๐.๗ รวม ๒๙ ชำ�ำ รุุด (กฎหมาย) ๓. พิกิ ัดั ค่่าตััว ชาย หญิงิ เส้้นหมึกึ อ.ตรวน จ.อุตุ รดิติ ถ์์ ไม่่มีปี กหน้า้ ไทย, และปกหลััง ๔. กฎหมายลัักษณะโจร เช่น่ โจรตีีชิงิ บาลีี- โจรฉกฉวย เป็็นต้้น ไทย, - พุทุ ธคุณุ ว่า่ ด้ว้ ยคุณุ บิดิ ามารดา พระพุทุ ธเจ้า้ เส้้นหมึึก, พระโพสพ พระธรรมเจ้้า พระสงฆ์์เจ้า้ ดินิ สอดำำ� พระคงคา ฯลฯ ค่มู ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ- คาถาปลููกต้น้ มะกรููด, คาถาทำำ�น้ำ�ำ� มนต์์ แก้้คุุณไสย, แรกดำำ�นา, ตััดผม เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนังสอื สมดุ ไทย- ตำำ�ราสินิ เทา - ตำ�ำ รายาร้อ้ น ยาแก้้ร้อ้ น 83 ๒. หนัังสืือ กฎหมาย ๑. กฎหมายว่่าด้้วย ๒. เป็็นสมบััติขิ อง ๑๒.๑ x ๕ - ๖ ต้้น ๖๐ สภาพ สมุุดไทย - ไร่น่ าเรืือกสวน วััดหาดสองแคว ๓๗ x ปลาย ๒๐ เอกสาร ขาว - ลักั ข้้าว ต.หาดสองแคว ๓.๓ รวม ๘๐ ชำำ�รุดุ มาก (กฎหมาย) - พิกิ ััดค่่าตัวั ชาย หญิงิ เป็น็ ต้้น อ.ตรวน จ.อุตุ รดิิตถ์์ ไม่ม่ ีีปกหน้า้ ตรงมุุม ๒. ตำ�ำ รายา เช่น่ ยาลมวิิงเวียี น ยาบิติ มีีรอยขาด ๓. ลัักษณะต่่างๆ เช่น่ จระเข้้แพง, แหว่่ง วัวั พัันหลักั

คมู่ ือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนงั สือสมดุ ไทย การทำ�ำ บััตรบรรณานุุกรม และการเขีียนเชิิงอรรถ หนัังสือื สมุดุ ไทย เนื่่�องจากเอกสารโบราณประเภทหนัังสืือสมุุดไทยมีีลัักษณะและสภาพของ เอกสารไม่เ่ หมือื นกับั หนังั สืือพิิมพ์์ทั่่ว� ๆ ไป การทำำ�บัตั รรายการ บััตรบรรณานุุกรมและเชิิงอรรถ จึงึ ต้อ้ งกำ�ำ หนดวางรููปแบบไว้ใ้ ห้เ้ หมาะสมกับั เอกสารโดยคำ�ำ นึงึ ถึงึ ประโยชน์ก์ ารใช้ง้ านเพื่่อ� ให้ก้ าร ศึกึ ษาหาความรู้�เป็น็ ไปอย่า่ งรวดเร็ว็ ไม่ส่ ับั สน นักั ศึกึ ษา ประชาชนทั่่ว� ไปสามารถใช้ศ้ ึกึ ษาได้อ้ ย่า่ ง ถููกต้้อง และสอดคล้อ้ งกัับวิชิ าบรรณารัักษศาสตร์์ บัตั รบรรณานุุกรม รายละเอียี ดในการลงรายการของบััตรบรรณานุุกรมหนังั สืือสมุดุ ไทย มีดี ังั นี้้� ๑. ชื่่อ� เรื่�องของเอกสาร จะต้อ้ งอยู่่�ในเครื่่อ� งหมายคำ�ำ พููด ๒. ชื่่�อสถาบัันที่�่เป็็นเจ้้าของเอกสาร เช่่น หอสมุุดแห่่งชาติิ วััดบ้้านเกาะ วััดเขาแก้้ว เป็็นต้น้ ๓. ประเภทของเอกสาร คือื หนัังสือื สมุดุ ไทยดำ�ำ หรือื หนัังสือื สมุุดไทยขาว ๔. อัักษร ลงชื่�ออัักษรทุุกรููปแบบที่่�มีีอยู่่�ในเอกสารนั้้�นๆ เช่่น อัักษรไทย อัักษรขอม อัักษรธรรมล้้านนา อัักษรธรรมอีีสาน อัักษรมอญ เป็็นต้้น กรณีีที่่�มีีรููปอัักษร มากกว่่าหนึ่่�งแบบขึ้้�นไปให้้ลงชื่�ออัักษรเรีียงตามลำ�ำ ดัับพยััญชนะและใช้้เครื่่�อง หมาย ( - ) ขีีดคั่่�นชื่่อ� อักั ษร เช่่น อักั ษรขอม-ไทย ๕. ภาษา ลงชื่�อภาษาทุุกภาษาที่่�มีีอยู่�ใ่ นเอกสารนั้้น� ๆ เช่น่ บาลีี ไทย เขมร มอญ พม่า่ เป็็นต้้น กรณีีที่่�มีีภาษามากกว่่าหนึ่่�งภาษาขึ้้�นไป ให้้ใช้้เครื่่�องหมาย ( - ) ขีีดคั่่�น ชื่อ� ภาษานั้้น� ๆ เช่่น ภาษาบาลี-ี ไทย เป็น็ ต้น้ ๖. เส้้น หมายถึึง เส้้นอัักษรที่่�ปรากฏในเอกสารมีีเส้้นดิินสอ เส้้นขาว เส้้นทอง เส้้นหรดาล เส้้นหมึึก ถ้้าเป็็นเอกสารที่่�มีีเส้้นหลายชนิิดอยู่�่ในเล่่มเดีียวกััน ให้้ใช้้ คำ�ำ ว่า่ เส้น้ รงค์น์ ำ�ำ หน้า้ ตามด้ว้ ยเส้น้ สีที ี่่ใ� ช้ใ้ นวงเล็บ็ โดยเรียี งตามลำ�ำ ดับั ตัวั อักั ษร เช่น่ เส้้นรงค์์ (ดินิ สอ, หรดาล, หมึึก) เส้้นรงค์์ (หรดาล, สีนี ้ำ��ำ ยา) ๗. ศัักราช หมายถึึง ปีที ี่่ส� ร้้าง หรืือจำ�ำ ลองเอกสารนั้้น� ๆ ๘. เลขที่่� หมายถึงึ เลขที่่ข� องเอกสารนั้้�นๆ ๙. หมวด หมายถึึง การแบ่่งเนื้้�อหาที่่ป� รากฏในเอกสาร แบ่่งออกเป็น็ ๑๓ หมวด 84

คมู่ ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สอื สมุดไทย ตัวั อย่า่ งบรรณานุกุ รมหนังั สืือสมุดุ ไทย “ชื่�อเรื่อ� ง.” ชื่่อ� สถาบันั ที่่เ� ป็็นเจ้้าของ. ประเภทหนังั สืือสมุดุ ไทย. อัักษร. ภาษา. เส้น้ . ศัักราช. เลขที่่�. หมวด. “นางปทุมุ วดี.ี ” หอสมุดุ แห่ง่ ชาติ.ิ หนังั สือื สมุดุ ไทยดำ�ำ . อักั ษรไทย. ภาษาไทย. เส้น้ หรดาล. ม.ป.ป. เลขที่่� ๒๒๑. หมวดวรรณคดี.ี “กากีี เล่ม่ ๓” หอสมุดุ แห่ง่ ชาติ.ิ หนังั สือื สมุดุ ไทยดำ�ำ . อักั ษรไทย. ภาษาไทย. เส้น้ หรดาล. ม.ป.ป. เล่่มที่่� ๑. หมวดวรรณคดี.ี การเขีียนเชิิงอรรถ จากการค้้นคว้้าอ้า้ งอิงิ เอกสารโบราณประเภทหนัังสือื สมุดุ ไทย มีีรายละเอีียดในการเขียี นเชิิงอรรถหนังั สือื สมุดุ ไทย มีีดังั นี้้� ๑. ชื่่�อเรื่�องเอกสาร จะต้อ้ งอยู่่�ในเครื่่อ� งหมายคำ�ำ พููด ๒. ชื่่อ� สถาบันั ที่่�เป็น็ เจ้้าของเอกสาร เช่น่ หอสมุุดแห่่งชาติ ิ วััดบ้า้ นเกราะ วััดเขาแก้้ว เป็น็ ต้น้ ๓. ประเภทเอกสาร คืือ หนัังสืือสมุดุ ไทยดำ�ำ หรือื หนัังสืือสมุุดไทยขาว ๔. อัักษร ลงชื่�ออัักษรทุุกรููปแบบที่่�มีีอยู่่�ในเอกสารนั้้�นๆ เช่่น อัักษรไทย อัักษรขอม อัักษรธรรมล้้านนา อัักษรธรรมอีสี าน และอักั ษรมอญ เป็น็ ต้น้ กรณีที ี่่ม� ีีรููปอัักษร มากกว่า่ หนึ่่ง� แบบขึ้้น� ไป ให้ล้ งชื่อ� อักั ษรเรียี งตามลำ�ำ ดับั พยัญั ชนะและใช้เ้ ครื่่อ� งหมาย ( - ) ขีีดคั่่น� ชื่่�ออักั ษร เช่น่ อัักษรขอม-ไทย ๕. ภาษา ลงชื่อ� ภาษาทุุกภาษาที่่�มีีอยู่ใ่� นเอกสารนั้้น� ๆ เช่น่ บาลีี ไทย เขมร มอญ และ พม่่า เป็็นต้น้ กรณีีที่่�มีภี าษามากกว่า่ หนึ่่ง� ภาษาขึ้้น� ไป ให้้ใช้เ้ ครื่่�องหมาย ( - ) ขีีดคั่่น� ชื่อ� ภาษานั้้น� ๆ เช่่น ภาษาบาลี-ี ไทย เป็น็ ต้น้ ๖. เส้น้ หมายถึงึ อักั ษรที่่ป� รากฏในเอกสารมีเี ส้น้ ดิินสอ เส้้นขาว เส้น้ ทอง เส้น้ หรดาล เส้้นหมึึก ถ้้าเป็็นเอกสารที่่�มีีเส้้นหลายชนิิดอยู่�่ในเล่่มเดีียวกััน ให้้ใช้้คำำ�ว่่าเส้้นรงค์์ นำ�ำ หน้้า ตามด้้วยเส้้นสีีที่่�ให้้ในวงเล็็บโดยเรีียงตามลำ�ำ ดัับตััวอัักษร เช่่น เส้้นรงค์์ (ดินิ สอ, หรดาล, หมึกึ ) เส้้นรงค์์ (หรดาล, สีีน้ำำ��ยา) ๗. ศักั ราช หมายถึึง ปีีที่่ส� ร้า้ ง หรือื จำำ�ลองเอกสารนั้้�นๆ ๘. เลขที่่� หมายถึึง เลขที่่ข� องเอกสารนั้้น� ๆ ๙. หมวด หมายถึงึ การแบ่่งเนื้้อ� หาที่่�ปรากฏในเอกสาร แบ่่งออกเป็น็ ๑๓ หมวด ๑๐. หน้า้ ต้น้ หรือื หน้้าปลาย ระบุุเลขหน้า้ ของข้อ้ ความที่่�อ้า้ งถึงึ 85

คมู่ ือสำ�รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย ตัวั อย่า่ งเชิงิ อรรถหนัังสือื สมุุดไทย “ชื่อ� เรื่�อง,”ชื่อ� สถาบันั ที่่�เป็็นเจ้้าของ, หนัังสืือสมุุดไทย, อัักษร, ภาษา, เส้้น, ศัักราช, เลขที่่�, หมวด, หน้้าต้้นหรือื หน้า้ ปลาย เลขที่่ห� น้้า ( ระบุุเลขหน้า้ ของข้อ้ ความที่่อ� ้้างถึงึ ). “ปักั ษีนี ้อ้ ย,” หอสมุดุ แห่ง่ ชาติ,ิ หนังั สือื สมุดุ ไทยดำ�ำ , อักั ษรไทย, ภาษาไทย, เส้น้ รงค์,์ (ดินิ สอ, หรดาล), จ.ศ. ๑๒๑๔ (พ.ศ. ๒๓๙๕), เลขที่่� ๖๖, หมวดวรรณคดี,ี หน้า้ ต้น้ ๘ – ๑๒. “ อิเิ หนา,” หอสมุดุ แห่ง่ ชาติ,ิ หนังั สือื สมุดุ ไทยดำ�ำ , อักั ษรไทย, ภาษาไทย, เส้น้ ดินิ สอ, ม.ป.ป., เลขที่่� ๓๖, หมวดวรรณคดีี หน้า้ ต้้น, ๑ – ๒ 86

คมู่ ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรพั ยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ใ์ บลานและหนงั สอื สมุดไทย บทที่�่ ๓ คุณุ ค่า่ ของเอกสารโบราณ สำ�ำ นัักหอสมุุดแห่่งชาติิ กรมศิิลปากร กระทรวงวััฒนธรรม เป็็นสถาบัันที่่�มีี ส่่วนสััมพันั ธ์ก์ ัับการศึกึ ษาของชาติิ มีีหน้า้ ที่่ร� ับั ผิิดชอบโดยตรงเกี่�ยวกัับการเก็บ็ รัักษา รวบรวม และให้บ้ ริกิ ารทรัพั ยากรสารสนเทศประเภทต่า่ งๆ รวมทั้้ง� เอกสารโบราณแก่น่ ักั ศึกึ ษา ประชาชน ทั้้ง� ชาวไทยและชาวต่่างประเทศ เพื่่อ� ศึึกษาค้น้ คว้้า วิจิ ััย และเผยแพร่่มรดกวัฒั นธรรมของชาติิ หน่ว่ ยงานของสำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติทิี่่ร� ับั ผิดิ ชอบโดยตรงเกี่ย� วกับั เอกสารโบราณ คือื กลุ่�มหนังั สือื ตััวเขีียนและจารึึก มีีหน้้าที่่�รวบรวม เก็็บรัักษา อ่่าน แปล ศึึกษา วิิจััย และให้้บริิการเอกสาร โบราณ ปัจั จุบุ ัันยังั คงมีเี อกสารโบราณที่่เ� ป็็นเอกลักั ษณ์์เฉพาะถิ่น� ตกค้า้ งอยู่่ใ� นภููมิภิ าค ต่า่ งๆ ทั่่ว� พระราชอาณาจักั ร เอกสารโบราณเหล่า่ นั้้น� จัดั เป็น็ เอกสารชั้น� ต้น้ ที่่ใ� ห้ป้ ระโยชน์ต์ ่อ่ การ ศึกึ ษาเรื่�องราวของบรรพชน บ่ง่ บอกความเคลื่่�อนไหวของอารยธรรม และค่า่ นิยิ มแห่่งสังั คมใน กลุ่�มชนโบราณแต่ล่ ะยุคุ สมัยั ทุกุ ภููมิภิ าคของประเทศ อีกี ทั้้ง� ยังั เป็น็ ประโยชน์ใ์ นการศึกึ ษาวิชิ าการ ด้า้ นประวัตั ิศิ าสตร์์ โบราณคดี ี อักั ษรศาสตร์์ ภาษาศาสตร์ ์ อักั ขรวิทิ ยา ศาสนา ศิลิ ปะ วัฒั นธรรม ขนบธรรมเนีียมประเพณีี และเรื่�องอื่น� ๆ อัันเกี่�ยวกัับชีวี ิิตความเป็น็ อยู่ข�่ องกลุ่�มชนในอดีีต เอกสารโบราณ เป็น็ วัตั ถุทุี่่ม� ีอี ายุนุ ับั ร้อ้ ยปีขีึ้น� ไป จึงึ อยู่ใ่� นสภาพที่่เ� ก่า่ ชำำ�รุดุ แตก หักั ไปตามสภาพธรรมชาติ ิ ถ้า้ ปล่อ่ ยให้ห้ ลักั ฐานสำำ�คัญั ทั้้ง� หลายเหล่า่ นั้้น� คงสภาพชำ�ำ รุดุ หรือื ตก อยู่�่ในที่่�รกร้้างสืืบต่่อไป โดยไม่่ดููแลอนุุรัักษ์์ จะเป็็นการทำ�ำ ลายเอกสารโบราณทางอ้้อม ทั้้�งนี้้� เพราะในปัจั จุบุ ันั ไม่ม่ ีกี ารสร้า้ งเอกสารโบราณขึ้น� ใหม่อ่ ีกี แล้ว้ นับั วันั จะมีแี ต่เ่ สื่อ� มสภาพและชำ�ำ รุดุ ทรุดุ โทรมลงไป ในที่่ส� ุดุ อาจจะไม่เ่ หลือื ให้ศ้ ึกึ ษาค้น้ คว้า้ กันั อีกี ต่อ่ ไป นับั เป็น็ การสููญเสียี อันั ยิ่่ง� ใหญ่่ ของประเทศอีีกอย่า่ งหนึ่่ง� กล่่าวคือื ประชาชนในชาติจิ ะไม่ม่ ีีข้้อมููลชั้�นต้้นให้ศ้ ึกึ ษา ค้้นคว้า้ เพื่่�อ สืืบค้้นหาอดีีตของคน ฉะนั้้�นจึึงสมควรพิิจารณาถึึงความสำำ�คััญของการสำำ�รวจ จััดหา รวบรวม สงวนรักั ษา และดููแลอนุรุ ัักษ์เ์ อกสารโบราณ เพื่่�อจรรโลงไว้้ซึ่�งหลัักฐานสำ�ำ คััญ อันั มีคี ่า่ ยิ่่�งต่่อการ ศึกึ ษาของชาติิต่่อไปในอนาคต 87

ค่มู ือสำ�รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภรี ์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย สำ�ำ นักั หอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ ตระหนักั ถึงึ ความสำำ�คัญั ของการสำำ�รวจ จัดั หา รวบรวม ทรััพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณที่่�มีกี ระจััดกระจายอยู่�่ตามภููมิิภาคต่า่ งๆ ทั่่ว� ประเทศเป็น็ อย่า่ งดี ี จึงึ กำำ�หนดให้เ้ ป็น็ หน้า้ ที่่ห� ลักั อย่า่ งหนึ่่ง� ของกลุ่�มหนังั สือื ตัวั เขียี นและจารึกึ ที่่จ� ะต้อ้ งปฏิบิ ัตั ิิ อย่่างจำ�ำ เป็น็ เร่่งด่ว่ น ในเรื่�องการสำำ�รวจ การจััดหา การรวบรวม ควบคู่่�กับั การสงวนรัักษา การ ดููแลอนุุรัักษ์์ การให้้บริิการ และการเผยแพร่่สารสนเทศจากเอกสารโบราณ ซึ่่�งในลำ�ำ ดัับต่่อไป จะกล่่าวถึงึ เฉพาะเอกสารโบราณประเภทคัมั ภีีร์ใ์ บลานและหนัังสืือสมุดุ ไทยเท่่านั้้�น ความสำ�ำ คัญั ของคัมั ภีีร์ใ์ บลาน หลัักฐานที่่�เกี่�ยวกัับคััมภีีร์์ใบลานที่่�มีีอายุุมากที่่�สุุดในหอสมุุดแห่่งชาติิปััจจุุบััน คือื คััมภีีร์์ใบลาน เรื่อ� ง สมนฺตฺ ปาสาทิิกา วินิ ยฏฺฺ กถา (ทุุติิย) ปาจิติ ฺฺติยิ วณฺณฺ นา เป็น็ ฉบับั ที่่�จาร ด้ว้ ยอักั ษรขอม ภาษาบาลีี ฉบัับชาดทึบึ ปรากฏหลัักฐานการสร้า้ งเมื่อ� จ.ศ. ๙๗๗ ตรงกับั พ.ศ. ๒๑๕๘ ซึ่่ง� อยู่ใ่� นสมัยั อยุุธยา รัชั กาลสมเด็็จพระเอกาทศรถ สภาพของใบลานปัจั จุุบัันยังั สมบููรณ์์ ตััวอัักษรปรากฏชััดเจน ส่่วนคััมภีีร์์ใบลานที่่�ปรากฏหลัักฐานเก่่าแก่่ที่่ส� ุุดในประเทศไทยปััจจุุบััน นี้้� คืือ คััมภีรี ์ใ์ บลาน เรื่�อง ตึึสนิิปาต (ติิงสนิบิ าต) เป็็นฉบับั ที่่จ� ารด้้วยอักั ษรธรรมล้า้ นนา ภาษา บาลีี ปรากฏหลัักฐานการสร้า้ งเมื่อ� จ.ศ. ๘๓๓ ตรงกับั พ.ศ. ๒๐๑๔ เนื่่อ� งจากรููปลักั ษณะของคัมั ภีรี ์ใ์ บลานนั้้น� มีคี วามยาวมากกว่า่ ความกว้า้ ง และ มีนี ้ำ��ำ หนักั เบารวมทั้้ง� เรื่อ� งที่่จ� ารในคัมั ภีรี ์ส์ ่ว่ นใหญ่เ่ ป็น็ เรื่อ� งในพระพุทุ ธศาสนา ซึ่่ง� เป็น็ ที่่น� ับั ถือื ของ คนไทยส่่วนใหญ่่ ดัังนั้้�นคััมภีีร์์ใบลานจึึงถืือเป็็นของศัักดิ์�สิิทธิ์�ที่่�ต้้องเคารพบููชา หวงแหน และ ทะนุุถนอม จึงึ มีกี ารสร้า้ งคััมภีีร์์ใบลาน และประดับั ตกแต่ง่ อย่า่ งวิจิ ิติ รงดงามด้ว้ ย โดยทั่่�วๆ ไป ผู้้�สร้า้ งคัมั ภีรี ์ใ์ บลานนิยิ มสร้า้ งและตกแต่ง่ คัมั ภีรี ์บ์ ริเิ วณใบปกหน้า้ ปกหลังั ขอบคัมั ภีรี ์์ ได้แ้ ก่ ่ ด้า้ น ข้า้ งหรือื ขอบลาน รวมถึงึ ไม้้ประกัับและผ้้าห่อ่ คััมภีรี ์ใ์ บลานอีกี ด้้วย ดังั นี้้� ๑. ปกและขอบคัมั ภีรี ์ใ์ บลาน ในส่ว่ นนี้้ป� ระดับั ตกแต่ง่ เป็น็ ลักั ษณะเฉพาะที่่น� ำำ� มาใช้้ ประกอบการเรีียกชื่�อแบบฉบัับของคััมภีีร์์ด้้วย ทั้้�งนี้้� เพราะเนื้้�อเรื่�องในคััมภีีร์์ใบลานส่่วน ใหญ่่จะมีีการจารซ้ำำ�� หลายครั้้�ง และทุุกครั้้�งที่่�มีีการสร้้างคััมภีีร์์ขึ้�นใหม่่ สิ่่�งที่่�จะช่่วยแยกลัักษณะ ของคััมภีีร์์ใบลานเหล่่านั้้�น เพื่่�อให้้เห็็นความแตกต่่างกัันมีีเฉพาะส่่วนที่่�เป็็นปกและขอบคััมภีีร์์ เท่า่ นั้้�น เช่่น ฉบัับทองทึบึ ฉบัับล่อ่ งชาด ฉบัับลานดิิบ เป็น็ ต้้น ๒. ไม้้ประกัับ ในส่่วนนี้้�จะประดัับตกแต่่งด้้วยกรรมวิิธีีทางศิิลปะหลายแบบ ประกอบด้้วย สีีและลวดลายต่า่ งๆ เช่น่ ปิดิ ทองทึบึ ปิดิ ทองล่อ่ งชาด ลายรดน้ำำ�� ประดับั กระจก ประดัับมุกุ เป็็นต้น้ ซึ่่ง� บ่่งบอกถึึงฐานะความเป็็นอยู่่� และความศรััทธาในพระพุุทธศานา ๓. ผ้้าห่่อคััมภีรี ์์ใบลาน นิิยมใช้ผ้ ้้าชั้้�นดีี (ดังั ได้้กล่า่ วมาแล้้ว) ยัังมีีการสร้า้ งผ้า้ ห่อ่ อีกี แบบหนึ่่ง� โดยเป็น็ ผ้า้ ทอด้ว้ ยเส้น้ ด้า้ ยหยาบๆ มีไี ม้ไ้ ผ่เ่ หลาแบนแบบเส้น้ ตอกหรือื เหลากลม แบบเส้น้ หวาย เป็น็ แกนกลางและมีดี ้า้ ยทอหุ้�มไว้้ ใช้เ้ ป็น็ ผ้า้ ห่อ่ ใบลานผููกเดียี วหรือื หลายผููก ซึ่่ง� แยก มาจากไม้ป้ ระกับั เพื่่อ� การนำำ�ไปใช้น้ อกสถานที่่ซ�ึ่�งจะช่่วยให้ล้ านไม่ห่ ักั กลางหรือื ชำำ�รุดุ ได้ง้ ่่าย 88

คมู่ ือส�ำ รวจ จัดหา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคัมภีร์ใบลานและหนังสือสมดุ ไทย เนื้้อ� หาที่่�ปรากฏในคััมภีรี ์์ใบลานนั้้�น บันั ทึึกเรื่อ� งราวต่า่ งๆ โดยเฉพาะเรื่อ� งราว 89 เกี่ย� วกับั พระพุทุ ธศาสนา ภููมิปิ ัญั ญาพื้้น� บ้า้ น วรรณกรรมท้อ้ งถิ่น� เพื่่อ� เป็น็ หลักั ฐานทางวิชิ าการที่่ม� ีี คุณุ ลักั ษณะทางด้า้ นการเสริมิ สร้า้ งทักั ษะในด้า้ นต่า่ งๆ ที่่ส� ะท้อ้ นให้เ้ ห็น็ สังั คม วัฒั นธรรม คุณุ ธรรม และจริยิ ธรรม ที่่ม� ีมี าในอดีตี และสามารถนำำ�มาประยุกุ ต์ใ์ ช้เ้ ป็น็ แบบอย่า่ งในการปููพื้้น� ฐานสู่�่ สังั คม ปััจจุุบัันได้้ นัับว่่าเป็็นการเผยแพร่่มรดกภููมิิปััญญาให้้กว้้างขวางไปตามท้้องถิ่�นต่่างๆ รวมทั้้�งยััง เป็็นการถ่่ายทอดผลงานให้้สืืบต่่ออย่่างยั่�งยืืนจนกระทั่่�งถึึงปััจจุุบััน และยัังสามารถสืืบต่่อไปใน อนาคตได้อ้ ีีกด้ว้ ย อนึ่่�ง กลุ่�มหนัังสือื ตััวเขียี นและจารึึก สำำ�นัักหอสมุดุ แห่ง่ ชาติิ กรมศิลิ ปากร ได้้ จััดทำ�ำ หลัักเกณฑ์์การจััดหมวดและการเรีียกชื่�อหนัังสืือประเภทตััวเขีียนทางพระพุุทธศาสนา จำำ�นวน ๑๔ หมวด ดังั นี้้� ๑. หมวดบาลีพี ระไตรปิฎิ ก หมวดนี้้เ� ป็น็ หมวดหนังั สือื ชั้น� สููงและมีอี ายุมุ ากที่่ส� ุดุ ในทางพระพุุทธศาสนาอัันเป็็นพระพุุทธพจน์์เรีียกว่่าพระไตรปิิฎก ซึ่่�งแบ่่ง เป็น็ หมวดย่อ่ ยออกไปอีีก ๓ หมวด ได้แ้ ก่่ พระวินิ ัยั ปิฎิ ก พระสุตุ ตันั ตปิิฎก และพระอภิิธรรมปิฎิ ก ๒. หมวดอรรถกถา หมวดนี้้เ� ป็น็ หมวดหนังั สือื ที่่�อธิิบายความในพระไตรปิฎิ ก เป็็นหนัังสืือสำ�ำ คััญและมีีอายุุรองเป็็นอัันดัับที่่�สองจากบาลีีพระไตรปิิฎก แบ่่งเป็็นหมวดย่่อยออกไปอีีก ๓ หมวด ได้้แก่่ อรรถกถาพระวิินััยปิิฎก อรรถกถาพระสุตุ ตันั ตปิิฎก และ อรรถกถาพระอภิิธรรมปิฎิ ก ๓. หมวดฎีีกา หมวดนี้้อ� ธิิบายความที่่�ยากในอรรถกถาหรือื พระไตรปิฎิ ก เป็น็ หนัังสืือที่่�มีีความสำำ�คััญและมีีอายุุเป็็นอัันดัับที่่� ๓ จากบาลีีพระไตรปิิฎก แบ่่งเป็็นหมวดย่่อยออกไปอีีก ๓ หมวด ได้้แก่่ ฎีีกาพระวิินััยปิิฎก ฎีีกา พระสุุตตัันตปิิฎก และฎีีกาพระอภิิธรรมปิิฎก ๔. หมวดอนุุฎีีกา หมวดนี้้อ� ธิิบายความในฎีกี าให้้ง่า่ ยขึ้�น เป็็นหนัังสือื ที่่�มีคี วาม สำำ�คัญั และมีีอายุเุ ป็็นอัันดัับที่่� ๔ จากบาลีีพระไตรปิฎิ ก หนังั สืือชั้น� อนุฎุ ีีกา นี้้พ� บแต่่อนุุฎีกี าพระอภิิธรรมปิิฎก เท่า่ นั้้�น ๕. หมวดนวฎีีกา หมวดนี้้�เป็็นหมวดหนัังสืืออธิิบายความในฎีีกาและอนุุฎีีกา ให้้เข้า้ ใจง่า่ ยขึ้น� เป็็นหนัังสือื ที่่ม� ีีความสำำ�คัญั และมีีอายุเุ ป็น็ อัันดับั ที่่� ๕ จาก บาลีพี ระไตรปิฎิ ก หนังั สือื ชั้น� นวฎีกี านี้้พ� บแต่น่ วฎีกี าพระสุตุ ตันั ตปิฎิ ก เท่า่ นั้้น� ๖. หมวดโยชนา หมวดนี้้เ� ป็็นหมวดหนังั สืือคู่่�มือื ศึกึ ษาอรรถกถา พบเพีียง ๒ หมวด ได้้แก่่ โยชนาพระวินิ ััย และโยชนาพระอภิิธรรม ๗. หมวดคััณฐีี หมวดนี้้�เป็็นหมวดหนัังสืือที่่�อธิิบายความยากในพระไตรปิิฎก บางตอน บางเรื่อ� ง แบ่ง่ ออกเป็น็ หมวดย่อ่ ยได้้ ๔ หมวด ได้แ้ ก่ ่ คัณั ฐีพี ระวินิ ัยั คััณฐีีพระสููตร คัณั ฐีีพระอภิิธรรม และคันั ฐีพี ิิเศษ ๘. หมวดปกรณ์พ์ ิเิ ศษ หมวดนี้้�เป็น็ หนังั สือื ที่่�ท่่านผู้้�มีีความรู้้� ความเชี่�ยวชาญ ในพระไตรปิิฎกแต่่งขึ้�น โดยคััดเลืือกเอาหััวข้้อสำำ�คััญในพระไตรปิิฎกมา ประมวลไว้โ้ ดยสังั เขปบ้้าง แต่่งขึ้�นเลีียนแบบพระสููตรบ้้าง แบบอรรถกถา บ้้าง และมีที ั้้ง� บาลีี อรรถกถา ฎีกี าโยชนา และคััณฐีี ทำำ�นองเดียี วกันั กัับ

คมู่ ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภรี ์ใบลานและหนงั สือสมุดไทย พระไตรปิิฎก แบ่่งออกเป็็นหมวดย่่อยได้้ ๑๖ หมวด ได้้แก่่ บาลีีปกรณ์์ พิเิ ศษส่ว่ นพระวินิ ัยั บาลีปี กรณ์พ์ ิเิ ศษส่ว่ นพระสููตร บาลีปี กรณ์พ์ ิเิ ศษส่ว่ น พระอภิธิ รรม อรรถกถาปกรณ์พ์ ิเิ ศษส่ว่ นพระวินิ ัยั อรรถกถาปกรณ์พ์ ิเิ ศษ ส่่วนพระสููตร อรรถกถาปกรณ์พ์ ิิเศษส่่วนพระอภิิธรรม ฎีีกาปกรณ์พ์ ิิเศษ ส่่วนพระวิินััย ฎีีกาปกรณ์์พิิเศษส่่วนพระสููตร ฎีีกาปกรณ์์พิิเศษส่่วนพระ อภิิธรรม โยชนาปกรณ์์พิเิ ศษส่่วนพระวิินััย โยชนาปกรณ์พ์ ิิเศษส่่วนพระ สููตร โยชนาปกรณ์พ์ ิเิ ศษส่ว่ นพระอภิธิ รรม คัณั ฐีปี กรณ์พ์ ิเิ ศษส่ว่ นพระวินิ ัยั คััณฐีปี กรณ์์พิิเศษส่ว่ นพระสููตร คััณฐีีปกรณ์พ์ ิิเศษส่่วนพระอภิิธรรม และ นิิสสัยั ปกรณ์พ์ ิเิ ศษส่่วนพระอภิธิ รรม ๙. หมวดปกิิณกะ หมวดนี้้�เป็็นหนัังสือื เบ็ด็ เตล็ด็ ส่ว่ นธรรมคดีี เป็น็ หนังั สือื ที่่� แต่ง่ อธิิบายธรรมบ้้าง อานิสิ งส์์บ้้าง ธรรมกถาและอื่�นๆ บ้า้ ง อาทิิ ชาลิกิ ณฺฺ หาภิิเสก มหาพุุทฺธฺ คุุณปาลิิ มหามููลกมฺฺมฏฺฺ าน เป็น็ ต้น้ ๑๐. หมวดพงศาวดาร หมวดนี้้�เป็น็ หนังั สืือประเภทพงศาวดาร อาทิิ มหาวํํส วํํสมาลินิ ีีปกรณ สีหี ฬราชวํํสาวตาร เป็น็ ต้น้ ๑๑. หมวดตำำ�นาน – ประวัตั ิิ หมวดนี้้เ� ป็น็ หนัังสือื ประเภทตำ�ำ นานและประวัตั ิิ ทั้้�งส่ว่ นบุคุ คล สถานที่่� และเหตุุการณ์ต์ ่า่ งๆ อาทิิ ปมสมฺฺโพธิ ิ สาวกนิิพฺฺ พาน ชิินกาลมาลีี เป็น็ ต้น้ ๑๒. หมวดโลกศาสตร์์ หมวดนี้้�เป็็นหนัังสืือว่่าด้้วยเรื่�องของโลกและจัักรวาล อาทิิ โลกทีีปกสาร โลกป̣̣ ตฺตฺ ิิ จกฺกฺ วาฬทีปี นีี เป็น็ ต้น้ ๑๓. หมวดสวดมนต์์ หมวดนี้้เ� ป็น็ หนังั สืือที่่น� ิยิ มใช้ส้ วดในศาสนพิิธีตี ่่างๆ มีีทั้้ง� พุทุ ธมนต์์ และคาถาต่่างๆ อาทิิ ชินิ ป̣ช̣ รคาถา อุณุ ฺหฺ ิิสวิชิ ย พุุทธาภิเิ สก ปกรณ เป็็นต้น้ ๑๔. หมวดสััททาวิเิ สส หรือื หมวดศัพั ทศาสตร์์ หมวดนี้้เ� ป็็นหนังั สืือประเภท หลัักภาษาบาลีี แบ่่งออกเป็็นหมวดย่่อยได้้ ๕ หมวด ได้แ้ ก่่ ไวยากรณ์บ์ าลีี ฉัันทลัักษณ์์ นิิสสัยั แปล-เผด็็จ และพจนานุุกรม นอกจากความสำำ�คััญที่่�ปรากฏให้้เห็็นจากเนื้้�อหาแล้้ว ยัังปรากฏเด่่นชััดทาง ด้้านอักั ษร-ภาษา อีีกด้้วยแม้ว้ ่่าคััมภีีร์์ใบลานจะเป็น็ เรื่อ� งราวทางพุทุ ธศาสนาเช่น่ เดียี วกันั แต่ถ่ ้้า ปรากฏอยู่ใ�่ นภููมิิภาคที่่�ต่า่ งกัันแล้ว้ อัักษร-ภาษาที่่�ใช้้ก็ย็ ่่อมมีีความแตกต่า่ งกันั ออกไปด้ว้ ย อัักษร-ภาษา ที่่�ปรากฏในคััมภีรี ์ใ์ บลาน สรุุปได้้พอสังั เขป ดัังนี้้� ๑. อัักษรไทย ส่ว่ นใหญ่ป่ รากฏอยู่ใ่� นเขตภาคกลางของไทย เช่่น จัังหวััดพระนครศรีีอยุธุ ยา สุพุ รรณบุุรีี กาญจนบุรุ ีี เป็็นต้น้ เนื้้อ� หาส่่วนใหญ่่เป็็นเรื่�องเกี่�ยวกับั ตำำ�ราเวชศาสตร์ ์ ตำำ�รา โหราศาสตร์ ์ ตำ�ำ ราไสยศาสตร์์ ภาษาที่�่ใช้้ในคััมภีีร์์ใบลาน ได้้แก่่ ภาษาไทย และภาษาบาลีี-ไทย 90

คมู่ ือส�ำ รวจ จดั หา รวบรวมทรัพยากรสารสนเทศ เอกสารโบราณประเภทคมั ภีรใ์ บลานและหนงั สือสมดุ ไทย คัมั ภีีร์ใ์ บลานอัักษรไทย ภาษาไทย เส้้นจาร ๒. อักั ษรขอม ปรากฏอยู่�่ทั่�วทุุกภููมิภิ าคของประเทศไทย โดยเฉพาะในเขตภาคกลาง เช่่น จัังหวััดพระนครศรีีอยุุธยา สุพุ รรณบุุรีี กาญจนบุรุ ีี เป็น็ ต้น้ ภาคตะวันั ออก เช่่น ชลบุรุ ีี ระยอง สระแก้ว้ เป็น็ ต้น้ ภาคเหนือื ส่ว่ นใหญ่จ่ ะเป็น็ ภาคเหนือื ตอนล่า่ ง เช่น่ นครสวรรค์์ กำ�ำ แพงเพชร สุโุ ขทัยั เป็น็ ต้น้ ภาคตะวันั ออกเฉียี งเหนือื ส่ว่ นใหญ่อ่ ยู่�่ บริเิ วณอีสี านใต้้ เช่น่ จังั หวัดั บุรุ ีรี ีมี ย์ ์ สุรุ ินิ ทร์์ ศรีสี ะเกษ เป็น็ ต้น้ ภาคใต้้ ได้แ้ ก่ ่ จังั หวัดั นครศรีธี รรมราช สงขลา เป็็นต้้น ภาษาที่่�ใช้ใ้ นคัมั ภีรี ์์ใบลาน ได้แ้ ก่่ ภาษาบาลีี ภาษาบาลีี-ไทย ภาษาบาลีี-เขมร ภาษา ไทย-เขมร และภาษาไทย ซึ่่ง� อักั ษรขอมที่่บ� ันั ทึกึ ด้ว้ ยภาษาไทยนี้้� นิยิ มเรียี กว่า่ อักั ษรขอม ไทย อนึ่่ง� บางครั้้�งอาจจะพบทั้้ง� ๓ ภาษาก็็ได้้ เช่น่ ภาษาบาลีี-ไทย-เขมร เป็็นต้น้ ทั้้ง� นี้้� ขึ้น� อยู่่�กัับความสามารถทางด้้านการใช้ภ้ าษาของผู้�บัันทึกึ คัมั ภีีร์ใ์ บลานอัักษรขอม ภาษาบาลีี เส้น้ จาร 91