พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม

พจนานกุ รมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม Dictionary of Buddhism พระพรหมคุณาภรณ (ป. อ. ปยุตฺโต) Phra Brahmagunabhorn (P. A. Payutto)

พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ฉบบั ประมวลธรรม © พระพรหมคณุ าภรณ (ป. อ. ปยตุ โฺ ต) Dictionary of Buddhism Phra Brahmagunabhorn (P. A. Payutto) ISBN 974-8357-89-9 พมิ พร วมเลม 3 ภาค คร้ังที่ 1 พ.ศ. 2515 – 2518 ครงั้ ท่ี 4 พ.ศ. 2526 – 2528 คร้ังที่ 10 พ.ศ. 2545 (จดั เรยี งพิมพใ หมด ว ยระบบคอมพวิ เตอร) ขนาดอกั ษรธรรมดา (เลมเล็ก) จาํ นวน 6,000 เลม ขนาดอกั ษรใหญ (เลม ใหญ) จาํ นวน 4,000 เลม คร้ังท่ี 13 พ.ศ. 2548 (เปลีย่ นมาใชฟอนต คอื แบบตวั อักษร ที่ดดั แปลงขึน้ ใหม) จาํ นวน 20,000 เลม ครงั้ ท่ี 14 พ.ศ. 2549 – สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมารี โปรดเกลา ฯ ใหตีพิมพใ นการถวายผา พระกฐิน ณ วัด ญาณเวศกวัน 4 พฤศจกิ ายน 2549 จาํ นวน 1,000 เลม คร้ังที่ 15 พ.ศ. 2550 (ขนาดเลม ใหญ อักษรโต) – คณุ นลิ ยา มาลากุล ณ อยธุ ยา และคณะผูศ รัทธา พิมพเ ผยแพรเ ปนธรรมทาน จํานวน 6,000 เลม ครงั้ ที่ 16 พ.ศ. 2551 – ผูศรทั ธาหลายคณะ พมิ พเ ผยแพรเปนธรรมทาน รวมเปน จาํ นวน 4,000 เลม พิมพท่ี บรษิ ทั เอส. อาร. พรน้ิ ตง้ิ แมส โปรดักส จํากัด โทรศพั ท/โทรสาร 0-2584-2241 (อัตโนมตั ิ 10 เลขหมาย)

อนุโมทนา เนื่องจาก พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ฉบับประมวลธรรม ท่พี ิมพแจกเผอื่ แผก ันออก ไปในคร้งั กอ นๆ มาถึงบดั น้ี หลายแหง ก็หมดลง บางแหงกเ็ หลือนอย กลายเปนของหายาก ผูศรัทธามากหลายทา น จึงประสงคจ ะพิมพพจนานุกรมฯ ฉบับนนั้ เพม่ิ ขนึ้ เพือ่ ใชศ ึกษาคน ควา เองหรอื ใชศ กึ ษาในกลุมในหมขู องตนบา ง เพื่อแจกเปนธรรมทาน เปนการเผยแพรส ง เสริมความรคู วามเขา ใจในพระธรรมวนิ ยั ใหกวา งขวางเพ่ิมทวยี ง่ิ ข้นึ บาง ดังเปนทที่ ราบกัน วา ไดมกี ารรวมกลุมบอกแจง บญุ เจตนารวมกนั ไว แมก ระนน้ั ญาติโยมผูศ รัทธากไ็ มอาจดาํ เนินการอะไรคบื หนา เพราะทางดานตัวผู เรยี บเรยี งเองเงยี บอยู ไมร กู นั จนกระทง่ั ถงึ วาระหนงึ่ ผศู รทั ธาไดต กลงวา จะรอพมิ พพ รอ มกบั พจนานกุ รมพทุ ธศาสน ฉบบั ประมวลศพั ท ทม่ี ขี า ววา กาํ ลงั ชาํ ระเพม่ิ เตมิ อยู ในทีส่ ุด เวลา ผา นไป ๒-๓ ป บดั นี้ พจนานกุ รมพุทธศาสน ฉบับประมวลศพั ท ผา นการชาํ ระ-เพ่ิมเตมิ ชวงที่ ๑ เสรจ็ แลว จงึ ถึงโอกาสทีจ่ ะดําเนินการพมิ พเผยแพรพรอมกันตามความตัง้ ใจ พจนานุกรมพทุ ธศาสตร ฉบบั ประมวลธรรม นี้ นบั แตพมิ พคร้งั ท่ี ๑๐ ทีเ่ ปน ครงั้ แรก ของการใชร ะบบคอมพิวเตอร ใน พ.ศ. ๒๕๔๕ ซง่ึ ผูศ รัทธาไดน าํ ขอ มลู ของพจนานุกรมฯ น้ี จากของเดิมในระบบคอมพวิ กราฟค มาบันทกึ ไวใ นระบบคอมพิวเตอร ก็ไดม ีฐานขอ มลู อยู ในคอมพิวเตอร อันพรอมทีจ่ ะใหผ ูเ รียบเรยี งปรับแกเ พ่ิมเตมิ ไดต ามตองการ แตจ นถึงบัดนี้ เปน เวลา ๖ ปแลว ผเู รยี บเรียงก็ยงั ไมไ ดเ ริ่มงานปรับปรุงท่ตี ง้ั ใจ การพิมพคร้ังท่ี ๑๖ น้ี วา โดยท่ัวไป เปนการพิมพซ ํ้าตรงกบั ครัง้ ที่ ๑๓ ที่ใชแ บบตัว อักษร (ฟอนต) ซงึ่ รศ. ดร.สมศลี ฌานวังศะ ราชบณั ฑิต ไดด ัดแปลงข้นึ ใหม มสี วนที่เพมิ่ เตมิ เพยี งเลก็ นอย คือ เพิม่ “สทั ธา 2” ในหัวขอ “สัทธา 4” และปรับเสริมคําอธิบายในหัวขอ “ปญญา 3” และ “สัปปายะ 7” พรอ มท้ังแกไ ขคําทีพ่ ิมพผ ิดตกและจดั ปรับบรรทัด เปน ตน ทาํ ใหม คี วามเรยี บรอ ยในสวนรายละเอียดยงิ่ ขึ้น ขออนโุ มทนาฉนั ทะในธรรมและไมตรจี ติ ตอ ประชาชน ของผศู รทั ธาทใ่ี ฝใ นธรรมทาน บุญกิริยา อันเปนเคร่ืองเจริญธรรมเจริญปญญาแกประชาชน หวังไดวาธรรมทานของผู ศรัทธา จะเปนสวนชวยดาํ รงรักษาสืบตออายุพระพุทธศาสนา และเปนปจจยั เสริมสราง ประโยชนส ขุ ใหแ ผข ยายกวา งไกลออกไปในโลก ขอใหผ บู าํ เพญ็ กศุ ลจรยิ านี้ พรอ มญาตมิ ติ ร ทง้ั ปวง เจรญิ ดว ยจตุรพิธพรชยั รมเยน็ ในธรรม มคี วามสุขเกษมศานตย ่งั ยนื นานทัว่ กนั พระพรหมคณุ าภรณ (ป. อ. ปยตุ ฺโต) ๒๘ มิถุนายน ๒๕๕๑

คํานาํ (ในการพมิ พครั้งท่ี ๑๐) พจนานุกรมพทุ ธศาสตร ฉบับประมวลธรรม มีความเปนมาทย่ี าวนาน ผานการจดั ปรบั หลาย ข้นั ตอน จนลงตวั มรี ปู เลมและชอื่ ปจ จบุ ัน เมอื่ พ.ศ. ๒๕๑๕ (พิมพเ สรจ็ ครัง้ แรก พ.ศ. ๒๕๑๘) โดย มีเนอ้ื หาแยกเปน ๓ ภาค คือ ภาค ๑ พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร หมวดธรรม ภาค ๒ พจนานกุ รมพุทธศาสตร ไทย–องั กฤษ ภาค ๓ พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร องั กฤษ–ไทย ก. ความเปนมาเดิม — ชวงที่ ๑ – การพิมพระบบโมโนไทป ทง้ั ๓ ภาคของหนังสอื น้ี เปนงาน ๓ ชิ้น ซ่ึงมคี วามเปนมาตา งหากจากกัน ดงั ทีไ่ ดเ ลาไวใ นคาํ นําของการพิมพคร้ังท่ี ๑ โดยเฉพาะภาค ๒ “พจนานุกรมพุทธศาสตร ไทย–อังกฤษ” เปนงานเกาสุด เดิมชื่อ พจนานกุ รมศพั ทพ ระพทุ ธศาสนา ไทย–บาล–ี องั กฤษ ไดจ ดั ทาํ ขนึ้ เมอ่ื ผรู วบรวมและเรยี บเรยี งสอนวชิ า ธรรมภาคภาษาองั กฤษ ในแผนกบาลเี ตรยี มอดุ มศกึ ษา มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั จดั ทาํ เสรจ็ ใน พ.ศ. ๒๕๐๖ และไดแ กไ ขเพมิ่ เตมิ เปน ครง้ั คราว จนไดม าจดั รวมเขา เปน ภาค๒ของหนงั สอื นใี้ น พ.ศ.๒๕๑๕ อนง่ึ “พจนานกุ รมพุทธศาสตร ไทย–องั กฤษ” นี้ ไดมีประวตั ิแยกตางหากออกไปอกี สวนหน่งึ คือ ไดข ยายเพิ่มเติมเปนฉบับพิสดาร ซง่ึ พมิ พเมอ่ื พ.ศ. ๒๕๑๓ แตจ บเพียงอกั ษร ฐ แลวคา งอยูแค น้ันจนบัดน้ี ภาค ๑ คอื “พจนานกุ รมพุทธศาสตร หมวดธรรม” เปนงานใหมท ีจ่ ัดทําขน้ึ ใน พ.ศ. ๒๕๑๕ โดยตง้ั ใจใหเ ปน เพยี งคูมอื ศึกษาธรรมขนั้ ตน แตกลายเปนสวนที่มเี นอื้ หามาก เมอื่ เทียบกับภาค ๒ แลว ภาค ๑ น้ีไดก ลายเปน สว นหลักของหนงั สือไป สวนภาค ๓ คือ “พจนานุกรมพทุ ธศาสตร อังกฤษ–ไทย” เปนงานแถมและเสริมเทานั้น กลาวคือ เม่ือตกลงวา จะพมิ พภาค ๑ และภาค ๒ รวมเปนเลม เดยี วกนั แลว ก็เหน็ วาควรมี พจนานกุ รมพากยอ ังกฤษ–ไทย ไวค ูกับพากยไ ทย–อังกฤษดว ย แมว าจะเปนเพยี งสวนประกอบ ซ่ึง ตามปกติรกู นั วาใชนอย การพมิ พหนังสอื นีเ้ ปน งานที่นับวา ละเอยี ดและซบั ซอน อีกทงั้ ผรู วบรวม–เรยี บเรียงยงั ไดเ พ่มิ เติมแทรกเสรมิ ระหวา งดําเนินการพิมพค อ นขางมาก จงึ ใชเวลายาวนาน เขาโรงพมิ พป ลาย พ.ศ.๒๕๑๕ กวาจะเสรจ็ ออกมาเปน เลมหนังสอื ก็ถึงกลางป ๒๕๑๘ รวมเวลาพิมพ ประมาณ ๒ ป ๖ เดอื น การพิมพรวมเลมคร้ังแรกน้ี ถือวาไดรับการสนับสนุนจากคาํ อาราธนาของพระมหาสมบูรณ

๕ สมปฺ ุณโฺ ณ (ปจจบุ ัน พ.ศ. ๒๕๔๕ คือ พระราชกิตติเวที เจาอาวาสวดั วชริ ธรรมปทปี นครนิวยอรก ) ผูชวยเลขาธิการมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย และเผยแพรโ ดยมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั สวน กระบวนการพมิ พ ดําเนนิ การโดยโรงพมิ พค ุรุสภา ซ่ึงใชร ะบบเรยี งพมิ พอ ักษรแบบ Monotype ตอ จากนน้ั ใน พ.ศ. ๒๕๒๑ กรมการศาสนาไดข ออนญุ าตพิมพค ร้ังท่ี ๒ และครั้งที่ ๓ ซง่ึ เปน การพมิ พซาํ้ ตามเดิม ข. ความเปน มาชวงท่ี ๒ – การพมิ พครงั้ ท่ี ๔ — ระบบคอมพิวกราฟค พจนานกุ รมพุทธศาสตร ฉบบั ประมวลธรรม มกี ารเปล่ยี นแปลงครง้ั สําคญั ในการ พิมพค รง้ั ท่ี ๔ ท่ีพิมพเสรจ็ ใน พ.ศ. ๒๕๒๘ (หลงั พิมพค ร้ังแรก ๑๐ ป) การพิมพค ร้ังที่ ๔ นี้ มจี ุดเริม่ ในปลายป ๒๕๒๔ เมื่อคณุ สาทร และคณุ พสิ มร ศรศรีวชิ ยั ได ซือ้ พจนานกุ รมพุทธศาสตร ฉบับประมวลธรรม น้ันแจกเปน ธรรมทาน จนหนังสอื แทบจะไมม ีเหลอื แตยงั ประสงคจะแจกตอไปอกี จงึ ปรารภท่จี ะพมิ พเพ่มิ เปน ธรรมทาน เวลานั้นมหาจฬุ าลงกรณราช- วทิ ยาลัยประสงคจะพมิ พอ ยูแลว แตไ มม ที นุ ทรพั ยเพยี งพอ จงึ ขอรว มพิมพด ว ย แตเกดิ เหตขุ ดั ของ เนอื่ งจากตน แบบหนงั สอื (อารต เวิรค) และฟล ม ทโ่ี รงพิมพเกา สญู หายหมดแลว ตองจดั เตรียมตน แบบท่จี ะพิมพข ้นึ ใหม ระหวางน้ันมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยไดขยายความคิดในการพิมพโดยประสงคจะเพ่ิม จํานวนใหม ากถงึ ๑๐,๐๐๐ เลม แตยังไมมที นุ ทรพั ยท ีจ่ ะจา ยคาพมิ พ ณ จดุ นก้ี ็ไดม ี “ทนุ พมิ พพ จนานกุ รมพุทธศาสตร” เกิดขนึ้ เนอ่ื งจากคุณหญิงกระจา งศรี รกั ตะกนิษฐ ทราบปญหาแลว ไดเชิญชวนญาตมิ ติ รรว มกนั ตั้งถวาย ซง่ึ มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั ไดใ ชพ มิ พท ้ัง พจนานกุ รมพุทธศาสตร ฉบบั ประมวลธรรม และ พจนานกุ รมพุทธศาสน ฉบับ ประมวลศพั ท มาจนบดั นี้ ในการพมิ พค รง้ั ที่ ๔ น้ี ตอ งจดั ทาํ ตน แบบใหม จงึ ถอื โอกาสปรบั ปรงุ เพม่ิ เตมิ ตน ฉบบั เชน ใน ภาค ๑ เพมิ่ หมวดธรรมอกี กวา ๓๐ หมวด สว นกระบวนการตพี มิ พใ ชร ะบบคอมพวิ กราฟค ซงึ่ ผเู รยี ง อักษรตองเพียรพยายามในการยักเย้ืองพลิกแพลงและตองตัดแตงตัวอักษรบาลีโรมันดวยมือเปลา มากมาย เปนเหตุใหก ารพมิ พใ ชเ วลายาวนานถงึ ปค รง่ึ เศษ จงึ พิมพเสร็จในครงึ่ หลังของ พ.ศ.๒๕๒๘ การพิมพต น ฉบบั ทง้ั หมดของหนงั สอื นสี้ ําเรจ็ ดว ยศรัทธาของคณุ ชลธีร ธรรมวรางกรู สวน การพิมพตนแบบดวยระบบคอมพวิ กราฟค คุณบญุ เลิศ วุฒิกรคณารักษ เปน ผจู ัดทําดวยความเพียร เปน อนั มาก ค. ชว งตอ สูการพมิ พคร้ังท่ี ๑๐ หลังจากการพิมพค ร้งั ที่ ๔ ทเ่ี สร็จในป ๒๕๒๘ แลว มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั ไดพ มิ พ พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ฉบบั ประมวลธรรม นีใ้ หมเรือ่ ยมา จนถึงครั้งลาสุด ในป ๒๕๔๓ เปน การ

๖ พมิ พค รัง้ ที่ ๙ ในการพิมพต ้งั แตค รง้ั ที่ ๔ เปนตนมา ซึ่งมีผูรจู กั พจนานุกรมฯ น้ีกวางออกไปแลว ไดม ที านที่ ศรัทธารวมพิมพแจกเปนธรรมทานจํานวนมาก แตในดานเนื้อหาของหนังสือแทบไมมีการเปลี่ยน แปลง เรียกไดว า เปน การพิมพซ ํา้ ไปตามเดมิ คือคงอยเู ทากับการพิมพค ร้ังท่ี ๔ แทจ รงิ นน้ั ระหวา งเวลาทผี่ า นมา ผรู วบรวมและเรยี บเรยี งปรารถนาจะปรบั ปรงุ เพม่ิ เตมิ เนอ้ื หา ของหนงั สอื เชน เพิ่มหมวดธรรมบางเร่อื ง แตตดิ ขดั เพราะการพมิ พร ะบบเกา แมแ ตระบบคอมพวิ - กราฟค นั้น ตองอาศัยตนแบบทจ่ี ัดลงตวั เมือ่ ยตุ อิ ยา งไรแลว กต็ อ งพิมพตามเดิมอยา งน้นั เร่ือยไป แกไขเปลี่ยนแปลงไดยาก และเมอื่ กาลเวลาลว งไปนาน ตน แบบนนั้ กเ็ ปอ ยผสุ ลายเสยี ไป พจนานุกรม พทุ ธศาสตร ฉบับประมวลธรรม น้ี จึงตองพิมพซํา้ อยา งเดมิ เร่ือยมาต้งั แตค รง้ั ท่ี ๔ พ.ศ.๒๕๒๘ นั้น ยิง่ ครัง้ หลงั ๆ เม่อื ตน แบบเปอยผเุ สียไปแลว ก็ตอ งนาํ เอาเลม หนงั สือฉบบั ท่พี มิ พครง้ั กอนๆ มาถายแบบ ทําใหค ุณภาพการพิมพลดลง เชนตัวอักษรเลือนลางลงไป การปรับปรงุ เพ่มิ เตมิ เนอ้ื หากด็ ี การแกไขปญ หาการพิมพท่ีจะใหกลบั เรยี บรอ ยชดั เจนข้ึนใหม กด็ ี หมายถงึ การที่จะตอ งเรียงพมิ พขอมลู และจดั ทําตนแบบขน้ึ ใหม ซงึ่ เปนงานทย่ี าก ซบั ซอน ดวย มีตวั อักษรหลายแบบ หลายขนาด โดยเฉพาะตัวบาลี ทงั้ อักษรไทย และอักษรโรมัน จะตองใชความ ละเอยี ด แมน ยาํ รวมท้งั เวลามากในการตัง้ ใจทาํ อยางจริงจัง ระหวา งนี้ มคี วามกา วหนา ทางเทคโนโลยีทเ่ี กื้อหนนุ คือในดานอตุ สาหกรรมการพิมพหนังสือ เมือ่ เขา สยู คุ คอมพิวเตอรแ ลว ไดเ ร่ิมมกี ารใชคอมพิวเตอรใ นงานพิมพห นงั สือ ต้ังแตประมาณ พ.ศ. ๒๕๓๐ เปนตน มา ทําใหก ารพมิ พข อมลู สะดวกข้ึน แกไขปรับปรงุ เปลีย่ นแปลงเพ่มิ เตมิ ขอ มลู ไดงาย และเก็บขอมูลไวใ ชไ ดในระยะยาว แตสําหรับงานพิมพ พจนานุกรมพุทธศาสตร ฉบบั ประมวลธรรม การพมิ พก ย็ งั ตองอาศัยความชาํ นาญ ความละเอยี ดลออและวิริยะอุตสาหะมากทเี ดยี ว ง. ความเปน มาชว งที่ ๓ – การพมิ พค รง้ั ที่ ๑๐ คือ ปจ จุบัน — ระบบโปรแกรมคอมพิวเตอร ความกา วหนาชว งที่ ๓ เกดิ ข้นึ เมื่อ ดร.สมศีล ฌานวงั ศะ รองศาสตราจารยป ระจาํ สถาบัน ภาษาจฬุ าลงกรณม หาวทิ ยาลัย และราชบัณฑติ สาํ นักศลิ ปกรรม ประเภทวรรณศิลป สาขาวิชาภาษา ศาสตร ไดปลกี เวลาบางสว นจากงานประจํามาจบั งานนด้ี วยศรัทธาและฉนั ทะ ทผี่ ูกพนั กับหนงั สอื นี้ มายาวนาน ยอ นหลงั ไป เม่ือ ๓๐ กวา ปล วงแลว คือ พ.ศ. ๒๕๑๑ ดร.สมศีล ฌานวงั ศะ สมยั ท่ยี ังเปน นักเรียนมัธยมในโรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย ซึ่งตอมาเปนผูชนะเลิศพิมพดดี แหง ประเทศไทยทั้ง ภาษาไทยและภาษาอังกฤษ ของสมาคมชวเลขและพมิ พดดี แหงประเทศไทย ไดม ศี รัทธาและฉันทะ ชว ยพิมพดีดตน ฉบบั ฉบบั ขยายความแหง ภาค ๒ ของพจนานุกรมฯ ฉบับนี้ ซึ่งไดพ ิมพแ ยกตา งหาก อกั ษร ก–ฐ และตอมาใน พ.ศ. ๒๕๒๘ ระหวางทีศ่ กึ ษาอยูใ นสหรัฐอเมริกา และมาเย่ยี มบานชวั่ คราว เพื่อรว มงานบรรจุศพมารดา ก็มารับปรูฟสว นหนึ่งของหนังสอื พจนานกุ รมฯ นี้ ท่ีอยูในระหวางจดั

๗ พมิ พคร้งั ท่ี ๔ ไปชวยตรวจ คร้นั กลับจากอเมริกามาทาํ งานในเมอื งไทยแลว ในคราวจัดงานฌาปน- กจิ ศพ นางกงุ แซฉ ัว่ (ฌานวังศะ) ผเู ปน มารดา ณ ฌาปนสถาน วดั เทพศิรินทราวาส ในวนั ที่ ๑๒ พฤศจกิ ายน ๒๕๓๐ ก็ไดพ มิ พหนังสอื พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ฉบับประมวลธรรม นเี้ ปนอนุสรณ และเปน ธรรมทาน ดร.สมศีล ฌานวังศะ มีศรทั ธาและฉนั ทะทีจ่ ะชว ยงานพิมพพ จนานุกรมฯ นี้ อยูตลอดมา แต ในระยะแรกมภี าระรอบดาน ตอ งระดมแรงทง้ั ในและนอกเวลาราชการใหแ กง านประจาํ จนกระทั่งป พ.ศ.๒๕๔๑ จึงไดพ ยายามปลกี เวลานอกราชการมาเรม่ิ ดาํ เนนิ งานพมิ พข อ มลู พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ฉบบั ประมวลธรรม ลงในคอมพิวเตอร และไดต้งั ใจวาจะจัดพิมพค ร้งั ใหมใหท ันโอกาสทผี่ ูรวบรวม– เรียบเรยี งมีอายุครบ ๖๐ ป ในเดอื นมกราคม ๒๕๔๒ การเรยี งพมิ พด ว ยระบบคอมพวิ เตอรนี้ แมจะกา วหนามาก มีประสิทธภิ าพสงู และมีขอ ดี พเิ ศษอนื่ อกี หลายอยา ง แตเ มอื่ มาเรยี งพมิ พภ าษาบาลอี กั ษรโรมนั (Romanized Pali) กป็ ระสบปญ หา คลา ยกันกบั การพิมพดว ยระบบคอมพิวกราฟค ในครัง้ กอ น เปนเหตุให ดร.สมศลี ตอ งใชเ วลาและ ความเพียรพยายามอีกสว นหนงึ่ ในการพฒั นาแบบตวั อักษร (fonts) พิเศษตา งๆ ขึ้นมา เพ่อื ใชพ มิ พ ภาษาบาลีทงั้ อักษรโรมันและอกั ษรไทยในแบบตวั อกั ษรชุดเดียวกนั ซึ่งกป็ ระสบความสําเรจ็ ดวยดี ในการทํางานดว ยศรทั ธาและฉันทะนี้ ด.ญ.ภาวนา ฌานวงั ศะ และ ด.ช.ปญ ญา ฌานวงั ศะ ซง่ึ เปนผูมคี วามใฝรูใฝศ ึกษา ไดชว ยแบง เบาภาระของคณุ พอ โดยชว ยกนั พิมพขอมลู ท้ังหมดตามตน ฉบับเดมิ ลงในคอมพวิ เตอรเ สรจ็ สน้ิ ตั้งแตก ลางป พ.ศ. ๒๕๔๒ อยางไรก็ตาม งานนี้มิใชหนักแรงและตองใชเวลามากเฉพาะในการพิมพขอมูลและพิสูจน อักษรเทานั้น แตมกี ารตรวจสอบและทวนทานทต่ี อ งการความละเอียดแมน ยาํ อกี หลายข้นั ตอน ยก ตัวอยา งงายๆ เพยี งตรวจสอบตวั เลขหมวดธรรมหมวดหนง่ึ ๆ ก็ตอ งตรวจสอบท้ังลาํ ดบั ของหมวด ธรรมน้นั เอง และการอา งอิงถึงหมวดธรรมนัน้ ณ ทีอ่ ืน่ ๆ ในเลมหนังสอื กับทัง้ ตัวเลขหมวดธรรมน้ัน และขอ ธรรมยอ ยของหมวด ในสารบัญหมวดธรรม สารบัญประเภทธรรม และดัชนีคน คาํ ทง้ั หมด นอกจากนนั้ เมือ่ มกี ารเปลี่ยนแปลง เชน สลับลาํ ดบั หมวดธรรม หรือเพิ่มหมวดธรรมใหม ก็ตองตาม เลื่อนหรือเติมเลขตลอดทกุ แหง (โดยเฉพาะในระยะหลงั นผ้ี ูเรียบเรียงไดเ พิ่มหมวดธรรมหลายคร้ัง) จึงเปน ธรรมดาวา งานจัดทาํ หนงั สอื จะตองยืดเยือ้ ยาวนาน แมว าการพิมพจ ะไมทนั เดือนมกราคม ๒๕๔๒ ตามทไ่ี ดตั้งใจไวเ ดิม เพราะเปน งานที่มีขอ มูล มาก และละเอยี ดซบั ซอนอยา งทีก่ ลา วแลว อีกทงั้ ผูทาํ งานกป็ ลกี ตัวจากงานประจาํ ไมไดมากเทา ท่หี วงั ไว แตการท่ีเวลาเนน่ิ นานมา กท็ าํ ใหมีโอกาสมองเหน็ ขอ ควรแกไขปรบั ปรงุ และวิธกี ารใหมๆ ในการ ทาํ งานใหไดผลดียิ่งขึ้น พรอมทั้งเปด โอกาสใหผ รู วบรวม–เรียบเรียงเอง มเี วลาทจี่ ะหนั มาปรบั ปรงุ เพิม่ เตมิ เนอ้ื หาของหนงั สอื ตามท่ีเคยคิดไวไ ดบางสว น ในการทํางานท่ตี องอยูกบั ขอมลู ของหนังสือตอ เนื่องยาวนาน และไดอ านทวนตลอด ประกอบ กบั ความละเอยี ดลออ และความแมน ยาํ ทางวชิ าการ ดร.สมศลี ฌานวังศะ ไดพ บขอ บกพรอ งผดิ พลาดตกหลน รวมท้ังปญหาเกี่ยวกับความสอดคลองกลมกลืนกันของขอมูลหลายแหงในตนฉบับ

๘ เดิม และบอกแจง–เสนอแนะ ทําใหผ รู วบรวม–เรียบเรียง แกไ ขปรบั ปรุงใหเรยี บรอ ยสมบูรณย ่งิ ขนึ้ นอกจากการแกไ ขปรบั ปรุง และการจดั ปรับใหสอดคลอ งกลมกลืนกนั แลว ในการพมิ พค ราว นี้ ไดเ พมิ่ เติมหมวดธรรมทค่ี วรรอู ีกหลายเร่ือง คอื อัตถะ ๒; ธรรม ๔; วธิ ปี ฏิบตั ิตอทกุ ข–สุข ๔; วปิ ล ลาส, วปิ ลาส ๔; โสตาปต ติยงั คะ ๔ สามหมวด; ธรรมสมาธิ ๕; ภัพพตาธรรม ๖; วัฒนมขุ ๖; เวปลุ ลธรรม ๖; บุพนิมติ แหงมรรค ๗; อานาปานสติ ๑๖; และ ปจจัย ๒๔ สวนหมวดธรรมทจ่ี ดั ปรบั คาํ อธบิ ายไดแกไตรลกั ษณ; ธรรมนิยาม ๓; ปริญญา ๓; อตั ถะ ๓ ทัง้ ๒ หมวด; พรหมวหิ าร ๔; พละ ๕; อินทรีย ๕; โพธปิ กขิยธรรม ๓๗ และ กิเลส ๑๕๐๐ ซึ่งหวังวาจะอาํ นวยประโยชนใ นการ ศึกษาธรรมเพ่ิมข้ึน แมวาในการพิมพครง้ั ที่ ๑๐ นี้ หนังสอื จะมเี นอื้ ความเพิ่มขึ้นเปนอันมาก ถาเทียบตามอตั รา สวนของฉบบั พมิ พครงั้ กอ นที่มี ๔๗๕ หนา พจนานุกรมฯ ที่พิมพครง้ั น้ี คงจะหนาขนึ้ อีกประมาณ ๒๐ หนา แตอาศัยระบบการพมิ พแบบคอมพิวเตอร ที่ชวยใหมคี วามยดื หยุนในการจดั ปรับตนฉบับ ไดส ะดวก จึงพมิ พไดจุข้ึน ทําใหจ ํานวนหนาหนังสอื กลับลดลงมากมาย เหลือเพยี ง ๔๐๘ หนา ขอสําคญั อีกอยางหนง่ึ คือ การพมิ พค ร้งั น้ีชว ยใหม ฐี านขอมูลท่จี ัดปรับเรยี บรอยแลว ซงึ่ สามารถเก็บรักษาไวไดโดยสะดวกและครบถวน เก้ือกูลอยางย่ิงตองานปรับแกและเพ่ิมเติม พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ฉบับประมวลธรรม น้ใี นกาลขางหนาสบื ไป เนอ่ื งจาก ดร.สมศีล ฌานวังศะ มคี วามต้งั ใจสอดคลอ งกับญาติโยมผูศ รทั ธา วา จะพิมพ พจนานุกรมพทุ ธศาสตร ฉบบั ประมวลธรรม ใหทนั ปใหม ๒๕๔๕ แตผ ูรวบรวม–เรยี บเรียงเขียนสว น เพมิ่ เตมิ นี้ในเวลาทีจ่ วนเจียนจะถงึ ปใ หม ดงั นัน้ เมื่อเขียนเสรจ็ จึงตอ งเรงขอใหพระครูปลัดปฎ กวฒั น (อินศร จินฺตาปฺโ) ชวยพมิ พตน ฉบับสวนเพ่ิมเติมน้ี เปนขอมูลดิบ เพอ่ื สงใหแก ดร.สมศลี ฌาน- วังศะ อีกขนั้ หนึง่ ขออนุโมทนาผชู วยงานในยามกระช้ันไว ณ ท่นี ด้ี วย ในการพมิ พเ ผยแพร นอกจาก ดร.สมศลี ฌานวงั ศะ เองจะบาํ เพญ็ ธรรมทาน โดยชวนญาตมิ ติ ร รว มดวยแลว ก็มีญาตโิ ยมผศู รทั ธาหลายทานตง้ั ใจบําเพ็ญธรรมทานสาํ หรบั หนังสือนมี้ านานแลว ซง่ึ ไดแ จง บญุ เจตนาไวต ง้ั แตก ลางปน ี้ วา จะพมิ พข นาดขยายใหญ เพอ่ื แจกใหเ ปน ประโยชนก วา งออกไป ขออนุโมทนา รศ.ดร.สมศีล ฌานวังศะ ราชบัณฑิต พรอ มทัง้ น.ส.ภาวนา ฌานวงั ศะ และ ด.ช.ปญญา ฌานวังศะ ท่ไี ดบ าํ เพญ็ กุศลกจิ สาํ คัญครงั้ น้ี ดวยศรทั ธาและอิทธิบาทธรรมอยา งสูง และ ขออนุโมทนาทานที่ศรัทธา ผูรวมบําเพ็ญธรรมทานเพ่ือประโยชนทางธรรมทางปญญาแกประชาชน และเพอ่ื ความเจรญิ แพรหลายแหงพระสัทธรรม ทจ่ี ะทําใหพ ระพุทธศาสนาสถิตมน่ั เพอ่ื ประโยชนส ขุ แกมหาชน ตลอดกาลนาน พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตุ โฺ ต) ๒๕ เมษายน ๒๕๔๕

บันทกึ ในการพมิ พค รั้งท่ี ๔ ความเปนมา – เบ็ดเตลด็ – อนุโมทนา วนั หนง่ึ เมอ่ื ตน เดอื นตลุ าคม พ.ศ. ๒๕๒๔ คณุ สาทร และคณุ พสิ มร ศรศรวี ชิ ยั ไดซ อ้ื พจนานุกรมพุทธศาสตร น้ี ฉบับพิมพคร้ังที่ ๓ จากรานจาํ หนายหนังสือของมหาจุฬาลงกรณราช- วทิ ยาลยั จาํ นวน ๑๐๐ เลม นาํ ไปแจกเปน ธรรมทานเอง ๒๐ เลม และนาํ มาถวายใหผ เู รยี บเรยี งแจก ๘๐ เลม เพราะหนงั สอื ทผ่ี เู รยี บเรยี งจดั เตรยี มไวเ ปน ธรรมทาน ไดแ จกไปหมดสน้ิ แลว ตอ มาถงึ ตน เดอื น พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๒๕ คณุ สาทร และคณุ พสิ มร ไดไ ปทร่ี า นจาํ หนา ยหนงั สอื ของมหาจฬุ าลงกรณ- ราชวทิ ยาลยั เพอ่ื ซอ้ื พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร มาถวายใหผ เู รยี บเรยี งแจกอกี และไดท ราบวา หนงั สอื จวนจะหมด จงึ ปรกึ ษากนั และไดแ จง แกผ เู รยี บเรยี งวา จะขอพมิ พ พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร แจกเปน ธรรมทาน ทางฝา ยมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั ซงึ่ ขาดแคลนในดา นทนุ ทรพั ย เมอื่ ไดท ราบวา มโี ยม ศรทั ธาจะพมิ พ พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร แจก เหน็ เปน โอกาสวา ถา สมทบพมิ พด ว ย จะไดห นงั สอื ราคา ถูกลงพอสูราคาได จึงขอพิมพรวมดวย เพ่ือจาํ หนายหาทนุ บาํ รุงการศึกษาของพระภกิ ษสุ ามเณร จาํ นวน ๑,๐๐๐ เลม การพมิ พค รง้ั ท่ี ๔ ของ พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร นบั วา ไดเ รมิ่ ตน แตน น้ั มา เมอ่ื ตกลงวา จะพมิ พใ หมแ ลว ผเู รยี บเรยี งกไ็ ดเ ตรยี มการเบอ้ื งตน เรมิ่ ดว ยการตดิ ตอ กบั โรง พมิ พเ ดมิ เพอ่ื สบื หาอารต เวริ ค และฟล ม เกา แตป รากฏวา สญู หายหมดแลว ตอ แตน น้ั จงึ เสาะหาโรงพมิ พท ี่ เหมาะใหม และตรวจชําระเพ่ิมเตมิ ตน ฉบบั แทรกซอ นไปถึงงานอน่ื เชนการพิมพ พทุ ธธรรม เปน ตน เวลาลวงไปชา นาน จนถงึ เดือนมกราคม พ.ศ.๒๕๒๗ ตนฉบับจงึ นับวาพรอ ม และไดโ รงพมิ พเปน ยุติ ถึงตอนนมี้ หาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั เหน็ วา การพมิ พค รัง้ ละจาํ นวนนอ ยเปนเหตุใหเ กิดความ ยากลําบากบอยๆ จงึ ขอเพม่ิ จาํ นวนพิมพเ ปน ๑๐,๐๐๐ เลม ท้ังทยี่ งั ไมมีทนุ ทรพั ยส ําหรับจา ยคา พมิ พ ครงั้ นัน้ คุณหญิงกระจา งศรี รกั ตะกนษิ ฐ ไดมาอุปถัมภผ เู รียบเรยี งในดานพาหนะท่จี ะตดิ ตอ โรงพิมพตา งๆ เปนตน ครน้ั ไดทราบปญ หาการเงนิ ของมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั จึงไดเชิญชวน ญาตมิ ิตรรว มกนั ต้งั “ทุนพิมพพ จนานุกรมพุทธศาสน” ขึน้ ชวยใหมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั พิมพพ จนานุกรมพุทธศาสตร ฉบบั นไ้ี ดสําเร็จตามวตั ถุประสงค และยังมที นุ เหลอื พอสาํ หรับพิมพ พจนานกุ รมพทุ ธศาสน อีกเลมหน่งึ ดังท่ไี ดพ มิ พเ ผยแพรเ สร็จออกไปกอนแลวดว ย คณุ ยงยทุ ธ และคุณชุตมิ า ธนะปรุ ะ มีศรทั ธาแรงกลา ท่จี ะสง เสริมการเผยแพรธรรม ไดข อ พิมพหนังสือน้ีแจกเปนธรรมทาน ๓,๐๐๐ เลม และตอมาไดมีเพื่อนขอรวมพิมพแจกดวยอีก ๑,๐๐๐ เลม รวมเปน ๔,๐๐๐ เลม ผเู รยี บเรียงยังไมเ ห็นดว ยทีจ่ ะพมิ พ พจนานกุ รมพุทธศาสตร นี้ ใหม ีจํานวนมากนัก จึงไดพ ดู ชกั ชวนใหลดจาํ นวนลงใหเหลอื นอยทสี่ ดุ คุณยงยทุ ธ และคณุ ชุตมิ า รับไปพจิ ารณาระยะเวลาหนึง่ ในทสี่ ดุ จงึ ตกลงยอมลดลงโดยขอพมิ พแจก ๒,๕๐๐ เลม ซงึ่ ก็ยัง เปนจาํ นวนมากอยู ทางดานคณุ สาทร และคณุ พสิ มร ศรศรีวชิ ยั เมอ่ื ไดท ราบวามหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั เพมิ่ จาํ นวนพมิ พ พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ขน้ึ จาก ๑,๐๐๐ เลม เปน ๑๐,๐๐๐ เลม กเ็ หน็ วา หนงั สอื จะ แพรห ลายเพยี งพอแลว ไมจ าํ เปน ตอ งชว ยสนบั สนนุ มากนกั ควรเปลย่ี นไปชว ยเผยแพรห นงั สอื พทุ ธ- ธรรม ทค่ี ณุ สาทร และคณุ พสิ มร เหน็ วา สาํ คญั กวา จงึ ขอลดจาํ นวนพจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ทต่ี นจะ

๑๐ พมิ พแ จกลงเหลอื เพยี ง ๔๐๐ เลม แลว นาํ เงนิ ไปใชส นบั สนนุ พทุ ธธรรม แทน ดงั ไดไ ปรว มพมิ พพ ทุ ธ- ธรรม มาถวายใหผ เู รยี บเรยี งแจกไปรนุ หนงึ่ แลว จาํ นวน ๒๐๐ เลม อยา งไรกต็ าม งานพมิ พพจนานุกรม พทุ ธศาสตร ยดื เยอื้ เรอ้ื รงั มาก เวลาลว งไปชา นาน นบั แตค ณุ สาทร และคณุ พสิ มร แจง ขอพมิ พผ า นไป ๓ ปเ ศษแลว การพมิ พก ย็ งั ไมเ สรจ็ คณุ สาทรและคณุ พสิ มรนน้ั มศี รทั ธาในการเผยแพรธ รรมมาก เมอื่ พอรวบรวมทนุ ทรพั ยไ ด กจ็ ะใชส นบั สนนุ การพมิ พด ว ยความเสยี สละ ประจวบกบั ระยะหลังน้ี คุณ พสิ มรปว ยดว ยโรครา ย ถงึ ขน้ั ไมอ าจไวว างใจในชวี ติ ประสงคจ ะเสยี สละเพอ่ื สง เสรมิ ธรรมใหเ ตม็ ความ ตง้ั ใจ จงึ มาสอบถามเกย่ี วกบั การพมิ พ พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร และ พทุ ธธรรม เหน็ เคา วา การพิมพ หนงั สือสองเลม น้จี ะเสรจ็ หา งเวลากันพอควร คํานวณคา ใชจ ายกบั กาํ ลงั ทรพั ยพอจะรบั กันได จงึ ตกลงกนั วา จะพมิ พแ จกทงั้ สองเลม ตามลาํ ดบั เรมิ่ ดว ยยกจาํ นวนพมิ พธ รรมทาน พจนานกุ รมพทุ ธ- ศาสตร กลบั ขน้ึ จาก ๔๐๐ เลม เปน ๔,๐๐๐ เลม ผเู รยี บเรยี งจงึ แยง และชกั จงู ใหพ มิ พเ พยี ง ๔๐๐ เลม เทา ทเี่ คยลดลงไวค ราวกอ น แตท ง้ั สองทา นยนื ยนั จะพมิ พแ จก ๔,๐๐๐ เลม ผเู รยี บเรยี งจาํ ยอม แตไ ด ขออนญุ าตพเิ ศษไวอ ยา งหนง่ึ กลา วคอื ปกตคิ ณุ สาทร และคณุ พสิ มร พมิ พห นงั สอื ธรรมแจกโดยไม ยอมใหม ชี อ่ื ตนปรากฏ คราวนผี้ เู รยี บเรยี งขอรอ งใหย อมแกผ เู รยี บเรยี งในอนั ทจ่ี ะตอ งเอย ชอ่ื เมอ่ื เลา ถงึ ความเปน มาของการจดั พมิ พ เพอื่ ประโยชนใ นดา นขอ มลู ประวตั ิ ตวั เลขสถติ ิ และความรเู กย่ี วกบั ขอ เทจ็ จรงิ ทเ่ี ปน กลางๆ นอกจากนน้ั การทาํ สงิ่ ทด่ี งี ามของบคุ คลหนงึ่ เมอ่ื ผอู น่ื มโี อกาสรู กอ็ าจเปน แรง กระตนุ ใหเ กดิ การกระทาํ ทด่ี งี ามเพม่ิ ขนึ้ ใหม กวา งขวางออกไปในสงั คม ทางดานมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เมอ่ื หนงั สอื ใกลจ ะข้ึนแทน พมิ พ ไดบอกกลาวขอเพม่ิ จํานวนพิมพจ าก ๑๐,๐๐๐ เลม ขน้ึ เปน ๑๕,๐๐๐ เลม ผูเรียบเรียงก็ไดข ดั ไว โดยชักจูงใหระงับ การเพมิ่ จาํ นวนเสีย คงพิมพเ พียง ๑๐,๐๐๐ เลม ตามจาํ นวนเดมิ การทีผ่ ูเรยี บเรียงคอยยงั้ ไมให พิมพมากนั้น ก็ดวยเห็นวา หนังสือเพียงเทาทพ่ี ิมพนก้ี วามหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยจะระบาย ออกไปหมดก็อาจตอ งใชเวลานานแสนนาน อกี ประการหนง่ึ กน็ า จะไดม โี อกาสตรวจสอบวา ผลงาน พมิ พส มบรู ณแ คไ หนเพยี งไร นอกจากนน้ั ผูเ รียบเรยี งยังมองไมเห็นชดั วา ความตอ งการในวงการ ศกึ ษาธรรมจะมมี ากมายนกั หากมผี ตู อ งการจํานวนมากจรงิ ก็อาจพมิ พเ พ่มิ ใหมไดไ มเ หลือกาํ ลัง ในเร่อื งน้ผี เู รยี บเรียงยังระลกึ ไดอีกวา เคยมที านผูแสดงความจํานงพมิ พ พจนานุกรมพทุ ธศาสตร น้รี ายอืน่ อกี เทา ท่ีนึกออกเฉพาะหนา ๒ ราย แตข ณะน้ี เวลากระชน้ั เกนิ ไปเสียแลว และจาํ นวน พิมพกม็ ากอยแู ลว จึงจําปลอยเลยตามเลยไปกอน หากทานทีป่ ระสงคจะพิมพน น้ั ยงั ผูกใจอยู ก็ อาจยกไปรวมในการพมิ พเ พม่ิ ใหมน ้นั โดยยอมรับคาํ ขออภยั ไวก อน ณ ที่น้ี การพมิ พค รงั้ นี้ แมว า โดยลาํ ดบั จะเปน การพมิ พค รง้ั ที่ ๔ แตว า โดยงาน ควรจดั เปน ครงั้ ท่ี ๒ เพราะในการพมิ พค รง้ั ใหมน เ้ี ทา นน้ั ไดม กี ารทาํ งานใหมอ ยา งแทจ รงิ กลา วคอื มหาจฬุ าลงกรณราช- วทิ ยาลยั เปนสถาบันท่จี ดั พมิ พหนงั สือนค้ี รงั้ แรก ระหวา งพ.ศ. ๒๕๑๕ ถงึ ๒๕๑๘ โดยจดั จาํ หนา ย เกบ็ ผลประโยชนบาํ รงุ การศกึ ษาของพระภกิ ษสุ ามเณร ในมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั ตอ มา พ.ศ. ๒๕๒๑ กรมการศาสนา กระทรวงศกึ ษาธกิ าร ไดขอพมิ พซ ้าํ เพ่อื แจกเปนธรรมทาน โดยใชวิธีถา ย แบบจากฉบบั พมิ พค รั้งแรกของมหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย นบั เปน การพิมพค รง้ั ที่ ๒ สวนฉบบั พิมพครั้งท่ี ๓ กค็ ือฉบับพมิ พคร้ังที่ ๒ น้ันเอง แตเปน สว นทโี่ รงพมิ พการศาสนาสงวนไวเตรียมจะ จัดจาํ หนาย ๑,๐๐๐ เลม มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั ไดข อซอ้ื ไป ๙๐๐ เลม และนาํ ไปจดั จาํ หนา ย หาทนุ บาํ รงุ การศกึ ษาในสถาบนั สว นอกี ๑๐๐ เลม ผูเรยี บเรียงไดมาดวยอาศัยปจ จยั ท่ีมีผูท าํ บญุ

๑๑ เกา ๆ ในพิธีตา งๆ เมื่อครงั้ ปฏิบัตศิ าสนกจิ ในสหรฐั อเมริกา ซ่งึ ต้ังไวเ ปน ทนุ ช่อื “ทุนพมิ พพ ทุ ธศาสน- ปกรณ” และไดแจกจายเปนธรรมทานไปจนหมด สว นในการพิมพค รง้ั ใหมท่ีนบั เปน ครง้ั ท่ี ๔ น้ี นอกจากดาํ เนนิ การใหมต ลอดกระบวนการพิมพ เรม่ิ แตเ รียงตวั อักษรใหมท ั้งหมดแลว ยงั ไดแกไ ข ปรับปรุงและเพ่ิมเติมเนอ้ื หาอีกเปน อนั มาก เชน ภาค ๑ เพิ่มหมวดธรรมอกี เกินกวา ๓๐ หมวด เขียนคาํ บาลีอักษรโรมันของขอธรรมท้ังหมดทั้งหัวขอใหญแ ละขอยอยแทรกเขาทุกแหง พรอมทั้ง ทํา Index of Pàli Terms เพ่ิมเขา อกี ภาค ๒ เพิม่ ศัพทใหมอีกมากกวา ๕๐ ศัพท ดงั น้เี ปน ตน การพิมพครงั้ ใหมน้ี เดิมคาดวาจะเสร็จสิ้นในเวลาอันรวดเร็ว แตครนั้ ทาํ เขาจริง กลบั กิน เวลานานถงึ ปค ร่งึ เศษ เทา กบั ประมาณครึ่งหน่ึงของเวลาที่ใชใ นการพมิ พค ร้งั แรก สาเหตุสําคัญของ ความลา ชานอกจากลกั ษณะของงานที่ตองการความละเอียดประณตี แมน ยาํ อยางพิเศษ ก็คอื ระบบ การเรยี งพิมพทไ่ี มส มบูรณ ใชง านไดไ มพ อกับประเภทของงาน การพิมพค ร้ังกอนใชระบบโมโนไทป ซ่ึงมีระบบตวั อกั ษรและเครือ่ งหมายคอนขางครบถวน ความลาชา เกิดจากการตองแตง เสรมิ ใหเรียบ รอ ยประณตี งดงาม การแกไขแทรกเพิม่ ระหวา งเรียงพิมพ และความไมคลองตวั ในการดาํ เนนิ งาน สวนในการพมิ พค รัง้ นีใ้ ชระบบคอมพวิ กราฟค ซง่ึ แมจ ะมตี ัวอกั ษรทงี่ ดงามชดั เจน แตม ีอกั ษรและ เครื่องหมายไมครบถวน เฉพาะอยางยิ่งสาํ หรับการพิมพค าํ บาลีดวยอกั ษรโรมัน แมจ ะไดส ั่งซื้อ อุปกรณคือจานบันทึกและแถบฟลมตนแบบมาใหมเปนการเฉพาะ ส้ินเปลืองทงั้ เงนิ และเวลาทร่ี อ คอย แตก็ใชงานไดไมสมบูรณ ท้ังน้ีเพราะบริษัทตัวแทนจําหนายที่สั่งซื้ออุปกรณใหน้ันยังไมมี ประสบการณเกี่ยวกับการพิมพอักษรสําหรับพจนานุกรมน้ี จึงไมสามารถกําหนดเลือกและจัดหา อปุ กรณทต่ี รงกบั งานแทจรงิ ใหไ ด การเรียงพิมพจ งึ ตองอาศัยความสามารถและความอดทนของนกั เรียงพิมพผูฉลาดหาวิธียักเย้ืองพลิกแพลงใหใชไดสาํ เร็จผลสวนหน่ึง ประกอบกับการใชผีมือตัด ตอ ตดิ เติมแตงในอารต เวริ ค อีกสว นหนึง่ ซง่ึ อยา งหลงั น้ไี ดทาํ ใหผ เู รยี บเรยี งสิ้นเปลอื งเวลา และแรง งาน ตลอดจนสขุ ภาพไปกบั หนังสือเลม นีม้ าก ตวั อยา งเชนเครอ่ื งหมาย tilde (~) อยางเดยี ว ก็ ตอ งนําจากท่อี นื่ มาติดแทรกลงในท่ีตา งๆ เกินกวา ๑๐๐ แหง ไมตองพดู ถึงการตดิ การเปลย่ี น การ เลอ่ื นจดุ ใต/ เหนอื พยัญชนะและขดี เหนือสระของอักษรโรมัน ตลอดจนเรือ่ งปลกี ยอยอืน่ ๆ อกี เปน อันมาก ซ่ึงประมวลเขาแลวก็เปนเครื่องชี้แจงใหเขาใจวา เหตุใดงานน้ีจึงใชเวลาพิมพนานกวา หนังสอื อืน่ สวนมากอยา งมากมายหลายเทา ตัว ดังมีตัวอยา งหนงั สอื บางเลม ทผ่ี ูเ รียบเรยี งไดช ว ยจัด ทําในระหวา งชว งเวลาของการพมิ พพ จนานกุ รมนี้ มคี วามหนาประมาณกง่ึ หนง่ึ ของ พจนานกุ รมพทุ ธ- ศาสตร ใชเวลาเรยี งพมิ พและจดั ทาํ อารตเวิรค ประมาณ ๑ เดอื นก็เสรจ็ เรยี บรอย ผลเสยี ทีส่ ําคัญ อยางหนงึ่ ของความยากลาํ บากชา นานนีก้ ค็ อื งานเขียนและงานพมิ พหนังสอื อ่ืนๆ โดยเฉพาะการ พิมพพ ุทธธรรม ครัง้ ใหม ตอ งพลอยถูกผัดผอ นเน่ินนานตอๆ กันออกไป แมวาการจดั พมิ พจ ะยากลาํ บากมาก จนทําใหเวลาเกอื บ ๒ ปท ่ีทาํ งานนี้ กลายเปน ชวงกาล แหงความกรอนโทรมของชวี ิตในอตั ราเรงสงู อกี ตอนหนึ่ง แตเ วลา ๒ ปเ ดยี วกนั นน้ั เอง ก็เปน ระยะ ท่ีไดมีแรงสนับสนุนคํ้าจุนเกิดข้ึนมาก ดวยไดมีทานผูศรัทธาท่ีจะสงเสริมงานพระศาสนาเขามา อุปถัมภใ นดา นตางๆ โดยการเสริมกําลงั บา ง ผอนแรงบาง อํานวยความสะดวกบาง เปนสวนรวม แรงรว มใจและเปนกําลังหนนุ อยขู างหลังใหง านบรรลคุ วามสาํ เร็จ ทา นผูอ ปุ ถัมภเหลาน้ี บางทานก็ เปน เชนเดียวกบั คุณสาทร และคณุ พิสมร ศรศรวี ชิ ยั คอื ตามปกติ จะไมเปด เผยช่ือของตนในการ ชวยงานบญุ แมจ ะพมิ พหนังสอื เลม ใหญๆ แจกเปน ธรรมทาน ก็ไมย อมใหมีช่ือของตนปรากฏใน

๑๒ หนังสือน้ัน แตคราวนี้ผูเรียบเรียงขออภัยที่จะเอยอางช่ือของทานเหลานั้นไว ไมวาจะไดบอกขอ อนญุ าตไวก อ นแลว หรอื ไมก ต็ าม โดยขอใหเห็นประโยชนว า ผูใชหนังสอื นี้รุน หลังๆ ตอ ไปจะไดร ู จกั พจนานุกรมพทุ ธศาสตร อยางรอบดา น อยางนอ ยกเ็ ปนขอ มลู เชงิ ประวัติ และเปน การบนั ทึก เหตกุ ารณอยา งหนึ่ง ตามขอเท็จจริงที่ไดเกดิ ข้ึนแลว อนั จะกอ ประโยชนท างวชิ าการไมม ากกน็ อ ย ทั้งน้ี ขออนุโมทนาความอดุ หนนุ สงเสริมของทา นท่ีจะกลา วถงึ ตอไปน้ี ผศู รัทธาเสยี สละชว ยพมิ พด ีดตน ฉบบั สว นทเ่ี พ่ิมเติมในการพิมพครงั้ ใหมน้ี กค็ อื คุณชลธรี  ธรรมวรางกูร บุคคลเดียวกันกบั ทีไ่ ดพ มิ พด ีดตน ฉบับภาค ๑ ทั้งหมดของพจนานกุ รมน้ีเมอ่ื พมิ พ ครัง้ แรก สวนในขน้ั เรียงพิมพ คุณบุญเลศิ แซต้ัง แหง บรษิ ทั ยนู ติ ี้โพรเกรส ไดร วมมือดว ยความมี นํ้าใจและดว ยความใฝเรียนรู พยายามเรียงพมิ พง านทย่ี ากมากน้ีใหออกมาเปน ผลงานที่ดี ในการพิสจู นอ ักษร ทานผศู รัทธามีน้ําใจเกอ้ื กูลหลายทานไดสละเวลาชว ยเหลอื สายหนึ่ง คือ คณุ อัมพร สุขนนิ ทร ซ่งึ เม่อื รบั ไปตรวจ กไ็ ดร ับความอนุเคราะหจากโยม “มสิ โจ” (คณุ เจอื จันทน อัชพรรณ) ชว ยอานซาํ้ ใหดว ย อกี สายหน่ึง คุณชุตมิ า ธนะปรุ ะ รับไป แตเมือ่ คุณเฉียดฉตั ร โฉม ปรพิ นธพ จนพสิ ทุ ธิ์ ผเู ปนเพอื่ นไดทราบ ก็รวมศรัทธาชวยตรวจ นอกจากน้นั คณุ สมศีล ฌานวังศะ ผูเคยพมิ พตนฉบบั ฉบับขยายความแหง ภาคท่ี ๒ ของพจนานกุ รมนี้ ไดเดินทางจาก สหรัฐอเมริกามาเย่ียมบานช่ัวคราว พอไดทราบก็มารับเอาปรูฟสวนหนึ่งเทาที่มีในระยะเวลาสั้นๆ นั้นไปชวยตรวจ และบอกแจง ขอเสนอแนะบางอยางทมี่ ปี ระโยชน คณุ วรเดช อมรวรพพิ ฒั น และคณุ พนติ า องั จนั ทรเ พญ็ อาสาเกบ็ ศพั ทส าํ หรบั Index of Pàli Terms โดยมคี ณุ องั คาร ดวงตาเวยี ง เปน ผชู ว ย และไดต รวจสอบความสมบรู ณข องสารบญั คน คาํ ใหด ว ย โดยเฉพาะคณุ พนติ า องั จนั ทรเ พญ็ ไดส ละเวลาเปน อนั มาก พยายามตดิ ตอ และตดิ ตามทาง โรงพมิ พเ ปน ตน เพอื่ ใหห นงั สอื นไี้ ดร บั การตพี มิ พอ ยา งดที สี่ ดุ และไดร บั ความรว มมอื ดว ยดจี ากคณุ ปฐม สทุ ธาธกิ ลุ ชยั กรรมการผจู ดั การดา นสทุ ธาการพมิ พ พรอ มทง้ั คณุ สพุ จน มติ รสมหวงั ซงึ่ เปน ผู ชว ยเอาใจใสต ง้ั ใจทจ่ี ะพมิ พใ หป ระณตี งดงาม ในดา นอปุ สรรคตอ งาน และการคา้ํ จนุ ชวี ติ ทเ่ี ปน พน้ื ฐานของงาน ผเู รยี บเรยี งถกู รบั เขา พกั รกั ษา ตวั ในโรงพยาบาลพหลโยธนิ นบั แต พ.ศ. ๒๕๒๖ รวม ๓ คราว โดยมนี ายแพทยเ กษม อารยางกรู พ่ีชายของตนเอง เปน ผอู าํ นวยการดแู ลรักษา พรอมทง้ั ไดร บั ความเอื้อเฟอ เอาใจใสจ ากพยาบาล และพนักงานเจาหนาท่ดี ว ยดี คุณประพัฒน และคุณหมอกาญจนา เกษสอาด และคณุ หมอสมุ าลี ตนั ติวรี สุต พรอมดว ยเพอื่ นและผใู กลช ดิ นอกจากอปุ ถมั ภด ว ยนติ ยภตั แลว กไ็ ดข วนขวายตดิ ตาม ชว ยแกป ญ หาสขุ ภาพ พรอ มทง้ั สนบั สนนุ ใหม อี ปุ กรณแ ละสถานทอ่ี าศยั ทเี่ ออื้ ตอ สขุ ภาพและการงาน คณุ หญงิ กระจา งศรี รกั ตะกนษิ ฐ รว มดวยคุณหมอจรญู ผลนิวาส กับท้งั ศษิ ยและญาตมิ ิตรได บาํ เพ็ญความอปุ ถมั ภข ยายออกไปรอบดาน ทง้ั ในทางสนบั สนุนผลงาน ดวยการจดั ต้ัง “ทุนพิมพ พจนานุกรมพุทธศาสน ” เปนตน และในดา นค้ําจุนชวี ติ ของผทู าํ งาน ดวยการอปุ ถัมภความเปนอยู ประจาํ วนั ขวนขวายใหไ ดฟน ฟูสขุ ภาพ และเสรมิ สรางสปั ปายะตา งๆ ตลอดจนจัดหาอุปกรณท ี่ สาํ คัญมาไวเพอื่ ใหทาํ งานไดส ะดวกรวดเรว็ ทวปี รมิ าณ นอกจากต้งั ทนุ พิมพใ หแ ลว เมอ่ื หนงั สอื เสร็จออกมา โยมผศู รัทธายงั บาํ เพ็ญกิจอาสาสมัคร ชวยจําหนายหนังสือนั้นอีก เพ่ือใหมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยไดผลประโยชนโดยเร็วและเต็ม จํานวนไมตองหักคาคนกลาง บรรดาผูศรัทธาที่ชวยสนับสนุนมหาวิทยาลัยสงฆดวยวิธีเปนส่ือนาํ

๑๓ ผลประโยชนมาใหแ ละเผยแพรผลงานอยเู งยี บๆ เชน นี้ นอกจากโยมผรู เิ รม่ิ ตงั้ ทุนแลว ควรจะเอย นาม ดร.ทวีรสั มิ์ ธนาคม เปนตวั อยางอกี ทา นหน่ึง ยงั มีทานผศู รทั ธาหรือมีจิตเก้ือกลู อกี หลายทาน ท้ังบรรพชติ และคฤหสั ถ ไดปวารณาท่จี ะ ชว ยเหลือกิจตางๆ เก่ียวกับหนังสอื น้ี แมจ ะยงั ไมไดขอความรวมมือในคราวน้ี กข็ ออนโุ มทนาความ มนี ํ้าใจดีนน้ั ไว และหวังวาคงจะไดข อความอนุเคราะหในงานสําคญั ๆ ลาํ ดับตอๆ ไป ทางดา นมหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั เม่อื ไดแจงขอพิมพห นงั สือแลว ถึงคราวมีเรื่องเกยี่ ว ขอ งพระมหาอารีย เขมจาโร รองเลขาธิการฝา ยธุรการ กแ็ สดงความพรอ มอยูเสมอท่ีจะรวมมอื ดาํ เนินกิจนนั้ ใหล ลุ วงไป ใกลเ ขา มาอกี ภายในวัดพระพเิ รนทร พระถวัลย สมจิตโฺ ต และพระฉาย ปฺ าปทโี ป ยงั คงเปน องคยนื หลกั ท่ีชวยใหค วามเปน อยขู องผูเ รยี บเรยี งภายในวดั คลอ งเบา พอ วางภาระกับสภาพแวดลอมรอบตวั ได สามารถทํางานหนงั สือมงุ ไปแตดานเดียว ผเู รยี บเรยี งถอื วา การทท่ี า นผศู รทั ธาและมนี า้ํ ใจ มาใหค วามอปุ ถมั ภต า งๆ ดว ยกศุ ลเจตนาเรม่ิ การเอง อนั ลว นเปน อสงั ขารกิ กศุ ลทงั้ สนิ้ นน้ั กด็ ว ยเหน็ แกพ ระธรรม หวงั จะสนบั สนนุ งานพระศาสนา ใหเ จรญิ แพรห ลายยง่ิ ขน้ึ โดยมองเหน็ วา ผเู รยี บเรยี งนจ้ี ะเปน กาํ ลงั หรอื องคป ระกอบสว นหนงึ่ ของงาน นนั้ ได ในทาํ นองเดยี วกนั กข็ อไดร บั ความมนั่ ใจทสี่ อดคลอ งตอ ไปอกี ดว ยวา การตอบสนองตอ ความ อุปถัมภเ กือ้ กูล ในลกั ษณะที่เปน การปฏิเสธหรือหลกี เลย่ี ง ซ่งึ มขี นึ้ เปนคร้งั คราวตามโอกาส หรือแม ในกรณสี าํ คญั นน้ั ผเู รยี บเรยี งไดก ระทาํ ไปโดยบรสิ ทุ ธใ์ิ จ ดว ยเหน็ แกก จิ การพระศาสนาหรอื ประโยชน ของสวนรวมตามเหตผุ ลอยางใดอยา งหนึ่งอยา งแนน อน โดยทใี่ นใจจรงิ ก็อนโุ มทนาเปน อยางย่ิงตอ กศุ ลเจตนาท่หี วงั จะอนุเคราะหเกื้อกลู น้ัน แตย ังยากหรือยังไมเหมาะทจี่ ะอธบิ ายเหตุผลใหท ราบ ในเม่ืองานนี้ก็กําลังจะเสร็จลงอยูตอหนาแลว และท้ังผูเรียงเรียงทั้งผูรวมแรงรวมศรัทธา ตางก็มคี วามปรารถนาตรงเปน อนั เดียวกนั ทีจ่ ะประกาศพุทธวจนะเผยแพรพระสัทธรรม จึงขออาง อิงพลังแหงบญุ กศุ ล มศี รทั ธา ฉนั ทะ และวริ ยิ ะ เปน ตน จงเปน ปจ จยั อาํ นวยใหผ ลงานอนั อทุ ศิ ตอ พระศาสนาบชู าธรรมนี้ เปน เครอ่ื งเผยแผค วามรใู นพระพุทธศาสนา สงเสริมความเขา ใจถกู ตอ งใน หลกั คาํ สอน ค้ําชูพทุ ธธรรมใหเ จริญงอกงามแพรหลาย เพ่อื ประโยชนส ขุ แกชาวโลกอยา งกวางขวาง ตลอดกาลนาน อนงึ่ ผูใ ชห นงั สือน้พี ึงตระหนักวา หลักธรรมตา งๆ ที่ประมวลไวใ นพจนานุกรมนี้ เปน เพียง สวนหน่ึงท่ไี ดคัดเลือกมา มิใชท ง้ั หมดในพระไตรปฎ ก พึงถือพจนานกุ รมนี้เปนเพยี งฐานสาํ คัญใน การศึกษาคน ควาธรรมใหล ะเอยี ดลกึ ซงึ้ ยง่ิ ขนึ้ ไป อกี ประการหน่ึง คาํ อธิบายขอธรรมตางๆ ใน พจนานุกรมนี้ จัดทําในลักษณะเปนตําราหรอื เปนแบบแผน จงึ ยึดเอาหลกั ฐานในคมั ภีรเปนบรรทัด ฐานกอน และใหค วามสําคญั แกค ัมภรี ทั้งหลายตามลําดบั ชั้น เชน พระไตรปฎ กเหนอื อรรถกถา อรรถกถาเหนือมตอิ าจารยรุนหลัง และเหนืออตั โนมตั ิ เปนตน พงึ ใชพจนานกุ รมนี้เปน ทีป่ รึกษา โดยมคี วามเขาใจดงั กลา วนัน้ เปน พนื้ อยใู นใจ จะไดค ิดขยายความตอ ออกไปอกี ไดอ ยางมีหลกั และ มีขั้นมตี อน ตลอดจนวจิ ารณไ ดอยางมหี ลกั เกณฑ พระราชวรมนุ ี (ประยุทธ ปยตุ โฺ ต) ๑๒ สงิ หาคม ๒๕๒๘

คาํ นํา (ในการพิมพครง้ั ท่ี ๑) พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร เลม น้ี เปน ทร่ี วมของงาน ๓ ชน้ิ คอื พจนานกุ รมหมวดธรรม พจนานกุ รมพทุ ธ- ศาสตร ไทย–องั กฤษ และ พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร องั กฤษ–ไทย งาน ๓ ชนิ้ นเ้ี ดมิ เปน งานตา งหากกนั และเกดิ ขน้ึ ตา งคราวกนั กลา วคอื พจนานกุ รมพทุ ธศาสตรไ ทย–องั กฤษ เดมิ ชอ่ื พจนานกุ รมศพั ทพ ระพทุ ธศาสนา ไทย– บาล–ี องั กฤษ ไดจ ดั ทาํ เผยแพรต งั้ แต พ.ศ. ๒๕๐๖ และไดแ กไ ขเพม่ิ เตมิ เปน ครงั้ คราว ครงั้ สดุ ทา ยกอ นหนา น้ี ได ขยายเพมิ่ เตมิ เปน ฉบบั พสิ ดาร เมอื่ พ.ศ. ๒๕๑๓ แตจ ดั ทาํ เชน นน้ั ไดเ พยี งจบอกั ษร ฐ กช็ ะงกั ไมม เี วลาทาํ ตอ มา อกี เลย ในระหวา งนน้ั เจา หนา ทมี่ หาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั ไดข อใหน าํ เอาฉบบั เลก็ เดมิ มาพมิ พไ ปพลางกอ น ใน พ.ศ. ๒๕๑๕ ไดต กลงจะตพี มิ พ โดยขอแกไ ขเพมิ่ เตมิ เลก็ นอ ย แตไ มม เี วลา จงึ ชกั ชา อยู ในระยะเวลาเดยี วกนั นนั้ ผรู วบรวมกาํ ลงั จดั ทาํ หนงั สอื ประเภทอา งองิ ทางพระพทุ ธศาสนาคา งอยหู ลาย เลม จงึ คดิ วา ควรรวบรวมหลกั ธรรมเปน หมวดๆ ทใี่ ชเ ลา เรยี น ใชอ า งองิ และทนี่ า สนใจสาํ หรบั คนทวั่ ไป จาํ นวนไม มากนกั มาพมิ พป ระมวลไวเ พอื่ เปน คมู อื ใชป ระกอบการศกึ ษาเบอ้ื งตน เพยี งใหพ อเหมาะสาํ หรบั นกั เรยี นนกั ศกึ ษา และผสู นใจทวั่ ไป ซงึ่ ไมต อ งการรายละเอยี ดพสิ ดารอยา งนกั คน ควา ในขณะเดยี วกนั กจ็ ะใหค วามหมายภาคภาษา องั กฤษทนี่ ยิ มใชท วั่ ๆ ไป กาํ กบั ไวก บั ขอ ธรรมตา งๆ ดว ย พอเปน ประโยชนใ นขน้ั ตน ๆ เมอ่ื นาํ งานชนิ้ นม้ี ารวมเขา ดว ยกนั กบั พจนานกุ รมพทุ ธศาสตรไ ทย–องั กฤษ กจ็ ะเปน เครอ่ื งเสรมิ กนั และกนั ชว ยใหเ กดิ ประโยชนแ กผ ใู ช มากยงิ่ ขนึ้ งานชน้ิ ทเี่ พม่ิ นไี้ ดต งั้ ชอ่ื วา พจนานกุ รมหมวดธรรม ดว ยเหตผุ ล ๒ ประการคอื ประการแรก แม หนงั สอื นจ้ี ะถอื จาํ นวนหวั ขอ ธรรมเปน เกณฑแ ละจดั ลาํ ดบั ตามจาํ นวนเลขกต็ าม แตใ นจาํ นวนทเ่ี ทา กนั ไดจ ดั เรยี ง หมวดธรรมตามลาํ ดบั อกั ษร นอกจากนน้ั ยงั ไดจ ดั องคป ระกอบอยา งอน่ื ในระบบการคน ตามลาํ ดบั อกั ษร เชน สารบญั คน คาํ เปน ตน เขา เสรมิ อกี ดว ย ชว ยใหส าํ เรจ็ กจิ ของพจนานกุ รมโดยสมบรู ณ ประการทส่ี อง เพอื่ ใหเ ปน งานทเี่ ขา ชดุ กนั ไดเ หมาะสมใชป ระโยชนใ นประเภทเดยี วกนั กบั พจนานกุ รมพทุ ธศาสตรไ ทย–องั กฤษ ทท่ี าํ ไวแ ลว ระหวา งทที่ าํ พจนานกุ รมหมวดธรรม อยนู นั้ ไดต ง้ั ใจวา เมอื่ มโี อกาสขา งหนา จะไดจ ดั ทาํ พจนานกุ รม หมวดธรรม ฉบบั พสิ ดารใหมอ กี เพอ่ื ใหเ ปน ไปตามโครงการทวี่ างไวเ ดมิ ซงึ่ ไดร วบรวมขอ มลู เตรยี มไวก อ นแลว เปน อนั มาก อยา งไรกด็ ี ระหวา งจดั ทาํ พจนานกุ รมหมวดธรรม ฉบบั ปจ จบุ นั อยนู ี้ พจิ ารณาเหน็ วา หมวดธรรม หลายหมวดแมย งั ไมจ าํ เปน สาํ หรบั คนทวั่ ไปทจ่ี ะตอ งรกู จ็ รงิ แตม คี วามสาํ คญั เกอ้ื กลู แกก ารศกึ ษาธรรมวนิ ยั มาก ไมอ าจตดั หมวดธรรมเหลา นนั้ ทง้ิ ไปได อกี อยา งหนงึ่ ทค่ี ดิ ไวเ ดมิ วา จะแสดงความหมายของหวั ขอ ธรรมแตเ พยี ง สนั้ ๆ พออา งองิ ไดเ ทา นน้ั ครนั้ ลงมอื ทาํ กเ็ หน็ ไปวา ไหนๆ มหี นงั สอื นแี้ ลว กค็ วรใหส าํ เรจ็ ประโยชนพ อแกจ ะใชก าร ทเี ดยี ว ขอ ธรรมใดใหเ พยี งความหมาย ยงั ไมอ าจเขา ใจชดั ได กไ็ ดท าํ ไขความโดยสรปุ สาระทคี่ วรรเู กยี่ วกบั ขอ ธรรมนนั้ ไวจ นคลมุ ความ การทเี่ ปน เชน นี้ ไดท าํ ใหพ จนานกุ รมหมวดธรรม มขี นาดหนามาก เมอื่ รวมเขา กบั พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ไทย–องั กฤษ เดมิ แทนทจี่ ะเปน สว นประกอบชว ยเสรมิ หรอื เปน สว นรว ม กลบั กลายเปน สว นหลกั ไป แมถ งึ พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ไทย–องั กฤษ นน้ั เอง กไ็ ดข ยายตวั ออกไปมากอยแู ลว เมอ่ื ทง้ั สอง สว นทข่ี ยายตวั มารวมกนั เขา จงึ ทาํ ใหห นงั สอื มขี นาดใหญเ กนิ ความตง้ั ใจเดมิ ภาคท่ี ๓ ของหนงั สอื น้ี คอื พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร องั กฤษ–ไทย เปน สว นทจ่ี ดั ทาํ ขน้ึ ใหมใ นการพมิ พ ครง้ั นี้ โดยพจิ ารณาเหน็ วา เมอ่ื มภี าคไทย–องั กฤษแลว กค็ วรมภี าคองั กฤษ–ไทยขน้ึ ดว ยเปน คกู นั เพอื่ ใหใ ช ประโยชนไ ดค รบถว น แตภ าคองั กฤษ–ไทยทที่ าํ น้ี ถอื เปน เพยี งสว นประกอบเทา นน้ั เพราะปญ หาสาํ คญั ของ นกั ศกึ ษาและนกั เผยแพรพ ระพทุ ธศาสนา อยทู ตี่ อ งการทราบวา ศพั ทธ รรมหรอื ศพั ทพ ระพทุ ธศาสนาคาํ นๆ้ี จะใช

๑๕ ภาษาองั กฤษวา อยา งไร ซงึ่ พจนานกุ รมภาคที่ ๒ จะเปน ทปี่ รกึ ษาชว ยบอกหรอื หาคาํ ใชท เ่ี หมาะสมเสนอให สว น พจนานกุ รมภาคที่ ๓ ทาํ หนา ทเี่ พยี งรวบรวมศพั ทภ าษาองั กฤษ ทใ่ี ชก บั ศพั ทธ รรมลงตวั อยแู ลว บา ง ทมี่ ผี คู ดิ ขน้ึ ลองใชแ ลว และดเู หมาะสมดบี า ง นาํ มาแสดงใหท ราบวา ผทู ใ่ี ชค าํ ภาษาองั กฤษคาํ นนั้ มงุ หมายถงึ ขอ ธรรมอะไร สว น มากจงึ เปน คาํ ตอ คาํ ไมก นิ เนอื้ ทมี่ าก พจนานกุ รมภาคท่ี ๓ นี้ สามารถจาํ กดั ขนาดใหอ ยใู นกาํ หนดทต่ี ง้ั ใจไวเ ดมิ ได ไมข ยายตวั เกนิ ไป เพราะเหตทุ มี่ คี วามเปน มาตา งหากกนั เชน นี้ สว นทง้ั ๓ ของพจนานกุ รมจงึ มลี กั ษณะเปน อสิ ระจากกนั ไม จาํ กดั อยใู นขอบเขตเดยี วกนั หรอื ในขอบเขตของกนั และกนั เชน ความหมายภาษาองั กฤษของขอ ธรรมเดยี วกนั ท่ี แสดงใน พจนานกุ รมหมวดธรรม กบั ใน พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร ไทย–องั กฤษ อาจตรงกนั เฉพาะนยั ทน่ี ยิ มใช ยตุ แิ ลว แตน ยั อน่ื ๆ ทเ่ี สนอแนะไวอ าจมแี ปลกจากกนั ได ขอ ธรรมบางอยา งไมไ ดเ กบ็ ไวใ น พจนานกุ รมพทุ ธ ศาสตร ไทย–องั กฤษ ไมเ ปน ขอ ธรรมทอี่ ยใู นระดบั อนั ควรทราบ แตป รากฏใน พจนานกุ รมหมวดธรรม เพราะเปน ขอ ยอ ยของหมวดธรรมบางหมวด จาํ เปน ตอ งตดิ เขา ไปอยเู อง ดงั นเี้ ปน ตน ลกั ษณะทเ่ี ปน อสิ ระจากกนั เชน น้ี นบั ไดว า มผี ลดมี ากกวา ผลเสยี เพราะกลบั เปน สว นทม่ี าเสรมิ กนั ชว ยใหส มบรู ณแ ละอาํ นวยประโยชนม ากยง่ิ ขนึ้ เชน เมอื่ คน หาความหมายของขอ ธรรมขอ ใดขอ หนง่ึ ในพจนานกุ รมภาคท่ี ๒ (ไทย–องั กฤษ) ไดแ ลว อาจเปด ดขู อ ธรรมนนั้ ในสารบญั คน คาํ ของพจนานกุ รมภาคท่ี ๑ (หมวดธรรม) แลว หาความหมายไดเ พม่ิ ขน้ึ อกี ขอ ธรรมใดไมม ี ในพจนานกุ รมภาคท่ี ๒ เมอื่ เปด ดสู ารบญั คน คาํ ในภาคท่ี ๑ อาจหาพบกไ็ ด นอกจากนน้ั ยงั ชว ยใหไ มต อ งลงพมิ พ ความหมายซาํ้ กนั ทง้ั หมด ซงึ่ ทาํ ใหเ ปลอื งเนอื้ ทมี่ ากขน้ึ อกี ดว ย อยา งไรกด็ ี ความเปน อสิ ระจากกนั เชน น้ี แมจ ะมผี ล ดบี างประการ แตก ย็ งั ถอื วา เปน ขอ บกพรอ งอยา งหนงึ่ ซงึ่ ในการพมิ พค ราวตอ ๆ ไปถา มเี วลา จะไดใ ชร ะบบอา งองิ ภายในเขาชวยเพิม่ ขนึ้ อกี เพอ่ื ใหง านทง้ั สามภาคประสานเปน ชดุ เดยี วกนั โดยสมบูรณ และสามารถรักษา ลกั ษณะท่ใี หผ ลดีไวได พรอมทัง้ แกไขมิใหม ขี อ บกพรอ งทเี่ กิดจากความซ้าํ ซาก เปนตน ดงั ไดกลาวแลว หนงั สอื นี้เดมิ ต้ังใจทาํ เปนฉบบั เล็ก เพราะหากมเี วลาเพยี งพอ จะไดจดั ทําฉบับพสิ ดารท่ี คางอยูใหเสร็จสิ้นตอไป แตบัดนี้หนังสือฉบับเล็กนี้ไดขยายตัวออกมากจนมีขนาดใหญยากท่ีจะนําติดตัวไปใช เปนประจาํ ตามความต้ังใจเดิม ในการแกปญหานี้ไดใชร ะบบการพิมพเขา ชวย โดยถายยอ ลงจากตน ฉบบั เรยี ง พิมพเหลอื เพยี ง ๒ ใน ๓ สวน จะยอ เลก็ กวา นต้ี วั อักษรกจ็ ะเล็กเกินไป จนทําใหเ กดิ ความยากลาํ บากแกผูใช จาํ นวนมาก ทําอยางนถี้ ึงแมจ ะไมไ ดห นังสือขนาดเลก็ เทาที่ตัง้ ใจเดมิ ก็พอชวยใหใ ชไ ดส ะดวกขน้ึ มาก และในเวลา เดียวกนั กท็ าํ ใหไดห นังสอื ขนาดกะทัดรดั ท่ีจุเน้อื ความยิ่งกวาปกตเิ ปนอนั มาก การจดั พมิ พห นงั สอื นี้ นบั แตจ ดั เตรยี มตน ฉบบั เพอื่ สง โรงพมิ พใ นปลายป พ.ศ. ๒๕๑๕ จนถงึ ตพี มิ พ เสรจ็ ในบดั นี้ สนิ้ เวลาประมาณ ๒ ป ๖ เดอื น ในการจดั พมิ พไ ดร บั ความรว มมอื รว มใจอยา งดจี ากหลายทา น เจา หนา ทม่ี หาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั โดยเฉพาะทา นพระมหาสมบรู ณ สมปฺ ณุ โฺ ณ* ผชู ว ยเลขาธกิ าร ไดช ว ยคอย เรง เรา เทา กบั เปน แรงสนบั สนนุ ใหก ารจดั ทาํ หนงั สอื นค้ี บื หนา มาสคู วามสาํ เรจ็ คณุ ชลธรี  ธรรมวรางกรู ไดช ว ยพมิ พ ดดี ตน ฉบบั ใหโ ดยตลอดดว ยความเออื้ เฟอ และทางโรงพมิ พค รุ สุ ภาไดช ว ยอาํ นวยความสะดวกในการตพี มิ พ นบั วา ทกุ ทา นไดม สี ว นบาํ เพญ็ กศุ ลรว มกนั ในการทาํ วทิ ยาทานนใ้ี หส าํ เรจ็ จงึ ขออนโุ มทนาในความรว มแรงรว มใจและ ความสนบั สนนุ ของทกุ ทา นไว ณ โอกาสนเ้ี ปน อยา งยงิ่ พระราชวรมนุ ี ๒๔ เมษายน ๒๕๑๘ ____________________ *ปจจุบนั (พ.ศ. ๒๕๔๕) เปนที่ พระราชกติ ติเวที

สารบญั ทวั่ ไป ๓ ๔ อนุโมทนา ๙ คํานาํ (ในการพิมพค รง้ั ท่ี ๑๐) ๑๔ บนั ทกึ ในการพมิ พค ร้ังที่ ๔ คํานาํ (ในการพิมพค รั้งท่ี ๑) 1 3 ภาค 1 พจนานกุ รมพทุ ธศาสตร หมวดธรรม 8 คําชแ้ี จงการใชพจนานุกรมหมวดธรรม 9 อกั ษรยอ ช่อื คัมภรี  10 Abbreviations of Scriptures 17 สารบัญหมวดธรรม 22 สารบญั ประเภทธรรม 57 ดัชนีคนคํา 60 เอกกะ หมวด 1 84 ทุกะ หมวด 2 113 ติกะ หมวด 3 162 จตกุ กะ หมวด 4 189 ปญจกะ หมวด 5 204 ฉกั กะ หมวด 6 215 สตั ตกะ หมวด 7 221 อฏั ฐกะ หมวด 8 229 นวกะ หมวด 9 249 ทสกะ หมวด 10 292 อติเรกทสกะ หมวดเกิน 10 Index of Pàli Terms 311 313 ภาค 2 พจนานกุ รมพุทธศาสตร ไทย–อังกฤษ 314 คาํ นาํ (ในการพมิ พค รง้ั ท่ี 1) 316 คําชแ้ี จง 316 อกั ษรยอและเครือ่ งหมาย 317 เทยี บอกั ษรโรมันที่ใชเขยี นบาลี พจนานกุ รม ก–โอ 363 365 ภาค 3 พจนานกุ รมพุทธศาสตร อังกฤษ–ไทย พจนานกุ รม A–Z 382 Appendix

ภาค 1 พจนานกุ รมพุทธศาสตร หมวดธรรม Part I Dictionary of Numerical Dhammas

คาํ ชีแ้ จงการใชพ จนานกุ รมหมวดธรรม ก. หลกั การในการรวบรวมธรรม 1. หมวดธรรม คอื หลกั ธรรมทแ่ี สดงไวโดยมจี ํานวนหวั ขอเปนชดุ ๆ ชดุ หนง่ึ ๆ เรยี กวาหมวดธรรมหนึง่ ๆ หมวดธรรมเหลานี้เปนคาํ สอนในพระพุทธศาสนาเพียงสว นหน่ึงเทาน้ัน นอกจากคําสอนประเภทหมวด ธรรมแลว ยงั มคี าํ สอนประเภทคาถาภาษิต ธรรมกถา และโอวาทานศุ าสนีตางๆ อีกเปนอนั มาก ผูท่ี ตองการรูจักพระพุทธศาสนาอยางกวา งขวางท่ัวถงึ จึงควรศึกษาคําสอนประเภทอ่นื ๆ นอกจากหมวด ธรรมดวย อยางไรกด็ ี การศกึ ษาหมวดธรรมเหลา น้นี บั วา สําคญั และมีประโยชนอยา งมาก เพราะเปนคํา สอนประเภทประมวลขอ สรุป มอี รรถกวา งขวาง และถกู ยกขึ้นอาง หรือเปนขอ ปรารภในการแสดงคํา สอนประเภทอน่ื ๆ อยูเนอื งๆ 2. หมวดธรรมมอี ยมู ากมาย แตเ ฉพาะทแ่ี สดงในหนงั สอื นี้ ไดค ดั เลอื กและรวบรวมไวเ พยี งสว นหนง่ึ โดยถอื หลักเกณฑท่ีสาํ คญั คือ 1) มุงเอาหมวดธรรมท่ีมาในพระไตรปฎกโดยตรงเปนพ้ืน สวนท่ีมาในคัมภีรอ่ืนพยายามจาํ กัดเฉพาะ คัมภีรส าํ คญั ในระดับรองลงมา ทีน่ ยิ มนับถอื ใชศ ึกษาและอางอิงกันอยทู ว่ั ไปในวงการศึกษาพระ พุทธศาสนา 2) มุงเอาหมวดทแ่ี สดงหลกั ธรรมโดยตรง ใหส มกบั ชื่อทเ่ี รยี กวา “หมวดธรรม” หลีกเลี่ยงหมวดที่เปน เพยี งเกรด็ ความรู หรอื คาํ แถลงเรอ่ื งราวอนื่ ๆ เวน แตจ ะเปน เรอื่ งทสี่ มั พนั ธก บั หลกั ธรรมอยา งใกลช ดิ 3) คดั เอาเฉพาะหมวดธรรมทค่ี วรรูหรือที่ตองรู โดยฐานเปนหลักสําคญั ของพระพุทธศาสนาบา ง เปน หลักทเ่ี หน็ วานา รูและมปี ระโยชนมากบาง เปน หลักที่ใชหรืออา งอิงอยเู สมอ หรือรูจกั กันอยูท ั่วไปบาง เปนหลกั ทท่ี า นกาํ หนดใหเรียนในหลักสตู รการศึกษาพระพทุ ธศาสนาระบบตา งๆ ในประเทศไทยบาง ข. การจดั ลาํ ดบั 3. การจดั ลําดบั หมวดธรรม – จัดตามลําดับเลขจํานวนกอน รวมหมวดธรรมที่มีจํานวนหัวขอเทากันเขาไวเปนกลุมเดียวกันเรียง จากกลุมที่มีจํานวนนอยไปหากลุมท่มี จี ํานวนมากตามลําดบั เปน หมวด 1 หมวด 2 หมวด 3 ฯลฯ จนถงึ หมวดเกนิ สิบ – ในหมวดเลขเดยี วกัน เรียงตามลาํ ดับอักษร ตามอกั ขรวธิ ีในภาษาไทย 1) หมวดธรรมท่ีมีลาํ ดับอักษรหางกัน แตเปนเร่ืองที่เกี่ยวพันหรือควบคูกัน เมื่อถึงลาํ ดับอักษรของ หมวดหนง่ึ แลว นาํ อีกหมวดหนง่ึ มาตอ ในลาํ ดับถดั ไปทนั ทโี ดยไมคาํ นงึ ถึงลําดบั อกั ษร เชน [67] กศุ ลมลู 3, [68] อกศุ ลมลู 3; [80] ทจุ รติ 3, [81] สจุ รติ 3 เปน ตน 2) หมวดธรรมทีม่ เี ลขจาํ นวนตางกัน แตเ ปน เร่อื งอยางเดยี วกนั อาจจัดเรียงรวมไวใ นหมวดเลขเดียว กัน ตอกันไป โดยไมค าํ นงึ ถึงลําดับเลขหมวด ในกรณีเชนน้ี จะถอื หมวดธรรมท่ีสาํ คญั หรอื รูจ กั กนั มากเปนหลัก เชน [303] พทุ ธคณุ 9, [304] พทุ ธคณุ 2, [305] พทุ ธคณุ 3, [306] ธรรมคณุ 6, [307] สงั ฆคณุ 9 เปน ตน ในกรณีของขอยกเวน 2 ขอน้ี หมวดธรรมทผ่ี ิดลําดบั ใหถอื เปน หมวดธรรมพว ง ไมกระทบกระเทอื นตอ

4 ลําดับอักษรตามปกติ ซ่ึงจะจัดตอไปจากหมวดธรรมที่อยูขางหนา นอกจากน้ัน หมวดธรรมท่ี ผิดลําดับเหลาน้ี จะมีชื่อเรียงอยูในตําแหนงที่เปนลําดับตามปกติของมันเองอีกสวนหน่ึงดวย แตใน ตําแหนงปกตนิ นั้ จะไมน ับเลขลาํ ดับ (ในวงเลบ็ สาํ หรับใสเลขลาํ ดบั จะใสร ูป , ไวแทนชอ งวา ง) และไมม ี รายละเอยี ด มเี พียงคาํ อา งบอกตําแหนงที่จะพึงคน ตอ ไป ซึง่ ชว ยโยงถงึ กันใหผ ูใชห นังสือคนหาไดโดย สะดวกจากทกุ ดา น ตวั อยา ง: [,,] สจุ รติ 3 ดู [81] สจุ รติ 3 [,,] พทุ ธคณุ 2 ดู [304] พทุ ธคณุ 2 สจุ รติ 3 เปน ชอ่ื ของธรรมหมวดท่ีเปน คปู ฏปิ ก ษกบั ทจุ รติ 3 จึงนาํ ไปเรยี งไวตอ จากหมวด ทจุ รติ 3 เน่ืองจากอกั ษร ท อยกู อนอักษร ส สว น พทุ ธคณุ 2 อยใู นกลุมเดยี วกบั พทุ ธคณุ 9 แตมจี ํานวนตางกนั จงึ นาํ ไปเรียงไวตอจากหมวด พทุ ธคณุ 9 อันเปน หมวดธรรมทีถ่ ือเปน หลกั 4. หมวดธรรมทม่ี หี ลายชอื่ ถอื เอาชอื่ ทมี่ าในบาลเี ปน หลกั ใหร ายละเอยี ดไวท เ่ี ดยี ว แตช อ่ื อนื่ ๆ กเ็ รยี งไวใ น ตาํ แหนงท่ีถูกตองตามลาํ ดบั อกั ษรและลาํ ดบั เลขหมวดดว ย โดยไมน บั เลขลาํ ดบั และไมม รี ายละเอยี ด เพยี งใสเ ครอื่ งหมาย , ไวใ นวงเลบ็ ขา งหนา และมคี าํ อา งบอกตาํ แหนง ชอื่ ทม่ี รี ายละเอยี ดอนั พงึ จะคน ตอ ไป เปน การเชอื่ มโยงถงึ กนั ใหค น ไดจ ากทกุ ดา น ตวั อยา ง: [,,,] สมบตั ขิ องอบุ าสก 7 ดู [260] อบุ าสกธรรม 7 สมบตั ิของอบุ าสก 7 กับ อบุ าสกธรรม 7 เปนชื่อของธรรมหมวดเดยี วกนั แสดงรายละเอียดเฉพาะ ที่ อบุ าสกธรรม 7 แหงเดยี ว สวนช่อื สมบตั ขิ องอบุ าสก 7 ไดเ รียงไวด ว ย แตใหดูรายละเอียดท่ี อบุ าสกธรรม 7 5. ตัวเลขท่ีอางองิ ในหนังสอื นีท้ ั้งหมด หมายถงึ เลขลาํ ดับ (คือเลขขอ) ของหมวดธรรม ไมใชเลขหนา เวน แตจะมคี าํ บอกกาํ กับไวเปนอยา งอื่น อนึ่ง ในเน้อื หนงั สือ ใชตวั เลขอารบิกทัง้ หมด เพื่อใหผ ใู ชภ าคภาษาอังกฤษสามารถใชประโยชน รวมดวยโดยสะดวก ค. ความหมายและคาํ อธบิ าย 6. หนังสือน้ีไมใชหนังสืออธิบายธรรมจําเพาะอยา ง แตเปนหนงั สืออางองิ วา ดวยหลกั ธรรมทั่วไป จําตอง สงวนเนอ้ื ท่ี และแสดงอรรถาธบิ ายท่ีกระชับรัดกุม จึงพยายามหลีกเล่ยี งการอธิบาย แสดงไวแ ตเพยี ง คาํ จาํ กัดความและความหมายเปน สําคญั 1) ภาคภาษาไทย: ความหมายมกั แสดงไวหลายๆ นยั เพ่อื เสริมความเขาใจใหชดั ข้นึ และเพือ่ เลือกใช ไดอ ยางเหมาะสมแกก รณี ขอ ธรรมบางขอมีคาํ แปลโดยพยญั ชนะ ในกรณเี ชนนี้ ความหมายที่เปนคําแปลโดยพยญั ชนะน้ัน จะถูกเรียงไวก อนความหมายอ่ืน ความหมายทีแ่ สดงไวหลายนยั มกั มีทง้ั ความหมายอยางส้นั และความหมายอยา งยาว ท้ังน้ีมงุ เพอ่ื ประโยชนทง้ั ในทางความเขา ใจและในการใชง าน ขอธรรมบางอยา งจาํ เปน ตองอธิบาย เพอ่ื ใหเ ขาใจชดั เจน ในกรณเี ชน นีไ้ ดพยายามอธบิ ายใหส้ัน

5 ท่สี ดุ โดยทําเปนไขความออกจากความหมายของขอ ธรรมนัน้ ๆ และใหครอบคลุมเนอื้ หาสมบูรณในตัว เสรจ็ ส้นิ ไปในแตล ะขอ ไมใ ชวธิ ีอธิบายรวมท้งั หมด แตถ ามขี อสังเกตหรือคําช้ีแจงกวา งๆ สําหรบั ทง้ั หมวดก็ไดนําไปเขียนไวในตอนทายของหมวดธรรมน้ัน หมวดธรรมที่ตองอธิบายพึงเห็นตัวอยางเชน [85] ธรรม 3, [107] วโิ มกข 3, [285] วสิ ทุ ธิ 7, [311] วปิ ส สนาญาณ 9 เปน ตน 2) ภาคภาษาอังกฤษ: ความหมายในภาษาอังกฤษมุงเพียงใหเปนสวนประกอบสําหรับชวยเหลือ นักศกึ ษาในการศกึ ษาคน ควา ใหก วา งขวางออกไป หรอื เปน ส่อื ถายทอดความรเู ทานั้น ไมไ ดมุงใหเปน หลักของหนงั สือน้ี โดยปกติในภาคภาษาอังกฤษจะไมมีคําอธิบายเลย มีเพียงความหมายสนั้ ๆ ซ่งึ โดย มากเปนความหมายในรูปคําแปล ขอธรรมใดมีคําแปลหรือความหมายในภาษาอังกฤษท่ีใชกันลงยุติแลวหรือนิยมใชกันแพรหลาย ในหมนู กั ศกึ ษาพระพทุ ธศาสนาแลว ก็ไดนําเอาคาํ แปลหรือความหมายนน้ั มาลงไว โดยถือเปนอิสระจาก ความหมายในภาคภาษาไทย สว นขอ ธรรมใดความหมายในภาษาองั กฤษยงั มีปญหา ไมเปน ทีย่ ุตหิ รือยงั ไมสูเปน ทร่ี ูจักท่ัวไป กไ็ ดพยายามตรวจสอบ เลอื กสรร หรือคนหาคาํ มาใชใ หตรงกบั ความเขาใจในภาค ภาษาไทยใหมากทส่ี ุด คําแปลและความหมายขอ ธรรมตางๆ ในภาคภาษาองั กฤษสวนมาก ไมตรงกบั คาํ แปลหรอื ความ หมายทีใ่ ชในพระไตรปฎ กแปลฉบับภาษาอังกฤษของสมาคมบาลปี กรณ (The Pali Text Society) ท้งั นี้เพราะไดมีการคิดคนสรรหาคําแปลศัพทธรรมตางๆ ในหมูนักปราชญนักศึกษาพระพุทธศาสนา กาวหนาตอ มาอกี มากภายหลงั เวลาที่พิมพพระไตรปฎกแปลฉบับภาษาอังกฤษนน้ั แลว อน่งึ คาํ บาลอี ักษรโรมนั ในวงเล็บตอ ทา ยช่อื หมวดธรรม หรือขอ ธรรมนัน้ ๆ ไดแ สดงไว โดยมงุ ให ผใู ชร ูจกั รปู เดิมของศพั ทน้ันๆ ในภาษาบาลี ถา เปนคาํ สมาสคอื มหี ลายคําประกอบกัน กม็ งุ ใหกําหนด แยกไดง ายวา มีคาํ อะไรประกอบอยูบางเทานั้น มไิ ดมงุ แสดงรูปท่ีใชจ รงิ ในประโยคภาษาบาลี ดงั นน้ั ก) ทีใ่ ดตองการใหเ หน็ รูปศพั ทของคําท่มี าประกอบกัน กจ็ ะใสย ัติภังค หรอื hyphen (-) แทรกไว ใหดงู า ย ท่ใี ดเห็นวาเปน คาํ ทใ่ี ชร วมกันเปนปกติ กไ็ มแยก ข) เม่ือแยกคาํ โดยใชยตั ภิ ังคแ ลว กไ็ มเ ติมพยัญชนะซอ น (สังโยค) ตามหลักสนธิ ตวั อยา ง: ขันธ 5 หรือ เบญจขันธ บาลเี ปน ปฺจกขฺ นธฺ ประกอบดวย ปจฺ + ขนธฺ ถาเขียนเปนคาํ บาลีอกั ษรโรมัน ตามทใี่ ชจ ริงในประโยค ก็เปน Pa¤cakkhandha คือเขียนตดิ ตอกนั และมีพยญั ชนะ ซอ น ไดแ ก k แทรกเขา มา แตในพจนานกุ รมฯ นเ้ี ขียนใหผศู กึ ษากําหนดแยกไดง าย เปน Pa¤ca- khandha สงั วรปธาน บาลนี ิยมเขยี นเปน สวํ รปฺปธาน ประกอบดว ย สวํ ร + ปธาน ถา เขียนเปนคําบาลี อกั ษรโรมัน ตามทีใ่ ชในประโยค กเ็ ปน Sa§varappadhàna แตใ นพจนานกุ รมฯ นเ้ี ขียนเปนSa §vara-padhàna นอกจากน้ี ขอ ความหรอื ถอยคํา ที่อยใู นชุดเดยี วกนั หรือเปน เรือ่ งทาํ นองเดยี วกนั และเรยี งอยู ตอ เน่อื งกัน ถามีสวนทีซ่ า้ํ ตรงกัน อาจใชเครือ่ งหมาย tilde (~) แทนความหรอื คําสว นหรอื ทอนท่ซี ํ้าตรง กนั นน้ั เพอื่ ประหยดั เน้อื ท่ี และชว ยไมใหด ลู านตา เชน A¤¤asamàna-cetasika; Pakiõõaka-~; Akusala-~ พึงทราบและนําไปใชในรูปท่ีเปนคําเต็มวา A¤¤asamàna-cetasika; Pakiõõaka- cetasika; Akusala-cetasika ดงั นเี้ ปน ตน (หลกั ขอน้ีนํามาใชก ับพากยภาษาไทยดว ยบา ง เชน ความ หวัง, ~ใฝหา หมายถงึ คาํ เต็มวา ความหวงั , ความใฝหา)

6 ง. ทม่ี าของหมวดธรรม 7. หมวดธรรมสวนมากมีท่ีมาหลายแหง ถาเปนหมวดธรรมพนื้ ๆ ไมจาํ เปนตอ งคน หาคอํา ธิบายแปลกๆ ออกไป ไดแ สดงทมี่ าไวแ ตพอเปนตวั อยาง ถา เปน หมวดธรรมที่ชวนใหคนหาคําอธิบายเทียบเคยี งอยาง กวางขวาง ไดแ สดงที่มาไวหลายแหง หมวดธรรมบางหมวดหาที่มายาก ไดพ ยายามนาํ มาแสดงไวเทาที่ จะหาได อยางไรกต็ าม ในการพิมพค รัง้ แรก คงจะบกพรองในเรอ่ื งน้ีบาง เพราะบางหมวดท่ีทาํ ในระยะ แรก ยงั ไมไดคํานงึ ถึงความมุงหมายขอ น้ี คดิ แตเ พยี งจะแสดงท่ีมาพอเปนตวั อยา งเทานน้ั ในกรณมี ที ี่มามากมายหลายแหง ทง้ั ในพระไตรปฎ กและคัมภีรรุนหลงั ถือเอาพระไตรปฎกเปน หลัก สวนทม่ี าในคมั ภรี รนุ หลังมอี รรถกถาเปน ตน ถาไมม เี หตุผลสมควร อาจไมแ สดงไวเลย เพราะถอื เปน การเกนิ จาํ เปน 8. ที่มาท้ังหลายไดแสดงไวท้ังฝายภาษาไทยและภาษาอังกฤษ เพื่อสะดวกแกน ักศึกษาและนักคนควา โดย ทว่ั ไป ผูใ ชควรสงั เกตดวยวา ทีม่ าใดเปนคมั ภรี ใ นพระไตรปฎ กหรือคัมภรี ส มัยหลงั เพือ่ จะไดร ูจักหวั ขอ ธรรมตา งๆ อยางถูกตอ งชัดเจนยง่ิ ข้นึ เฉพาะทม่ี าในพระไตรปฎ ก ฝา ยภาษาไทยหมายเอาพระไตรปฎ ก บาลอี กั ษรไทย ฉบับสยามรัฐ ชุด 45 เลมจบ การอางใชร ะบบ เลม/ขอ /หนา ตวั อยา ง: ข.ุ อติ .ิ 25/195/237 = ขุททฺ กนิกาย อิตวิ ุตตฺ ก พระไตรปฎกเลม 25 ขอ 195 หนา 237 การอางท่ีมาโดยระบบนี้ชวยอํานวยความสะดวกแกผูมีพระไตรปฎกฉบับแปลภาษาไทย 25 พทุ ธศตวรรษ สามารถใชร วมไดด วย โดยเฉพาะฉบบั ทก่ี รมการศาสนาจดั พิมพใ หม มี 45 เลม จบ เลข เลมและเลขขอตรงกนั ใชรว มกันได แปลกเฉพาะเลขหนาซึ่งใชกนั ไมได (ความจรงิ การอา งแตเ ลมกับขอ เทา นนั้ กเ็ พยี งพออยแู ลว) พระไตรปฎ กฝายภาษาองั กฤษ หมายเอาฉบบั บาลอี ักษรโรมันของสมาคมบาลปี กรณ (The Pali Text Society) ในประเทศองั กฤษ ระบบการอางใชอยา งท่นี ยิ มกนั ท่ัวไป อกั ษรยอบอกชื่อคัมภีรทม่ี าตางๆ และคมั ภรี ใดอยูในพระไตรปฎ กหรือเปนคมั ภรี ส มัยหลงั ไดทาํ บัญชีไวเ ปน สวนหนงึ่ ตางหากแลว ท้ังฝายภาษาไทยและภาษาอังกฤษ [ดหู นา 7–10] จ. สารบญั และดชั นี 9. นอกจากสารบัญทั่วไป แลว ในหนงั สือนี้ยังมีสารบัญละเอียดและดชั นีตา งๆ อกี เพ่อื ชวยใหก ารศึกษา คนควาหลักธรรมสะดวกและไดผลดีย่ิงข้ึน สารบัญและดัชนที ้งั หลายจัดทาํ ไวเ พอ่ื สนองความมุง หมาย ตางๆ ดังนี้ 1) สารบญั หมวดธรรม แสดงหมวดธรรมทั้งหมดครบจาํ นวนและตรงตามลาํ ดับในหนังสือ สารบัญน้ี จะชวยใหคนหาหมวดธรรมที่ประสงคไดสะดวกรวดเร็วยิ่งขึน้ และทําใหสามารถสํารวจเทียบเคยี ง และเชอื่ มโยงหมวดธรรมตางๆ ไดง ายข้ึน 2) สารบญั ประเภทธรรม นาํ เอาหมวดธรรมทั้งหมดมาจดั รวมพวกใหม แยกเปนประเภทๆ ตามเน้ือ หาและคณุ คาในการปฏิบตั ิ สารบัญนจี้ ัดทาํ ไวอยา งเสนอแนะพอเปน แนว แตม ั่นใจวาจะเปน เครอื่ ง ชว ยในการศึกษาคนควา และเลอื กสรรหลกั ธรรมไปใชประโยชนไดเปนอยางมาก 3) ดชั นคี น คาํ คือดัชนีทีจ่ ัดทาํ ไวทายพจนานุกรมภาคท่ี 1 ทั้งหมด นําเอาขอ ธรรมทง้ั หมด ทั้งทเ่ี ปน หมวดธรรมซ่ึงมีเลขจํานวนตางๆ กันก็ดี หัวขอยอยทั้งหลายท่ีเปนสวนประกอบของหมวดธรรม

7 ตางๆ กด็ ี นาํ มาจัดเรยี งใหมต ามลาํ ดบั อกั ษรเปน ชุดเดยี วกนั ท้ังหมด พรอ มดว ยลําดับเลขหมวดทง้ั ปวงทีจ่ ะพงึ คน หาขอ ธรรมน้นั ๆ ได ผทู ี่ทราบเพยี งชอื่ หมวดธรรมแตไ มท ราบจาํ นวนหัวขอ กด็ ี ผูที่ ทราบแตเพยี งขอ ยอยขอ ใดขอหนึง่ แตจ าํ ชอ่ื หมวดธรรมไมไ ดก ็ดี ผูท ่ตี อ งการศกึ ษาขอ ธรรมขอ ใดขอ หน่ึงใหกวางขวางออกไปก็ดี ผูท่ีตองการทราบความหมายของศัพทธรรมคําใดคําหนึ่งโดยเฉพาะ หรือตองการใชหนังสือน้ีอยางพจนานุกรมสามัญก็ดี ยอมใชดัชนีคนคําน้ีสนองความตองการได สําเรจ็ ความประสงคอ ยางรวดเรว็ อนึ่ง คาํ บางคาํ เขยี นไดหลายอยาง แตใ นดชั นีคนคํา เรียงไวอ ยา งเดียว เชน จาตุมหาราชกิ า (เขียน จาตมุ มหาราชกิ า กไ็ ด) ปุพเพนิวาสานสุ สตญิ าณ (เขยี น ปุพเพนิวาสานุสตญิ าณ หรอื บุพเพนวิ าสานุสติญาณ ก็ได) พึงถือวา เปน รปู ท่ีถกู ตอ งดว ยกัน ตามหลักการเขยี นคําทเ่ี ปน ธรรม- บญั ญตั ใิ นพจนานกุ รมฉบับราชบณั ฑติ ยสถาน พ.ศ. 2493 และ พ.ศ. 2525 เมือ่ พบคําทเ่ี ขียนในรูป อนื่ ซ่งึ หาไมพ บในดชั นีคน คํา พึงเทียบเคยี งตามหลกั ภาษา ใหไ ดร ปู ทีค่ น ไดในดัชนคี น คํานี้ ในการพมิ พค รง้ั ที่ 4 (พ.ศ. 2527–2528) ไดย ายดัชนีคนคํามาไวต นเลม เพอ่ื ใหใ ชงายย่ิงขน้ึ และได เพมิ่ ดัชนีคาํ บาลีอักษรโรมัน (Index of Pàli Terms) เขามา เพ่อื ประโยชนแกผ ูใ ชภาคภาษาองั กฤษ เมือ่ ใชหนงั สือน้ี พึงใชส ารบญั และดัชนีตา งๆ ใหเ ปนประโยชนเ สมอ โดยเฉพาะควรใชเ ปนท่ปี รกึ ษา อนั ดบั แรกกอ นส่งิ อื่น

อกั ษรยอ ชอ่ื คมั ภรี * เรียงตามอักขรวธิ แี หง มคธภาษา (ทพี่ ิมพต วั เอน คอื คัมภีรใ นพระไตรปฎก) อง.ฺ อ. องคฺ ุตฺตรนิกาย อฏกถา (มโนรถปรู ณ)ี ขทุ ทฺ ก.อ. ขุททฺ กปา อฏ กถา (ปรมตฺถโชตกิ า) อง.ฺ อฏก. องคฺ ตุ ฺตรนิกาย อฏกนปิ าต จริยา.อ. จรยิ าปฏ ก อฏ กถา (ปรมตถฺ ทปี น)ี อง.ฺ เอก. องคฺ ตุ ตฺ รนกิ าย เอกนิปาต ชา.อ. ชาตกฏกถา อง.ฺ เอกาทสก. องคฺ ุตฺตรนกิ าย เอกาทสกนิปาต เถร.อ. เถรคาถา อฏ กถา (ปรมตฺถทีปน)ี อง.ฺ จตุกฺก. องฺคตุ ฺตรนิกาย จตกุ กฺ นปิ าต เถรี.อ. เถรคี าถา อฏ กถา (ปรมตถฺ ทีปน)ี องฺ.ฉกฺก. องฺคุตฺตรนิกาย ฉกกฺ นปิ าต ที.อ. ทีฆนิกาย อฏ กถา (สมุ งฺคลวลิ าสิน)ี อง.ฺ ตกิ . องคฺ ตุ ตฺ รนกิ าย ตกิ นปิ าต ที.ปา. ทีฆนิกาย ปาฏิกวคฺค องฺ.ทสก. องคฺ ตุ ตฺ รนกิ าย ทสกนปิ าต ท.ี ม. ทีฆนกิ าย มหาวคฺค องฺ.ทุก. องฺคุตตฺ รนกิ าย ทุกนิปาต ที.สี. ทีฆนิกาย สีลกฺขนฺธวคคฺ อง.ฺ นวก. องฺคุตตฺ รนกิ าย นวกนปิ าต ธ.อ. ธมมฺ ปทฏ กถา อง.ฺ ปจฺ ก. องฺคุตตฺ รนิกาย ปจฺ กนปิ าต นิท.ฺ อ. นิทฺเทส อฏกถา (สทฺธมฺมปชโฺ ชติกา) อง.ฺ สตฺตก. องฺคุตฺตรนกิ าย สตฺตกนิปาต ปจฺ .อ. ปฺจปกรณ อฏกถา (ปรมตถฺ ทีปนี) อป.อ. อปทาน อฏ กถา (วสิ ทุ ฺธชนวลิ าสินี) ปฏสิ .ํ อ. ปฏสิ มภฺ ทิ ามคคฺ อฏ กถา (สทธฺ มมฺ ปกาสนิ )ี อภ.ิ ก. อภธิ มมฺ ปฏ ก กถาวตถฺ ุ เปต.อ. เปตวตฺถุ อฏ กถา (ปรมตถฺ ทีปน)ี อภ.ิ ธา. อภิธมฺมปฏก ธาตกุ ถา พุทธฺ .อ. พทุ ธฺ วํส อฏ กถา (มธุรตถฺ วลิ าสินี) อภ.ิ ป. อภิธมฺมปฏ ก ปฏาน ม.อ. มชฌฺ มิ นกิ าย อฏกถา (ปปจฺ สูทน)ี อภิ.ป.ุ อภิธมมฺ ปฏก ปคุ คฺ ลปฺ ตฺติ ม.อุ. มชฺฌมิ นกิ าย อุปรปิ ณฺณาสก อภิ.ยมก. อภธิ มมฺ ปฏ ก ยมก ม.ม. มชฌฺ มิ นิกาย มชฌฺ ิมปณฺณาสก อภิ.วิ. อภธิ มฺมปฏ ก วภิ งคฺ ม.ม.ู มชฺฌมิ นกิ าย มูลปณณฺ าสก อภ.ิ ส.ํ อภธิ มมฺ ปฏ ก ธมมฺ สงคฺ ณี มงฺคล. มงคฺ ลตฺถทีปนี อติ ิ.อ. อติ วิ ตุ ฺตก อฏ กถา (ปรมตถฺ ทปี นี) มลิ ินฺท. มลิ นิ ทฺ ปฺหา อุ.อ.,อทุ าน.อ. อทุ าน อฏกถา (ปรมตถฺ ทปี น)ี วนิ ย. วินยปฏ ก ขุ.อป. ขุททฺ กนิกาย อปทาน วินย.อ. วนิ ย อฏกถา (สมนตฺ ปาสาทิกา) ข.ุ อิต.ิ ขทุ ทฺ กนิกาย อิติวตุ ฺตก วินย.ฏกี า วนิ ยฏกถา ฏกี า (สารตถฺ ทปี นี) ขุ.อุ. ขทุ ฺทกนกิ าย อทุ าน วิภงฺค.อ. วิภงฺค อฏ กถา (สมฺโมหวโิ นทนี) ข.ุ ข.ุ ขุทฺทกนกิ าย ขทุ ทฺ กปา วมิ าน.อ. วิมานวตถฺ ุ อฏกถา (ปรมตฺถทปี น)ี ข.ุ จรยิ า. ขุททฺ กนิกาย จริยาปฏก วสิ ุทธฺ .ิ วสิ ุทฺธมิ คฺค ขุ.จ.ู ขุทฺทกนกิ าย จฬู นิทฺเทส วสิ ทุ ฺธิ.ฏกี า วิสทุ ฺธมิ คคฺ มหาฏีกา (ปรมตฺถมชฺ ุสา) ข.ุ ชา. ขุทฺทกนิกาย ชาตก สงคฺ ณี อ. สงคฺ ณี อฏกถา (อฏสาลนิ )ี ข.ุ เถร. ขุททฺ กนกิ าย เถรคาถา สงคฺ ห. อภิธมฺมตถฺ สงคฺ ห ขุ.เถร.ี ขุทฺทกนิกาย เถรคี าถา สงคฺ ห.ฏีกา อภธิ มมฺ ตถฺ สงคฺ ห ฏกี า (อภธิ มมฺ ตถฺ วภิ าวนิ )ี ข.ุ ธ. ขทุ ทฺ กนกิ าย ธมมฺ ปท ส.ํ อ. สยํ ตุ ตฺ นิกาย อฏ กถา (สารตถฺ ปกาสินี) ขุ.ปฏิ. ขทุ ทฺ กนิกาย ปฏิสมภฺ ทิ ามคฺค ส.ํ ข. สยํ ุตฺตนกิ าย ขนฺธวารวคฺค ข.ุ เปต. ขทุ ฺทกนิกาย เปตวตถฺ ุ ส.นิ. สํยุตฺตนิกาย นทิ านวคคฺ ขุ.พทุ ฺธ. ขุทฺทกนกิ าย พุทฺธวํส ส.ม. สยํ ุตตฺ นกิ าย มหาวารวคฺค ขุ.ม.,ข.ุ มหา. ขุทฺทกนิกาย มหานิทฺเทส ส.ส. สํยุตตฺ นกิ าย สคาถวคฺค ขุ.วมิ าน. ขุทฺทกนกิ าย วมิ านวตถฺ ุ ส.ํ สฬ. สํยุตตฺ นกิ าย สฬายตนวคฺค ขุ.ส.ุ ขุททฺ กนกิ าย สตุ ตฺ นปิ าต สตุ ฺต.อ. สุตตฺ นิปาต อฏกถา (ปรมตฺถโชตกิ า) ___________________ *คัมภีรช ้ันฎีกาแสดงไวข างตน เฉพาะทีใ่ ชก นั อยูในวงการศึกษาภาษาบาลีในประเทศไทย สว นทนี่ อกจากนี้ไมแสดงไว พึงเขา ใจ เอง ตามแนววิธีในการใชอักษรยอ สําหรบั อรรถกถา ท่ีนาํ อ. ไปตอ ทา ยอักษรยอ ของคมั ภรี ใ นพระไตรปฎ ก เชน ที.อ., ม.อ., ส.ํ อ. เปนตน (ในกรณีของฎีกา กน็ ํา ฏ.ี หรือ ฏีกา ไปตอ เปน ท.ี ฏ.ี หรอื ท.ี ฏกี า เปน ตน )

Abbreviations of Scriptures (in italics are canonical works) A. Aïguttaranikàya (5 vols.) Pañ. Paññhàna (Abhidhamma) AA. Aïguttaranikàya Aññhakathà PañA. Paññhàna Aññhakathà (Paramatthadãpanã) (Manorathapåraõã) Ps. Pañisambhidàmagga Ap. Apadàna (Khuddakanikàya) (Khuddakanikàya) ApA. Apadàna Aññhakathà PsA. Pañisambhidàmagga Aññhakathà (Saddhammapakàsinã) (Visuddhajanavilàsinã) Ptk. Peñakopadesa Bv. Buddhava§sa (Khuddakanikàya) Pug. Puggalapa¤¤atti (Abhidhamma) BvA. Buddhava§sa Aññhakathà PugA. Puggalapa¤¤atti Aññhakathà (Paramatthadãpanã) (Madhuratthavilàsinã) Pv. Petavatthu (Khuddakanikàya) Comp. Compendium of Philosophy PvA. Petavatthu Aññhakathà (Paramatthadãpanã) (Abhidhammatthasaïgaha) S. Sa§yuttanikàya (5 vols.) Cp. Cariyàpiñaka (Khuddakanikàya) SA. Sa§yuttanikàya Aññhakathà CpA. Cariyàpiñaka Aññhakathà (Sàratthapakàsinã) Sn. Suttanipàta (Khuddakanikàya) (Paramatthadãpanã) SnA. Suttanipàta Aññhakathà D. Dãghanikàya (3 vols.) (Paramatthajotikà) DA. Dãghanikàya Aññhakathà Thag. Theragàthà (Khuddakanikàya) ThagA. Theragàthà Aññhakathà (Sumaïgalavilàsinã) (Paramatthadãpanã) DAò. Dãghanikàya Aññhakathà òãkà Thãg. Therãgàthà (Khuddakanikàya) ThãgA. Therãgàthà Aññhakathà (Lãnatthapakàsinã) (Paramatthadãpanã) Dh. Dhammapada (Khuddakanikàya) Ud. Udàna (Khuddakanikàya) DhA. Dhammapada Aññhakathà UdA. Udàna Aññhakathà Dhtk. Dhàtukathà (Abhidhamma) (Paramatthadãpanã) DhtkA. Dhàtukathà Aññhakathà Vbh. Vibhaïga (Abhidhamma) VbhA. Vibhaïga Aññhakathà (Paramatthadãpanã) (Sammohavinodanã) Dhs. Dhammasaïgaõã (Abhidhamma) Vin. Vinaya Piñaka (5 vols.) DhsA. Dhammasaïgaõã Aññhakathà VinA. Vinaya Aññhakathà (Samantapàsàdikà) (Aññhasàlinã) Vinò. Vinaya Aññhakathà òãkà It. Itivuttaka (Khuddakanikàya) (Sàratthadãpanã) ItA. Itivuttaka Aññhakathà Vism. Visuddhimagga Vismò. Visuddhimagga Mahàñãkà (Paramatthadãpanã) (Paramatthama¤jusà) J. Jàtaka (including its Aññhakathà) Vv. Vimànavatthu (Khuddakanikàya) Kh. Khuddakapàñha (Khuddakanikàya) VvA. Vimànavatthu Aññhakathà KhA. Khuddakapàñha Aññhakathà (Paramatthadãpanã) Yam. Yamaka (Abhidhamma) (Paramatthajotikà) YamA. Yamaka Aññhakathà Kvu. Kathàvatthu (Abhidhamma) (Paramatthadãpanã) KvuA. Kathàvatthu Aññhakathà (Paramatthadãpanã) M. Majjhimanikàya (3 vols.) MA. Majjhimanikàya Aññhakathà (Papa¤casådanã) Miln. Milindapa¤hà Nd 1 Mahàniddesa (Khuddakanikàya) Nd 2 Cåëaniddesa (Khuddakanikàya) NdA. Niddesa Aññhakathà (Saddhammapajjotikà) Nett. Nettipakaraõa

สารบญั หมวดธรรม เอกกะ – หมวด 1 [30] บูชา 2 [1] กลั ยาณมิตตตา [31] ปฏสิ นั ถาร 2 [2] โยนโิ สมนสิการ [32] ปธาน 2 [3] อปั ปมาทะ [33] ปริเยสนา 2 [34] ปจ จัยใหเ กดิ สัมมาทิฏฐิ 2 ทุกะ – หมวด 2 [35] ปาพจน 2 [4] กรรม 2 [,,] พุทธคณุ 2 [304] [,] กรรมฐาน 2 [36] [,,] พทุ ธคณุ 3 [305] [5] กาม 2 [,,] ไพบลู ย 2 [44] [6] กามคณุ 5 [36] ภาวนา 2 [7] ฌาน 2 [37] ภาวนา 4 [8] ฌาน 2 ประเภท [38] รูป 21, 28 [9] ฌาน 4, 5 [39] มหาภตู หรอื ภูตรูป 4 [10] ฌาน 8 [40] อปุ าทารูป หรอื อปุ าทายรูป 24 [11] ทาน 21 [41] รูป 22 [12] ทาน 22 [42] ฤทธิ์ 2 [13] ทิฏฐิ 2 [,,] โลกบาลธรรม 2 [23] [14] ทฏิ ฐิ 3 [43] วิมตุ ติ 2 [15] ทสี่ ุด (อนั ตา) 2 [,,] เวทนา 2 [110] [16] ทกุ ข 2 [44] เวปุลละ 2 [17] เทศนา 21 [45] สมาธิ 2 [18] เทศนา 22 [46] สมาธิ 31 [19] ธรรม 21 [47] สมาธิ 32 [20] ธรรม 22 [48] สงั ขาร 2 [21] ธรรม 23 [49] สงั คหะ 2 [22] ธรรม 24 [50] สัจจะ 2 [23] ธรรมคุมครองโลก 2 [51] สาสน หรือ ศาสนา 2 [24] ธรรมทําใหงาม 2 [52] สขุ 21 [,,] ธรรมท่ที รงเหน็ คณุ ประจักษ 2 [65] [53] สขุ 22 [,,] ธรรมเปน โลกบาล 2 [23] [54] สทุ ธิ 2 [25] ธรรมมีอปุ การะมาก 2 [,,] อรหันต 2 [61] [26] ธรุ ะ 2 [55] อริยบคุ คล 2 [27] นิพพาน 2 [56] อรยิ บคุ คล 4 [28] บัญญตั ิ 2, 6 [57] อรยิ บคุ คล 8 [29] บุคคลหาไดยาก 2 [58] โสดาบนั 3

[59] สกทาคามี 3, 5 11 [60] อนาคามี 5 [61] อรหันต 2 [91] ปปญ จะ 3 [62] อรหนั ต 4, 5, 60 [92] ปรญิ ญา 3 [63] อรยิ บคุ คล 7 [,,] ปหาน 3 [224] [64] อัตถะ 2 [93] ปญ ญา 3 [65] อุปญ ญาตธรรม 2 [94] ปาฏิหารยิ  3 [95] ปาปณิกธรรม 3 ตกิ ะ – หมวด 3 [,,] ปฎ ก 3 [75] [66] กรรม 3 [,,] พุทธคุณ 3 [305] [67] กศุ ลมลู 3 [96] พุทธจรยิ า 3 [68] อกุศลมูล 3 [97] พุทธโอวาท 3 [69] กุศลวติ ก 3 [98] ภพ 3 [70] อกุศลวติ ก 3 [99] ภาวนา 3 [71] โกศล 3 [100] รตั นตรัย [72] ญาณ 31 [101] ลัทธินอกพระพทุ ธศาสนา 3 [73] ญาณ 32 [102] โลก 31 [74] ตัณหา 3 [103] โลก 32 [75] ไตรปฎก [104] โลก 33 [,,] ไตรรตั น [100] [105] วัฏฏะ 3 หรือ ไตรวฏั ฏ [76] ไตรลกั ษณ [106] วิชชา 3 [,,] ไตรสกิ ขา [124] [,,,] วิปล ลาส 3 ระดบั [178] [77] ทวาร 3 [107] วโิ มกข 3 [78] ทวาร 6 [108] วิรตั ิ 3 [,,] ทิฏฐิ 3 [14] [109] วิเวก 3 [79] ทกุ ขตา 3 [110] เวทนา 2 [80] ทจุ รติ 3 [111] เวทนา 3 [81] สจุ ริต 3 [112] เวทนา 5 [82] เทพ 3 [113] เวทนา 6 [83] เทวทตู 3 [114] สมบัติ 31 [,,] เทวทูต 4 [150] [115] สมบตั ิ 32 หรือ ทานสมบตั ิ 3 [84] เทวทูต 5 [,,,] สมาธิ 3 [46], [47] [85] ธรรม 3 [116] สรณะ 3 หรือ ไตรสรณะ [86] ธรรมนยิ าม 3 [117] สังขตลักษณะ 3 [87] นิมิต หรือ นมิ ิตต 3 [118] อสงั ขตลกั ษณะ 3 [88] บุญกริ ิยาวัตถุ 3 [119] สงั ขาร 31 [89] บุญกิริยาวัตถุ 10 [120] สงั ขาร 32 [90] บตุ ร 3 [121] สัทธรรม 3 [122] สนั โดษ 3, 12 [123] สปั ปุริสบญั ญัติ 3

[,,,] สามัญลกั ษณะ 3 [76] 12 [124] สกิ ขา 3 หรอื ไตรสิกขา [,,,] สุจริต 3 [81] [147] ธาตุกัมมฏั ฐาน 4 [,,,] โสดาบัน 3 [58] [148] ธาตุ 6 [,,,] อกุศลมูล 3 [68] [149] ธาตกุ มั มฏั ฐาน 6 [,,,] อกศุ ลวิตก 3 [70] [150] นมิ ติ 4 [125] อธปิ ไตย 3 [151] บริษัท 41 [126] อนตุ ตรยิ ะ 3 [152] บริษทั 42 [127] อนตุ ตริยะ 6 [153] บคุ คล 4 [128] อปณณกปฏปิ ทา 3 [154] ปฏิปทา 4 [129] อภิสังขาร 3 [155] ปฏสิ มั ภทิ า 4 [130] อัคคิ 31 [156] ปธาน 4 [131] อคั คิ 32 หรอื อัคคิปารจิ ริยา [157] ปรมตั ถธรรม 4 [132] อัตถะ หรอื อรรถ 31 [158] ประมาณ หรอื ปมาณิก 4 [133] อตั ถะ หรอื อรรถ 32 [159] ปจจยั 4 [134] อาการท่ีพระพุทธเจาทรงส่งั สอน 3 [,,,] ปญญาวฒุ ธิ รรม 4 [179] [135] อาสวะ 3 [160] ปาริสทุ ธิศีล 4 [136] อาสวะ 4 [,,,] ผล 4 [165] [,,,] โอวาทของพระพทุ ธเจา 3 [97] [,,,] พร 4 [227] [161] พรหมวหิ าร 4 จตุกกะ – หมวด 4 [,,,] พละ 4 [229] [137] กรรมกิเลส 4 [,,,] พทุ ธลีลาในการสอน 4 [172] [,,,] กลั ยาณมิตร 4 [169] [,,,] ภาวนา 4 [37] [,,,] กิจในอรยิ สจั จ 4 [205] [,,,] ภาวติ 4 [37] [138] กุลจิรัฏฐติ ิธรรม 4 [162] ภมู ิ 4 [139] ฆราวาสธรรม 4 [163] โภควภิ าค 4 [140] จักร 4 [164] มรรค 4 [141] เจดีย 4 [165] ผล 4 [,,,] ฌาน 4 [9] [166] มหาปเทส 41 [142] ถูปารหบคุ คล 4 [167] มหาปเทส 42 [143] ทกั ขิณาวิสทุ ธิ 4 [168] มติ รปฏริ ปู ก หรือ มติ รเทียม 4 [,,,] ทรัพยจัดสรรเปน 4 สว น [163] [169] สุหทมิตร หรอื มิตรแท 4 [144] ทฏิ ฐธมั มิกัตถสงั วตั ตนกิ ธรรม 4 [170] โยคะ 4 [,,,] เทวทูต 4 [150] [171] โยนิ 4 [,,,] ธรรมมีอปุ การะมาก 4 [140] [,,,] ราชสังคหวัตถุ 4 [187] [,,,] ธรรมเปนเหตใุ หสมหมาย 4 [191] [172] ลีลาการสอน 4 [145] ธรรมสมาทาน 4 [173] วรรณะ 4 [146] ธาตุ 4 [174] วิธีปฏบิ ัติตอทุกข–สุข 4 [175] วิบัติ 41 [176] วบิ ตั ิ 42

13 [177] สมบตั ิ 4 [209] อวชิ ชา 8 [178] วิปลลาส หรือ วิปลาส 4 [210] อนั ตรายของภิกษสุ ามเณรผบู วชใหม 4 [179] วฒุ ิ หรอื วฒุ ิธรรม 4 [,,,] อัปปมญั ญา 4 [161] [180] เวสารชั ชะ หรือ เวสารชั ชญาณ 4 [211] อาจารย 4 [181] ศรัทธา 4 [,,,] อาสวะ 4 [136] [182] สตปิ ฏ ฐาน 4 [212] อาหาร 4 [183] สมชวี ธิ รรม 4 [213] อิทธบิ าท 4 [184] สมาธภิ าวนา 4 [214] อุปาทาน 4 [185] สงั ขาร 4 [215] โอฆะ 4 [186] สังคหวตั ถุ 4 [187] สงั คหวัตถุของผูครองแผนดิน 4 หรือ ราช- ปญ จกะ – หมวด 5 [,,,] กัลยาณธรรม 5 [239] สังคหวัตถุ 4 [,,,] กามคณุ 5 [6] [188] สงั เวชนยี สถาน 4 [,,,] กาํ ลัง 5 ของพระมหากษัตริย [230] [189] สัมปชัญญะ 4 [216] ขนั ธ 5 หรือ เบญจขันธ [190] สมั ปทา หรอื สมั ปทาคณุ 4 [,,,] คติ 5 [351] [191] สัมปรายกิ ัตถสงั วตั ตนิกธรรม 4 [217] จักขุ 5 [,,,] สัมมัปปธาน 4 [156] [,,,] ฌาน 5 [9] [192] สขุ ของคฤหัสถ 4 [218] ธรรมขันธ 5 [,,,] สุหทมติ ร 4 [169] [219] ธรรมเทสกธรรม 5 [193] โสดาปตติยังคะ 41 [220] ธรรมสมาธิ 5 [194] โสดาปตตยิ งั คะ 42 [221] ธรรมสวนานิสงส 5 [195] โสดาปต ตยิ ังคะ 43 [222] นวกภกิ ขุธรรม 5 [,,,] หลกั การแบง ทรพั ย 4 สว น [163] [223] นิยาม 5 [196] อคติ 4 [224] นิโรธ 5 [197] อธษิ ฐาน หรือ อธิษฐานธรรม 4 [225] นวิ รณ 5 [198] อบาย 4, อบายภมู ิ 4; และ [351] [,,,] เบญจธรรม [239] [199] อบายมุข 4 [,,,] เบญจศีล [238] [200] อบายมุข 6 [,,,] ประโยชนท ี่ควรถอื เอาจากโภคทรัพย 5 [232] [201] วัฒนมุข 6 [,,,] ปหาน 5 [224] [202] อปส เสนะ หรือ อปส เสนธรรม 4 [,,,] ปญจกชั ฌาน [9] [,,,] อรหนั ต 4 [62] [226] ปต ิ 5 [,,,] อริยบุคคล 4 [56] [227] พร 5 [203] อรยิ วงศ 4 [228] พละ 5 [204] อริยสัจจ 4 [229] พละ 4 [205] กิจในอริยสจั จ 4 [230] พละ 5 ของพระมหากษัตรยิ  [206] ธรรม 4 [231] พหสู ูตมอี งค 5 [207] อรูป หรือ อารุปป 4 [232] โภคอาทิยะ หรอื โภคาทิยะ 5 [208] อวิชชา 4

[233] มัจฉรยิ ะ 5 14 [234] มาร 5 [,,,] มจิ ฉาวณชิ ชา 5 [235] [258] อนิ ทรยี  5 [235] วณชิ ชา 5 [259] อบุ าสกธรรม 5 [,,,] วฑั ฒิ หรอื วฒั ิ หรอื วฒุ ิ 5 [249] [260] อบุ าสกธรรม 7 [236] วิมตุ ติ 5 [,,,] วิราคะ 5 [224] ฉักกะ – หมวด 6 [,,,] วเิ วก 5 [224] [261] คารวะ หรือ คารวตา 6 [,,,] เวทนา 5 [112] [262] จริต หรอื จริยา 6 [237] เวสารชั ชกรณธรรม 5 [263] เจตนา หรือ สญั เจตนา 6 [,,,] โวสสัคคะ 5 [224] [264] ตณั หา 6 [238] ศลี 5 หรอื เบญจศีล [,,,] ทวาร 6 [78] [239] เบญจธรรม หรอื เบญจกัลยาณธรรม [265] ทิศ 6 [240] ศลี 8 หรอื อัฏฐศีล [,,,] ธรรมคุณ 6 [306] [241] ศีล 8 ทั้งอาชีวะ หรือ อาชวี ฏั ฐมกศีล [,,,] ธาตุ 6 [148] [242] ศลี 10 หรอื ทศศลี [,,,] บญั ญัติ 2, 6 [28] [,,,] สกทาคามี 5 [59] [266] ปยรูป สาตรปู 6 × 10 [,,,] สมบัติของอุบาสก 5 [259] [267] ภพั พตาธรรม 6 [243] สังวร 5 [,,,] วฒั นมขุ 6 [201] [244] สทุ ธาวาส 5 [268] วญิ ญาณ 6 [,,,] องคแ หง ธรรมกถกึ 5 [219] [,,,] เวทนา 6 [113] [,,,] องคแ หงภกิ ษใุ หม 5 [222] [269] เวปุลลธรรม 6 [245] อนันตรยิ กรรม 5 [270] สวรรค 6 [,,,] อนาคามี 5 [60] [,,,] สญั เจตนา 6 [263] [246] อนุปพุ พิกถา 5 [271] สญั ญา 6 [247] อภิณหปจ จเวกขณ 5 [272] สัมผสั หรอื ผสั สะ 6 [248] ปพ พชิตอภิณหปจเวกขณ 10 [273] สารณียธรรม 6 [,,,] อรหันต 5 [62] [,,,] อนุตตริยะ 6 [127] [249] อริยวัฑฒิ หรือ อารยวฒั ิ 5 [,,,] อบายมขุ 6 [200] [250] อายุสสธรรม หรอื อายวุ ฒั นธรรม 5 [274] อภญิ ญา 6 [,,,] อารยวฒั ิ 5 [249] [275] อภิฐาน 6 [251] อาวาสิกธรรม 51 [276] อายตนะภายใน 6 [252] อาวาสิกธรรม 52 [277] อายตนะภายนอก 6 [253] อาวาสกิ ธรรม 53 [254] อาวาสกิ ธรรม 54 สัตตกะ – หมวด 7 [255] อาวาสกิ ธรรม 55 [278] กลั ยาณมติ รธรรม 7 [256] อาวาสิกธรรม 56 [279] ธรรมมีอุปการะมาก 7 [292] [257] อาวาสกิ ธรรม 57 [280] บพุ นมิ ิตแหง มรรค 7 [281] โพชฌงค 7 [282] ภรรยา 7

[283] เมถุนสงั โยค 7 15 [284] วญิ ญาณฐิติ 7 [285] วสิ ทุ ธิ 7 [303] พุทธคุณ 9 [286] สปั ปายะ 7 [304] พทุ ธคณุ 2 [287] สปั ปรุ ิสธรรม 71 [305] พทุ ธคณุ 3 [,,,] สปั ปุรสิ ธรรม 72 [301] [306] ธรรมคุณ 6 [,,,] สมบตั ขิ องอบุ าสก 7 [260] [307] สังฆคุณ 9 [,,,] องคค ุณของกัลยาณมิตร 7 [278] [308] มละ 9 [288] อนสุ ัย 7 [309] มานะ 9 [289] อปรหิ านิยธรรม 71 [310] โลกตุ ตรธรรม 9 [290] อปรหิ านยิ ธรรม 72 [311] วปิ ส สนาญาณ 9 [291] อปริหานิยธรรม 73 [312] สตั ตาวาส 9 [292] อริยทรพั ย 7 [313] อนบุ ุพพวิหาร 9 [,,,] อรยิ บุคคล 7 [63] [,,,] อุบาสกธรรม 7 [260] ทสกะ – หมวด 10 [314] กถาวตั ถุ 10 อัฏฐกะ – หมวด 8 [315] กสิณ 10 [,,,] ฌาน 8 [10] [316] กามโภคี 10 [293] มรรคมอี งค 8 หรือ อฏั ฐงั คิกมรรค [317] กาลามสตู รกังขานิยฐาน 10 [294] ลกั ษณะตัดสนิ ธรรมวินยั 8 [318] กิเลส 10 [295] ลักษณะตดั สินธรรมวนิ ัย 7 [319] กุศลกรรมบถ 101 [296] โลกธรรม 8 [320] กศุ ลกรรมบถ 102 [297] วชิ ชา 8 [321] อกศุ ลกรรมบถ 10 [298] วโิ มกข 8 [322] เถรธรรม 10 [,,,] ศลี 8 [240] [323] ทศพลญาณ [,,,] ศลี 8 ทงั้ อาชีวะ [241] [,,,] ทศพิธราชธรรม [326] [299] สมาบัติ 8 [,,,] ธรรมจรยิ า 10 [320] [300] สปั ปุรสิ ทาน 8 [,,,] ธรรมมอี ปุ การะมาก 10 [324] [301] สัปปุริสธรรม 8 [324] นาถกรณธรรม 10 [,,,] หลกั ตดั สินธรรมวนิ ัย 8 [294] [325] บารมี 10 หรือ ทศบารมี [,,,] อริยบุคคล 8 [57] [,,,] บญุ กริ ิยาวัตถุ 10 [89] [,,,] อรยิ อฏั ฐงั คกิ มรรค [293] [,,,] ปพพชติ อภิณหปจ จเวกขณ 10 [248] [,,,] อวิชชา 8 [209] [,,,] มจิ ฉตั ตะ 10 [334] [,,,] อาชีวัฏฐมกศลี [241] [,,,] มูลเหตกุ ารบัญญัติพระวนิ ยั 10 [327] [,,,] อุโบสถศลี [240] [326] ราชธรรม 10 หรอื ทศพิธราชธรรม [327] วัตถปุ ระสงคใ นการบญั ญัตพิ ระวนิ ยั 10 นวกะ – หมวด 9 [,,,] วปิ สสนาญาณ 10 [311] [302] นวังคสตั ถศุ าสน [328] วิปส สนูปกเิ ลส 10 [,,,] ศีล 10 [242] [329] สงั โยชน 101

[330] สงั โยชน 102 16 [331] สญั ญา 10 [332] สทั ธรรม 10 [344] จรณะ 15 [333] สมั มตั ตะ 10 [345] ญาณ 16 หรอื โสฬสญาณ [334] มจิ ฉัตตะ 10 [,,,] รปู พรหม หรือ พรหมโลก 16 [351] [,,,] อกศุ ลกรรมบถ 10 [321] [,,,] โสฬสวตั ถุกอานาปานสติ [346] [335] อนสุ ติ 10 [,,,] อานาปานสติ 16 ขนั้ [346] [,,,] อภิณหปจ จเวกขณ 10 [248] [346] อานาปานสติ 16 ฐาน [,,,] อเสขธรรม 10 [333] [347] อปุ กเิ ลส หรือ จิตตอุปกิเลส 16 [336] อสภุ ะ 10 [348] ธาตุ 18 [337] อันตคาหิกทิฏฐิ 10 [349] อินทรยี  22 [350] ปจจยั 24 อตเิ รกทสกะ – หมวดเกิน 10 [,,,] รูป 28 [38] [338] กรรม 12 [351] ภมู ิ 4 หรอื 31 [339] จกั รวรรดวิ ัตร 5, 12 [352] โพธปิ กขยิ ธรรม 37 [340] ปฏิจจสมปุ บาท 12 [353] มงคล 38 [,,,] ปจจยาการ 12 [340] [354] กรรมฐาน 40 [,,,] สนั โดษ 12 [122] [355] เจตสิก 52 [341] อายตนะ 12 [356] จิต 89 หรือ 121 [342] ธดุ งค 13 [357] ตัณหา 108 [343] กจิ หรือ วญิ ญาณกิจ 14 [358] เวทนา 108 [359] กิเลส 1500

สารบญั ประเภทธรรม I. ธรรมทเี่ ปนหลักใหญใ จความ [68] อกุศลมลู 3 เสรมิ ความเปนมนษุ ย) [135] อาสวะ 3 [81] สุจริต 3 1. ธรรมท่เี ปนหลกั ทั่วไป (หรือมี [136] อาสวะ 4 [125] อธิปไตย 3 ขอบเขตครอบคลมุ ) [340] ปฏิจจสมุปบาท 12 [132] อตั ถะ หรอื อรรถ 31 [350] ปจ จยั 24 [133] อตั ถะ หรือ อรรถ 32 [19] ธรรม 21 ค. สจั ฉกิ าตพั พธรรม และธรรมที่ [161] พรหมวิหาร 4 [20] ธรรม 22 [197] อธษิ ฐานธรรม 4 [21] ธรรม 23 เกยี่ วขอ ง [239] เบญจธรรม [22] ธรรม 24 [27] นิพพาน 2 [229] พละ 4 [35] ปาพจน 2 [43] วมิ ุตติ 2 [237] เวสารัชชกรณธรรม 5 [50] สจั จะ 2 [52] สุข 21 [238] ศลี 5 หรอื เบญจศลี [51] ศาสนา 2 [53] สุข 22 [241] อาชีวฏั ฐมกศีล [ ],,, ไตรรตั น [100] [132] อัตถะ 31 [287] สัปปุรสิ ธรรม 71 [85] ธรรม 3 [133] อตั ถะ 32 [301] สปั ปรุ สิ ธรรม 8 [100] รัตนตรัย [164] มรรค 4 [319, 320] กุศลกรรมบถ 10 [116] ไตรสรณะ [165] ผล 4 [324] นาถกรณธรรม 10 [121] สัทธรรม 3 [310] โลกุตตรธรรม 9 2. ธรรมเพื่อดําเนินชีวิตใหงอก [157] ปรมตั ถธรรม 4 ง. ภาเวตัพพธรรม ธรรมท่ีพึง [204] อริยสัจจ 4 งามบรรลุประโยชนสขุ [206] ธรรม 4 ปฏบิ ตั ิ (ไมจ ดั ตามลาํ ดบั จาํ นวน) [1] กลั ยาณมิตตตา 2. ธรรมที่เปน หลักการสาํ คญั * [34] ปจจยั แหง สัมมาทฏิ ฐิ 2 [2] โยนิโสมนสิการ [280] บพุ นมิ ติ แหง มรรค 7 [3] อปั ปมาทะ (จดั โดยสงเคราะหในอรยิ สัจจ 4) [97] พุทธโอวาท 3 [24] ธรรมทาํ ใหงาม 2 ก. ปริญไญยธรรม และธรรมที่ [124] ไตรสิกขา, สิกขา 3 [25] ธรรมมอี ุปการะมาก 2 [88] บุญกิริยาวัตถุ 3 [33] ปรเิ ยสนา 2 เก่ยี วของ [89] บุญกริ ยิ าวัตถุ 10 [34] ปจ จัยใหเ กิดสมั มาทฏิ ฐิ 2 [76] ไตรลกั ษณ [36] ภาวนา 2 [37] ภาวนา 4 [79] ทกุ ขตา 3 [37] ภาวนา 4 [65] อปุ ญ ญาตธรรม 2 [86] ธรรมนยิ าม 3 [293] มรรคมอี งค 8 [71] โกศล 3 [148] ธาตุ 6 [319, 320] กศุ ลกรรมบถ 10 [93] ปญ ญา 3 [216] ขนั ธ 5 [352] โพธิปกขยิ ธรรม 37 [128] อปณณกปฏปิ ทา 3 [223] นิยาม 5 [140] จักร 4 [341] อายตนะ 12 – [182] สติปฏฐาน 4 [179] วุฒิ หรือ วฒุ ธิ รรม 4 ข. ปหาตพั พธรรม และธรรมทเ่ี กย่ี ว – [156] ปธาน 4 [191] สัมปรายิกตั ถฯ 4 – [213] อิทธิบาท 4 [201] วัฒนมุข 6 ขอ ง – [258] อนิ ทรีย 5 [213] อทิ ธบิ าท 4 [66] กรรม 3 – [228] พละ 5 [229] พละ 4 [74] ตณั หา 3 – [281] โพชฌงค 7 [231] พหูสูตมีองค 5 [91] ปปญ จธรรม 3 – [293] มรรคมอี งค 8 [237] เวสารัชชกรณธรรม 5 _______________ [249] อรยิ วัฑฒิ 5 *การจัดหมวดหมูในท่ีนี้มิใชเปนการจัด II. ธรรมสาํ หรบั ทกุ คน [267] ภพั พตาธรรม 6 อยา งละเอียด และไมเครงครัด แตมุง เพ่ือประโยชนในการศึกษาคนควาเปน 1. ธรรมเพ่ือเปนคุณสมบัติของ สําคัญ (ธรรมใน I.1 นาํ มาจัดเขาเปน สัปปุริสชน (หรือธรรมเพื่อ หมวดตางๆ ของ I.2 ไดดวย แตไ ม ตองการใหซ ํา้ จึงจดั ไวท ่ีเดยี ว)

18 [269] เวปุลลธรรม 6 [289] อปรหิ านยิ ธรรม 71 V. ธรรมสําหรับอุบาสก คือ ผู [280] บุพนมิ ติ แหง มรรค 7 [326] ราชธรรม 10 ใกลช ิดศาสนา [292] อริยทรัพย 7 [327] วัตถุประสงคในการบัญญัติ [325] บารมี 10 1. ธรรมท่พี งึ มี พงึ ปฏบิ ตั ิ [353] มงคล 38 พระวนิ ยั 10 [88] บญุ กริ ยิ าวัตถุ 3 3. ธรรมเพ่ือพิจารณาเตือนสติมิ [339] จกั รวรรดิวัตร 12 [89] บญุ กิริยาวัตถุ 10 [123] สปั ปุรสิ บัญญัติ 3 ใหป ระมาท IV. ธรรมสําหรับคฤหัสถหรือผู [181] ศรัทธา 4 [83] เทวทูต 3 ครองเรอื น [ ],,, สมบตั ขิ องอบุ าสก 5 [259] [,,] เทวทตู 4 [150] [240] ศีล 8 [84] เทวทตู 5 1. ธรรมเพือ่ ชวี ติ ครอบครัว [241] อาชวี ฏั ฐมกศลี [150] นิมติ 4 [90] บุตร 3 [242] ศลี 10 [234] มาร 5 [131] อคั คิ 32 [249] อรยิ วฑั ฒิ 5 [247] อภณิ หปจจเวกขณ 5 [138] กุลจริ ฏั ฐิตธิ รรม 4 [259] อบุ าสกธรรม 5 [250] อายวุ ฒั นธรรม 5 [139] ฆราวาสธรรม 4 [260] อบุ าสกธรรม 7 [296] โลกธรรม 8 [183] สมชีวิธรรม 4 [301] สปั ปุริสธรรม 8 [282] ภรรยา 7 [ ],,, อโุ บสถศีล [240] III. ธรรมเพื่อความดีงามแหง 2. ธรรมเพื่อความสัมพันธใน 2. ธรรมที่พึงหลีกเวน สังคม [235] วณิชชา 5 สงั คม [275] อภฐิ าน 6 1. ธรรมเพื่อสงเสรมิ ชวี ิตท่ีดีรวม [131] อัคคิ 32 3. ธรรมที่พึงทราบเพ่ือเสรมิ การ กัน [139] ฆราวาสธรรม 4 [158] ประมาณ 4 ปฏิบตั ิ [11] ทาน 21 [168] มติ รเทยี ม 4 [32] ปธาน 2 [12] ทาน 22 [169] มติ รแท 4 [33] ปรเิ ยสนา 2 [23] ธรรมคมุ ครองโลก 2 [265] ทศิ 6 [114] สมบตั ิ 31 [29] บคุ คลหาไดยาก 2 [278] กลั ยาณมติ รธรรม 7 [115] ทานสมบตั ิ 3 [30] บชู า 2 3. ธรรมเพ่ือความอยูดีทาง [126] อนุตตรยิ ะ 3 [31] ปฏสิ นั ถาร 2 [127] อนตุ ตริยะ 6 [42] ฤทธิ์ 2 เศรษฐกิจ [143] ทกั ขณิ าวิสทุ ธิ 4 [44] เวปุลละ 2 [95] ปาปณิกธรรม 3 [190] สัมปทาคุณ 4 [49] สงั คหะ 2 [ ],,, การจดั สรรทรพั ยใช 4 [163] [221] ธรรมสวนานิสงส 5 [123] สัปปรุ ิสบัญญัติ 3 [144] ทฏิ ฐธมั มิกตั ถฯ 4 [300] สัปปรุ สิ ทาน 8 [139] ฆราวาสธรรม 4 [159] ปจ จยั 4 [ ],,, อุโบสถศลี [240] [186] สงั คหวัตถุ 4 [163] โภควิภาค 4 [261] คารวะ 6 [192] สขุ ของคฤหสั ถ 4 VI. ธรรมสาํ หรบั ภกิ ษสุ งฆ [273] สารณยี ธรรม 6 [ ],,, ประโยชนจากทรัพย 5 [232] [300] สัปปรุ ิสทาน 8 [232] โภคอาทยิ ะ 5 1. ธรรมเพื่อความดีงามในฐาน 2. ธรรมเพอ่ื ปกครอง คอื จดั และ [316] กามโภคี 10 เปน ภกิ ษุ 4. ธรรมทค่ี ฤหสั ถพ งึ หลีกเวน คมุ ครองชีวติ ทด่ี ีรว มกนั [137] กรรมกิเลส 4 [26] ธรุ ะ 2 [125] อธิปไตย 3 [168] มติ รเทยี ม 4 [159] ปจ จยั 4 [161] พรหมวิหาร 4 [196] อคติ 4 [160] ปารสิ ทุ ธิศีล 4 [186] สงั คหวตั ถุ 4 [199] อบายมขุ 4 [175] วิบตั ิ 41 [187] ราชสงั คหวัตถุ 4 [200] อบายมขุ 6 [202] อปส เสนธรรม 4 [196] อคติ 4 [245] อนนั ตรยิ กรรม 5 [203] อรยิ วงศ 4 [230] พละ 5 ของพระมหากษัตรยิ  [210] อันตรายของภกิ ษใุ หม 4

19 [222] นวกภกิ ขุธรรม 5 1. ธรรมดา หรอื กฎธรรมชาติ [129] อภสิ ังขาร 3 [227] พร 5 [4] กรรม 2 [146] ธาตุ 4 [242] ศีล 10 [66] กรรม 3 [148] ธาตุ 6 [243] สังวร 5 [76] ไตรลักษณ [157] ปรมตั ถธรรม 4 [ ],,, องคแ หง ภิกษุใหม 5 [222] [86] ธรรมนยิ าม 3 [185] สังขาร 4 [247] อภณิ หปจจเวกขณ 5 [105] วฏั ฏะ 3 [204] อริยสจั จ 4 (ขอท่ี 1) [248] ปพพชิตอภิณหปจจเวกขณ 10 [117] สงั ขตลกั ษณะ 3 [206] ธรรม 4 (ขอที่ 1) [283] เมถนุ สงั โยค 7 [118] อสังขตลักษณะ 3 [212] อาหาร 4 [291] อปริหานยิ ธรรม 73 [145] ธรรมสมาทาน 4 [216] ขันธ 5 [342] ธดุ งค 13 [176] วบิ ตั ิ 42 [263] เจตนา 6 2. ธรรมเพ่ือความดีงามในฐาน [177] สมบัติ 4 [266] ปยรูป สาตรปู 6 × 10 [223] นยิ าม 5 [268] วญิ ญาณ 6 เปน สมาชิกแหง สงฆ [338] กรรม 12 [271] สัญญา 6 [211] อาจารย 4 [340] ปฏจิ จสมุปบาท 12 [272] สัมผสั 6 [251] อาวาสกิ ธรรม 51 [343] กจิ หรอื วญิ ญาณกจิ 14 [276] อายตนะภายใน 6 [252] อาวาสิกธรรม 52 [350] ปจ จยั 24 [277] อายตนะภายนอก 6 [253] อาวาสิกธรรม 53 2. สภาวะอนั พงึ รตู ามที่เปน [341] อายตนะ 12 [254] อาวาสิกธรรม 54 [6] กามคุณ 5 [348] ธาตุ 18 [255] อาวาสกิ ธรรม 55 [16] ทกุ ข 2 [349] อนิ ทรีย 22 [256] อาวาสกิ ธรรม 56 [19] ธรรม 21 [355] เจตสกิ 52 [257] อาวาสิกธรรม 57 [20] ธรรม 22 [356] จิต 89 หรอื 121 [261] คารวะ หรอื คารวตา 6 [21] ธรรม 23 [358] เวทนา 108 [273] สารณยี ธรรม 6 [22] ธรรม 24 3. สภาวะเน่อื งดว ยระดับชีวิตจติ [290] อปรหิ านิยธรรม 72 [28] บญั ญตั ิ 2 [314] กถาวัตถุ 10 [38] รปู 21, 28 ใจของสัตว [322] เถรธรรม 10 [39] มหาภูต 4 [82] เทพ 3 [324] นาถกรณธรรม 10 [40] อปุ าทารูป 24 [98] ภพ 3 [327] วัตถุประสงคในการบัญญัติ [41] รูป 22 [103] โลก 32 [48] สังขาร 2 [104] โลก 33 พระวินยั 10 [50] สัจจะ 2 [162] ภูมิ 4 3. ธรรมเพ่ือความดีงาม ความ [52] สุข 21 [171] โยนิ 4 [53] สขุ 22 [198] อบาย 4 สาํ เร็จในฐานเปน ผูส ัง่ สอน [77] ทวาร 3 [207] อรปู 4 [17] เทศนา 21 [78] ทวาร 6 [244] สุทธาวาส 5 [18] เทศนา 22 [79] ทุกขตา 3 [270] สวรรค 6 [155] ปฏสิ ัมภทิ า 4 [85] ธรรม 3 [284] วิญญาณฐติ ิ 7 [158] ประมาณ 4 [102] โลก 31 [312] สตั ตาวาส 9 [172] ลลี าการสอน 4 [110] เวทนา 2 [ ],,, พรหมโลก 16 [351] [219] ธรรมเทสกธรรม 5 [111] เวทนา 3 [ ],,, รปู พรหม 16 [351] [231] พหสู ูตมีองค 5 [112] เวทนา 5 [351] ภูมิ 4 หรือ 31 [ ],,, องคแ หง ธรรมกถกึ 5 [219] [113] เวทนา 6 4. สภาวะอันเปนโทษ อกุศล- [246] อนปุ พุ พกิ ถา 5 [119] สังขาร 31 [278] กัลยาณมิตรธรรม 7 [120] สงั ขาร 32 ธรรมอนั พึงละ [5] กาม 2 (ขอท่ี 1) VII. สภาวธรรม: ธรรมดาและ [13] ทิฏฐิ 2 ธรรมชาติ

20 [14] ทฏิ ฐิ 3 [7] ฌาน 2 [ ],,, อปั ปมญั ญา 4 [161] [68] อกุศลมลู 3 [34] ปจ จัยใหเ กิดสัมมาทิฏฐิ 2 [213] อิทธบิ าท 4 [70] อกศุ ลวติ ก 3 [36] ภาวนา 2 [220] ธรรมสมาธิ 5 [74] ตณั หา 3 [37] ภาวนา 4 [226] ปติ 5 [80] ทุจรติ 3 [45] สมาธิ 2 [228] พละ 5 [91] ปปญ จะ 3 [46] สมาธิ 31 [243] สังวร 5 [130] อัคคิ 31 [65] อุปญญาตธรรม 2 [249] อริยวฑั ฒิ 5 [135] อาสวะ 3 [67] กุศลมลู 3 [258] อนิ ทรีย 5 [136] อาสวะ 4 [69] กศุ ลวิตก 3 [262] จรติ หรือ จริยา 6 [137] กรรมกิเลส 4 [71] โกศล 3 [267] ภพั พตาธรรม 6 [170] โยคะ 4 [73] ญาณ 32 [269] เวปลุ ลธรรม 6 [178] วิปล ลาส 4 [81] สุจรติ 3 [280] บุพนิมติ แหง มรรค 7 [196] อคติ 4 [87] นมิ ติ 3 [281] โพชฌงค 7 [204] อริยสจั จ 4 (ขอ ที่ 2) [88] บญุ กริ ยิ าวตั ถุ 3 [285] วิสทุ ธิ 7 [206] ธรรม 4 (ขอที่ 2) [89] บุญกริ ยิ าวตั ถุ 10 [286] สปั ปายะ 7 [208] อวิชชา 4 [92] ปริญญา 3 [291] อปรหิ านยิ ธรรม 73 [209] อวชิ ชา 8 [93] ปญญา 3 [293] มรรคมีองค 8 [214] อุปาทาน 4 [99] ภาวนา 3 [303] พุทธคณุ 9 [215] โอฆะ 4 [108] วิรตั ิ 3 [304] พุทธคุณ 2 [225] นวิ รณ 5 [122] สนั โดษ 3 [305] พทุ ธคณุ 3 [233] มจั ฉรยิ ะ 5 [124] สิกขา 3 [306] ธรรมคุณ 6 [264] ตัณหา 6 [125] อธิปไตย 3 [307] สงั ฆคณุ 9 [288] อนสุ ัย 7 [128] อปณณกปฏิปทา 3 [311] วปิ ส สนาญาณ 9 [308] มละ 9 [,,] ไตรสกิ ขา [124] [315] กสณิ 10 [309] มานะ 9 [147] ธาตุกมั มัฏฐาน 4 [325] บารมี 10 [318] กิเลส 10 [149] ธาตุกัมมฏั ฐาน 6 [331] สญั ญา 10 [321] อกุศลกรรมบถ 10 [154] ปฏิปทา 4 [333] สัมมตั ตะ 10 [329] สงั โยชน 101 [156] ปธาน 4 [335] อนุสติ 10 [330] สงั โยชน 102 [160] ปารสิ ุทธิศีล 4 [336] อสุภะ 10 [334] มจิ ฉตั ตะ 10 [161] พรหมวิหาร 4 [342] ธุดงค 13 [337] อันตคาหิกทฏิ ฐิ 10 [174] วธิ ปี ฏบิ ตั ิตอ ทกุ ข– สุข 4 [344] จรณะ 15 [347] อปุ กเิ ลส 16 [182] สติปฏฐาน 4 [345] ญาณ 16 [357] ตัณหา 108 [184] สมาธิภาวนา 4 [346] อานาปานสติ 16 ฐาน [359] กเิ ลส 1500 [189] สมั ปชัญญะ 4 [352] โพธิปก ขยิ ธรรม 37 [193] โสตาปต ตยิ งั คะ 41 [353] มงคล 38 VIII. ปฏปิ ต ติธรรม [194] โสตาปต ติยังคะ 42 [354] กรรมฐาน 40 [195] โสตาปต ตยิ ังคะ 43 2. ผลสาํ เร็จของการปฏิบตั ธิ รรม 1. หลกั วธิ กี าร ขอ ปฏบิ ตั ิ อปุ กรณ [197] อธิษฐานธรรม 4 และคณุ สมบตั ิ ทเ่ี กอื้ หนนุ การ [202] อปสเสนธรรม 4 และเครื่องกาํ หนดผลในการ ปฏบิ ตั ิ [204] อริยสัจจ 4 (โดยเฉพาะขอ ท่ี 4) ปฏบิ ตั ิ [205] กิจในอรยิ สัจจ 4 [8] ฌาน 2 ประเภท [1] กลั ยาณมติ ตตา [206] ธรรม 4 (ขอที่ 4) [9] ฌาน 4, 5 [2] โยนิโสมนสิการ [207] อรูป 4 [10] ฌาน 8 [3] อัปปมาทะ [27] นพิ พาน 2 [,] กรรมฐาน 2 [36]

21 [43] วมิ ุตติ 2 [64] อัตถะ 2 X. พิเศษ: ธรรมเก่ียวกับการ [54] สทุ ธิ 2 [75] ไตรปฎก ศกึ ษา* [72] ญาณ 31 [97] พุทธโอวาท 3 [,,] ปหาน 3 [224] [100] รตั นตรยั [26] ธรุ ะ 2 [94] ปาฏิหารยิ  3 [116] สรณะ 3 หรอื ไตรสรณะ [34] ปจจัยใหเ กิดสมั มาทิฏฐิ 2 [106] วชิ ชา 3 [121] สัทธรรม 3 [37] ภาวนา 4 [107] วโิ มกข 3 [134] อาการทพ่ี ระพทุ ธเจา ทรงสงั่ สอน 3 [43] วิมุตติ 2 [109] วิเวก 3 [ ],,, โอวาทของพระพทุ ธเจา 3 [97] [50] สจั จะ 2 [155] ปฏสิ มั ภิทา 4 [151] บริษัท 41 [51] สาสน หรอื ศาสนา 2 [164] มรรค 4 [152] บริษทั 42 [71] โกศล 3 [165] ผล 4 [166] มหาปเทส 41 (พระสตู ร) [73] ญาณ 32 [204] อริยสจั จ 4 (ขอท่ี 3) [167] มหาปเทส 42 (พระวนิ ัย) [74] ตัณหา 3 [206] ธรรม 4 (ขอที่ 3) [218] ธรรมขนั ธ 5 [76] ไตรลักษณ [224] นิโรธ 5 [246] อนปุ พุ พกิ ถา 5 [93] ปญ ญา 3 [ ],,, ปหาน 5 [224] [294] หลักกาํ หนดธรรมวนิ ยั 8 [121] สัทธรรม 3 [236] วมิ ุตติ 5 [295] หลักกําหนดธรรมวนิ ยั 7 [124] สิกขา 3 [274] อภิญญา 6 [302] นวังคสัตถุศาสน [132] อัตถะ 31 [297] วชิ ชา 8 [317] กาลามสตู รกงั ขานยิ ฐาน 10 [133] อตั ถะ 32 [298] วโิ มกข 8 [332] สทั ธรรม 10 [134] อาการทพี่ ระพทุ ธเจา ทรงสงั่ สอน 3 [299] สมาบัติ 8 2. ศาสนคณุ [140] จักร 4 [310] โลกตุ ตรธรรม 9 [94] ปาฏหิ าริย 3 [155] ปฏิสมั ภิทา 4 [313] อนบุ พุ พวหิ าร 9 [96] พุทธจริยา 3 [172] ลีลาการสอน 4 [328] วปิ สสนูปกิเลส 10 [126] อนตุ ตรยิ ะ 3 [179] วุฒิธรรม 4 3. บุคคลผูบรรลุผลแหงการ [127] อนุตตริยะ 6 [189] สมั ปชัญญะ 4 [134] อาการทพ่ี ระพทุ ธเจา ทรงสงั่ สอน 3 [204] อริยสจั จ 4 ปฏบิ ตั ิ [141] เจดีย 4 [213] อทิ ธิบาท 4 [55] อรยิ บคุ คล 2 [142] ถูปารหบคุ คล 4 [216] ขันธ 5 [56] อริยบคุ คล 4 [180] เวสารัชชญาณ 4 [228] พละ 5 [57] อรยิ บุคคล 8 [188] สงั เวชนียสถาน 4 [231] พหสู ูตมีองค 5 [58] โสดาบนั 3 [217] จกั ขุ 5 [278] กัลยาณมิตรธรรม 7 [59] สกาทาคามี 3, 5 [303] พทุ ธคุณ 9 [280] บพุ นมิ ิตแหงมรรค 7 [60] อนาคามี 5 [304] พทุ ธคณุ 2 [281] โพชฌงค 7 [61] อรหันต 2 [305] พทุ ธคณุ 3 [293] มรรคมอี งค 8 [62] อรหนั ต 4, 5, 60 [306] ธรรมคณุ 6 [304] พุทธคุณ 2 [63] อริยบุคคล 7 [307] สังฆคุณ 9 [317] กาลามสตู รกังขานยิ ฐาน 10 [323] ทศพลญาณ [324] นาถกรณธรรม 10 IX. พระพุทธศาสนา 3. ความเช่ือและการปฏิบัตินอก [340] ปฏจิ จสมุปบาท 12 [341] อายตนะ 12 1. หลักศาสนา หลักพทุ ธศาสนา [352] โพธิปก ขยิ ธรรม 37 [17] เทศนา 21 [13] ทฏิ ฐิ 2 ______________ [18] เทศนา 22 [14] ทฏิ ฐิ 3 *นอกจากน้ี พงึ ดู [1], [2], [17], [18], [26] ธุระ 2 [15] ท่ีสดุ (อนั ตา) 2 [35], [36], [45], [46], [55], [91], [35] ปาพจน 2 [101] ลทั ธินอกพระพุทธศาสนา 3 [125], [156], [184], [205], [208], [50] สัจจะ 2 [173] วรรณะ 4 [218], [236], [287], [323] [51] สาสน หรือ ศาสนา 2

ดชั นคี นคํา ตวั เลขทอี่ า งหมายถงึ เลขลาํ ดับขอ หมวดธรรมใน [ ] กตญาณ 73 กมั มัสสกตาญาณ, กมั มัสสกตาสทั ธา 181 กตฺุตา 353 กตญั ูกตเวที 29 กมมฺ าน,ิ อนวชชฺ านิ 250 กตตั ตากรรม, ~วาปนกรรม 338 กถาวตั ถุ 75 กัลยาณธรรม 5 239 กถาวตั ถุ 10 314 กรรม 181, 212, 259 กลั ยาณพจน 251, 252, 253 กรรม 2 กรรม 3 4 กัลยาณมติ ร 3, 250 กรรม 12 66 กรรมการณัปปต ตะ 338 กัลยาณมิตตะ 250 กรรมกิเลส 4 84 กรรมฐาน 2 137 กลยฺ าณมติ ตฺ ตา 324 กรรมฐาน 40 36 กรรมฐานกบั จรติ 354 กลั ยาณมิตตตา 1, 34, 144 กรรมนิยาม (ดู สมบตั ิ 4 ดวย) 262 กรรมปจจัย 176, 223 กลั ยาณมติ ร 4 169 กรรมภพ 340 กรรมวฏั ฏ 340 กลั ยาณมิตรธรรม 7 278 กรรมวปิ ากญาณ 105, 340 กรณุ า 323 กัลยาณวาจา 251, 252, 253 กรุณาคุณ 161, 355 กลนิ่ ดู คันธะ 304, 305 กาม 2 5 กวฬิงการาหาร กษตั ริย 40, 212 กามคุณ 5 6 กสณิ 10 173 กงฺขํ วิหนติ กามฉนั ทะ 225, 329 กงั ขาวิตรณวิสุทธิ 315, 354 กตั ตุกมั ยตาฉนั ทะ 221 กามตณั หา 74, 204, 357 กัปปยะ 285 กปปฺ ยํ เทติ 161 กามภพ 98 กมั มสทั ธา 167 กัมมญั ญตา 300 กามโภคี 10 316 กมฺมนฺตา, อนากลุ า จ 181 กัมมสั สกตา 40 กามโภคีสุข 4 192 353 247 กามโยคะ 170 กามราคะ 288, 329, 330 กามโลก 104 กามวติ ก 70 กามสังวร 239 กามสุขลั ลกิ านุโยค 15, 293 กามสุคตภิ มู ิ 7 351 กามาทนี วกถา 246 กามาวจรจติ 54 356 กามาวจรภูมิ 11 162, 351 กามาวจรสวรรค 6 270, 351 กามาวจรโสภณจติ 24 356 กามาสวะ 135, 136 กามุปาทาน 214 กาเมสุมิจฉาจาร 137, 321 กาเมสุมจิ ฺฉาจารํ ปหาย ฯเปฯ 320 กาเมสมุ ิจฺฉาจารา เวรมณี 238, 319

23 กาโมฆะ 215 กาลัญตุ า 287 กาลามสูตรกังขานยิ ฐาน 10 317 กาย 37, 40, 276 กาเลน เทติ 300 กาเลน ธมฺมสากจฺฉา 353 กายกรรม 66 กาเลน ธมฺมสสฺ วนํ 353 กําลงั 5 ของพระมหากษัตรยิ  230 กายกรรม 3 66, 241, 319, 320, 321 กิงฺกรณเี ยสุ ทกฺขตา 324 กจิ 14 (ของวญิ ญาณ) 343 กายกัมมัญญตา 355 กิจ (ของกรรม) 338 กจิ ของสงฆ 290 กายคตาสติ 335 กิจจญาณ กจิ ในอรยิ สัจจ 4 73 กายทวาร 77, 78 กิรยิ าจิต 20 205 กิริยาจติ ตฺ ํ 356 กายทจุ รติ 80 กเิ ลส 10 356 กเิ ลส 1500 318 กายธาตุ 348 กเิ ลสกาม 359 กิเลสปรนิ ิพพาน กายปสสทั ธิ 355 กิเลสมาร 5 กิเลสวฏั ฏ 27 กายปาคญุ ญตา 355 กเิ ลสวตั ถุ 10 234 กุกกุจจะ 105, 340 กายพละ 230 กมุ ภณั ฑ 318 กมุ ภลี ภยั 225, 355 กายภาวนา 37 กุลจริ ฏั ฐติ ิธรรม 4 270 กลุ มจั ฉรยิ ะ 210 กายมทุ ตุ า 355 กุลสตรี 138 กุเวร 233, 257 กายลหุตา 355 กศุ ล 289 กศุ ลกรรม 270 กายวญิ ญัติ 40 กศุ ลกรรมบถ 10 (ยอ) 1, 2, 65, 317 กศุ ลกรรมบถ 10 (สมบรู ณ) 4 กายวญิ ญาณ 266, 268, 356 กุศลจิต 21 (37) 319 กศุ ลธรรม 320 กายวิญญาณธาตุ 348 กุศลมลู 3 356 กศุ ลวติ ก 3 85 กายวิเวก 109 กศุ ลวิบากอเหตุกจิต 8 4, 67 กุสลธัมมานโุ ยค 69 กายวูปกาสะ 222 356 2 กายสกั ขี 63 กายสังขาร 119, 120 กายสมั ผัส 266, 272 กายสมั ผสั สชาเวทนา 113, 266 กายสุจริต 81 กายานปุ สสนา, กายานปุ สสนาสตปิ ฏ ฐาน 147, 182, 346 กายานุปส สนาจตกุ กะ 346 กายิกทกุ ข 16 กายกิ เวทนา 110 กายกิ สขุ 52 กายินทรยี  349 กายุชกุ ตา 355 กาล 3 340, 356, 357 กาลกตะ 150 กาลจารี 250 กาลวบิ ตั ิ 176 กาลสมบัติ 177

24 กสุ ลสสฺ ปู สมฺปทา 97 คนปอกลอก 168 เกสปุตติยสตู ร 317 คนรบั ใช 265 เกียจครานการงาน 200 คนหัวประจบ 168 โกธะ 308, 347 คบคนช่ัว 200 โกลงั โกละ 58 ครุ 278 โกศล 3 71 ครุกกรรม 338 ครุกรณ 273 ขณกิ สมาธิ 46 ครูอาจารย 265 ขณกิ าปติ 226 คฤหัสถ 265 ขลุปจฉาภัตตกิ งั คะ 342 คหบดบี ริษทั 152 ขดั เกลา 251 คหปตัคคิ 131 ขัตติยะ 173, 339 คันถธรุ ะ 26 ขตั ติยบรษิ ทั 152 คันธะ 6, 40, 266, 277 ขนั ติ 24, 139, 325, 326, 353 คันธตัณหา 264, 266 ขนั ตสิ ังวร 243 คนั ธธาตุ 348 ขนตฺ ี จ 353 คันธวจิ าร 266 ขันธ 5 216 คนั ธวติ ก 266 ขนั ธกะ 75 คนั ธสัญเจตนา 263, 266 ขันธปรินพิ พาน 27 คันธสญั ญา 266, 271 ขนั ธมาร 234 คมภฺ รี ฺจ กถํ กตฺตา 278 ขนั ธวินิมุต 216 คาถา 302 ขิปปฺ าภิฺ า 154 คารวะ หรอื คารวตา 6 261 ขณี าสวปฏญิ ญา 180 คารโว จ 353 ขทุ ทกนกิ าย 75 คลิ านปจจัยเภสัชบริขาร 159, 203 ขุททกปาฐะ 75 คิลานสตุปปาทกะ 255 ขุททกาปต ิ 226 คิหปิ ธาน 32 เขตสมบตั ิ 115 คหิ ิสขุ 4 192 เขมํ 353 คุณบทของนพิ พาน 306 คณุ าตเิ รกสมั ปทา 190 คณาปเทส 166 เคยยฺ ํ 302 คติ 5 351 เคหสิต 358 คติวบิ ตั ิ 176 โคจรรูป 5 40 คติสมบัติ 177 โคจรสัปปายะ 286 คนเจบ็ ไข 255 โคจรสมั ปชญั ญะ 189 คนชวนฉิบหาย 168 โคตรภูญาณ 345 คนดแี ตพ ดู 168 คนธรรพ 270 ฆราวาสธรรม 4 139 คนงาน 265 ฆานะ 40, 266, 276

25 ฆานทวาร 78 จาคานุสติ 335 ฆานธาตุ 348 ฆานวญิ ญาณ 266, 268, 356 จาตุมหาราชิกา 270, 351 ฆานวิญญาณธาตุ 348 ฆานสัมผสั 266, 272 จิต 37, 124, 157, 216 ฆานสมั ผัสสชาเวทนา 113, 266 ฆานินทรยี  349 จิต 89, 121 356 ฆายนะ 343 โฆษประมาณ 158 จิตตะ 213 โฆสัปปมาณกิ า 158 จิตตกัมมัญญตา 355 จิตตนยิ าม 223 จิตตปส สัทธิ 355 จติ ตปาคุญญตา 355 จติ ตภาวนา 37 จติ ตฺ มสฺส ปสีทติ 221 จตุตถฌาน 9 จติ ตมทุ ตุ า 355 จตตุ ถฌานภูมิ 3, 7 351 จติ ตลหุตา 355 จตตุ ถชฌฺ านกสุ ลจิตฺตํ 356 จิตตวิเวก 109 จตุตถฺจ นิธาเปย 163 จิตตวิปลาส 178 จตุธาตวุ วฏั ฐาน 147, 354 จิตตวิสทุ ธิ 285 จตุรพธิ พร 227 จิตตสมบัติ 115 จตโุ ลกบาล 270 จิตตสังขาร 119, 120 จรณะ 15 344 จิตตอุปกิเลส 16 347 จรติ หรอื จรยิ า 6 262 จิตฺตํ น กมปฺ ติ 353 จรยิ า 3 ดู พุทธจริยา 3 จติ ตานุปสสนา, จติ ตานปุ ส สาสตปิ ฏ ฐาน 182, 346 จรยิ าปฎก 75 จติ ตานุปสสนาจตุกกะ 346 จักกวตั ติสูตร 339 จติ ตุชุกตา 355 จกั ขุ 40, 266, 276 จนิ ตามยปญ ญา 93 จกั ขุ 5 217 จวี ร 159 จักขทุ วาร 78 จีวรปฏสิ ังยุตต 342 จกั ขธุ าตุ 348 จวี รสนั โดษ 203 จกั ขุนทรยี  349 จตุ ิ 343 จกั ขุมา 95 จุตูปปาตญาณ 106, 323 จักขุวญิ ญาณ 267, 268, 356 จุลลวรรค 75 จกั ขุวิญญาณธาตุ 348 จูฬนทิ เทส 75 จกั ขสุ มั ผสั 266, 272 เจดยี  289 จกั ขสุ ัมผสั สชาเวทนา 113, 266 เจดยี  4 141 จกั ร 4 140 เจตนา 355 จกั รพรรดิ 142, 287, 339 เจตนา 6 263 จักรวรรดวิ ตั ร 5, 12 339 เจตนากาย 263 จาคะ 67, 139, 183, 197, 249, 292 เจตนาสมั ปทา 190 จาคสมั ปทา 191, 229 เจตสิก 157, 216

26 เจตสกิ 52 355 ชีพ, ชีวะ 337 เจตสกิ ทกุ ข 16 ชวี ิตรูป 1 40, 359 เจตสกิ เวทนา 110 ชวี ิตนิ ทรยี  40, 349, 355 เจตสิกสุข 52 เจโตปริยญาณ ฌาน 8 เจโตวมิ ตุ ติ 274, 297 ฌาน 2 7 โจรภี รยิ า 43, 252 ฌาน 2 ประเภท 8 ฌาน 4 9, 227, 344 ฉกามาพจรสวรรค 282 ฌาน 5 (ปญจกนยั ) 9, 356 ฉฬภญิ ญะ ฌาน 8 10, 299 ฉันทะ 270 ฌานจิต 67 356 ฉันทสมั ปทา 62 ฌานปจ จัย 350 ฉนั ทาคติ ฌานปญ จกนยั 9 ชนกกรรม 37, 213, 355 ฌานลาภี 252, 253, 254, 322 ชรตา 2, 280 ฌานาทิสังกเิ ลสาทิญาณ 323 ชราธัมมตา 196 ชรามรณะ 338 ญาณ 328 ชลาพชุ ะ 40 ญาณ 31 72 ชวนะ 247 ญาณ 32 73 ชาครยิ านโุ ยค 340 ญาณ 33 106 ชาดก 171 ญาณ 16 345 ชาตกํ 343 ญาณจรติ 262 ชาตรปู 128 ญาณทสั สนะ 73, 184 ชาตรูปรชตปฏคิ ฺคหณา เวรมณี 75, 302 ญาณทัสสนะมปี รวิ ัฏฏ 3 73 ชาตสถาน 302 ญาณทัสสนวสิ ุทธิ 285 ชาติ 359 าณวิปปฺ ยตุ ฺตํ 356 ชาติประเภท (จติ ) 242 ญาณสังวร 243 ชิณณะ 188 าณสมฺปยตุ ตฺ ํ 356 ชิณณปฏิสงั ขรณา 340 าตกานฺจ สงฺคโห 353 ชนิ สาสน 356 ญาตปริญญา 92 ชิวหา ญาตตั ถจรยิ า 96 ชวิ หาทวาร 83, 84, 150 ญาติพลี 232 ชิวหาธาตุ 138 ายปฏปิ นฺโน 307 ชวิ หาวญิ ญาณ 302 ชิวหาวิญญาณธาตุ ฐานาฐานญาณ 323 ชวิ หาสัมผัส 40, 266, 276 ฐานะ 227 ชวิ หาสมั ผัสสชาเวทนา 78 ติ สสฺ อฺถตตฺ ํ ปฺายติ 117 ชิวหินทรยี  348 266, 268, 356 348 266, 272 113, 266 349

27 ดาวดงึ ส 270, 351 เตวิชชะ 62 ดสุ ติ 270, 351 ดูการละเลน ไตรตรงึ ส 270 200 ไตรปฎก 75 ไตรลกั ษณ 47, 76, 86, 107, 311 ตตยิ ฌาน 9 ไตรวฏั ฏ 105 ตตยิ ฌานภมู ิ 3 351 ไตรสรณะ 116 ตตยิ ชฌฺ านกสุ ลจิตฺตํ 356 ไตรสรณคมน, ไตรสรณาคมน 116 ตถาคต 143, 337 ไตรสกิ ขา 124, 204, 293 ตถาคตพล 10 180 ตถาคตพลญาณ 10 323 ถัมภะ 347 ถนี ะ 318, 355 ตถาคตโพธิสัทธา 181 ถีนมิทธะ ถูปารหบคุ คล 4 225 ตถาคตสาวก 142 เถรคาถา 142 เถรธรรม 10 75/2.5 ตถาคตอรหนั ตสมั มาสัมพทุ ธเจา 142 เถรีคาถา 322 เถโร รตตฺ ฺู 75/2.5 ตทงั คนโิ รธ 224 322 ตทังคปหาน 224 ตทาลมั พนะ 343 ตปะ 326 ตโป จ 353 ตรัสรู 188 ทตวฺ า อตตฺ มโน โหติ 300 ททํ จติ ฺตํ ปสาเทติ 300 ตรุณวปิ ส สนา 285, 328 ทมะ 123, 139 ทรัพยจ ัดสรรเปน 4 สวน 163 ตกกฺ เหตุ 317 ทวตั ตงิ สาการ 147 ทวาร 3 77 ตณั หา 91, 340 ทวาร 6 78 ทวปิ ญ จวญิ ญาณจติ 348 ตัณหา 3 74, 204, 357 ทวฺ หี ิ กมมฺ ํ ปโยชเย 163 ทศชาติ 325 ตัณหา 6 264, 266, 357 ทศบารมี 325 ทศพล 180 ตณั หา 108 357, 359 ทศพลญาณ 323 ทศพธิ ราชธรรม 326 ตณั หากาย 264 ทศศลี 242 ทหระ 84 ตณั หาปณธิ ิ 107 ทกั ขณิ าวิสทุ ธิ 4 143 ทกขฺ เิ ณยฺโย 307 ตณั หาวจิ รติ 357 ทกั ขิไณย 259 ทกั ขไิ ณยบคุ คล 2 55 ตตั รมชั ฌัตตตา 355 ตําหนิ 252 ตดิ การพนนั 200 ติดสรุ าและของมนึ เมา 200 ติตถายตนะ 101 ตริ จั ฉานโยนิ 198, 351 ตรี ณปริญญา 92 เตจีวริกังคะ 342 เตโชกสณิ 315 เตโชธาตุ 39, 146, 147, 148

28 ทกั ขไิ ณยบุคคล 7 63 ทฏิ ฐิสามญั ญตา 273 ทกั ขิไณยบุคคล 8 57 ทฏิ ึ อชุ ุ กโรติ 221 ทักขไิ ณยัคคิ 131 ทิฏชุ กุ ัมม 89 ทักษิณทศิ 265 ทิฏุปาทาน 214 ทนฺธาภิฺา 154 ทฏิ โฐฆะ 215 ทตวฺ า อตฺตมโน โหติ 300 ทิพพจกั ขุ 217, 274, 297 ทัสสนะ 343 ทิพพจกั ขญุ าณ 106 ทัสสนานุตตริยะ 126, 127 ทิพยสมบัติ 114 ทาน 123, 186, 229, 239, 325, 326 ทพิ พโสต 274, 297 ทาน 21 11 ทาน 22 12 ทศิ 6 200, 265 ทีฆนิกาย 75 ทานกถา 246 ทสี่ ุด 2 15 ทานมยั 88, 89 ทกุ ข 1, 174, 204, 205, 296, 340 ทานสมบัติ 3 115 ทกุ ข 2 16 ทานฺจ 353 ทุกฺขํ อรยิ สจจฺ ํ ปริ เฺ ยฺยํ 205 ทายก 143 ทุกขตา 76, 107 ทารสงคฺ ห 353 ทกุ ขตา 3 79 ทาสีภรยิ า 282 ทุกขทกุ ขตา 79 ทฏิ ฐธรรมเวทนยี กรรม 338 ทุกขนโิ รธ 204 ทิฏฐธรรมสุขวิหาร 184 ทกุ ฺขนิโรเธ อฺาณํ 208, 209 ทิฏฐธมั มกิ ัตถะ 3, 132, 144 ทุกขฺ นโิ รโธ อรยิ สจจฺ ํ สจฉฺ ิกาตพฺพํ 205 ทิฏฐธัมมกิ ตั ถประโยชน 144 ทุกฺขนโิ รธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ 208, 209 ทิฏฐธมั มกิ ตั ถสงั วตั ตนกิ ธรรม 4 144 ทุกขนโิ รธคามินปี ฏปิ ทา 204 ทฏิ ธมมฺ ิกานํ อาสวานํ สํวราย 327 ทุกขฺ นโิ รธคามนิ ี ปฏิปทา อรยิ สจจฺ ํ ภาเวตพพฺ ํ 205 ทฏิ ฐาสวะ 137 ทกุ ขลักษณะ 47 ทฏิ ฐิ 91, 288, 318, 329, 355 ทุกขเวทนา (ดู เวทนา 5 ดว ย) 111 ทิฏฐิ 2 13 ทกุ ขสมุทยั 204 ทิฏฐิ 3 14 ทกุ ฺขสมทุ เย อฺาณํ 208, 209 ทิฏิคตวิปปฺ ยุตตฺ ํ 356 ทุกฺขสมุทโย อริยสจจฺ ํ ปหาตพพฺ ํ 205 ทิฏ ิคตสมปฺ ยุตฺตํ 356 ทกุ ฺขสหคตํ 356 ทิฏ นิ ชิ ฺฌานกขฺ นตฺ ิยา 317 ทกุ ขฺ า 86 ทฏิ ฐิปปตตะ 63 ทุกขานุปสสนา 107 ทฏิ ยิ า สุปฏิวิทธฺ า 231 ทุกขินทรีย 349 ทิฏฐโิ ยคะ 170 ทุกฺเข อฺาณํ 208, 209 ทิฏฐวิ ิบตั ิ 175 ทกุ ฺขา ปฏปิ ทา ขปิ ฺปาภิ ฺ า 154 ทฏิ ฐิวปิ ลาส 178 ทกุ ขฺ า ปฏปิ ทา ทนธฺ าภิฺา 154 ทิฏฐิวิสุทธิ 285 ทคุ คติภัย 229 ทิฏฐสิ มั ปทา 2, 280 ทุคติ 351

29 ทจุ ริต 3 80 ธรรม 22 20 ธรรม 23 21 ทุตยิ ฌาน 9 ธรรม 24 22 ทตุ ิยฌานภูมิ 3 351 ทุตยิ ชฌฺ านกสุ ลจิตฺตํ 356 ธรรม 3 85 ทุมมฺ งฺกนู ํ ปุคฺคลานํ นิคคฺ หาย 327 ธรรม 4 206 เทพ 284, 312 ธรรม 5 238, 239 เทพ 3 82 ธรรมของอุบาสกปทมุ 259 เทวดา (ความหมาย) 232 ธรรมของอบุ าสกรตั น 259 เทวตานสุ ติ 335 ธรรมขันธ 5 218 เทวตาพลี 232 ธรรมคณุ 6 306 เทวทูต 3 83 ธรรมคุมครองโลก 2 23 เทวทูต 3, 4 150 ธรรมจริยา 10 320 เทวทูต 5 84 ธรรมจักร 188, 287 เทวปตุ ตมาร 234 ธรรมเจดีย 141 เทวโลก 103 ธรรมฐิติญาณ 285 เทวสมบัติ 114 ธรรมทศั นะ 255 เทศนา 21 17 เทศนา 22 18 ธรรมทาน 11, 229 ธรรมทําใหง าม 2 24 เทศนา 4 17 ธรรมทีพ่ ระพุทธเจาเหน็ คุณประจกั ษ 2 65 เทศนาวธิ ี 4 172 ธรรมเทสกธรรม 5 219 เท่ียวกลางคนื 200 ธรรมธาตุ 348 โทมนสั 1, 112, 340, 358 ธรรมนิยาม 76, 223, 340 โทมนสฺสสหคตํ 356 ธรรมนยิ าม 3 86 โทมนัสสนิ ทรยี  349 ธรรมบท 75 โทสะ 4, 68, 318, 347, 355 ธรรมบชู า 30 โทสจรติ 262 ธรรมปฏสิ ันถาร 31 โทสมลู จติ 2 356 ธรรมประมาณ 158 โทสคั คิ 130 ธรรมปริเยสนา 33 โทสาคติ 196 ธรรมเปน โลกบาล 2 23 ไทยธรรมสมบตั ิ 115 ธรรมเปน เหตุใหสมหมาย 4 192 ธรรมไพบูลย 44 ธตรฐ 270 ธรรมมอี ุปการะมาก 2 25 ธตา 231 ธนานปุ ระทาน 339 ธรรมมอี ุปการะมาก 4 140 ธรรม* 35, 75, 166, 277, 294, 295, 302 ธรรม 21 19 ธรรมมีอุปการะมาก 7 279 ธรรมมอี ุปการะมาก 10 324 ธรรมฤทธิ์ 42 ธรรมสงเคราะห 49 *คํานําหนา ดวย ธรรม- ถาไมมี ใหดทู ี่ ธัมม- ธรรมสมาทาน 4 145

30 ธรรมสมาธิ 5 220 ธมั มานุปส สนาจตกุ กะ 346 ธมั มานสุ ติ 335 ธรรมสวนานสิ งส 5 221 ธัมมานุสารี 63 ธาตุ 4 39, 146 ธรรมเสรี 352 ธาตุ 6 148 ธาตุ 18 348 ธรรมาจารย 211 ธาตกุ ถา 75 ธาตกุ ัมมฏั ฐาน 4 147 ธรรมาธปิ ไตย 125, 339 ธาตุกมั มฏั ฐาน 6 149 ธาตุเจดีย 141 ธรรมาธิษฐาน 17 ธาตมุ นสิการ 4 147, 354 ธดุ งค 13 342 ธรรมานวุ ตั ิ 201 ธุระ 2 26 ธรรมารมณ 266, 277 ธรรมกิ พลี 289 ธรรมกิ ารกั ขา 339 ธมมฺ กามตา 324 ธมมฺ กาโม 322 ธมั มคารวตา 261 ธมฺมจรยิ า จ 353 ธัมมจกั กปั ปวตั ตนสถาน 188 น กมฺมารามตา 291 น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ 118 ธมั มตัณหา 264, 266 น นทิ ฺทารามตา 291 น ปาปมติ ตฺ ตา 291 ธมั มเทสนามัย 89 น ปาปจฉฺ ตา 291 น ภสฺสารามตา 291 ธมั มปฏิสมั ภทิ า 155 นยเหตุ 317 นรก 198, 351 ธมั มมัจฉรยิ ะ 233 นวกภิกขธุ รรม 5 222 น วโย ปฺ ายติ 118 ธัมมวิจยะ 281 นวรหคุณ 303 นวสีวถกิ า 182 ธมั มวิจาร 266 นวังคสตั ถศุ าสน 51, 302 นวารหคุณ, นวารหาทิคณุ 303 ธมั มวติ ก 266 น สงคฺ ณิการามตา 291 น อนตฺ ราโวสานํ 291 ธัมมเวปลุ ละ 44 น อามิสนฺตโร 219 น อปุ ฺปาโท ปฺายติ 118 ธมั มสังคณี 75/3 นจจฺ คีตวาทิตวิสูกทสฺสนา เวรมณี 242 นจจฺ คตี ฯเปฯ วภิ ูสนฏ านา เวรมณี 240 ธัมมสังคหะ 49 นัฏฐคเวสนา 138 นัตถิกทฏิ ฐิ 14 ธัมมสญั เจตนา 263, 266 นัตถิปจ จยั 350 นาค 270 ธมั มสญั ญา 266, 271 ธมมฺ สากจฉฺ า, กาเลน 353 ธมั มัญตุ า 287 ธัมมัปปมาณิกา 158 ธมฺมสฺสวน,ํ กาเลน 353 ธัมมสั สวนมัย 89 ธัมมัสสวนสัปปายะ 286 ธมฺมา 86 ธัมมาธปิ ไตย 125, 339 ธมั มานุธมั มปฏปิ ทา 51 ธัมมานธุ มั มปฏปิ ตติ 177, 193 ธัมมานปุ ส สนา, ธมั มานปุ สสนาสติปฏฐาน 182, 346

31 นาถกรณธรรม 10 324 นิวรณ 5 225 นานตั ตสญั ญา 298 นวิ าโต จ 353 นานาธาตุญาณ 323 นิสสยปจ จัย 350 นานาธิมุตตกิ ญาณ 323 นสิ สยสมั ปนโน 95 นาม 216 นิสสยาจารย 211 นามธรรม 345 นสิ สรณนิโรธ 224 นามบัญญตั ิ 28 นิสสัย 4 159 นามรูป 340 นสิ สยั สมั บนั 202 นามรูปปรจิ เฉทญาณ 92, 345 นีตัตถะ 64 นาย 265 นีลกสณิ 315 นกิ นั ติ 328 เนกขัมมะ 325 นิจศีล 238 เนกขมั มวิตก 69 นิทเทส 75/2 เนกขัมมสงั กปั ป 293 นินทา 296 เนกขมั มสติ 358 นิปปรยิ ายสุทธิ 54 เนกขัมมานสิ งั สกถา 246 นพิ พาน 109, 157, 204, 216, เนคมชานบท 339 295, 306, 310, 311, 332 เนยยะ 153 นิพพาน 2 27 เนยยตั ถะ 64 นิพพานบท 352 เนวสัญญานาสญั ญายตนะ 207, 284, 298, 312 นพิ พานสมบัติ 114 เนวสฺานาสฺ ายตนกุสลจิตฺตํ 356 นพิ ฺพานสจฉฺ กิ ริ ยิ า 353 เนวสญั ญานาสัญญายตนภมู ิ 351 นิพพิทาญาณ, นพิ พิทานุปส สนาญาณ, เนสชั ชกิ ังคะ 342 นพิ พทิ านุปส สนาญาณ 311 โน จฏาเน นโิ ยชเย 278 นิมมานรดี 270, 351 นมิ ิต, นมิ ติ ต 3 87 บณั ฑร 356 บรรพชา ดู บรรพชา นิมิต 4 150 บรรพชาจารย 211 บรรพชิต 289 นยิ ยานกิ ธรรมเทศนา 180 บรกิ รรมนิมติ 87 บริกรรมภาวนา 99 นยิ าม 5 223 บริโภคเจดยี  141 บรษิ ัท 41 151 นริ ยะ 198, 351 บริษัท 42 152 บังสุกลุ จวี ร 159 นิรัคคฬะ 187 บัญญัติ 2, 6 28 บารมี 10 325 นิรามสิ สุข 53 บาว 265 บิณฑบาต 159 นริ ตุ ติปฏสิ ัมภทิ า 155 นโิ รธ 204, 205, 295 นิโรธ 5 224 นโิ รธสมาบัติ 119, 313 นโิ รธวาร 340 นโิ รธสจั จ 204, 340 นโิ รธสฺา 331

32 บุคคล 4 153 ปฏโิ ลมปฏจิ จสมปุ บาท 340 บุคคลหาไดย าก 2 29 บุคคลาธิษฐาน 17 ปฏเิ วธสัทธรรม 121 บญุ กิรยิ าวตั ถุ 3 88 บญุ กิรยิ าวัตถุ 10 89 ปฏิสนธิ 343 บุตร 3 90 บตุ รธดิ า 265 ปฏสิ งั ขรณ 254 บุตรภรรยา 265 บุพการี 29 ปฏสิ ังขาญาณ = ปฏิสงั ขานุปสสนาญาณ บพุ นมิ ติ แหงมรรค 7 280 บุพภาคของการศึกษา 34 ปฏสิ งั ขานปุ สสนาญาณ 311 บชู า 2 30 เบญจกัลยาณธรรม 239 ปฏสิ ันถาร 2 31 เบญจขันธ 216, 357 เบญจธรรม 239 ปฏสิ นั ถารคารวตา 261 เบญจศีล 238 ปฏิสัมภทิ ัปปตตะ 62 ปฏิสัมภทิ า 4 155 ปฏิสัมภทิ ามคั ค 75 ปฐมฌาน 9, 284, 298 ปฐมฌานภมู ิ 3 351 ปฐมฌานกสุ ลจติ ตฺ ํ 356 ปฐมเทศนา 188 ปฐวีกสิณ 315 ปฐวีธาตุ 39, 146, 147, 148 ปกิณณกเจตสกิ 6 355 ปณตี ํ เทติ 300 ปกิณณกอกศุ ลเจตสิก 10 355 ปทปรมะ 153 ปฏกิ ูลมนสิการ 182 ปธาน 2 32 ปฏิคาหก 143 ปธาน 4 156 ปฏิฆะ 288, 329, 330 ปธานสมฺ ึ 355 ปฏฆิ สัญญา 298 ปปญ จะ, ปปญ จธรรม 3 91 ปฏฆิ สัมปยตุ ตจิต 2 356 ปมาณกิ 4 158 ปฏิฆสมฺปยตุ ฺตํ 356 ปมาทะ 347 ปฏจิ จสมปุ บาท 105, 120, 129, 185, 340 ปโยควิบตั ิ 176 ปฏบิ ตั ิบูชา 30 ปโยคสมบัติ 177 ปฏบิ ตั ศิ าสนา 51 ปโยคาภสิ ังขาร 185 ปฏปิ ทา 4 154 ปรโตโฆสะ 34 ปฏปิ ทาญาณทัสสนวสิ ทุ ธิ 285 ปรนิมมิตวสวตั ดี 270, 351 ปฏิปทานตุ ตริยะ 126 ปรมัตถะ 132 ปฏปิ ตตสิ ัทธรรม 121 ปรมตั ถกถา 18 ปฏปิ ส สัทธินิโรธ 224 ปรมัตถเทศนา 18 ปฏิภาคนมิ ติ 87 ปรมตั ถธรรม 4 157, 216, 356 ปฏิภาณปฏสิ ัมภทิ า 155 ปรมตั ถบารมี 325 ปฏริ ปู เทสวาสะ 140 ปรมตั ถสจั จะ 50 ปฏิรูปเทสวาโส จ 353 ปรหติ ปฏบิ ตั ิ 304 ปฏิโลมเทสนา 340 ประชุมเนืองนติ ย 289, 290

33 ประมาณ 4 158 ปหาน 5 224 ประโยชนจากโภคทรพั ย 5 232 ประสตู ิ 188 ปหานปธาน 156 ปรัตถะ 133 ปรมฺปราย 317 ปหานปริญญา 92 ปราโมทย 220 ปริจจาคะ 326 ปหานภาวนารามตา 203 ปริจเฉทรูป 1 40, 359 ปริญญา 205, 206 ปหานวนิ ยั 243 ปริญญา 3 92 ปริญไญยธรรม 206 ปหานสฺา 331 ปรณิ ตโภชี 250 ปรติ ตสุภา 351 ปค คาหะ 328 ปรติ ตาภา 351 ปริเทวะ 340 ปง สุกลู ิกงั คะ 342 ปรินิพพาน 188 ปรนิ ิพพุตสถาน 188 ปจ จยปรคิ คหญาณ 92, 345 ปรปิ ุจฉา 339 ปรมิ ติ ปานโภชนา 138 ปจจยาการ 12 105, 340 ปรยิ ัตธิ รรม 306, 332 ปริยตั ศิ าสนา ปจจเวกขณญาณ 345 ปรยิ ัตสิ ัทธรรม 51 ปรยิ ายทสสฺ าวี 121 ปจจฺ ตตฺ ํ เวทติ พโฺ พ วิ ฺูหิ 306 ปริยายสทุ ธิ 219 ปรเิ ยสนา 2 54 ปจ จยั 4 159, 203 ปริวฏั ฏ 3 33 ปรวิ าร 73 ปจจยั 24 350 ปรสิ สารัชชภัย 75 ปรสิ ัญตุ า 229 ปจจัยนิสติ 342 ปลาสะ 287 ปวเิ วก 347 ปจ จยั ปจจเวกขณ 243 ปวิเวกกถา 294 ปสังสา 314 ปจ จยั สนั นสิ ติ ศีล 160 ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย 296 ปสาทรูป 5 327 ปจ จยั สมั ปทา 190 ปหาตัพพธรรม 40, 359 ปหานะ 205 ปจจยั ใหเ กิดสมั มาทฏิ ฐิ 2 34 ปหาน 3 205, 206 224 ปจ จุบนั 340 ปจ จุบนั เหตุ 340 ปจ จุปปน นงั สญาณ 72 ปจเจกพุทธเจา 142 ปจฉาชาตปจ จยั 350 ปจ ฉมิ ทศิ 265 ปญ จกชั ฌาน 9, 356 ปญ จกนัย 9 ปญจทวาราวัชชนะ 343, 348, 356 ปญ จมฌาน 9 ปฺจมชฌฺ านกสุ ลจติ ตฺ ํ 356 ปญ จวญิ ญาณฐาน 343 ปฺ า 324 ปญ ญา 37, 67, 124, 183, 197, 204, 228, 237, 249, 251, 292, 301, 325, 346 ปญญา 3 93 ปญ ญากถา 314 ปญ ญาขนั ธ 218 ปญญาคณุ 305, 308

34 ปญ ญาจักขุ 217 ปาณาตปิ าตา เวรมณี 238, 240, 319 ปญ ญาปนบัญญตั ิ 28 ปาปณกิ ธรรม 3 95 ปฺาปนโต ปฺตตฺ ิ 28 ปาปณกิ ังคะ 95 ปญญาปย บญั ญตั ิ 28 ปาปมิตตะ 199 ปฺาปยตฺตา ปฺตฺติ 28 ปาปา, อารตี วริ ตี 353 ปญ ญาพละ 229, 230 ปาปจ ฉา 308 ปญญาภาวนา 37 ปาพจน 2 35, 75 ปญญาวิมุต 62, 63 ปาราชิก 75 ปญญาวิมุตติ 43, 252 ปาริจรยิ านตุ ตรยิ ะ 127 ปญญาวุฒิ 179 ปารสิ ุทธิศีล 4 160, 285 ปญ ญาวฑุ ฒิธรรม 4 179, 193 ปาสาทโิ ก 322 ปญ ญาสมั ปทา 191, 229 ปาหุเนยโฺ ย 307 ปญญินทรีย 63, 349, 355 ปฏก 3 75 ปญญินทรียเจตสกิ 355 ปฏ กสมปฺ ทาเนน 317 ปฏฐาน 75 ปณ ฑปาตปฏสิ งั ยตุ ต 342 ปณฑฺ ิตานฺจ เสวนา 353 ปณ ฑปาตสนั โดษ 203 ปตตปณฑิกังคะ 342 ปณ ฑปาตกิ ังคะ 342 ปต ตานุโมทนามัย 89 ปณ ฑิยาโลปโภชนะ 159 ปตติทานมยั 89 ปตติวสิ ยั 198, 351 ปพ พชติ ะ 150 ปตฆุ าต 245, 275 ปพ พชิตปธาน 32 ปย กรณ 273 ปพพชิตอภิณหปจ จเวกขณ 10 248 ปยวินาภาวตา 247 ปยรูป สาตรปู 6 × 10 266 ปพ พชั ชา 123 ปพ พัชชาจารย 211 ปย วาจา 186, 229 ปสสัทธิ 220, 281, 328 ปโย 278 ปสสฺ าส 346 ปส ณุ ํ วาจํ ปหาย ฯเปฯ 320 ปากกาล 338 ปสณุ าวาจา 321 ปากทานปรยิ าย 338 ปส ุณาย วาจาย เวรมณี 319 ปาจติ ติยะ 75 ปต กสณิ 315 ปาฏบิ ุคลกิ ทาน 12 ปติ 9, 220, 281, 328, 355 ปาฏปิ ุคฺคลิกา ทกขฺ ิณา 12 ปต ิ 5 226 ปาฏิโมกข (ปาติโมกข) 75, 160, 222, 243, ปตสิ ุเขกคฺคตาสหิตํ 356 252, 254, 322, 344 ปุคคลปโรปรัญุตา 291 ปาฏิโมกขสงั วร (ปาตโิ มกขสงั วร) 222, 243 ปุคคลปญญัตติ 75 ปาฏโิ มกขสังวรศลี (ปาติโมกขสังวรศีล) 160 ปคุ คลสปั ปายะ 286 ปาฏิหาริย 3 94 ปุคคลญั ตุ า 287 ปาณาตบิ าต 137, 321 ปคุ คลาปเทส 166 ปาณาติปาตํ ปหาย ฯเปฯ 320 ปญุ ญาภิสังขาร 129

35 ปุตตฺ ทารสฺส สงฺคโห 353 ผสั สะ 6 272 ปุตตฺ สงฺคห 353 ปถุ ุชน 345, 351 ผสั สาหาร 212 ปถุ ชุ นกบั โลกธรรม 296 ปุพพเปตพลี 232 ผุฏสฺส โลกธมฺเมหิ จติ ตฺ ํ น กมปฺ ติ 353 ปุพพฺ นฺตาปรนเฺ ต อฺาณํ 209 ปพุ ฺพนฺเต อฺาณํ 209 ผุสนะ 343 ปพุ เพกตปญุ ญตา 140 ปพุ เพกตวาท 101 โผฏฐัพพะ 6, 40, 266, 277 ปพุ เพกตเหตวุ าท 101 ปุพเฺ พ จ กตปุ ฺตา 353 โผฏฐัพพตณั หา 264, 266 ปพุ เพนิวาสานุสสติ 274, 297 ปพุ เพนิวาสานุสสติญาณ 106, 323 โผฏฐัพพธาตุ 348 ปุรัตถิมทิศ 265 ปุริสเมธ 187 โผฏฐพั พวจิ าร 266 ปรุ สิ ตั ตะ 40 ปรุ สิ นิ ทรยี  40, 349 โผฏฐัพพวิตก 266 ปเุ รชาตปจจยั 350 ปฬุ ุวกะ 336 โผฏฐัพพสัญเจตนา 263, 266 ปชู นียสถาน, ปูชนียวตั ถุ 289 ปชู า จ ปูชนียานํ 353 โผฏฐัพพสญั ญา 266, 271 ปตู ิมตุ ตเภสชั 159 เปตตวิ ิสยั 351 พนัน 200 เปตวัตถุ 75 เปยยวชั ชะ 186, 229 พยาธติ ะ 83, 84, 150 เปรต (ดู สัตตาวาส 7 ดว ย) 198, 284, 351 เปสลานํ ภกิ ขฺ นู ํ ผาสุวิหาราย 327 พยาธธิ ัมมตา 247 ผรณาปต ิ 226 พยาบาท 225, 321, 329, 347 ผรุสวาจา 321 ผรุสํ วาจํ ปหาย ฯเปฯ 320 พยาบาทวติ ก 70 ผรสุ าย วาจาย เวรมณี 319 ผล พร 4, 5 227 ผล 4 7 ผลจติ 165, 310, 332 พรหม, พรหมโลก 16 284, 298, 351 ผลญาณ ผลสมังคี 356 พรหมจรรย 241 ผัสสะ 345 57 พรหมจกั ร 180 340, 355 พรหมจารี 250, 290 พรหมปารสิ ัชชา 351 พรหมปุโรหิตา 351 พรหมโลก 103 พรหมวหิ าร 4 161, 227 พระเจาจกั รพรรดิ 142, 287, 339 พระธรรม* 100, 116 พระพุทธเจา 100, 116, 142, 287, 290, 337 พระพุทธรูป 141 พระสงฆ 100, 116, 265 พรฺ หมฺ จรยิ ฺจ 353 พราหมณ 173 พราหมณคฤหบดี 339 พราหมณบรษิ ัท 152 *คาํ นาํ หนาดวย พระ ถา ไมม ใี นท่ีน้ี ใหต ัดคําวา พระ ออก แลว ดูในตําแหนง ของคําน้ันๆ