Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore Việt Nam kho tàng dã sử

Việt Nam kho tàng dã sử

Published by Thư viện TH Ngọc Sơn - TP Hải Dương, 2023-06-20 15:16:56

Description: Việt Nam kho tàng dã sử

Search

Read the Text Version

["So v\u1edbi l\u1ecbch s\u1eed, m\u1ed9t s\u1ed1 chi ti\u1ebft tr\u00ean \u0111\u00e2y c\u0169ng c\u00f3 d\u1ecb bi\u1ec7t. Vua L\u00ea Th\u00e1nh T\u00f4ng c\u00f3 \u0111i \u0111\u00e1nh Chi\u00eam Th\u00e0nh n\u0103m 1471 v\u00e0 b\u1eaft \u0111\u01b0\u1ee3c vua Chi\u00eam. Vua Chi\u00eam n\u00e0y t\u00ean l\u00e0 Tr\u00e0 To\u00e0n (ch\u1ee9 kh\u00f4ng ph\u1ea3i l\u00e0 Nha C\u00e1t hay Nh\u00e3 C\u00e1t). S\u1eed ch\u00e9p L\u00ea Th\u00e1nh T\u00f4ng \u0111\u1ed1i x\u1eed v\u1edbi Tr\u00e0 To\u00e0n r\u1ea5t c\u00f3 m\u1ee9c \u0111\u1ed9. Khi th\u1ea5y qu\u00e2n l\u00ednh m\u00ecnh x\u00f4 \u0111\u1ea9y Tr\u00e0 To\u00e0n, vua c\u00f3 khuy\u00ean b\u1ea3o h\u1ecd ph\u1ea3i gi\u1eef l\u1ec5, v\u00ec d\u00f9 sao Tr\u00e0 To\u00e0n c\u0169ng l\u00e0 m\u1ed9t v\u1ecb qu\u1ed1c v\u01b0\u01a1ng. Sau \u0111\u00f3 Tr\u00e0 To\u00e0n qu\u00e1 s\u1ee3 h\u00e3i, \u1ed1m ch\u1ebft, m\u1edbi \u0111em ch\u00e9m \u0111\u1ea7u \u0111\u1ec3 l\u00e0m l\u1ec5 c\u00e1o \u1edf Lam Kinh. C\u0169ng kh\u00f4ng th\u1ea5y s\u1eed ch\u00e9p vi\u1ec7c vua L\u00ea c\u00f3 b\u1eaft v\u1ee3 Tr\u00e0 To\u00e0n \u0111\u1ebfn h\u1ea7u \u0111\u1ec3 x\u1ea3y ra vi\u1ec7c n\u00e0ng quy\u00ean sinh hay kh\u00f4ng. B\u1ea3n th\u1ea7n t\u00edch (c\u0169ng g\u1ecdi l\u00e0 ng\u1ecdc ph\u1ea3) hi\u1ec7n l\u01b0u \u1edf \u0111\u00ecnh l\u00e0ng V\u0129nh Tuy, ghi l\u00e0 do Nguy\u1ec5n B\u00ednh (\u0111\u1eddi L\u00ea) so\u1ea1n. BA \u00d4NG CH\u00c1U CHA CON \u0110\u1ec0U L\u00c0 PH\u00d2 M\u00c3 (Th\u1ebf k\u1ef7 XI) M\u1ed9t gia \u0111\u00ecnh m\u00e0 c\u1ea3 ba \u0111\u1eddi \u00f4ng, cha, con \u0111\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c k\u00e9n l\u00e0m ph\u00f2 m\u00e3 v\u00e0 \u0111\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c l\u1ea5y con g\u00e1i c\u1ee7a ba \u0111\u1eddi vua theo th\u1ee9 t\u1ef1 \u00f4ng, cha, con. Tr\u01b0\u1eddng h\u1ee3p nh\u01b0 v\u1eady qu\u1ea3 l\u00e0 hi\u1ebfm. Nh\u00ecn theo phong t\u1ee5c, th\u00ec \u0111\u00f3 l\u00e0 ba \u0111\u1eddi con c\u00f4 con c\u1eadu l\u1ea5y nhau. Gia \u0111\u00ecnh \u1ea5y h\u1ecd Gi\u00e1p, \u1edf ch\u00e2u L\u1ea1ng. V\u00e0o \u0111\u1ea7u th\u1ebf k\u1ef7 XI, ph\u1ea7n \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc ta \u1edf v\u00e0o v\u00f9ng B\u1eafc Giang v\u00e0 ph\u00eda nam L\u1ea1ng S\u01a1n (T\u1eeb \u0110\u1ed3ng B\u00e0nh, Chi L\u0103ng v\u1ec1 H\u1eefu L\u1eefng) \u0111\u1ec1u thu\u1ed9c L\u1ea1ng Ch\u00e2u. \u1ede \u0111\u00e2y c\u00f3 m\u1ed9t m\u01b0\u1eddng \u0111\u1ed9ng r\u1ea5t l\u1edbn g\u1ecdi l\u00e0 \u0111\u1ed9ng Gi\u00e1p. \u0110\u1ed9ng Gi\u00e1p l\u00e0 v\u00f9ng Chi L\u0103ng ng\u00e0y nay, C\u1eeda \u1ea3i Chi L\u0103ng x\u01b0a c\u00f3 t\u00ean l\u00e0 Gi\u00e1p Kh\u1ea9u. G\u1ecdi l\u00e0 \u0111\u1ed9ng Gi\u00e1p, v\u00ec d\u00e2n c\u01b0 \u1edf \u0111\u00f3 ph\u1ea7n l\u1edbn l\u00e0 h\u1ecd Gi\u00e1p. H\u1ecd Gi\u00e1p l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi t\u00f9 tr\u01b0\u1edfng, \u0111\u1eddi \u0111\u1eddi cai tr\u1ecb \u0111\u1ea5t n\u00e0y. L\u00fd C\u00f4ng U\u1ea9n l\u00ean ng\u00f4i (t\u1ee9c l\u00e0 L\u00fd Th\u00e1i T\u00f4) c\u00f3 ch\u1ee7 tr\u01b0\u01a1ng g\u1eafn b\u00f3 th\u00e2n t\u00ecnh gi\u1eefa nh\u00e0 vua v\u1edbi c\u00e1c t\u00f9 tr\u01b0\u1edfng bi\u00ean th\u00f9y. Nh\u00e0 vua \u0111\u00e3 ch\u1ecdn t\u00f9 tr\u01b0\u1edfng \u1edf L\u1ea1ng Ch\u00e2u l\u00e0m ph\u00f2 m\u00e3. Ng\u01b0\u1eddi \u1ea5y t\u00ean l\u00e0 Gi\u00e1p Th\u1eeba Qu\u00ed.","L\u1ea5y c\u00f4ng ch\u00faa nh\u00e0 L\u00fd l\u00e0m v\u1ee3, Gi\u00e1p Th\u1eeba Qu\u00ed \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ed5i th\u00e0nh h\u1ecd Th\u00e2n, v\u00e0 \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1eed l\u00e0m ch\u00e2u m\u1ee5c L\u1ea1ng Ch\u00e2u. V\u1ee3 ch\u1ed3ng Th\u00e2n Th\u1eeba Qu\u00ed sinh \u0111\u01b0\u1ee3c ng\u01b0\u1eddi con trai, \u0111\u1eb7t t\u00ean l\u00e0 Th\u00e2n Thi\u1ec7u Th\u00e1i. N\u0103m 1029, vua L\u00fd Th\u00e1i T\u00f4ng (t\u1ee9c l\u00e0 c\u1eadu c\u1ee7a Thi\u1ec7u Th\u00e1i) \u0111em con g\u00e1i m\u00ecnh l\u00e0 B\u00ecnh D\u01b0\u01a1ng c\u00f4ng ch\u00faa g\u1ea3 cho ch\u00e1u lu\u00f4n. Th\u00e2n Thi\u1ec7u Th\u00e1i c\u0169ng n\u1ed1i ch\u1ee9c c\u1ee7a cha l\u00e0m ch\u00e2u m\u1ee5c L\u1ea1ng Ch\u00e2u. Hai v\u1ee3 ch\u1ed3ng v\u1ecb ph\u00f2 m\u00e3 n\u00e0y sinh \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t trai, l\u1ea5y t\u00ean l\u00e0 Th\u00e2n C\u1ea3nh Ph\u00fac. (Ng\u01b0\u1eddi n\u00e0y c\u00f3 kh\u00e1 nhi\u1ec1u t\u00ean. C\u00e1c s\u00e1ch ch\u00e9p kh\u00e1c nhau, ho\u1eb7c l\u00e0 Th\u00e2n C\u1ea3nh Nguy\u00ean, ho\u1eb7c l\u00e0 Th\u00e2n C\u1ea3nh Long... \u0111\u1ec1u l\u00e0 m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi) \u0110\u1ebfn l\u01b0\u1ee3t Th\u00e2n C\u1ea3nh Ph\u00fac c\u0169ng \u0111\u01b0\u1ee3c tuy\u1ec3n l\u00e0m ph\u00f2 m\u00e3. \u00d4ng k\u1ebft duy\u00ean v\u1edbi Thi\u00ean Th\u00e0nh c\u00f4ng ch\u00faa l\u00e0 con g\u00e1i c\u1ee7a c\u1eadu m\u00ecnh, t\u1ee9c l\u00e0 vua L\u00fd Th\u00e1nh T\u00f4ng. \u0110\u00e1m c\u01b0\u1edbi \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1eed h\u00e0nh v\u00e0o n\u0103m 106> Th\u1ebf l\u00e0 m\u1ed9t gia \u0111\u00ecnh ng\u01b0\u1eddi T\u00e0y \u1edf \u0111\u1ed9ng Gi\u00e1p \u0111\u00e3 su\u1ed1t ba th\u1ebf h\u1ec7 c\u00f3 \u00f4ng ch\u00e1u cha con \u0111\u1ec1u l\u00e0 ph\u00f2 m\u00e3. H\u1ecd Th\u00e2n t\u1ea5t nhi\u00ean r\u1ea5t trung th\u00e0nh v\u1edbi ho\u00e0ng t\u1ed9c, v\u1edbi tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh v\u00e0 \u0111\u00e3 l\u00e3nh \u0111\u1ea1o d\u00e2n ch\u00fang L\u1ea1ng Ch\u00e2u b\u1ea3o v\u1ec7 qu\u00ea h\u01b0\u01a1ng, b\u1ea3o v\u1ec7 c\u1ed9ng \u0111\u1ed3ng d\u00e2n t\u1ed9c. \u0110\u1eb7c bi\u1ec7t hai ng\u01b0\u1eddi l\u00e0 Th\u00e2n Thi\u1ec7u Th\u00e1i v\u00e0 Th\u00e2n C\u1ea3nh Ph\u00fac \u0111\u00e3 c\u00f3 chi\u1ebfn c\u00f4ng xu\u1ea5t s\u1eafc: Th\u00e2n Thi\u1ec7u Th\u00e1i c\u1ea7m t\u00f9 v\u00e0 ti\u00eau di\u1ec7t h\u00e0ng lo\u1ea1t t\u01b0\u1edbng nh\u00e0 T\u1ed1ng (1059). C\u00f3 tin b\u00e1o v\u1ec1 tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh l\u00e0 m\u1ed9t s\u1ed1 d\u00e2n Vi\u1ec7t \u1edf T\u00e2y B\u00ecnh (th\u1ecb x\u00e3 L\u1ea1ng S\u01a1n ng\u00e0y nay) b\u1ecb r\u1ee7 r\u00ea hay \u00e9p bu\u1ed9c ch\u1ea1y tr\u1ed1n sang ph\u1ea7n \u0111\u1ea5t do nh\u00e0 T\u1ed1ng cai qu\u1ea3n. Vi\u00ean quan nh\u00e0 T\u1ed1ng l\u00e0 Vi Hu\u1ec7 Ch\u00ednh ng\u1ea5m ng\u1ea7m \u1ee7ng h\u1ed9 chuy\u1ec7n n\u00e0y, nh\u01b0ng tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh ta v\u1eabn bi\u1ebft \u0111\u01b0\u1ee3c. Vua L\u00fd ra ch\u1ec9 d\u1ee5 cho Th\u00e2n Thi\u1ec7u Th\u00e1i ph\u1ea3i g\u1eb7p ph\u00eda b\u00ean kia, \u0111\u00f2i l\u1ea1i s\u1ed1 d\u00e2n c\u1ee7a m\u00ecnh. M\u1ed9t v\u00e0i l\u01b0\u1ee3t th\u01b0 \u0111i t\u1eeb l\u1ea1i, ph\u00eda b\u00ean kia v\u1eabn l\u00e0m ng\u01a1. Th\u00e2n Thi\u1ec7u Th\u00e1i l\u1eadp t\u1ee9c huy \u0111\u1ed9ng binh l\u00ednh thu\u1ed9c h\u1ea1 c\u1ee7a m\u00ecnh k\u00e9o sang \u0111\u1ea5t T\u1ed1ng, th\u1eb3ng \u0111\u01b0\u1eddng ti\u1ebfn \u0111\u1ebfn huy\u1ec7n Nh\u01b0 Ngao. Ung Ch\u00e2u n\u00e1o \u0111\u1ed9ng. Vua T\u1ed1ng v\u1ed9i v\u00e0ng sai vi\u00ean \u0111\u00f4 gi\u00e1m tu\u1ea7n ki\u1ec3m \u1edf ch\u00e2u Ung l\u00e0 T\u0103ng S\u0129 Nghi\u00eau \u0111em qu\u00e2n ra c\u1ef1 \u0111\u1ecbch. Th\u00e2n Thi\u1ec7u Th\u00e1i v\u1ed9i v\u00e3 lui qu\u00e2n, l\u1ef1a th\u1ebf cho T\u1ed1ng S\u0129 Nghi\u00eau \u00e1p \u0111\u1ea3o m\u00ecnh, tr\u00e0n sang bi\u00ean gi\u1edbi. \u0110\u1eafc ch\u00ed, T\u00f4ng S\u0129 Nghi\u00eau k\u00e9o v\u00e0o \u0110\u1ed9ng Gi\u00e1p, b\u1ecb r\u01a1i v\u00e0o","tr\u1eadn \u0111\u1ecba \u0111\u00e3 b\u1ed1 tr\u00ed s\u1eb5n, thua to. M\u1ed9t lo\u1ea1t t\u01b0\u1edbng T\u1ed1ng nh\u01b0 L\u00fd \u0110\u1ee9c D\u1ee5ng, T\u00e0 Minh, H\u00e0 Nhu\u1eadn, Tr\u1ea7n B\u1eadt, v\u00e0 c\u1ea3 T\u1ed1ng S\u0129 Nghi\u00eau \u0111\u1ec1u b\u1ecb gi\u1ebft. Qu\u00e2n Vi\u1ec7t tung ho\u00e0nh su\u1ed1t m\u1ed9t gi\u1ea3i b\u00ean kia bi\u00ean gi\u1edbi. Tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh nh\u00e0 T\u1ed1ng ho\u1ea3ng s\u1ee3, l\u1ea1i sai ch\u1ec9 huy s\u1ee9 D\u01b0\u01a1ng L\u1eef T\u00e0i (ho\u1eb7c D\u01b0\u01a1ng B\u1ea3o T\u00e0i) ra c\u1ee9u vi\u1ec7n, nh\u01b0ng kh\u00f4ng c\u00f3 k\u1ebft qu\u1ea3 g\u00ec0 D\u01b0\u01a1ng L\u1eef T\u00e0i b\u1ecb b\u1eaft s\u1ed1ng. Nh\u00e0 T\u1ed1ng th\u1ea5y b\u1ea5t l\u1ee3i, t\u00ecm m\u00e3i kh\u00f4ng ra k\u1ebf g\u00ec ngo\u00e0i vi\u1ec7c b\u00e0n h\u00f2a. Vua T\u1ed1ng c\u1eed vi\u00ean quan th\u1ecb lang D\u01b0 T\u0129nh \u0111\u1ebfn T\u00e2y B\u00ecnh. B\u00ean ta, vua L\u00fd c\u1eed Ph\u00ed Gia H\u1eefu ra \u0111\u00e0m ph\u00e1n. Gia H\u1eefu t\u1ecf ra r\u1ea5t m\u1ec1m m\u1ecf kh\u00e9o l\u00e9o, \u0111\u01b0\u1ee3c D\u01b0 T\u0129nh c\u1ea3m t\u1ea1 t\u1eb7ng v\u1eadt r\u1ea5t nhi\u1ec1u. Hai b\u00ean nh\u1ea5t tr\u00ed r\u00fat qu\u00e2n. D\u01b0 T\u1ec9nh xin tr\u1ea3 l\u1ea1i vi\u00ean t\u01b0\u1edbng D\u01b0\u01a1ng L\u1eef T\u00e0i (b\u1ecb Th\u00e2n Thi\u1ec7u Th\u00e1i b\u1eaft s\u1ed1ng), nh\u01b0ng b\u00ean ta kh\u00f4ng ch\u1ecbu. TH\u00c2N C\u1ea2NH PH\u00daC, THI\u00caN TH\u1ea6N \u0110\u1ed8NG GI\u00c1P (1077) V\u00e0o n\u0103m 1077, Qu\u00e1ch Qu\u00ec \u0111\u01b0\u1ee3c l\u1ec7nh nh\u00e0 T\u1ed1ng \u0111em qu\u00e2n x\u00e2m l\u01b0\u1ee3c n\u01b0\u1edbc ta \u0111\u1ec3 tr\u1ea3 th\u00f9 vi\u1ec7c L\u00fd Th\u01b0\u1eddng Ki\u1ec7t \u0111\u00e1nh ch\u00e2u Kh\u00e2m, Li\u00eam, Ung (1075). \u0110\u1ea1i qu\u00e2n T\u1ed1ng th\u1ebf l\u1ef1c r\u1ea5t l\u1edbn, v\u01b0\u1ee3t \u1ea3i Nam Quan, chi\u1ebfm Ch\u00e2u \u00d4n (th\u1ecb x\u00e3 L\u1ea1ng S\u01a1n ng\u00e0y nay); r\u1ed3i xu\u1ed1ng huy\u1ec7n Quang Lang, \u0111\u00e1nh b\u1ea1i qu\u00e2n nh\u00e0 L\u00fd \u1edf \u1ea3i Quy\u1ebft L\u00fd (Nh\u00e2n L\u00fd ng\u00e0y nay): Qu\u00e1ch Qu\u00ec \u1ed3 \u1ea1t ti\u1ebfn v\u1ec1 ph\u00eda Nam \u0111\u1ec3 xu\u1ed1ng Chi L\u0103ng, r\u1ebd sang ph\u00eda t\u00e2y, ti\u1ebfn v\u1ec1 ph\u00eda s\u00f4ng Nh\u01b0 Nguy\u1ec7t. V\u00f9ng Quang Lang v\u00e0 \u00d4n Ch\u00e2u \u0111\u00e3 r\u01a1i v\u00e0o tay qu\u00e2n T\u1ed1ng. Nh\u01b0ng ch\u00fang v\u1eabn kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c y\u00ean \u1ed5n. Khi b\u1ecb ch\u1eb7n \u0111\u00e1nh \u1edf m\u1ed9t ng\u00f5 h\u1ebbm n\u00e0y, khi b\u1ecb \u00fap \u1edf m\u1ed9t g\u00f3c tr\u1ea1i kh\u00e1c. Nh\u1eefng \u0111\u1ed9i qu\u00e2n tu\u1ea7n ti\u1ec5u \u0111i l\u1ebb loi, b\u1ea5t th\u00ecnh l\u00ecnh b\u1ecb ti\u00eau di\u1ec7t. Nh\u1eefng cu\u1ed9c t\u1eadp k\u00edch nh\u01b0 v\u1eady c\u1ee9 di\u1ec5n ra th\u01b0\u1eddng xuy\u00ean l\u00e0m cho qu\u00e2n s\u1ed1 T\u1ed1ng b\u1ecb hao h\u1ee5t. Qu\u00e2n s\u0129 b\u00e0n t\u00e1n v\u1edbi nhau r\u1eb1ng, h\u00ecnh nh\u01b0 c\u00f3 m\u1ed9t v\u1ecb th\u1ea7n t\u01b0\u1edbng \u1edf \u0111\u00e2u v\u1ee5t hi\u1ec7n ra \u0111\u00e1nh gi\u1ebft qu\u00e2n T\u1ed1ng l\u00e0m cho th\u00e2y ng\u00e3 ng\u1ed5n ngang, h\u00e0ng ng\u0169 t\u00e1n lo\u1ea1n, r\u1ed3i l\u1ea1i bi\u1ebfn \u0111i ngay, kh\u00f4ng t\u00ecm ra tung t\u00edch, m\u00e0 c\u0169ng kh\u00f4ng sao gi\u00e1p m\u1eb7t \u0111\u01b0\u1ee3c v\u1ecb th\u1ea7n t\u01b0\u1edbng \u1ea5y. T\u1eeb l\u00ednh tr\u00e1ng \u0111\u1ebfn t\u01b0\u1edbng t\u00e1 nh\u00e0 T\u1ed1ng \u0111ang \u0111\u00f3ng \u0111\u1ed3n tr\u1ea1i \u1edf Quang Lang \u0111\u1ebfn Gi\u00e1p Kh\u1ea9u, \u0111\u1ec1u tin r\u1eb1ng; c\u00f3 thi\u00ean th\u1ea7n \u0111\u1ed9ng Gi\u00e1p gi\u00e1ng tr\u1ea7n \u0111\u1ec3 gi\u00fap nh\u00e0 L\u00fd. Tinh th\u1ea7n ch\u00e1n n\u1ea3n v\u00e0 lo s\u1ee3 bao tr\u00f9m qu\u00e2n T\u1ed1ng l\u00e0 do \u0111\u00f3.","Thi\u00ean th\u1ea7n \u0110\u1ed9ng Gi\u00e1p \u1ea5y, ch\u1eb3ng ai kh\u00e1c h\u01a1n l\u00e0 Th\u00e2n C\u1ea3nh Ph\u00fac, ph\u00f2 m\u00e3 nh\u00e0 L\u00fd, con r\u1ec3 L\u00fd Th\u00e1nh T\u00f4ng \u0111ang l\u00e0m ch\u00e2u m\u1ee5c L\u1ea1ng Ch\u00e2u. C\u00f3 th\u1ec3 xem \u00f4ng l\u00e0 anh h\u00f9ng du k\u00edch \u0111\u1ea7u ti\u00ean c\u1ee7a Vi\u1ec7t Nam, l\u00e0m v\u1ebb vang cho x\u1ee9 L\u1ea1ng. T\u00d4NG \u0110\u1ea2N (Cu\u1ed1i th\u1ebf k\u1ef7 XI) Tr\u01b0\u1edbc \u0111\u00e2y th\u01b0\u1eddng vi\u1ebft l\u00e0 T\u00f4n \u0110\u1ea3n, g\u00e2y c\u1ea3m t\u01b0\u1edfng r\u1eb1ng \u00f4ng t\u00ean \u0110\u1ea3n h\u1ecd T\u00f4n. Nh\u01b0ng \u0111\u00fang \u00e2m ch\u1eef H\u00e1n ph\u1ea3i \u0111\u1ecdc l\u00e0 T\u00f4ng \u0110\u1ea3n. Ng\u00e0y nay v\u1eabn ch\u01b0a \u0111\u1ee7 t\u00e0i li\u1ec7u \u0111\u1ec3 bi\u1ebft r\u00f5 ti\u1ec3u s\u1eed c\u1ee7a \u00f4ng. C\u00f3 nh\u00e0 nghi\u00ean c\u1ee9u cho r\u1eb1ng c\u00f3 th\u1ec3 T\u00f4ng \u0110\u1ea3n, ch\u00ednh t\u00ean l\u00e0 N\u00f9ng T\u00f4ng \u0110\u00e1n, m\u1ed9t th\u1ee7 l\u0129nh ng\u01b0\u1eddi d\u00e2n t\u1ed9c N\u00f9ng \u1edf ch\u00e2u Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean. N\u1ebfu \u0111\u00fang v\u1eady th\u00ec \u00f4ng l\u00e0 m\u1ed9t th\u1ee7 l\u0129nh \u1edf v\u00f9ng khe \u0111\u1ed9ng trong th\u1eddi gian c\u00f3 chi\u1ebfn tranh gi\u1eefa qu\u00e2n T\u1ed1ng v\u00e0 qu\u00e2n Vi\u1ec7t. \u0110\u1ecba b\u00e0n c\u1ee7a \u00f4ng l\u00e0 c\u00e1c \u0111\u1ed9ng L\u00f4i H\u1ecfa, V\u1eadt D\u01b0\u01a1ng, V\u1eadt \u00c1c. C\u00f3 l\u00fac \u00f4ng \u1ee7ng h\u1ed9 b\u00ean n\u00e0y, c\u00f3 l\u00fac l\u1ea1i ng\u1ea3 v\u1ec1 b\u00ean kia, nh\u01b0ng trong chi\u1ebfn d\u1ecbch \u0111\u00e1nh Ch\u00e2u Kh\u00e2m, Ch\u00e2u Ung n\u0103m 1075, th\u00ec \u00f4ng \u0111\u00e3 l\u1eadp chi\u1ebfn c\u00f4ng xu\u1ea5t s\u1eafc cho qu\u00e2n \u0111\u1ed9i n\u01b0\u1edbc \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t. H\u1ed3i \u0111\u00f3, bi\u1ebft tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh nh\u00e0 T\u1ed1ng \u0111ang c\u00f3 \u00e2m m\u01b0u x\u00e2m l\u01b0\u1ee3c vua L\u00fd v\u00e0 tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh t\u00e1n th\u00e0nh ch\u1ee7 tr\u01b0\u01a1ng c\u1ee7a L\u00fd Th\u01b0\u1eddng Ki\u1ec7t: \\\"ng\u1ed3i im \u0111\u1ee3i gi\u1eb7c, kh\u00f4ng b\u1eb1ng \u0111em qu\u00e2n ra tr\u01b0\u1edbc \u0111\u1ec3 ch\u1eb7n th\u1ebf m\u1ea1nh c\u1ee7a gi\u1eb7c\\\". V\u00e0 ng\u00e0y \u0111\u00f3, L\u00fd Th\u01b0\u1eddng Ki\u1ec7t \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1eed l\u00e0m t\u01b0\u1edbng ch\u1ec9 huy k\u00e9o qu\u00e2n th\u1eb3ng sang \u0111\u1ea5t T\u1ed1ng. Chi\u1ebfn d\u1ecbch n\u00e0y ch\u1ec9 nh\u1eb1m \u0111\u00e8 b\u1eb9p \u00fd ch\u00ed x\u00e2m l\u01b0\u1ee3c c\u1ee7a \u0111\u1ecbch ngay t\u1eadn s\u00e0o huy\u1ec7t c\u1ee7a ch\u00fang, bi\u1ec3u d\u01b0\u01a1ng l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng c\u1ee7a ta. \u0110\u1ea1t m\u1ee5c \u0111\u00edch \u1ea5y r\u1ed3i, qu\u00e2n ta s\u1ebd r\u00fat lui ngay \u0111 ph\u00f2ng th\u1ee7 \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc m\u00ecnh. Qu\u00e2n ti\u1ebfn sang \u0111\u1ea5t T\u1ed1ng c\u00f3 hai \u0111\u1ea1o. \u0110\u1ea1o qu\u00e2n do L\u00fd Th\u01b0\u1eddng Ki\u1ec7t ch\u1ec9 huy, theo \u0111\u01b0\u1eddng Th\u1ee7y, t\u1eeb V\u0129nh An \u0111\u00e1nh v\u00e0o ven bi\u1ec3n t\u1ec9nh Qu\u1ea3ng \u0110\u00f4ng, v\u00e0o c\u00e1c c\u1eeda bi\u1ec3n ch\u00e2u Kh\u00e2m, ch\u00e2u Li\u00eam, nhanh ch\u00f3ng chi\u1ebfm hai h\u1ea3i c\u1ea3ng n\u00e0y r\u1ed3i ti\u1ebfn s\u00e2u h\u01a1n n\u1eefa. \u0110\u1ed9i qu\u00e2n th\u1ee9 hai \u0111i \u0111\u01b0\u1eddng b\u1ed9, t\u1eeb bi\u00ean gi\u1edbi mi\u1ec1n t\u00e2y t\u1ec9nh Qu\u1ea3ng T\u00e2y k\u00e9o v\u00e0o. C\u00e1nh qu\u00e2n n\u00e0y do T\u00f4ng \u0110\u1ea3n ch\u1ec9 huy. T\u00f4ng \u0110\u1ea3n \u0111\u00e3 li\u00ean ti\u1ebfp th\u1eafng l\u1ee3i ngay t\u1eeb nh\u1eefng ng\u00e0y \u0111\u1ea7u xu\u1ea5t ph\u00e1t. Trong th\u00e1ng 11 (d\u01b0\u01a1ng l\u1ecbch l\u00e0 th\u00e1ng 12 - 1075), c\u00e1c tr\u1ea1i V\u0129nh B\u00ecnh, Th\u00e1i B\u00ecnh, Thi\u00ean Long, C\u1ed5 V\u1ea1n do qu\u00e2n T\u1ed1ng coi gi\u1eef \u0111\u1ec1u m\u1ea5t. Th\u00e1ng gi\u00eang d\u01b0\u01a1ng","l\u1ecbch (1- 1076), T\u00f4ng \u0110\u1ea3n k\u00e9o \u0111\u1ebfn Ung Ch\u00e2u, v\u00e2y ch\u1eb7t th\u00e0nh n\u00e0y. Ti\u1ebfp \u1ee9ng v\u00e0 h\u1ed7 tr\u1ee3 cho T\u00f4ng \u0110\u1ea3n c\u0169ng l\u00e0 c\u00e1c t\u01b0\u1edbng l\u0129nh thu\u1ed9c d\u00e2n t\u1ed9c \u00edt ng\u01b0\u1eddi nh\u01b0 Ho\u00e0ng Kim M\u00e3n \u1edf ch\u00e2u M\u00f4n, Th\u00e2n C\u1ea3nh Phc \u1edf Ch\u00e2u L\u1ea1ng, Vi Th\u1ee7 An \u1edf T\u00f4 M\u1eadu v. v. . . C\u00f9ng th\u1eddi gian \u1ea5y, L\u00fd Th\u01b0\u1eddng Ki\u1ec7t \u0111\u00e3 l\u1ea5y \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00e2u Kh\u00e2m, ch\u00e2u Li\u00eam, \u0111em \u0111\u1ea1i qu\u00e2n ti\u1ebfn th\u1eb3ng l\u00ean ch\u00e2u Ung. Hai \u0111\u1ea1o qu\u00e2n \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t g\u1eb7p nhau, v\u00e2y ch\u1eb7t Ung Ch\u00e2u, t\u01b0\u1edbng T\u1ed1ng tr\u1ea5n th\u1ee7 th\u00e0nh n\u00e0y l\u00e0 T\u00f4 Gi\u00e0m h\u1ebft s\u1ee9c ch\u1ed1ng c\u1ef1 nh\u01b0ng kh\u00f4ng sao \u0111\u1ecbch n\u1ed5i. Th\u00e1ng 3 - 1076, T\u00f4 Gi\u00e0m t\u1ef1 thi\u00eau. Qu\u00e2n \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c th\u00e0nh. L\u00fd Th\u01b0\u1eddng Ki\u1ec7t ch\u1ec9 gi\u1eef \u00edt ng\u00e0y, r\u1ed3i theo \u0111\u00fang k\u1ebf ho\u1ea1ch \u0111\u1ecbnh tr\u01b0\u1edbc, r\u00fat qu\u00e2n v\u1ec1 ngay trong th\u00e1ng ba n\u0103m B\u00ednh Th\u00ecn, \u0111\u1ec3 chu\u1ea9n b\u1ecb \u0111\u1ec1 ph\u00f2ng qu\u00e2n T\u1ed1ng k\u00e9o sang b\u00e1o th\u00f9. C\u0169ng t\u1eeb sau chi\u1ebfn c\u00f4ng l\u1eebng l\u1eaby n\u00e0y, kh\u00f4ng th\u1ea5y s\u1eed s\u00e1ch ta nh\u1eafc g\u00ec \u0111\u1ebfn T\u00f4ng \u0110\u1ea3n n\u1eefa. T\u00e0i li\u1ec7u Trung Qu\u1ed1c n\u00f3i r\u1eb1ng \u00f4ng quay l\u1ea1i qui thu\u1eadn nh\u00e0 T\u1ed1ng, nh\u01b0ng c\u00e1c con c\u1ee7a \u00f4ng l\u1ea1i v\u1eabn theo v\u1ec1 \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t, n\u00ean vua T\u1ed1ng b\u1ea3o c\u00e1c t\u01b0\u1edbng so\u00e1i \u0111em qu\u00e2n \u0111i ph\u1ee5c th\u00f9 ph\u1ea3i coi ch\u1eebng \u00f4ng cho ch\u1eb7t ch\u1ebd. K\u1ebft th\u00fac kh\u00f4ng r\u00f5> N\u00d9NG T\u1ed2N PH\u00daC (? - l039) Kh\u00f4ng bi\u1ebft \u00f4ng sinh n\u0103m n\u00e0o. \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t s\u1eed k\u00fd to\u00e0n th\u01b0 ch\u00e9p r\u1eb1ng \u0111\u1ea7u \u0111\u1eddi nh\u00e0 L\u00fd. N\u00f9ng T\u1ed3n Ph\u00fac qu\u00ea \u1edf \u0111\u1ed9ng T\u01b0\u1ee3ng C\u1ea7n, ch\u00e2u Th\u1ea1ch An (Th\u1ea1ch An, Cao B\u1eb1ng ng\u00e0y nay) l\u00e0m th\u1ee7 l\u0129nh ch\u00e2u Th\u1ea3ng Do. C\u1ea3 gia \u0111\u00ecnh \u00f4ng \u0111\u1ec1u l\u00e0 th\u1ee7 l\u0129nh c\u00e1c v\u00f9ng quanh \u0111\u00f3. Em l\u00e0 N\u00f9ng T\u1ed3n L\u1ed9c l\u00e0m th\u1ee7 l\u0129nh ch\u00e2u V\u1ea1n Nhai (Th\u00e1i Nguy\u00ean). Em v\u1ee3 \u00f4ng l\u00e0 \u0110\u01b0\u01a1ng \u0110\u1ea1o, l\u00e0m th\u1ee7 l\u0129nh ch\u00e2u V\u0169 L\u00e3ng (Cao B\u1eb1ng) \u0111\u1ec1u thu\u1ed9c \u0111\u1ea5t Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean. H\u00e0ng n\u0103m, h\u1ecd \u0111\u1ec1u n\u1ea1p c\u1ed1ng cho nh\u00e0 L\u00fd. \u00cdt l\u00e2u, N\u00f9ng T\u1ed3n Ph\u00fac di\u1ec7t lu\u00f4n c\u00e1c em, chi\u1ebfm c\u1ee9 l\u00e3nh th\u1ed5, t\u1ef1 x\u01b0ng l\u00e0 Chi\u00eau Th\u00e1nh ho\u00e0ng \u0111\u1ebf, phong cho v\u1ee3 l\u00e0 A N\u1ed3ng l\u00e0m Minh \u0110\u1ee9c ho\u00e0ng h\u1eadu, phong cho con l\u00e0 N\u00f9ng Tr\u00ed Th\u00f4ng l\u00e0m \u0110i\u1ec1n Nha v\u01b0\u01a1ng, \u0111\u1ed5i ch\u00e2u Th\u1ea3ng Do l\u00e0m n\u01b0\u1edbc Tr\u01b0\u1eddng Sinh. N\u0103m 1039, th\u1ee7 l\u0129nh ch\u00e2u T\u00e2y N\u00f4ng (Th\u00e1i Nguy\u00ean) l\u00e0 H\u00e0 V\u0103n Trinh t\u00e2u v\u1ec1 tri\u1ec1u. L\u00fd Th\u00e1i T\u00f4ng t\u1ef1 th\u00e2n c\u1ea7m qu\u00e2n \u0111i tr\u1ea5n \u00e1p. Kh\u00f4ng ch\u1ed1ng c\u1ef1 n\u1ed5i, N\u00f9ng","T\u1ed3n Ph\u00fac \u0111\u01b0a v\u1ee3 con v\u00e0 b\u1ed9 h\u1ea1 r\u00fat v\u00e0o r\u1eebng n\u00fai. Qu\u00e2n tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh \u0111u\u1ed5i theo, b\u1eaft \u0111\u01b0\u1ee3c N\u00f9ng T\u1ed3n Ph\u00fac v\u00e0 Tr\u00ed Th\u00f4ng. V\u1ee3 con \u00f4ng l\u00e0 A N\u1ed3ng v\u00e0 Tr\u00ed Cao ch\u1ea1y tho\u00e1t \u0111\u1ebfn \u0111\u1ed9ng L\u00f4i H\u1ecfa. Vua L\u00fd san ph\u1eb3ng th\u00e0nh tr\u00ec \\\"n\u01b0\u1edbc Tr\u01b0\u1eddng Sinh\\\", r\u1ed3i \u0111em qu\u00e2n v\u1ec1 Th\u0103ng Long. Hai cha con N\u00f9ng T\u1ed3n Ph\u00fac, N\u00f9ng Tr\u00ed Th\u00f4ng b\u1ecb ch\u00e9m \u1edf ch\u1ee3 kinh \u0111\u00f4> N\u00d9NG TR\u00cd VI\u1ec4N (Gi\u1eefa th\u1ebf k\u1ef7 XI) B.C: s\u1eed s\u00e1ch c\u1ee7a nh\u00e0 n\u01b0\u1edbc ta kh\u00f4ng ch\u00e9p g\u00ec v\u1ec1 nh\u00e2n v\u1eadt n\u00e0y. Nh\u01b0ng s\u00e1ch Cao B\u1eb1ng th\u1ef1c l\u1ee5c c\u00f3 m\u1ed9t \u0111o\u1ea1n n\u00f3i v\u1ec1 v\u1ecb th\u1ea7n \u0111\u01b0\u1ee3c th\u1edd \u1edf S\u00f3c H\u1ed3ng, xin \u0111\u01b0\u1ee3c d\u1ecbch sau \u0111\u00e2y: <\u0110\u1ec0N TH\u1edc S\u00d3C H\u1ed2NG N\u0103m Qu\u00fd T\u1ecb d\u01b0\u1edbi tri\u1ec1u nh\u00e0 L\u00fd, ni\u00ean hi\u1ec7u S\u00f9ng \u0110\u1ee9c \u0110\u1ea1i B\u1ea3o th\u1ee9 n\u0103m (1053), c\u00f3 ng\u01b0\u1eddi \u1edf ch\u00e2u Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean h\u1ecd N\u00f9ng t\u00ean l\u00e0 Tr\u00ed Vi\u1ec5n, l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi c\u01b0\u01a1ng ngh\u1ecb ch\u00ednh tr\u1ef1c, l\u00e0 ch\u00fa c\u1ee7a N\u00f9ng Tr\u00ed Cao. K\u1ecbp \u0111\u1ebfn khi N\u00f9ng Tr\u00ed Cao x\u01b0ng vua, \u0111\u00e1nh ph\u00e1 bi\u00ean gi\u1edbi c\u1ee7a nh\u00e0 T\u1ed1ng, Tr\u00ed Vi\u1ec5n c\u1ea7m qu\u00e2n \u0111i theo, ti\u1ebfn lui \u0111\u1ec1u c\u00f3 ph\u00e9p t\u1eafc. Tr\u00ed Cao b\u1ecb thua \u1edf ch\u00e2u \u0110\u1ea1i L\u00fd (nay thu\u1ed9c \u0111\u1ecba ph\u1eadn c\u1ee7a V\u00e2n Nam), qu\u00e2n c\u1ee7a Tr\u00ed Vi\u1ec5n \u0111i ch\u1eb7n h\u1eadu. Nh\u01b0ng th\u1ebf qu\u00e2n T\u1ed1ng r\u1ea5t h\u0103ng v\u00e0 \u0111\u00f4ng. Tr\u00ed Vi\u1ec5n ch\u1ea1y v\u00e0o con \u0111\u01b0\u1eddng nh\u1ecf, qua t\u1ec9nh Qu\u00fd Ch\u00e2u, \u0111\u1ebfn Th\u00e0nh T\u1eed r\u1ed3i chi\u1ebfm c\u1ee9 v\u00f9ng \u0111\u1ea5t S\u00f3c H\u1ed3ng. Qu\u00e2n V\u00e2n Nam \u0111u\u1ed5i k\u1ecbp \u0111\u1ebfn bao v\u00e2y Tr\u00ed Vi\u1ec5n, th\u1ebf r\u1ea5t b\u1ee9c b\u00e1ch. Vi\u1ec5n x\u00f4ng ra ph\u00e1 v\u00e2y c\u01b0\u1ee1i ng\u1ef1a ph\u00f3ng l\u00ean n\u00fai Ba \u0110\u0103ng, th\u1ebf r\u1ea5t nguy c\u1ea5p. Ng\u1ef1a b\u1ecb r\u01a1i xu\u1ed1ng n\u00fai, r\u1ed3i c\u1ea3 ng\u01b0\u1eddi, ng\u01b0\u1eddi \u0111\u1ec1u bi\u1ebfn m\u1ea5t. V\u1ec1 sau, v\u00f9ng \u0111\u1ea5t n\u00e0y th\u1ea5y nhi\u1ec1u chuy\u1ec7n hi\u1ec3n linh, ng\u01b0\u1eddi v\u00e0 v\u1eadt \u0111\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u1edd \u01a1n. D\u00e2n ch\u00fang \u0111em vi\u1ec7c n\u00e0y t\u00e2u l\u00ean vua. Tri\u1ec1u L\u00fd phong \u00f4ng l\u00e0m \u0111\u1ea1i v\u01b0\u01a1ng, \u0111\u1ec1n th\u1edd t\u1ea1i x\u00e3 S\u00f3c H\u1ed3ng, hai m\u00f9a xu\u00e2n thu c\u00fang t\u1ebf, tr\u1ea3i qua nhi\u1ec1u tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i \u0111\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c gia phong m\u1ef9 t\u1ef1 thu\u1ed9c h\u1ea1 \u0111\u1eb3ng th\u1ea7n. S\u1eafc phong l\u00e0: S\u00f3c H\u1ed3ng linh th\u00e1nh c\u01b0\u01a1ng ngh\u1ecb h\u00f9ng \u0111\u01b0\u1ee3c anh \u0111o\u00e1n hi\u1ec3n linh, th\u1ee7 v\u0169 hi\u1ec3n th\u1ed1ng linh \u1ee9ng \u0111\u1ea1i v\u01b0\u01a1ng...","N\u00d9NG TR\u00cd CAO (l024 - ?) Khi cha v\u00e0 anh b\u1ecb b\u1eaft, N\u00f9ng Tr\u00ed Cao m\u1edbi 14 tu\u1ed5i, c\u00f9ng m\u1eb9 ch\u1ea1y sang \u0111\u1ed9ng L\u00f4i H\u1ecfa tr\u1ed1n tr\u00e1nh. \u0110\u1ebfn n\u0103m 1042, \u0111\u01b0\u1ee3c 18 tu\u1ed5i, c\u00f9ng m\u1eb9 quay v\u1ec1, thu th\u1eadp \u0111\u01b0\u1ee3c l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng chi\u1ebfm l\u1ea1i ch\u00e2u Th\u1ea3ng Do, \u0111\u1ed5i t\u00ean n\u01b0\u1edbc l\u00e0 \u0110\u1ea1i L\u1ecbch. Vua L\u00fd l\u1ea1i sai qu\u00e2n l\u00ean \u0111\u00e1nh, b\u1eaft s\u1ed1ng \u0111\u01b0\u1ee3c Tr\u00ed Cao, nh\u01b0ng ngh\u0129 r\u1eb1ng c\u1ea3 cha anh \u0111\u00e3 b\u1ecb gi\u1ebft, n\u00ean kh\u00f4ng tr\u1ecb t\u1ed9i n\u1eefa, m\u00e0 cho gi\u1eef ch\u00e2u Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean nh\u01b0 c\u0169, l\u1ea1i ph\u1ee5 th\u00eam cho b\u1ed1n \u0111\u1ed9ng L\u00f4i H\u1ecfa, B\u00ecnh An, B\u00e0 v\u00e0 ch\u00e2u T\u1ee9 L\u1ea1ng (\u0111\u1ec1u thu\u1ed9c Cao B\u1eb1ng). \u0110\u1ebfn n\u0103m 1043, vua L\u00fd l\u1ea1i phong cho \u00f4ng h\u00e0m Th\u00e1i b\u1ea3o. N\u00f9ng Tr\u00ed Cao v\u1eabn gi\u1eef \u00fd nguy\u1ec7n \u0111\u1ed9c l\u1eadp c\u1ee7a m\u00ecnh. M\u1eb7c d\u1ea7u vua L\u00fd mua chu\u1ed9c, n\u0103m 1048, \u00f4ng l\u1ea1i n\u1ed5i l\u00ean chi\u1ebfm \u0111\u1ed9ng V\u1eadt \u00c1c. Nh\u00e0 L\u00fd sai Qu\u00e1ch Th\u1ecbnh D\u1eadt l\u00ean \u0111\u00e1nh, \u00f4ng t\u1ea1m h\u00e0ng, nh\u01b0ng r\u1ed3i ch\u1ea1y l\u00ean ph\u00eda B\u1eafc c\u01b0\u1edbp l\u1ea5y ch\u00e2u An \u0110\u1ee9c l\u1eadp n\u01b0\u1edbc Nam Thi\u00ean, cho ng\u01b0\u1eddi giao thi\u1ec7p v\u1edbi nh\u00e0 T\u1ed1ng. B\u1ecb T\u1ed1ng t\u1eeb ch\u1ed1i, N\u00f9ng Tr\u00ed Cao t\u00ecm \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi m\u01b0u s\u0129 l\u00e0 Ho\u00e0ng S\u01b0 M\u1eadt (\u0111\u1ed7 ti\u1ebfn s\u0129 \u1edf Qu\u1ea3ng Ch\u00e2u) c\u1ee7ng c\u1ed1 l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng, chuy\u1ec3n h\u01b0\u1edbng sang \u0111\u1ed1i \u0111\u1ea7u v\u1edbi nh\u00e0 T\u1ed1ng. N\u0103m 1052, \u00f4ng ti\u1ebfn qu\u00e2n \u0111\u00e1nh Ung Ch\u00e2u, r\u1ed3i theo s\u00f4ng H\u1eefu Giang ti\u1ebfn l\u1ea5y tr\u1ea1i Ho\u00e0nh S\u01a1n (\u0110i\u1ec1n Ch\u00e2u), xu\u00f4i s\u00f4ng U\u1ea5t chi\u1ebfm lu\u00f4n ch\u00e2u Th\u01b0\u1eddng. L\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng tr\u1edf n\u00ean h\u00f9ng h\u1eadu, N\u00f9ng Tr\u00ed Cao t\u1ef1 x\u01b0ng l\u00e0 Nh\u00e2n Hu\u1ec7 ho\u00e0ng \u0111\u1ebf, l\u1eadp n\u01b0\u1edbc, \u0111\u1eb7t qu\u1ed1c hi\u1ec7u l\u00e0 \u0110\u1ea1i Nam. Trong m\u1ed9t th\u1eddi gian ng\u1eafn, \u00f4ng ph\u00e1 \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t lo\u1ea1t 9 ch\u00e2u. \u0110\u1ebfn khi \u0111\u00e1nh Qu\u1ea3ng Ch\u00e2u, m\u00e3i kh\u00f4ng ph\u00e1 \u0111\u01b0\u1ee3c, \u00f4ng r\u00fat v\u1ec1 Qu\u1ea3ng T\u00e2y, ti\u1ebfn qu\u00e2n sang H\u1ea1 Ch\u00e2u, Thi\u1ec1u Ch\u00e2u, T\u00e2n Ch\u00e2u gi\u1ebft \u0111\u01b0\u1ee3c nhi\u1ec1u t\u01b0\u1edbng T\u1ed1ng. Nh\u1eefng t\u01b0\u1edbng so\u00e1i ki\u1ec7t hi\u1ec7t c\u1ee7a nh\u00e0 T\u1ed1ng nh\u01b0 D\u01b0 T\u0129nh, Tr\u1ea7n Th\u1ee5 \u0111\u1ec1u b\u1ecb \u0111\u00e1nh tan t\u00e0nh. N\u00f9ng Tr\u00ed Cao \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u00e2n d\u00e2n n\u00f4 n\u1ee9c hoan ngh\u00eanh. Ng\u01b0\u1eddi gia nh\u1eadp v\u00e0o h\u00e0ng ng\u0169 c\u1ee7a \u00f4ng m\u1ed7i ng\u00e0y m\u1ed9t \u0111\u00f4ng, thanh th\u1ebf r\u1ea5t l\u1edbn. Vua T\u1ed1ng r\u1ea5t lo s\u1ee3, \u0111\u00e3 toan c\u1ea7u vi\u1ec7n v\u1edbi nh\u00e0 L\u00fd, m\u1ed9t s\u1ed1 quan l\u1ea1i c\u0169ng xin v\u1edbi tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh nh\u1edd qu\u00e2n \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t gi\u00fap. Nh\u01b0ng t\u01b0\u1edbng T\u1ed1ng \u0110\u1ecbch Thanh kh\u00f4ng \u0111\u1ed3ng \u00fd, s\u1ee3 qu\u00e2n Vi\u1ec7t l\u1ea1i ch\u1ed1ng nh\u00e0 T\u1ed1ng. Vua T\u1ed1ng cho \u0110\u1ecbch Thanh l\u00e0m nguy\u00ean so\u00e1i, \u0111\u00e1nh nhau v\u1edbi N\u00f9ng Tr\u00ed Cao. \u0110\u1ecbch Thanh l\u1eadp m\u1eb9o, nh\u00e2n d\u00f2 bi\u1ebft Tr\u00ed Cao \u0111ang m\u1edf h\u1ed9i kh\u00f4ng k\u1ecbp \u0111\u1ec1 ph\u00f2ng, n\u00ean thu \u0111\u01b0\u1ee3c th\u1eafng l\u1ee3i. B\u1ecb th\u1ea5t th\u1ebf, N\u00f9ng Tr\u00ed Cao cho ph\u00e1i ng\u01b0\u1eddi c\u1ea7u c\u1ee9u nh\u00e0 L\u00fd. Vua L\u00fd \u0111\u00e3 sai t\u01b0\u1edbng","l\u00e0 V\u0169 Nh\u0129 \u0111em qu\u00e2n l\u00ean c\u1ee9u vi\u1ec7n, nh\u01b0ng ch\u01b0a \u0111\u1ebfn n\u01a1i th\u00ec Tr\u00ed Cao \u0111\u00e3 b\u1ecb thua. T\u1eeb \u0111\u00f3 (1053) phong tr\u00e0o do Tr\u00ed Cao c\u1ea7m \u0111\u1ea7u ho\u00e0n to\u00e0n b\u1ecb d\u1eadp t\u1eaft.. (V\u1ec1 g\u1ed1c g\u00e1c c\u1ee7a \u00f4ng: s\u00e1ch n\u01b0\u1edbc ta ch\u00e9p nh\u01b0 tr\u00ean \u0111\u00e2y, nh\u01b0ng s\u00e1ch T\u1ed1ng s\u1eed, \u1edf truy\u1ec7n Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean man truy\u1ec7n, l\u1ea1i cho r\u1eb1ng Tr\u00ed Cao kh\u00f4ng ph\u1ea3i l\u00e0 con N\u00f9ng T\u1ed3n Ph\u00fac. Sau khi T\u1ed3n Ph\u00fac b\u1ecb b\u1eaft, A N\u1ed3ng l\u1ea5y m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi l\u00e1i bu\u00f4n, sinh \u0111\u01b0\u1ee3c Tr\u00ed Cao. N\u0103m 13 tu\u1ed5i, Tr\u00ed Cao l\u1ea5y h\u1ecd N\u00f9ng, c\u00f9ng m\u1eb9 ch\u1ea1y v\u1ec1 \u0111\u1ed9ng L\u00f4i H\u1ecfa, m\u1eb9 l\u1ea1i l\u1ea5y N\u00f9ng H\u1ea1 Khanh \u1edf \u0111\u1ea1o \u0110\u1eb7c Ma. V\u1ec1 c\u00e1i ch\u1ebft c\u1ee7a N\u00f9ng Tr\u00ed Cao : S\u00e1ch \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t S\u1eed k\u00fd to\u00e0n th\u01b0 ch\u00e9p l\u00e0 n\u0103m 1043, m\u00f9a \u0111\u00f4ng, th\u00e1ng 10, Tr\u00ed Cao ch\u1ea1y sang n\u01b0\u1edbc \u0110\u1ea1i L\u00fd. Ng\u01b0\u1eddi n\u01b0\u1edbc n\u00e0y ch\u00e9m \u0111\u1ea7u Cao b\u1ecf v\u00e0o h\u00f2m d\u00e2ng vua T\u1ed1ng. T\u1eeb \u0111\u00e2y h\u1ecd N\u00f9ng b\u1ecb ti\u00eau di\u1ec7t. Nh\u01b0ng s\u00e1ch T\u1ed1ng s\u1eed l\u1ea1i n\u00f3i: V\u00f9ng T\u00e2y Xuy\u00ean tin vho tri\u1ec1u L\u00ea - Nh\u00e3. Vua T\u1ed1ng ph\u1ea3i xu\u1ed1ng chi\u1ebfu ra l\u1ec7nh ph\u00f2ng b\u1ecb. V\u1ec1 sau kh\u00f4ng bi\u1ebft Tr\u00ed Cao s\u1ed1ng ch\u1ebft ra sao. S\u00e1ch To\u00e0n th\u01b0 ch\u00e9p vi\u1ec7c N\u00f9ng Tr\u00ed Cao chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00edn ch\u00e2u, \u0111\u00f3 l\u00e0 Ho\u00e0nh, Ung, Qu\u00fd, \u0110\u0103ng, Ng\u00f4, C\u1ee7ng, T\u1ea7m thu\u1ed9c t\u1ec9nh Qu\u1ea3ng T\u00e2y; Khang, \u0110oan thu\u1ed9c t\u1ec9nh Qu\u1ea3ng \u0110\u00f4ng). B.C. Nh\u1eefng t\u00e0i li\u1ec7u v\u1ec1 N\u00f9ng Tr\u00ed Cao, nhi\u1ec1u ch\u1ed7 ch\u01b0a \u0103n kh\u1edbp v\u1edbi nhau. PH\u1ee4 L\u1ee4C l: KH\u00c2U S\u1ea6M B\u00c0 HO\u00c0NG TRUY\u1ec6N X\u01b0a, N\u00f9ng Tr\u00ed Cao l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi \u1edf Qu\u1ea3ng Uy\u00ean (nay l\u00e0 ph\u1ee7 Cao B\u1eb1ng) tr\u1ea3i qua nhi\u1ec1u \u0111\u1eddi l\u00e0m th\u1ee7 l\u0129nh, gi\u00e0u c\u00f3 l\u1ea1i c\u00f3 nhi\u1ec1u binh quy\u1ec1n. T\u1eeb \u0111\u1ea7u \u0111\u1eddi \u0110\u01b0\u1eddng \u0111\u00e3 h\u00f9ng c\u1ee9 v\u00f9ng T\u00e2y Nguy\u00ean, c\u00f9ng v\u1edbi h\u1ecd Ho\u00e0ng v\u00e0 h\u1ecd Chu th\u1ed1ng l\u0129nh 18 ch\u00e2u. H\u1ecd N\u00f9ng ng\u00e0y c\u00e0ng l\u1edbn m\u1ea1nh, d\u1ea7n d\u1ea7n th\u00f4n t\u00ednh c\u00e1c h\u1ecd kh\u00e1c nh\u01b0 th\u1ec3 t\u1eb1m \u0103n. Cu\u1ed1i \u0111\u1eddi \u0110\u01b0\u1eddng, Giao Ch\u1ec9 c\u01b0\u1eddng th\u1ecbnh, ch\u00e2u Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean ch\u1ecbu qui ph\u1ee5c, thu\u1ed9c v\u00e0o \u0111\u1ea1o L\u00e2m T\u00e2y. C\u00e1c ch\u00e2u Gi\u00e1p \u0110\u1ed9ng, L\u1ea1ng Ch\u00e2u, T\u00f4 M\u1eadu, Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean, Pha B\u00ecnh, \u0110\u00f4 Kim, Th\u01b0\u1eddng T\u00e2n \u0111\u1ec1u kh\u1edfi binh \u0111\u00e1nh v\u00e0o bi\u00ean gi\u1edbi c\u1ee7a T\u1ed1ng thu\u1ed9c ba ch\u00e2u: Ch\u00e2u Ung, T\u01b0 L\u0103ng v\u00e0 T\u00e2y Binh, b\u1eaft c\u01b0 d\u00e2n, c\u1ee7a c\u1ea3i, tr\u00e2u ng\u1ef1a \u0111em v\u1ec1. L\u00fac \u0111\u00f3, vua T\u1ed1ng \u1edf trong t\u00ecnh tr\u1ea1ng suy vi, qu\u00e2n \u0111\u1ecbch \u1edf ph\u00eda b\u1eafc x\u00e2m nh\u1eadp v\u00e0o n\u1ed9i \u0111\u1ecba, ch\u01b0a ho\u00e0n h\u1ed3n \u0111\u1ec3 ng\u00f3 xu\u1ed1ng ph\u00eda nam. Ni\u00ean hi\u1ec7u Th\u00f4ng Th\u1ee5y n\u0103m th\u1ee9 n\u0103m (M\u1eadu D\u1ea7n) \u0111\u1eddi L\u00fd, cha c\u1ee7a N\u00f9ng Tr\u00ed Cao l\u00e0 N\u00f9ng T\u1ed3n Ph\u00fac m\u1edbi l\u1eadp n\u00ean b\u00e8 \u0111\u1ea3ng, c\u00f2n l\u00e0m th\u1ee7 l\u0129nh \u1edf ch\u00e2u. Ch\u00fa ru\u1ed9t l\u00e0 N\u00f9ng T\u1ed3n L\u1ed9c l\u00e0m th\u1ee7 l\u0129nh \u1edf ch\u00e2u V\u1ea1n Nhai. Em m\u1eb9 c\u1ee7a","Tr\u00ed Cao (b\u00e0 A N\u00f9ng t\u00ean l\u00e0 \u0110\u01b0\u01a1ng \u0110\u1ea1o l\u00e0m th\u1ee7 l\u0129nh ch\u00e2u V\u0169 L\u1eb7c, \u0111\u1ec1u l\u1ec7 thu\u1ed9c v\u00e0o ch\u00e2u Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean, h\u00e0ng n\u0103m ph\u1ea3i \u0111em \u0111\u1ed3 n\u1ed9p c\u1ed1ng. N\u00f9ng T\u1ed3n Ph\u00fac gi\u1ebft em m\u00ecnh l\u00e0 T\u1ed3n L\u1ed9c v\u00e0 \u0110\u01b0\u01a1ng \u0110\u1ea1o, th\u00f4n t\u00ednh h\u1ebft \u0111\u1ea5t \u0111ai c\u1ee7a h\u1ecd, r\u1ed3i ph\u1ea3n l\u1ea1i nh\u00e0 L\u00fd, t\u1ef1 x\u01b0ng l\u00e0 Chi\u00eau Th\u00e1nh ho\u00e0ng \u0111\u1ebf, v\u1ee3 A N\u1ed3ng l\u00e0 Minh \u0110\u1ee9c ho\u00e0ng h\u1eadu, phong cho con tr\u01b0\u1edfng l\u00e0 N\u00f9ng Tr\u00ed U\u00f4ng l\u00e0m Nam Di\u1ec5n v\u01b0\u01a1ng, \u0111\u1ed5i t\u00ean ch\u00e2u l\u00e0 Tr\u01b0\u1eddng Sinh qu\u1ed1c, s\u1eeda sang gi\u00e1p binh, gi\u1eef v\u1eefng th\u00e0nh tr\u00ec filepos-id=\\\"filepos1522584\\\"> Ng\u00e0y T\u00e2n H\u1ee3i, th\u00e1ng gi\u00eang, n\u0103m K\u1ef7 m\u00e3o, tri\u1ec1u L\u00fd, ni\u00ean hi\u1ec7u C\u00e0n Ph\u00f9 h\u1eefu \u0111\u1ea1o, th\u1ee7 l\u0129nh ch\u00e2u T\u00e2y N\u00f4ng l\u00e0 H\u00e0 V\u0103n Trinh, \u0111em vi\u1ec7c N\u00f9ng T\u1ed3n Ph\u00fac l\u00e0m ph\u1ea3n, t\u00e2u l\u00ean vua. Th\u00e1ng hai, vua L\u00fd t\u1ef1 \u0111em qu\u00e2n \u0111i \u0111\u00e1nh d\u1eb9p, T\u1ed3n Ph\u00fac c\u1ed1 th\u1ee7 trong th\u00e0nh nh\u01b0ng kh\u00f4ng gi\u1eef \u0111\u01b0\u1ee3c, ph\u1ea3i \u0111em b\u1ed9 thu\u1ed9c, v\u1ee3 con, b\u1ecf ch\u1ea1y tr\u1ed1n v\u00e0o trong n\u00fai. Vua L\u00fd th\u1ea3 qu\u00e2n truy b\u1eaft, cu\u1ed1i c\u00f9ng b\u1eaft \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1ea3 th\u1ee7 l\u0129nh v\u00e0 con l\u00e0 Tr\u00ed U\u00f4ng, cho v\u00e0o c\u0169i gi\u1ea3i v\u1ec1 kinh s\u01b0, \u0111em ch\u00e9m. Ch\u1ec9 c\u00f2n c\u00f3 A N\u1ed3ng c\u00f9ng v\u1edbi con th\u1ee9 l\u00e0 N\u00f9ng Tr\u00ed Cao tu\u1ed5i c\u00f2n nh\u1ecf ch\u1ea1y \u1ea9n v\u00e0o nh\u00e0 ch\u00fa. Ch\u00fa l\u00e0 N\u00f9ng Tr\u00ed Vi\u1ec5n c\u00f3 m\u1ed9t con ng\u1ef1a c\u00e1i cho Tr\u00ed Cao ch\u0103n d\u1eaft \u1edf ngo\u00e0i \u0111\u1ed3ng. Th\u01b0\u1eddng ng\u00e0y th\u1ea5y c\u00f3 m\u1ed9t \u0111\u00e1m m\u00e2y \u0111en tr\u00ean tr\u1eddi sa xu\u1ed1ng, cu\u1ed9n tr\u00f2n che l\u1ea5y l\u01b0ng con ng\u1ef1a, \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t l\u00e1t th\u00ec tan bi\u1ebfn \u0111i. Cao m\u1ed9t m\u00ecnh ch\u1ee9ng ki\u1ebfn c\u1ea3nh \u0111\u00f3, gi\u1eef k\u00edn trong l\u00f2ng kh\u00f4ng \u0111\u1ec3 l\u1ed9 ra. K\u1ecbp khi con ng\u1ef1a \u0111\u00f3 mang thai, sau h\u01a1n m\u1ed9t n\u0103m \u0111\u1ebb ra m\u1ed9t con ng\u1ef1a \u0111\u1ef1c r\u1ea5t h\u00f9ng d\u0169ng, to\u00e0n th\u00e2n ch\u01b0a c\u00f3 l\u00f4ng. Ng\u01b0\u1eddi ch\u00fa cho l\u00e0 qu\u00e1i, \u0111em b\u1ecf \u0111i. Cao c\u1ee9 kh\u1ea9n kho\u1ea3n xin \u0111\u01b0\u1ee3c nu\u00f4i. \u0110\u01b0\u1ee3c ch\u00fa cho Cao \u0111em ng\u1ef1a ra bu\u1ed9c ngo\u00e0i thung l\u0169ng, d\u1ef1ng m\u1ed9t c\u00e1i chu\u1ed3ng \u0111\u1ec3 nu\u00f4i ng\u1ef1a. Ch\u1ec9 trong v\u00f2ng ba ng\u00e0y l\u00f4ng, ng\u1ef1a \u0111\u00e3 m\u1ecdc \u0111\u1ea7y \u0111\u1ee7. Nu\u00f4i trong v\u00f2ng h\u01a1n m\u1ed9t n\u0103m ng\u1ef1a tr\u1edf th\u00e0nh m\u1ed9t con tu\u1ea5n m\u00e3 h\u00f9ng tr\u00e1ng, b\u00e9o t\u1ed1t, hai tai ng\u1ef1a nh\u01b0 tre r\u1ee7 xu\u1ed1ng, b\u1ed1n m\u00f3ng nh\u01b0 gi\u00f3 nh\u1eadp v\u00e0o. Cao m\u1ed7i khi c\u01b0\u1ee1i ng\u1ef1a \u0111i rong trong thung l\u0169ng, ng\u1ef1a \u0111i n\u01b0\u1edbc ki\u1ec7u nhanh nh\u01b0 bay. M\u1ed9t h\u00f4m th\u1ea3 d\u00e2y c\u01b0\u01a1ng, v\u00f3 ng\u1ef1a nh\u01b0 bay v\u00fat l\u00ean kh\u00f4ng, ph\u00fat ch\u1ed1c \u0111\u00e3 l\u00ean t\u1edbi n\u00fai Th\u1ed1ng L\u0129nh (ng\u00e0y nay thu\u1ed9c n\u00fai Lai S\u01a1n). Cao ng\u1ed3i tr\u00ean m\u00ecnh ng\u1ef1a, xa tr\u00f4ng th\u1ea5y tr\u00ean m\u1eaft phi\u1ebfn \u0111\u00e1 c\u00f3 \u00f4ng gi\u00e0 ng\u1ed3i ung dung t\u1ea1i \u0111\u00f3. Tr\u00ed Cao ngh\u0129 th\u1ea7m ch\u1eafc kh\u00f4ng ph\u1ea3i ng\u01b0\u1eddi th\u01b0\u1eddng, l\u1eadp t\u1ee9c xu\u1ed1ng ng\u1ef1a \u0111i \u0111\u1ebfn tr\u01b0\u1edbc m\u1eb7t \u00f4ng gi\u00e0 qu\u00ec xu\u1ed1ng m\u00e0 n\u00f3i r\u1eb1ng: may m\u1eafn \u0111\u01b0\u1ee3c g\u1eb7p ti\u00ean \u00f4ng, mong ti\u00ean \u00f4ng c\u00f3 \u0111i\u1ec1u g\u00ec d\u1ea1y b\u1ea3o cho. \u00d4ng gi\u00e0 li\u1ec1n \u0111em ra m\u1ed9t quy\u1ec3n s\u00e1ch. Tr\u00ed Cao \u0111\u01b0a hai tay \u0111\u1ee1 l\u1ea5y, qu\u00ec xu\u1ed1ng kh\u1ea5u \u0111\u1ea7u t\u1ea1 \u01a1n r\u1ed3i tr\u1edf ra v\u1ec1, qu\u1ea5t ng\u1ef1a l\u00ean kh\u00f4ng m\u00e0 h\u1ea1 xu\u1ed1ng n\u00fai. Tr\u00ed Cao ng\u01b0\u1eddi to kho\u1ebb c\u00f3 s\u1ee9c m\u1ea1nh, t\u00e0i n\u0103ng h\u01a1n ng\u01b0\u1eddi li\u1ec1n t\u1ee5 t\u1eadp b\u00e8 \u0111\u1ea3ng c\u00f9ng nh\u1eefng k\u1ebb l\u01b0u vong m\u01b0u \u0111\u1ed3 vi\u1ec7c l\u1edbn. N\u0103m T\u00e2n T\u1ecb tri\u1ec1u nh\u00e0 L\u00fd ni\u00ean","hi\u1ec7u C\u00e0n Ph\u00f9 h\u1eefu \u0111\u1ea1o n\u0103m th\u1ee9 ba, Tr\u00ed Cao l\u1ea1i n\u1ed1i ch\u00ed \u00f4ng cha, d\u00e2ng bi\u1ec3u l\u00ean qui ph\u1ee5c tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh\u01b0\u01a1ng t\u00ecnh v\u00ec cha v\u00e0 anh \u0111\u1ec1u b\u1ecb t\u1ed9i gi\u1ebft xu\u1ed1ng chi\u1ebfu tha t\u1ed9i v\u00e0 cho gi\u1eef ch\u00e2u Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean nh\u01b0 c\u0169 khi\u1ebfn l\u00e0m ph\u00ean d\u1eadu c\u1ee7a n\u01b0\u1edbc nh\u00e0. Cao l\u1ea5y n\u00e0ng C\u1ea7m l\u00e0m phi, r\u1ed3i quay v\u1ec1 ch\u00e2u \u0111\u1ec3 nh\u1eadn ch\u1ee9c. Th\u00e1ng 9 n\u0103m Qu\u00ed S\u1eedu, vua L\u00fd sai Ng\u1ee5y Tr\u01b0ng \u0111\u1ebfn ch\u00e2u Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean, ban cho N\u00f9ng Tr\u00ed Cao \u1ea5n v\u00e0 cho nh\u1eadn ch\u1ee9c Th\u00e1i b\u1ea3o. \u0110\u1ebfn n\u0103m Nh\u00e2m Ng\u1ecd, ni\u00ean hi\u1ec7u Minh \u0110\u1ea1o n\u0103m \u0111\u1ea7u (nh\u00e0 L\u00fd, t\u01b0\u01a1ng \u0111\u01b0\u01a1ng v\u1edbi nh\u00e0 T\u1ed1ng ni\u00ean hi\u1ec7u Kh\u00e1nh L\u1ecbch n\u0103m \u0111\u1ea7u), N\u00f9ng Tr\u00ed Cao c\u00f9ng v\u1edbi m\u1eb9 l\u00e0 A N\u1ed3ng, chi\u1ebfm c\u1ee9 ba ch\u00e2u: Do \u0110\u1ed1i, H\u1ecfa \u0110\u00f4ng, Th\u1ea3ng Do, \u0111\u1ed5i c\u00e1c ch\u00e2u tr\u00ean th\u00e0nh n\u01b0\u1edbc \u0110\u1ea1i L\u1ecbch, Tri\u1ec1u L\u00fd l\u1ea1i \u0111em L\u00f4i B\u00ecnh, An B\u00e0 b\u1ed1n \u0111\u1ed9ng v\u00e0 ch\u00e2u T\u01b0 Lang ph\u1ee5 thu\u1ed9c v\u00e0o. Th\u00e1ng Ch\u00edn, Tr\u00ed Cao d\u00e2ng bi\u1ec3u l\u00ean xin vua L\u00fd \u0111em qu\u00e2n \u0111i \u0111\u00e1nh Ch\u00e2u Ung c\u1ee7a T\u1ed1ng. (Ng\u00e0y nay l\u00e0 ph\u1ee7 Nam Ninh), l\u1ea5y \u0111\u01b0\u1ee3c to\u00e0n b\u1ed9 ph\u00eda t\u00e2y n\u00fai Ng\u0169 T\u0129nh. N\u0103m M\u1eadu T\u00fd ni\u00ean hi\u1ec7u Thi\u00ean C\u1ea3m th\u00e1nh v\u0169 tri\u1ec1u L\u00fd n\u0103m th\u1ee9 s\u00e1u, Tr\u00ed Cao chi\u1ebfm c\u1ee9 ch\u00e2u An \u0110\u1ee9c, ti\u1ebfm x\u01b0ng l\u00e0 Nam Thi\u00ean qu\u1ed1c, \u0111\u1ed5i ni\u00ean hi\u1ec7u l\u00e0 C\u1ea3nh Th\u1ee5y n\u0103m \u0111\u1ea7u, sai N\u00f4ng Ki\u1ebfn h\u1ea7u, Tr\u00ed \u0110\u1ee9c h\u1ea7u \u0111i tu\u1ea7n ti\u1ec5u v\u00f9ng bi\u00ean gi\u1edbi, r\u1ed3i s\u1eafp \u0111\u1eb7t c\u00e1c li\u00eau thu\u1ed9c, luy\u1ec7n qu\u00e2n g\u1ecdi l\u00e0 m\u01b0\u1eddi v\u1ea1n h\u00f9ng s\u01b0, chia l\u00e0m c\u00e1c b\u1ed9 kh\u00fac \u0111\u1ec3 luy\u1ec7n t\u1eadp tr\u1eadn ph\u00e1p, \u0111\u00f3ng \u1edf L\u00f4i Ch\u00e2u, th\u1ebf qu\u00e2n r\u1ea5t l\u00e0 h\u00f9ng m\u1ea1nh. L\u1ea1i sai c\u00e1c t\u01b0\u1edbng hi\u1ec7u thay nhau \u0111i\u1ec1u khi\u1ec3n qu\u00e2n. N\u0103m K\u1ef7 S\u1eedu tri\u1ec1u L\u00fd, ni\u00ean hi\u1ec7u S\u00f9ng H\u01b0ng \u0110\u1ea1i B\u1ea3o n\u0103m th\u1ee9 nh\u1ea5t (nh\u00e0 T\u1ed1ng l\u00e0 ni\u00ean hi\u1ec7u Ho\u00e0ng H\u1ef1u n\u0103m \u0111\u1ea7u), Tr\u00ed Cao c\u1ea7m qu\u00e2n t\u1eeb ch\u00e2u U\u1ea5t L\u00e2m \u0111\u00e1nh ph\u00e1 tr\u1ea1i Ho\u00e0nh S\u01a1n thu \u0111\u01b0\u1ee3c th\u1eafng l\u1ee3i, chia c\u00e1c quan ra \u0111\u1ec3 coi gi\u1eef N\u0103m Nh\u00e2m Th\u00ecn, ni\u00ean hi\u1ec7u S\u00f9ng H\u01b0ng \u0110\u1ea1i B\u1ea3o th\u1ee9 t\u01b0 (nh\u00e0 T\u1ed1ng l\u00e0 Ho\u00e0ng H\u1ef1u n\u0103m th\u1ee9 t\u01b0) th\u00e1ng t\u01b0 m\u00f9a h\u1ea1, Tr\u00ed Cao \u0111\u00e3 chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c Ung Ch\u00e2u, x\u01b0ng l\u00e0 Nh\u00e2n Hu\u1ec7 ho\u00e0ng \u0111\u1ebf, d\u1ef1ng qu\u1ed1c hi\u1ec7u l\u00e0 \u0110\u1ea1i Nam, \u0111\u1ed5i ni\u00ean hi\u1ec7u l\u00e0 Khai L\u1ecbch n\u0103m th\u1ee9 nh\u1ea5t, l\u1eadp n\u00e0ng Th\u1ea9m l\u00e0m ho\u00e0ng h\u1eadu, (ng\u01b0\u1eddi x\u00e3 H\u00e0m An, ch\u00e2u Th\u1ea1ch L\u00e2m), l\u1ea5y n\u00e0ng Kim Anh l\u00e0m phi (ng\u01b0\u1eddi Qu\u1ea3ng T\u00e2y). T\u1ef1 m\u00ecnh \u0111em qu\u00e2n \u0111i \u0111\u00e1nh bi\u00ean gi\u1edbi c\u1ee7a T\u1ed1ng, ph\u00e1 tr\u1ea1i Ho\u00e0nh S\u01a1n, h\u00e3m 9 ch\u00e2u: Ung, H\u00e0nh, Qu\u00ed, \u0110\u1eb1ng, Ng\u00f4, Khang (nay l\u00e0 ph\u1ee7 Kh\u00e1nh \u0110\u1ee9c), \u0110oan (nay l\u00e0 ph\u1ee7 Tri\u1ec7u Kh\u00e1nh) v\u00e0 T\u1eadp T\u00e2m. Th\u1ebf nh\u01b0 che tr\u1ebb. Qu\u00e2n \u0111\u00f3ng \u1edf th\u00e0nh Qu\u1ea3ng, Vi\u1ec7t \u0111\u00f4ng - M\u00f9a thu th\u00e1ng 7 qu\u00e2n c\u1ee7a Tr\u00ed Cao t\u1eeb Qu\u1ea3ng Thanh, c\u00f4ng h\u00e3m Chi\u00eau Ch\u00e2u (nay l\u00e0 ph\u1ee7 B\u00ecnh An), s\u1eafp \u0111\u1eb7t quan cai tr\u1ecb, \u1edf h\u01a1n m\u1ed9t th\u00e1ng th\u00ec r\u00fat qu\u00e2n v\u1ec1. C\u0169ng trong n\u0103m \u0111\u00f3, nghe tin vua T\u1ed1ng chu\u1ea9n b\u1ecb binh m\u00e3, th\u00e1ng 11, Tr\u00ed Cao c\u1eed \u0111\u1ea1i qu\u00e2n l\u1ea1i k\u00e9o \u0111\u1ebfn ch\u00e2u Ung, gi\u1ebft t\u01b0\u1edbng s\u0129 c\u1ee7a T\u1ed1ng h\u01a1n ba\u01b0\u1eddi, b\u1eaft s\u1ed1ng k\u1ec3 \u0111\u1ebfn h\u00e0ng v\u1ea1n, nh\u1eefng n\u01a1i \u0111i qua \u0111\u1ec1u \u0111\u1ed1t ho\u1eb7c c\u01b0\u1edbp mang v\u1ec1. Vua T\u1ed1ng xu\u1ed1ng chi\u1ebfu cho D\u01b0\u01a1ng V\u0103n, Du T\u1ec9nh ra c\u1ef1 chi\u1ebfn. Tr\u00ed Cao \u0111em h\u1ebft s\u1ee9c ra \u0111\u00e1nh, qu\u00e2n T\u1ed1ng b\u1ecb b\u1ea1i tr\u1eadn. Vua t\u00f4i nh\u00e0 T\u1ed1ng r\u1ea5t l\u1ea5y l\u00e0m lo l\u1eafng, l\u1eadp t\u1ee9c th\u0103ng Khu m\u1eadt ph\u00f3 s\u1ee9 \u0110\u1ecbch Thanh","l\u00e0m Khu m\u1eadt s\u1ee9 \u0111\u00f4 \u0111\u1ea1i, n\u1eafm to\u00e0n thu\u1ed9c ph\u1ee7 \u0110\u1ea1i L\u00fd t\u1ec9nh V\u00e2n Nam. \u0110\u1ecbch Thanh. truy k\u00edch \u0111u\u1ed5i theo, nh\u01b0ng kh\u00f4ng bi\u1ebft Tr\u00ed Cao ch\u1ea1y h\u01b0\u1edbng n\u00e0o. Qu\u00e2n T\u1ed1ng t\u00ecm kh\u1eafp c\u1ea3 trong th\u00e0nh, th\u1ea5y tr\u00ean \u0111\u1ed1ng tro t\u00e0n, c\u00f3 m\u1ed9t thi h\u00e0i r\u1ea5t to \u0111\u1ed9i m\u0169 v\u00e0ng, m\u1eb7c gi\u00e1p v\u00e0ng th\u00ec cho l\u00e0 Tr\u00ed Cao \u0111\u00e3 b\u1ecb \u0111\u1ed1t ch\u00e1y r\u1ed3i. \u0110\u1ecbch Thanh li\u1ec1n ch\u1ea5n ch\u1ec9nh qu\u00e2n s\u0129 kh\u1ea3i ho\u00e0n, \u0111\u1ec3 v\u1ec1 d\u1eb9p qu\u00e2n Kim. N\u00f9ng Tr\u00ed Cao t\u1eeb \u0110\u1ea1i L\u00fd, c\u01b0\u1ee1i ng\u1ef1a bay l\u00ean kh\u00f4ng trung trong v\u00f2ng 5 ng\u00e0y, l\u1ea1i tr\u1edf v\u1ec1 n\u01a1i \u0111\u1ea5t c\u0169 c\u1ee7a m\u00ecnh l\u00e0 ch\u00e2u Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean (Trong n\u0103m ng\u00e0y ng\u1ef1a phi tr\u00ean kh\u00f4ng, Cao th\u01b0\u1eddng cho ng\u1ef1a h\u1ea1 xu\u1ed1ng u\u1ed1ng n\u01b0\u1edbc, \u0103n c\u1ecf xong r\u1ed3i l\u1ea1i ph\u00f3ng ng\u1ef1a bay l\u00ean cao). Ng\u01b0\u1eddi trong ch\u00e2u \u0111\u1ec1u bi\u1ebft Cao tr\u1edf v\u1ec1 nh\u01b0ng ng\u00e0y ng\u00e0y c\u1ee9 bu\u1ed3n r\u1ea7u, \u1edf kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c bao l\u00e2u l\u1ea1i c\u01b0\u1ee1i ng\u1ef1a bay \u0111i, kh\u00f4ng bi\u1ebft l\u00e0 \u0111i \u0111\u00e2u. M\u1eb9 c\u1ee7a Cao l\u00e0 A N\u1ed3ng v\u00e0o c\u1ed1 th\u1ee7 \u0111\u1ed9ng \u0110\u1eb7c Ma, t\u1ee5 t\u1eadp \u0111\u01b0\u1ee3c h\u01a1n m\u1ed9t v\u1ea1n qu\u00e2n, r\u1ed3i l\u1ea1i t\u1ea5n c\u00f4ng v\u00e0o bi\u00ean gi\u1edbi nh\u00e0 T\u1ed1ng, ho\u00e0nh h\u00e0nh \u1edf ch\u00e2u Ung, th\u1ebf qu\u00e2n r\u1ea5t ph\u1ea5n ch\u1ea5n. Nh\u01b0ng b\u00e0 c\u00f3 th\u1ec3 l\u00e0m t\u01b0\u1edbng m\u00e0 kh\u00f3 gi\u1eef \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc. Sau b\u1ecb thua \u1edf ch\u00e2u Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean, gi\u00e0 r\u1ed3i ch\u1ebft t\u1ea1i \u0111\u00f3. N\u0103m \u0111\u00f3, v\u00e0o tr\u01b0\u1edbc m\u00f9a thu, Tr\u00ed Cao \u0111ang ch\u1ed1ng c\u1ef1 v\u1edbi \u0110\u1ecbch Thanh \u1edf c\u1eeda C\u00f4n Lu\u00e2n. Tr\u01b0\u1edbc \u0111\u00e2y, Cao \u0111\u00e3 sai L\u01b0\u01a1ng Ch\u00e2u \u0111\u1ebfn kinh \u0111\u00f4 \u0111\u1ec3 xin qu\u00e2n ti\u1ebfp vi\u1ec7n. Vua L\u00fd xu\u1ed1ng chi\u1ebfu sai \u0111\u00f4 ch\u1ec9 huy s\u1ee9 V\u0169 Nh\u0129 \u0111em m\u1ed9t v\u1ea1n qu\u00e2n \u0111\u1ebfn \u0111\u1ec3 vi\u1ec7n tr\u1ee3. V\u1eeba \u0111\u1ebfn bi\u00ean gi\u1edbi Ung Ch\u00e2u, nghe tin Cao b\u1ecb thua, n\u00ean l\u1ea1i mang qu\u00e2n quay v\u1ec1 tri\u1ec1u tr\u00ecnh b\u00e0y s\u1ef1 th\u1ec3. Vua L\u00fd b\u00f9i ng\u00f9i than th\u1edf ti\u1ebfc cho ng\u01b0\u1eddi c\u00f3 t\u00e0i tr\u00f9m \u0111\u1eddi. Tr\u00ed Cao v\u1ed1n \u1edf \u0111\u1ea5t Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean, sau khi c\u01b0\u1ee1i ng\u1ef1a b\u1ecf \u0111i, d\u00e2n \u1edf ch\u00e2u \u0111\u1ec1u c\u1ea3m \u00e2n \u0111\u1ee9c, l\u1eadp mi\u1ebfu th\u1edd ph\u1ee5ng. Vi\u1ec7c n\u00e0y c\u0169ng \u0111\u1ebfn tai vua. Vua L\u00fd ri\u00eang xu\u1ed1ng chi\u1ebfu bao phong cho Tr\u00ed Cao l\u00e0 Kh\u00e2u S\u1ea7m \u0111\u1ea1i v\u01b0\u01a1ng, \u0111\u1ec1n th\u1edd \u0111\u1eb7t \u1edf ch\u00e2u Th\u1ea1ch Ma, th\u00f4n B\u00e1u Ng\u00e2n, x\u00e3 T\u01b0\u1ee3ng L\u1eb7c. M\u1eb9 c\u1ee7a Tr\u00ed Cao l\u00e0 A N\u1ed3ng \u0111\u01b0\u1ee3c phong l\u00e0 B\u00e0 ho\u00e0ng \u0111\u1ea1i v\u01b0\u01a1ng, \u0111\u1ec1n\u1edd \u1edf th\u00f4n Ph\u00f9 V\u1ea1n, x\u00e3 Kim Pha, ch\u00e2u Th\u1ea1ch Ma. Hai \u0111\u1ec1n th\u1edd \u0111\u1ec1u x\u1ebfp v\u00e0o lo\u1ea1i th\u01b0\u1ee3ng \u0111\u1eb3ng th\u1ea7n, h\u00e0ng n\u0103m v\u00e0o hai m\u00f9a xu\u00e2n thu \u0111\u1ec1u c\u00f3 qu\u1ed1c t\u1ebf, tr\u1ea3i qua nhi\u1ec1u tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c gia phong m\u1ef9 t\u1ef1... (D\u1ecbch nguy\u00ean v\u0103n ch\u1eef H\u00e1n c\u1ee7a B\u1ebf H\u1ef1u Cung trong s\u00e1ch Cao B\u1eb1ng th\u1ef1c l\u1ee5c) PH\u1ee4 L\u1ee4C II S\u00e1ch S\u01a1 th\u1ea3o l\u1ecbch s\u1eed Cao B\u1eb1ng (1964) cung c\u1ea5p th\u00eam m\u1ed9t chi ti\u1ebft cho th\u1ea5y t\u00ecnh c\u1ea3m c\u1ee7a d\u00e2n ch\u00fang Vi\u1ec7t \u0111\u1ed1i v\u1edbi N\u00f9ng Tr\u00ed Cao:","M\u1ed9t \u00f4ng \u0111\u1ed3 nho, ng\u01b0\u1eddi v\u00f9ng xu\u00f4i (Ph\u1ea1m \u0110\u00ecnh Tr\u00e1nh) \u0111\u1ebfn th\u0103m \u0111\u1ec1n N\u00f9ng Tr\u00ed Cao \u1edf l\u00e0ng B\u1ea3n Ng\u00e2n, x\u00e3 V\u0129nh Quang, huy\u1ec7n H\u00f2a An ng\u00e0y nay, c\u00f3 l\u00e0m b\u00e0i th\u01a1 d\u01b0\u1edbi \u0111\u00e2y. V\u00ec b\u00e0i th\u01a1 n\u00e0y, th\u1ef1c d\u00e2n Ph\u00e1p v\u00e0 tay sai \u0111\u1ecbnh truy n\u00e3 \u00f4ng, may c\u00f3 b\u1ea1n quen m\u00e1ch cho bi\u1ebft, \u00f4ng tr\u1ed1n tho\u00e1t v\u1ec1 xu\u00f4i: T\u00e1i ngo\u1ea1i cao ti\u00eau \u0111\u1ed9c l\u1eadp k\u1ef3 N\u00f9ng V\u01b0\u01a1ng s\u1ef1 nghi\u1ec7p th\u1ebf gian hi Ung Ho\u00e0nh kh\u1edfi c\u1eadn qui Nam th\u1ed5 V\u01b0\u01a1ng \u0110o\u1ea1n an n\u0103ng t\u1ecfa T\u1ed1ng ai B\u00e1n d\u1ea1 v\u00f4 t\u00ecnh quan h\u1ea1 chi\u1ebfu Thi\u00ean thu di h\u1eadu l\u0129nh \u0111\u1ea7u bi Th\u1ea7n binh long m\u00e3 kim nh\u01b0 t\u1ea1i Nguy\u00ean t\u00e1 v\u01b0\u01a1ng linh nh\u1ea5t ch\u1ec9 huy. > Ngh\u0129a l\u00e0 : D\u1ef1ng c\u1edd \u0111\u1ed9c l\u1eadp ch\u1ed1n bi\u00ean c\u01b0\u01a1ng S\u1ef1 nghi\u1ec7p vua N\u00f9ng m\u1ea5y k\u1ebb \u0111\u01b0\u01a1ng Tri\u1ec1u T\u1ed1ng c\u1ea7u may ph\u01b0\u1eddng th\u1ee5c n\u1eef Ung Ho\u00e0nh su\u00fdt nh\u1eadp Vi\u1ec7t Giang S\u01a1n B\u00ean th\u00e0nh m\u1ed9t tr\u1eadn \u0111\u00eam chinh chi\u1ebfn Bia t\u1ea1c ngh\u00ecn thu n\u1ed7i o\u00e1n h\u1eddn Binh tr\u00fac ng\u1ef1a th\u1ea7n \u0111\u00e2u \u0111\u1ea5y nh\u1ec9 Xin cho m\u01b0\u1ee3n l\u1ea1i gi\u00fap uy v\u01b0\u01a1ng.","V N.K d\u1ecbch","A N\u1ed2NG (Th\u1ebf k\u1ec9 XI) B\u00e0 l\u00e0 m\u1eb9 c\u1ee7a N\u00f9ng Tr\u00ed Cao. Khi N\u00f9ng T\u1ed3n Ph\u00fac ch\u1ed1ng l\u1ea1i nh\u00e0 L\u00fd b\u1ecb thua, A N\u1ed3ng \u0111em con tr\u1ed1n v\u1ec1 \u0111\u1ed9ng L\u00f4i H\u00f3a \u1ea9n m\u00ecnh nu\u00f4i con kh\u00f4n l\u1edbn. A N\u1ed3ng d\u1ea1y v\u00f5 t\u1eadp luy\u1ec7n cho con bi\u1ebft c\u01b0\u1ee1i ng\u1ef1a th\u1ea7n v\u00e0 khuy\u00ean N\u00f9ng Tr\u00ed Cao ph\u1ea3i ch\u0103m s\u00f3c con ng\u1ef1a \u1ea5y. Khi Tr\u00ed Cao tr\u01b0\u1edfng th\u00e0nh, A N\u1ed3ng khuy\u00ean con theo v\u1edbi nh\u00e0 L\u00fd d\u1ef1ng c\u1edd \u0111\u1ed1i \u0111\u1ecbch v\u1edbi c\u1ea3 nh\u00e0 T\u1ed1ng b\u00ean T\u00e0u. Tr\u00ed Cao \u0111\u00e3 l\u1eadp m\u1ed9t giang s\u01a1n ri\u00eang, \u0111\u00e1nh qu\u00e2n T\u1ed1ng nhi\u1ec1u tr\u1eadn l\u00e0m cho ch\u00fang kinh ho\u00e0ng. Nh\u01b0ng cu\u1ed1i c\u00f9ng c\u0169ng kh\u00f4ng \u0111\u1ecbch n\u1ed5i \u0110\u1ecbch Thanh, Tr\u00ed Cao ph\u1ea3i tr\u1ed1n \u0111i n\u01a1i kh\u00e1c (truy\u1ec1n thuy\u1ebft n\u00f3i l\u00e0 c\u01b0\u1ee1i ng\u1ef1a bay \u0111i. B\u00e0 A N\u1ed3ng v\u1eabn c\u1ed1 th\u1ee7 \u1edf \u0111\u1ed9ng \u0110\u1eb7c Ma, t\u1ee5 t\u1eadp h\u01a1n m\u1ed9t v\u1ea1n qu\u00e2n, tung ho\u00e0nh \u1edf ch\u00e2u Ung, g\u00e2y cho qu\u00e2n T\u1ed1ng nhi\u1ec1u thi\u1ec7t h\u1ea1i n\u1eb7ng. Sau khi b\u00e0 m\u1ea5t, vua L\u00fd phong b\u00e0 l\u00e0m B\u00e0 ho\u00e0ng \u0111\u1ea1i v\u01b0\u01a1ng x\u1ebfp h\u1ea1ng th\u01b0\u1ee3ng \u0111\u1eb3ng th\u1ea9n, c\u00f3 \u0111\u1ec1n th\u1edd. HO\u00c0NG PH\u00c1P (Th\u1ebf k\u1ef7 XI) \u00d4ng l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi \u1edf x\u00e3 L\u0169ng \u0110\u1ecbnh, (nay l\u00e0 x\u00e3 \u0110\u00ecnh Phong) ch\u00e2u Th\u01b0\u1ee3ng Lang (nay l\u00e0 x\u00e3 Tr\u00f9ng Kh\u00e1nh) t\u1ec9nh Cao B\u1eb1ng. M\u1edbi 16 tu\u1ed5i \u0111\u00e3 \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1eed l\u00e0m t\u00f9 tr\u01b0\u1edfng, v\u00ec c\u00f3 t\u00edn nhi\u1ec7m \u0111\u1ed1i v\u1edbi d\u00e2n ch\u00fang. Gia t\u01b0 gi\u00e0u c\u00f3, \u00f4ng th\u01b0\u1eddng \u0111em c\u1ee7a c\u1ea3i ra chu c\u1ea5p cho ng\u01b0\u1eddi ngh\u00e8o khi h\u1ecd b\u1ecb t\u00fang \u0111\u00f3i. N\u0103m 1053, qu\u00e2n nh\u00e0 T\u1ed1ng \u0111\u00e1nh \u0111u\u1ed5i N\u00f9ng Tr\u00ed Cao th\u1eeba th\u1ebf l\u1ea5n sang n\u01b0\u1edbc ta, qu\u1ea5y nhi\u1ec5u v\u00f9ng Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean. Ho\u00e0ng Ph\u00e1p \u0111\u00e3 t\u1eadp h\u1ee3p d\u00e2n ch\u00fang trong ch\u00e2u, l\u1eadp th\u00e0nh \u0111\u1ed9i ng\u0169 ch\u1ed1ng l\u1ea1i. T\u00e0i li\u1ec7u c\u0169 n\u00f3i Ho\u00e0ng Ph\u00e1p th\u1eafng l\u1ee3i r\u1ea5t l\u1edbn chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u1eefng 8 ch\u00e2u b\u00ean \u0111\u1ea5t T\u1ed1ng. HO\u00c0NG L\u1ee4C","(Th\u1ebf k\u1ef7 XI) Ni\u00ean hi\u1ec7u Long Th\u1ee5y Th\u00e1i B\u00ecnh n\u0103m \u0111\u1ea7u (Gi\u00e1p Ng\u1ecd), d\u01b0\u1edbi tri\u1ec1u nh\u00e0 L\u00fd, c\u00f3 m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi \u1edf x\u00e3 L\u0169ng \u0110\u1ecbnh ch\u00e2u Th\u01b0\u1ee3ng D\u01b0\u01a1ng, h\u1ecd Ho\u00e0ng t\u00ean L\u1ee5c, c\u00f3 t\u00e0i d\u0169ng m\u00e3nh h\u01a1n ng\u01b0\u1eddi, \u0111\u1ed1i x\u1eed v\u1edbi m\u1ecdi ng\u01b0\u1eddi khoan dung h\u00f2a h\u1ee3p, \u0111\u01b0\u1ee3c nhi\u1ec1u ng\u01b0\u1eddi m\u1ebfn ph\u1ee5c. Tr\u01b0\u1edbc kia, l\u00e0m quan d\u01b0\u1edbi quy\u1ec1n c\u1ee7a Tr\u00ed Cao. K\u1ecbp \u0111\u1ebfn khi qu\u00e2n nh\u00e0 T\u1ed1ng \u0111\u00e1nh \u0111u\u1ed5i Tr\u00ed Cao x\u00e2m ph\u1ea1m v\u00e0o \u0111\u1ea5t \u0111ai c\u1ee7a n\u01b0\u1edbc Nam, \u00f4ng Ho\u00e0ng v\u1eabn nu\u00f4i ch\u00ed khai th\u00e1c \u0111\u1ea5t \u0111ai b\u1edd c\u00f5i m\u00ecnh, th\u1eeba th\u1ebf qu\u00e2n T\u1ed1ng \u1edf xa k\u00e9o \u0111\u1ebfn, l\u1ea5y qu\u00e2n nh\u00e0n r\u1ed7i \u0111\u00e1nh qu\u00e2n \u0111\u00e3 b\u1ecb m\u1ec7t m\u1ecfi, b\u00e8n t\u1eadp h\u1ee3p h\u01a1n m\u1ed9t ng\u00e0n tr\u00e1ng \u0111inh, \u0111\u1eb7t qu\u00e2n mai ph\u1ee5c \u1edf \u0110\u1ea5u Thang. \u0110\u00e1nh b\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c qu\u00e2n T\u1ed1ng, thu h\u1ed3i l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ea5t \u0111ai c\u1ee7a ch\u00e2u. \u0110\u1ed3ng th\u1eddi, v\u00f9ng \u0111\u1ea5t ven c\u1ee7a 8 ch\u00e2u kh\u00e1c, d\u00e2n \u0111\u1ec1u h\u01b0\u1edbng v\u1ec1 h\u00e0ng ph\u1ee5c. T\u1ea5t c\u1ea3 \u0111\u1ec1u qui ph\u1ee5c v\u00e0o b\u1ea3n \u0111\u1ed3 c\u1ee7a nh\u00e0 L\u00fd. Tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh phong cho \u00f4ng l\u00e0m An bi\u00ean t\u01b0\u1edbng qu\u00e2n, th\u1ed1ng l\u0129nh qu\u00e2n \u0111\u1ec3 b\u1ea3o v\u1ec7 v\u00f9ng bi\u00ean gi\u1edbi, d\u00f9ng k\u1ebf t\u1eb1m \u0103n d\u00e2u \u0111\u1ec3 l\u1ea5n \u0111\u1ea5t T\u1ed1ng, qui ph\u1ee5c v\u00e0o l\u00e0m d\u00e2n tri\u1ec1u L\u00fd. Vua L\u00fd l\u1ea1i phong cho t\u01b0\u1edbc v\u1ecb cao h\u01a1n. \u00d4ng Ho\u00e0ng kh\u00f4ng th\u1ecfa v\u1edbi ch\u00ed m\u00ecnh, v\u1eabn luy\u1ec7n t\u1eadp qu\u00e2n l\u00ednh, d\u00e2ng bi\u1ec3u xin v\u1edbi tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh nh\u00e0 L\u00fd c\u1eed qu\u00e2n \u0111i \u0111\u00e1nh ph\u00e1 ch\u00e2u Ung. Nh\u01b0ng r\u1ed3i kh\u00f4ng c\u00f3 vi\u1ec7n binh, ph\u00eda tr\u01b0\u1edbc sau \u0111\u1ec1u \u0111\u1ee5ng ph\u1ea3i gi\u1eb7c. \u00d4ng x\u00f4ng x\u00e1o trong tr\u1eadn, b\u1ecb qu\u00e2n T\u1ed1ng l\u00e0m cho b\u1ecb th\u01b0\u01a1ng. Qu\u00e2n T\u1ed1ng thu l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ea5t. Tri\u1ec1u L\u00fd truy phong \u00f4ng l\u00e0 \u0111\u1ea1i v\u01b0\u01a1ng, \u0111\u1ec1n th\u1edd \u1edf x\u00e3 L\u0169ng \u0110\u1ecbnh, h\u00e0ng n\u0103m hai m\u00f9a xu\u00e2n thu qu\u1ed1c t\u1ebf. Tr\u1ea3i qua nhi\u1ec1u tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i, \u0111\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c gia phong m\u1ef9 t\u1ef1, x\u1ebfp lo\u1ea1i h\u1ea1 \u0111\u1eb3ng th\u1ea7n. S\u1eafc phong l\u00e0 An bi\u00ean t\u01b0\u1edbng qu\u00e2n linh \u1ee9ng oai li\u1ec7t ng\u01b0 bi\u00ean t\u00edch hu\u1ed1ng phu h\u01b0u Ho\u00e0ng L\u1ee5c> C\u00d4NG CH\u00daA DU CH\u00c0NG (?) C\u00f4ng ch\u00faa l\u00e0 con g\u00e1i vua Chi\u00eam Th\u00e0nh, kh\u00f4ng r\u00f5 thu\u1ed9c \u0111\u1eddi n\u00e0o.. Ch\u1ec9 bi\u1ebft n\u00e0ng \u0111\u01b0\u1ee3c g\u1ea3 cho m\u1ed9t ho\u00e0ng t\u1eed n\u01b0\u1edbc Ng\u00f4 (Trung Qu\u1ed1c). V\u1ec1 nh\u00e0 ch\u1ed3ng, c\u00f4ng ch\u00faa th\u01b0\u1eddng bu\u1ed3n r\u1ea7u nh\u1edb qu\u00ea h\u01b0\u01a1ng. N\u00e0ng c\u1ed1 xin tr\u1edf v\u1ec1 th\u0103m cha m\u1eb9, r\u1ed3i kh\u00f4ng sang (T\u00e0u) n\u1eefa. Vua Ng\u00f4 th\u00fac gi\u1ee5c nhi\u1ec1u, n\u00e0ng v\u1eabn kh\u00f4ng ch\u1ecbu. S\u1ee9 gi\u1ea3 \u0111\u01b0\u1ee3c vua T\u00e0u c\u1eed sang \u0111\u00f2i h\u1ecfi quy\u1ebft li\u1ec7t, c\u00f4ng ch\u00faa u\u1ea5t \u1ee9c t\u1ef1 ch\u1eb7t c\u1ed5 m\u00ecnh \u0111\u1ec3 cho s\u1eed gi\u1ea3 mang \u0111\u1ea7u v\u1ec1.","Vua Chi\u00eam cho mai t\u00e1ng c\u00f4ng ch\u00faa t\u1ea1i c\u1eeda bi\u1ec3n, d\u1ef1ng th\u00e1p. Th\u00e1p Du Ch\u00e0ng nay v\u1eabn c\u00f2n \u1edf c\u1eeda hi\u1ec3n C\u00f9 Hu\u00e2n, huy\u1ec7n V\u0129nh X\u01b0\u01a1ng, t\u1ee9c l\u00e0 huy\u1ec7n Di\u00ean Kh\u00e1nh, t\u1ec9nh Kh\u00e1nh H\u00f2a hi\u1ec7n gi\u1edd. Vua Tr\u1ea7n Anh T\u00f4ng c\u00f3 b\u00e0i th\u01a1 nh\u1eafc \u0111\u1ebfn th\u00e1p Du Ch\u00e0ng, trong m\u1ed9t cu\u1ed9c h\u00e0nh qu\u00e2n v\u00e0o Chi\u00eam Th\u00e0nh. (Theo s\u00e1ch Th\u1ed1i th\u1ef1c k\u00fd v\u0103n c\u1ee7a Tr\u01b0\u01a1ng Qu\u1ed1c D\u1ee5ng). D\u01af\u01a0NG T\u1ef0 MINH (Th\u1ebf k\u1ef7 XII) > Ch\u01b0a c\u00f3 \u0111i\u1ec1u ki\u1ec7n x\u00e1c \u0111\u1ecbnh r\u00f5, \u00f4ng thu\u1ed9c d\u00e2n t\u1ed9c T\u00e0y hay N\u00f9ng, qu\u00ea qu\u00e1n v\u00e0 d\u00f2ng h\u1ecd ra sao. S\u00e1ch \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t s\u1eed k\u00fd to\u00e0n th\u01b0 ch\u00e9p v\u1ec1 \u00f4ng cho bi\u1ebft, n\u0103m Qu\u00ed H\u1ee3i, ni\u00ean hi\u1ec7u \u0110\u1ea1i \u0110\u1ecbnh th\u1ee9 t\u01b0, \u0111\u1eddi vua L\u00fd Anh T\u00f4ng (1143), \u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c giao cai qu\u1ea3n vi\u1ec7c c\u00f4ng c\u00e1c khu \u0111\u1ed9ng d\u1ecdc theo bi\u00ean gi\u1edbi v\u1ec1 \u0111\u01b0\u1eddng b\u1ed9. Sang n\u0103m sau (1144) vua g\u1ea3 c\u00f4ng ch\u00faa Thi\u1ec1u Dung cho D\u01b0\u01a1ng T\u1ef1 Minh, phong T\u1ef1 Minh l\u00e0m ph\u00f2 m\u00e3 lang (c\u00f3 s\u00e1ch ch\u00e9p t\u00ean c\u00f4ng ch\u00faa l\u00e0 H\u1ed3ng Li\u00ean). N\u0103m 1145 , \u1edf Trung Qu\u1ed1c c\u00f3 \u0110\u00e0m H\u1eefu L\u01b0\u01a1ng n\u1ed5i l\u00ean ch\u1ed1ng nh\u00e0 T\u1ed1ng c\u01b0\u1edbp ch\u00e2u Qu\u1ea3ng Nguy\u00ean. Nh\u00e0 T\u1ed1ng \u0111\u01b0a th\u01b0 nh\u1edd \u0111u\u1ed5i \u0111\u00e1nh. Vua L\u00fd sai D\u01b0\u01a1ng T\u1ef1 Minh c\u00f9ng c\u00e1c \u00f4ng Nguy\u1ec5n Nh\u01b0 Mai, L\u00fd Ngh\u0129a Vinh ra qu\u00e2n, thu nhi\u1ec1u th\u1eafng l\u1ee3i, l\u1ea5y \u0111\u01b0\u1ee3c \u1ea3i L\u0169ng \u0110\u1ed5 ch\u00e2u Th\u00f4ng N\u00f4ng (Cao B\u1eb1ng). B\u1ecdn \u0111\u1ecbch l\u00e0 B\u00e1 \u0110\u1ea1i 21 ng\u01b0\u1eddi b\u1ecb b\u1eaft. \u0110\u00e0m H\u1eefu L\u01b0\u1ee3ng tr\u1ed1n tho\u00e1t. N\u0103m 1150, D\u01b0\u01a1ng T\u1ef1 Minh \u1edf trong tri\u1ec1u, c\u00f9ng v\u1edbi c\u00e1c \u00f4ng V\u0169 \u0110\u00e1i, \u0110\u00e0m D\u0129 M\u00f4ng v.v... M\u01b0u b\u1eaft \u0110\u1ed7 Anh V\u0169 v\u00ec th\u1ea5y ng\u01b0\u1eddi n\u00e0y chuy\u00ean quy\u1ec1n. Nh\u01b0ng V\u0169 \u0110\u00e1i nh\u1eadn h\u1ed1i l\u1ed9 c\u1ee7a b\u00e0 Th\u00e1i h\u1eadu, kh\u00f4ng gi\u1ebft Anh V\u0169 m\u00e0 ch\u1ec9 t\u1ea1m giam. \u00edt l\u00e2u, \u0110\u1ed7 Anh V\u0169 \u0111\u01b0\u1ee3c tha, tr\u1edf l\u1ea1i c\u1ea7m quy\u1ec1n, ti\u00eau di\u1ec7t \u00edt nh\u00f3m V\u0169 \u0110\u1ea1i. Ph\u00f2 m\u00e3 lang D\u01b0\u01a1ng T\u1ef1 Minh b\u1ecb \u0111\u1ea7y \u0111i n\u01a1i n\u01b0\u1edbc \u0111\u1ed9c, kh\u00f4ng r\u00f5 k\u1ebft qu\u1ea3 th\u1ebf n\u00e0o.","Chuy\u1ec7n c\u1ee7a D\u01b0\u01a1ng T\u1ef1 Minh \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111i v\u00e0o kho t\u00e0ng truy\u1ec1n thuy\u1ebft d\u00e2n gian, l\u01b0u h\u00e0nh r\u1ea5t \u0111\u1eadm \u1edf mi\u1ec1n n\u00fai nh\u1ea5t l\u00e0 \u1edf t\u1ec9nh B\u1eafc Th\u00e1i. \u0110\u00ecnh chung th\u1edd \u00f4ng \u1edf l\u00e0ng G\u1eafp, l\u00e0ng G\u1ed1m, l\u00e0ng Sen, g\u1ecdi l\u00e0 \u0111\u00ecnh Ba X\u00e3, nay l\u00e0 c\u00e1c x\u00e3 \u00d4n C\u1eadp, L\u1ea1c Y\u00ean, Ho\u00e0ng Li\u00ean, huy\u1ec7n Hi\u1ec7p H\u00f2a, t\u1ec9nh H\u00e0 B\u1eafc (theo B\u1eafc Giang th\u1ea7n t\u00edch). X\u00e3 \u0110\u1ed3ng L\u1ec5 c\u00f9ng huy\u1ec7n c\u0169ng th\u1edd \u00f4ng v\u00e0 l\u1ea1i g\u1ecdi t\u00ean hi\u1ec7u l\u00e0 Cao S\u01a1n Qu\u00ed Minh. Ph\u1ee5 l\u1ee5c: Chuy\u1ec7n Qu\u00e1n Tri\u1ec1u S\u00e1ch Cao B\u1eb1ng th\u1ef1c l\u1ee5c, \u0111o\u1ea1n n\u00f3i v\u1ec1 Qu\u00e1n Tri\u1ec1u, cho bi\u1ebft: \u1ede x\u1ee9 Th\u00e1i Nguy\u00ean, c\u00f3 \u00f4ng Qu\u00e1n t\u00ean Tri\u1ec1u, l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi \u0111\u00e1nh c\u00e1, s\u1ed1ng d\u01b0\u1edbi tri\u1ec1u vua L\u00ea \u0110\u1ea1i H\u00e0nh - M\u1ed7i \u0111\u00eam, anh \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1eddi \u0111\u1ebfn d\u1ef1 \u0111\u00e1m ti\u1ec7c c\u1ee7a m\u1ed9t h\u1ed9i qu\u1ea7n ti\u00ean. Ti\u00ean cho anh m\u1ed9t c\u00e1i \u00e1o t\u00e0ng h\u00ecnh, m\u1eb7c v\u00e0o th\u00ec kh\u00f4ng ai th\u1ea5y m\u00ecnh n\u1eefa. Nh\u1edd c\u00f3 c\u00e1i \u00e1o \u1ea5y, Qu\u00e1n Tri\u1ec1u \u0111\u00e3 v\u00e0o c\u00e1c kho ch\u00e2u b\u00e1u c\u1ee7a vua quan, l\u1ea5y c\u1ee7a c\u1ea3i ra chu c\u1ea5p cho ng\u01b0\u1eddi ngh\u00e8o \u1edf chung quanh. \u00cdt l\u00e2u, c\u00e1i \u00e1o b\u1ecb th\u1ee7ng m\u1ed9t l\u1ed7 nh\u1ecf, anh l\u1ea5y m\u1ea9u l\u1ee5a v\u00e1 v\u00e0o, v\u00e0 c\u1ee9 m\u1eb7c \u00e1o t\u00e0ng h\u00ecnh v\u00e0o c\u00e1c kho nh\u01b0 tr\u01b0\u1edbc. L\u00ednh gi\u1eef kho ph\u00e1t hi\u1ec7n ra c\u1ee9 m\u1ed7i l\u1ea7n m\u1ea5t c\u1ee7a l\u00e0 th\u1ea5y c\u00f3 con b\u01b0\u1edbm bay v\u00e0o bay ra, m\u1edbi t\u00e2u vua. Vua cho ch\u0103ng l\u01b0\u1edbi, b\u1eaft \u0111\u01b0\u1ee3c Qu\u00e1n Tri\u1ec1u. \u0110ang s\u1eafp x\u1eed t\u1ed9i anh, th\u00ec v\u1eeba l\u00fac gi\u1eb7c T\u1ed1ng x\u00e2m ph\u1ea1m n\u01b0\u1edbc ta. Qu\u00e1n Tri\u1ec1u xin \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1eb7c \u00e1o th\u1ea7n \u0111i \u0111\u00e1nh gi\u1eb7c \u0111\u1ec3 l\u1eadp c\u00f4ng chu\u1ed9c t\u1ed9i. T\u1ea5t nhi\u00ean l\u00e0 anh ra qu\u00e2n gi\u00e0nh \u0111\u01b0\u1ee3c th\u1eafng l\u1ee3i. Nh\u00e0 vua ch\u1ecdn l\u00e0m ph\u00f2 m\u00e3, cho k\u1ebft duy\u00ean v\u1edbi c\u00f4ng ch\u00faa H\u1ed3ng Li\u00ean. Khi m\u1ea5t, hai v\u1ee3 ch\u1ed3ng \u0111\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c phong l\u00e0 \u0110\u1ea1i v\u01b0\u01a1ng, c\u00f3 \u0111\u1ec1n th\u1edd \u1edf x\u00e3 Qu\u00e1n Tri\u1ec1u. (S\u00e1ch Cao B\u1eb1ng th\u1ef1c l\u1ee5c (d\u00e3 d\u1eabn) ch\u00e9p l\u00e0: Vua \u0110\u1ea1i H\u00e0nh cho l\u1ea5y c\u00f4ng ch\u00faa H\u1ed3ng Li\u00ean, l\u00e0m ph\u00f2 m\u00e3 H\u1ed9 qu\u1ed1c c\u00f4ng, l\u1ea5y th\u00e1i \u1ea5p t\u1eeb ph\u1ee7 Ph\u00fa B\u00ecnh x\u1ee9 Th\u00e1i Nguy\u00ean cho \u0111\u1ebfn ph\u1ee7 B\u1eafc B\u00ecnh (nay l\u00e0 t\u1ec9nh Cao B\u1eb1ng), ph\u1ee7 Ph\u00fa B\u00ecnh x\u01b0a l\u00e0 \u0111\u1ea1o Ninh S\u00f3c. Sau khi ch\u1ebft c\u00f9ng v\u1edbi c\u00f4ng ch\u00faa \u0111\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c truy phong l\u00e0 \u0111\u1ea1i v\u01b0\u01a1ng, c\u00f3 \u0111\u1ec1n th\u1edd \u1edf x\u00e3 Qu\u00e1n Tri\u1ec1u x\u1ee9 Th\u00e1i Nguy\u00ean, l\u1ea1i c\u00f2n c\u00f3 \u0111\u1ec1n th\u1edd \u1edf Xu\u00e2n L\u0129nh x\u1ee9 Cao B\u1eb1ng... l\u1ea5y du\u1ec7 hi\u1ec7u l\u00e0 Qu\u00e1n Tri\u1ec1u - H\u1ed3ng Li\u00ean, \u0111\u01b0\u1ee3c x\u1ebfp v\u00e0o lo\u1ea1i trung \u0111\u1eb3ng th\u1ea7n). S\u1eed c\u0169ng ghi ch\u00e9p vi\u1ec7c ph\u00f2 m\u00e3 D\u01b0\u01a1ng T\u1ef1 Minh l\u1ea5y c\u00f4ng ch\u00faa. Nh\u00e2n v\u1eadt Qu\u00e1n Tri\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u1eadp v\u00e0o v\u1ecb ph\u00f2 m\u00e3 n\u00e0y. Chuy\u1ec7n truy\u1ec1n thuy\u1ebft v\u1ec1 chi\u1ebfc \u00e1o t\u00e0ng h\u00ecnh k\u1ec3 \u0111\u00fang nh\u01b0 tr\u00ean, song kh\u00f4ng n\u00eau t\u00ean h\u1ecd.","\u1ede huy\u1ec7n Ph\u00fa L\u01b0\u01a1ng (Th\u00e1i Nguy\u00ean), truy\u1ec1n thuy\u1ebft n\u00e0y \u0111\u01b0\u1ee3c k\u1ec3 h\u01a1i kh\u00e1c. Nh\u00e2n v\u1eadt ch\u00ednh kh\u00f4ng l\u00e0m ngh\u1ec1 ch\u00e0i l\u01b0\u1edbi m\u00e0 l\u00e0m ngh\u1ec1 \u0111\u1ed1n c\u1ee7i, m\u1ed3 c\u00f4i cha, m\u1eb9 con h\u00f4m s\u1edbm nu\u00f4i nhau. Ch\u00e0ng trai th\u01b0\u1eddng ch\u1eb7t c\u1ee7i \u1edf n\u00fai \u0110u\u1ed5m, g\u1eb7p m\u1ed9t b\u1ea7y ti\u00ean n\u1eef. C\u00f3 n\u00e0ng ti\u00ean th\u01b0\u01a1ng c\u1ea3nh ng\u1ed9, \u0111\u00e3 cho anh chi\u1ebfc \u00e1o t\u00e0ng h\u00ecnh. C\u00e1i \u00e1o b\u1ecb r\u00e1ch v\u00ec c\u00f3 l\u1ea7n v\u01b0\u1edbng v\u00e0o gai r\u1eebng, m\u1eb9 anh \u0111\u00e3 ki\u1ebfm m\u1ee5n v\u1ea3i v\u00e1 cho anh. c\u0169ng b\u1ecb b\u1eaft v\u00ec m\u1ea9u v\u00e1 \u0111\u01b0\u1ee3c b\u1ecdn l\u00ednh xem l\u00e0 con b\u01b0\u1edbm. Khi th\u1eafng tr\u1eadn v\u1ec1, anh kh\u00f4ng nh\u1eadn t\u01b0\u1edbc l\u1ed9c, ch\u1ec9 xin nh\u1eadn trang tr\u1ea1i tr\u00ean n\u00fai \u0110u\u1ed5m. Khi anh m\u1ea5t d\u00e2n l\u00e0ng l\u1eadp \u0111\u1ec1n th\u1edd \u1edf ngay n\u00fai \u1ea5y. Ngo\u00e0i ra anh c\u00f2n xin pha m\u1ed9t c\u00e2y g\u1ed7 m\u00edt ra l\u00e0m \u0111\u00f4i, n\u00e9m xu\u1ed1ng s\u00f4ng C\u1ea7u, h\u1eb9n r\u1eb1ng g\u1ed7 tr\u00f4i \u0111\u1ebfn \u0111\u00e2u th\u00ec xin th\u00eam m\u1ed9t ng\u00f4i \u0111\u1ec1n \u1edf \u0111\u00f3. V\u00ec v\u1eady m\u00e0 ng\u00e0y nay c\u00f3 hai \u0111\u1ebfn. \u0110\u1ec1n h\u1ea1 \u1edf x\u00e3 H\u00e0 Ch\u00e2u, \u0111\u1ec1n th\u01b0\u1ee3ng \u1edf x\u00e3 \u0110\u1ed9ng \u0110\u1ea1t. V\u1ecb th\u1ea7n th\u1edd \u1edf \u0111\u00f3, nh\u00e2n d\u00e2n kh\u00f4ng g\u1ecdi l\u00e0 Qu\u00e1n Tri\u1ec1u m\u00e0 g\u1ecdi l\u00e0 th\u1ea7n n\u00fai \u0110u\u1ed5m. H\u00c0 H\u01afNG T\u00d4NG (Th\u1ebf k\u1ec9 XII) B. C. V\u0103n bia ch\u00f9a B\u1ea3o Ninh s\u00f9ng ph\u00fac, do L\u00fd Th\u1eeba \u00c2n so\u1ea1n kho\u1ea3ng nh\u1eefng n\u0103m sau 1107, l\u00e0 t\u1ea5m bia v\u00e0o lo\u1ea1i c\u1ed5 nh\u1ea5t \u1edf n\u01b0\u1edbc ta (c\u00e1ch \u0111\u00e2y g\u1ea7n ch\u00edn tr\u0103m n\u0103m). Bia ca ng\u1ee3i c\u00f4ng \u0111\u1ee9c m\u1ed9t nh\u00e2n v\u1eadt \u1edf v\u00f9ng Tuy\u00ean Quang, s\u1ed1ng d\u01b0\u1edbi tri\u1ec1u L\u00fd. N\u1ed9i dung c\u0169ng cho bi\u1ebft c\u1ea3 m\u1ed9t gia \u0111\u00ecnh mi\u1ec1n n\u00fai c\u00f3 g\u1eafn b\u00f3 ch\u1eb7t ch\u1ebd v\u1edbi tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh. Ch\u00fang t\u00f4i tr\u00edch m\u1ed9t \u0111o\u1ea1n (nguy\u00ean v\u0103n ch\u1eef H\u00e1n, l\u1eddi d\u1ecbch c\u1ee7a gi\u00e1o s\u01b0 \u0110\u1ed7 V\u0103n H\u1ef7). K\u00ednh thay, th\u00e1i ph\u00f3 H\u00e0 H\u01b0ng T\u00f4ng, th\u1ee7y t\u1ed5 l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi \u1edf x\u00f3m Ca N\u00f4ng, h\u01b0\u01a1ng Th\u1ea1ch B\u00e1ch, huy\u1ec7n H\u00e0 thu\u1ed9c \u0110\u00f4ng \u0110\u00f4, ch\u00e2u \u01afng. Cao t\u1ed5 l\u00e0 H\u00e0 \u0110\u1eafc Tr\u1ecdng, xa nghi gi\u00e1o h\u00f3a c\u1ee7a v\u01b0\u01a1ng tri\u1ec1u, d\u1eddi g\u00f3t xin l\u00e0m th\u1ea7n th\u1ee9. T\u1eeb \u0111\u00f3, g\u00ecn gi\u1eef an to\u00e0n ch\u00e2u V\u1ecb Long. D\u00e2n d\u00e3 \u1ea5m no, ng\u01b0\u1eddi \u0111\u1eddi t\u00f4n tr\u01b0\u1edfng. Cho t\u1edbi \u0111\u1eddi th\u1ee9 t\u00e1m, k\u1ec3 c\u1ea3 t\u1ed5 ti\u00ean x\u01b0a, c\u00f3 hai d\u1eddi l\u00e0m\u1ea3o v\u00e0 Th\u00e1i ph\u00f3, nghi\u1ec7p l\u1ea1i c\u00e0ng th\u1ecbnh, c\u00f4ng c\u1ea3 c\u00e0ng cao. \u0110\u01b0\u1ee3c coi gi\u1eef 49 \u0111\u1ed9ng, m\u01b0\u1eddi l\u0103m huy\u1ec7n d\u00e2n ch\u00fang \u0111\u1ec1u th\u1ea5m nhu\u1ea7n gi\u00e1o h\u00f3a t\u1ed1t \u0111\u1eb9p, \u0111\u1ec1u h\u01b0\u1edbng v\u1ec1 m\u1ed9t khu\u00f4n ph\u00e9p chung. Tr\u1ea3i qua n\u0103m \u0111\u1eddi th\u00ec \u0111\u1ebfn d\u1eddi b\u00e2y gi\u1edd. \u00d4ng c\u1ee7a th\u00e1i ph\u00f3 gi\u1eef ch\u1ee9c Th\u00e1i b\u1ea3o, l\u1ea5y c\u00f4ng ch\u00faa th\u1ee9 ba c\u1ee7a Th\u00e1i t\u1ed5 ho\u00e0ng \u0111\u1ebf l\u00e0m phu nh\u00e2n. Nh\u00e2n vi\u1ec7c \u0111\u00f3, l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c Th\u00e1i t\u1ed5 trao cho ch\u1ee9c H\u1eefu \u0111\u1ea1i li\u00ean ban. Phu nh\u00e2n sinh ra h\u00e0ng cha ch\u00fa c\u1ee7a Th\u00e1i ph\u00f3: t\u1ea5t c\u1ea3 c\u00f3 b\u1ed1n trai t\u00e0i, ba g\u00e1i \u0111\u1ea3m. Ri\u00eang th\u00e2n ph\u1ee5 Th\u00e1i ph\u00f3 l\u00e0","ng\u01b0\u1eddi thi h\u00e0nh nh\u00e2n ch\u00ednh, l\u00e0ng x\u00f3m y\u00ean vui. Th\u00e2n ph\u1ee5 c\u1ee7a Th\u00e1i ph\u00f3 l\u1ea5y con g\u00e1i th\u1ee9 s\u00e1u c\u1ee7a quan Th\u00e1i th\u00fa h\u1ecd L\u00fd \u1edf Ph\u00fa Ngh\u0129a l\u00e0m phu nh\u00e2n. T\u1eeb khi sinh con trai \u0111\u1ea7u l\u00f2ng cho \u0111\u1ebfn ng\u01b0\u1eddi con trai th\u1ee9 t\u01b0, cha m\u1eb9 Th\u00e1i ph\u00f3 \u0111\u1ec1u nu\u00f4i d\u1ea1y \u00e2n c\u1ea7n, cho ch\u01a1i \u0111\u00f9a h\u1ee3p c\u00e1ch. Con trai th\u00ec d\u00f9i m\u00e0i kinh s\u1eed con g\u00e1i th\u00ec kim ch\u1ec9 th\u00eau th\u00f9a. Ng\u00e0y qua th\u00e1ng l\u1ea1i, n\u0103m \u1ea4t M\u00e3o, ni\u00ean hi\u1ec7u Th\u00e1i Ninh (1074), th\u00e2n ph\u1ee5 Th\u00e1i ph\u00f3 ch\u1ec9nh \u0111\u1ed1n v\u01b0\u01a1ng s\u01b0, \u0111\u00e1nh sang \u1ea3i B\u1eafc. V\u00e2y th\u00e0nh Ung cho b\u00f5 gi\u1eadn, b\u1eaft t\u01b0\u1edbng v\u00f5 d\u00e2ng t\u00f9 binh. Do \u0111\u00f3 ph\u1ee5 th\u00e2n Th\u00e1i ph\u00f3 \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u00e0 vua ban ch\u1ee9c H\u1eefu \u0111\u1ea1i li\u00eau ban \u0111o\u00e0n huy\u1ec7n s\u1ee9. C\u1ea5y c\u00e0y theo ph\u00e9p t\u1ec9nh \u0111i\u1ec1n, th\u00f3c l\u00faa \u00f9n \u00f9n nh\u01b0 n\u00fai; Kh\u00e1ch kh\u1ee9a ba ngh\u00ecn \u0111\u00f4ng \u0111\u00fac, c\u1eeda nh\u00e0 nh\u1ed9n nh\u1ecbp ph\u1ed1 ph\u01b0\u1eddng. N\u0103m \u0110inh t\u1ef5, ni\u00ean hi\u1ec7u Anh V\u0169 Chi\u00eau th\u1eafng (1077), b\u1ea5y gi\u1edd Th\u00e1i ph\u00f3 m\u1edbi l\u00ean ch\u00edn tu\u1ed5i, chi\u1ebfu g\u1eafn h\u1ed3 son, v\u1edbi v\u1ec1 s\u00e2n \u0111\u1ecf, s\u1ed5 ti\u00ean l\u1ef1a ch\u1ecdn, k\u1ebft b\u1ea1n em vua. Nh\u01b0ng v\u00ec Th\u00e1i ph\u00f3 c\u00f2n nh\u1ecf, n\u00ean xin v\u1ec1 \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ea5p b\u00f3ng m\u1eb9 cha. \u0110\u1ebfn th\u00e1ng gi\u00eang n\u0103m M\u1eadu ng\u1ecd (1078) Th\u00e1i ph\u00f3 m\u1edbi l\u00ean m\u01b0\u1eddi tu\u1ed5i. Nh\u00e0 vua l\u1ea1i sai quan n\u1ed9i ph\u1ee5 v\u00e3n t\u01b0 lang trung l\u00e0 Ki\u1ec1u Ngh\u0129a, ng\u1ea7m mang th\u00e1nh ch\u1ec9, th\u1eb3ng t\u1edbi \u1ea5p phong, \u0111\u00f3n tr\u1ebb th\u01a1 n\u01a1i xa v\u1eafng, cho gang t\u1ea5c g\u1ea7n g\u0169i m\u1eb7t r\u1ed3ng, \u0111\u1ec3 k\u1ebft duy\u00ean v\u1edbi c\u00f4ng ch\u00faa Kh\u00e2m Th\u00e1nh v\u00e0 phong l\u00e0m T\u1ea3 \u0111\u1ea1i li\u00eau ban. \u00d4i! Gi\u1eef l\u1ec5 ti\u1ebft trang nh\u00e3, s\u1eeda dung m\u1ea1o \u0111oan trang; n\u00e2ng khu\u00ea b\u00edch nguy nga, v\u1eadn l\u1ec5 ph\u1ee5c r\u1ef1c r\u1ee1. Cu\u1ed1i \u0111\u00f4ng n\u0103m Nh\u00e2m tu\u1ea5t (1082) vua ti\u1ec5n \u0111\u01b0a c\u00f4ng ch\u00faa v\u1ec1 nh\u00e0 ch\u1ed3ng \u1edf b\u1ea3n ch\u00e2u. Nh\u00e0 vua ban ti\u1ec7c m\u1eebng long tr\u1ecdng, th\u00e1i ph\u00f3 s\u1eafm \u0111\u1ee7 l\u1ec5 \u0111\u00f3n d\u00e2u. \u0102n m\u1eb7c \u0111\u1ee7 m\u00e0u, d\u00e2n ch\u00fang xem \u0111\u00f4ng nh\u01b0 h\u1ed9i; n\u0103m cung s\u00e1u vi\u1ec7n, ch\u1ecb em \u0111\u01b0a ti\u1ec5n r\u1ee3p \u0111\u01b0\u1eddng. \u0110\u1ea1o th\u1ea5t gia ch\u01b0a v\u1eb9n, t\u00ecnh x\u01b0\u1edbng h\u1ecda ch\u01b0a l\u00e2u, b\u1ed7ng n\u0103m \u1ea4t s\u1eedu ni\u00ean hi\u1ec7u Qu\u1ea3ng H\u1ef1u (1085), m\u1eb9 cha \u0111\u1ec1u m\u1ea5t, c\u00f4ng ch\u00faa t\u00f3c \u0110\u1ebfn n\u0103m B\u00ednh d\u1ea7n (1086) nh\u00e0 vua xu\u1ed1ng chi\u1ebfu cho Th\u00e1i ph\u00f3 \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1ed1i ch\u1ee9c cha, v\u1eabn gi\u1eef t\u01b0\u1edbc c\u0169 l\u00e0 T\u1ea3 \u0111\u1ea1i li\u00ean ban, l\u1ea1i ki\u00eam th\u00eam tri ch\u00e2u V\u1ecb Long, gi\u1eef ti\u1ebft \u0111\u1ed9 s\u1ee9, kim t\u1eed quang l\u1ed9c \u0111\u1ea1i phu, ki\u1ec3m hi\u1ec7u th\u00e1i ph\u00f3. (Th\u1ebf l\u00e0) \u0111\u01b0\u1ee3c quy\u1ebft \u0111\u1ecbnh ch\u00ednh s\u1ef1 b\u1eaft \u0111\u1ea7u t\u1eeb t\u1eb1ng t\u1ed5, sau \u0111\u00f3 c\u1ee9 l\u1ea7n l\u01b0\u1ee3t thay nhau, xu\u1ed1ng m\u00e3i \u0111\u1ebfn H\u01b0ng T\u00f4ng, t\u1ea5t c\u1ea3 m\u01b0\u1eddi l\u0103m \u0111\u1eddi... V\u01b0\u1eddn v\u0103n r\u1eebng ph\u00fa, s\u01b0u t\u1eadp kh\u1eafp n\u01a1i, c\u1eeda l\u1ec5 \u0111\u01b0\u1eddng nh\u00e2n d\u1ea1o ch\u01a1i \u0111\u1ee7 ch\u1ed1n... B\u1ea2O THO\u00c1T TH\u1ed0C HOA","(Cu\u1ed1i th\u1ebf k\u1ef7 XIII) \u00d4ng l\u00e0 c\u1eadu c\u1ee7a vua Chi\u00eam Th\u00e0nh Indravarman (t\u00ean (ti\u1ebfng Ph\u1ea1n l\u00e0 Bhadradeva). Th\u1eddi k\u1ef3 n\u00e0y, qu\u00e2n Nguy\u00ean M\u00f4ng \u0111\u00e3 ti\u1ebfn h\u00e0nh x\u00e2m l\u01b0\u1ee3c ph\u00eda Nam. \u0110\u1ec3 chu\u1ea9n b\u1ecb t\u1ea5n c\u00f4ng n\u01b0\u1edbc Vi\u1ec7t l\u1ea7n th\u1ee9 hai (1285), ch\u00fang \u0111\u00e1nh Chi\u00eam Th\u00e0nh tr\u01b0\u1edbc. Vi\u00ean t\u01b0\u1edbng ch\u1ec9 huy ch\u00ednh l\u00e0 Toa \u0110\u00f4, \u0111\u00e1nh v\u00e0o Qui Nh\u01a1n. H\u1eafn chia \u0111\u1ebfn ba m\u0169i qu\u00e2n h\u00f9ng h\u1eadu \u0111\u1ed5 b\u1ed9 v\u00e0o chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c t\u00f2a th\u00e0nh g\u1ed7, c\u1ee9 \u0111i\u1ec3m \u0111\u1ea7u ti\u00ean c\u1ee7a kinh \u0111\u00f4 Vijaya. Vua Indravarman c\u00f9ng tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh r\u00fat lui v\u00e0o n\u00fai, l\u1eadp k\u1ebf xin h\u00f2a \u0111\u1ec3 ho\u00e3n binh, c\u1ee7ng c\u1ed1 l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng. B\u1ea3o Tho\u00e1t Th\u1ed1c Hoa \u0111\u01b0\u1ee3c vua Chi\u00eam c\u1eed l\u00e0m s\u1ee9 gi\u1ea3 ngo\u1ea1i giao. \u00d4ng \u0111\u00e3 \u0111\u1ebfn g\u1eb7p Toa \u0110\u00f4 th\u01b0\u01a1ng l\u01b0\u1ee3ng \u0111\u01b0a c\u1ea3 hai ho\u00e0ng t\u1eed \u0111\u1ebfn l\u00e0m con tin. Nh\u01b0ng Toa \u0110\u00f4 c\u0169ng kh\u00f4ng v\u1eeba. H\u1eafn \u0111o\u00e1n \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u00e2y ch\u1ec9 l\u00e0 m\u1eb9o tr\u00e1 h\u00e0ng, n\u00ean b\u1eaft \u0111o\u00e0n s\u1ee9 gi\u1ea3 quay v\u1ec1, \u0111em theo ng\u01b0\u1eddi c\u1ee7a qu\u00e2n Nguy\u00ean \u0111\u1ebfn gi\u00e1p m\u1eb7t vua Chi\u00eam \u0111\u1ec3 do th\u00e1m t\u00ecnh h\u00ecnh. B\u1ea3o Tho\u00e1t Th\u1ed1c Hoa k\u1ecbp th\u1eddi thay \u0111\u1ed5i k\u1ebf ho\u1ea1ch. \u00d4ng \u0111\u00e3 b\u1ecba ra r\u1eb1ng \u1eefa vua Chi\u00eam v\u00e0 \u00f4ng c\u00f3 m\u1ed1i th\u00f9 c\u0169, n\u00ean gi\u1edd \u0111\u00e2y \u00f4ng xin l\u00e0m n\u1ed9i \u1ee9ng cho Toa \u0110\u00f4 \u0111\u1ec3 \u0111i chi\u00eau d\u1ee5 ng\u01b0\u1eddi Chi\u00eam. Toa \u0110\u00f4 tin \u00f4ng v\u00e0 c\u1ea5p \u00e1o m\u0169 nh\u00e0 Nguy\u00ean cho \u00f4ng \u0111\u1ec3 \u00f4ng l\u00e0m c\u00f4ng vi\u1ec7c chi\u00eau d\u1ee5 n\u00e0y. \u0110\u1ed3ng th\u1eddi, \u00f4ng l\u1ea1i l\u1eadp k\u1ebf xui Tho\u00e1t Hoan chia qu\u00e2n \u0111i c\u00e1c ch\u00e2u qu\u1eadn, n\u00f3i l\u00e0 \u0111\u1ec3 thu ph\u1ee5c nh\u1eefng n\u01a1i ch\u01b0a ch\u1ecbu h\u00e0ng. Vi\u1ec7c \u0111i l\u1ea1i giao thi\u1ec7p nh\u01b0 v\u1eady \u0111\u00e3 k\u00e9o d\u00e0i th\u1eddi gian, qu\u00e2n Chi\u00eam c\u1ee7ng c\u1ed1 \u0111\u01b0\u1ee3c l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng \u0111\u1ec3 t\u1ed5 ch\u1ee9c ph\u1ea3n c\u00f4ng. Tho\u00e1t Th\u1ed1c Hoa l\u1ea1i \u0111\u1ebfn tr\u1ea1i Toa \u0110\u00f4, nh\u1eadn \u0111\u01b0a ng\u01b0\u1eddi v\u00e0o b\u1eaft cha con vua Chi\u00eam v\u00e0 \u0111\u00e1nh th\u00e0nh. Nh\u01b0ng \u0111\u1ebfn ch\u1ed7 quanh co th\u00ec \u00f4ng b\u1ecf ch\u00fang \u0111\u00f3, \u0111i v\u00e0o n\u00fai \u0111\u1ec3 v\u1ec1 c\u0103n c\u1ee9. Toa \u0110\u00f4 th\u1ea5y b\u1ecb l\u1eeba th\u00ec t\u1ee9c gi\u1eadn, xua qu\u00e2n ti\u1ebfn v\u00e0o ch\u1ed7 vua Chi\u00eam \u1edf. N\u00fai r\u1eebng hi\u1ec3m tr\u1edf \u0111\u00e3 ch\u1eb7n ch\u00fang l\u1ea1i, s\u1ee9c kh\u00e1ng chi\u1ebfn ki\u00ean c\u01b0\u1eddng c\u1ee7a qu\u00e2n Chi\u00eam \u0111\u00e2y ch\u00fang v\u00e0o th\u1ebf b\u1eadt l\u1ee3i. Cu\u1ed9c t\u1ea5n c\u00f4ng Vijaya b\u1ecb th\u1ea5t b\u1ea1i ho\u00e0n to\u00e0n. Toa \u0110\u00f4 ph\u1ea3i r\u00fat ra b\u1edd bi\u1ec3n Qui .Nh\u01a1n, nh\u1eafn v\u1ec1 Trung Hoa \u0111\u1ec3 c\u1ea7u vi\u1ec7n binh, r\u1ed3i sau \u0111\u00f3 (1284) \u0111\u01b0a qu\u00e2n ra ph\u00eda b\u1eafc Chi\u00eam Th\u00e0nh, g\u1ea7n bi\u00ean gi\u1edbi ph\u00eda nam \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t. B\u1ea3o Tho\u00e1t Th\u1ed1c Hoa \u0111\u00e3 t\u1ecf ra l\u00e0 m\u1ed9t nh\u00e2n v\u1eadt c\u00f3 t\u00e0i ngo\u1ea1i giao xu\u1ea5t s\u1eafc, c\u00f3 l\u00f2ng y\u00eau n\u01b0\u1edbc n\u1ed3ng n\u00e0n. \u00d4ng \u0111\u00e3 g\u00f3p ph\u1ea7n v\u00e0o chi\u1ebfn th\u1eafng ch\u1ed1ng Toa \u0110\u00f4. (Theo - G. Masp\u00e9ro: V\u01b0\u01a1ng qu\u1ed1c Ch\u0103m Pa 1928) H\u00e0 V\u0103n T\u1ea5n - Ph\u1ea1m Th\u1ecb T\u00e2m Cu\u1ed9c kh\u00e1ng chi\u1ebfn ch\u1ed1ng x\u00e2m l\u01b0\u1ee3c Nguy\u00ean M\u00f4ng (H - 1972). H\u00c0 \u0110\u1eb6C - H\u00c0 CH\u01af\u01a0NG","(Cu\u1ed1i th\u1ebf k\u1ef7 XIII) Ch\u01b0a r\u00f5 n\u0103m sinh, n\u0103m m\u1ea5t. Theo th\u1ea7n t\u00edch, \u00f4ng l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi x\u00e3 T\u1eed \u0110\u00e0, huy\u1ec7n Ph\u00f9 Ninh, t\u1ec9nh Ph\u00fa Th\u1ecd (nay l\u00e0 V\u0129nh Ph\u00fac). C\u00f3 l\u1ebd \u00f4ng thu\u1ed9c d\u00e2n t\u1ed9c T\u00e0y. N\u0103m 1285, qu\u00e2n Nguy\u00ean M\u00f4ng x\u00e2m l\u01b0\u1ee3c n\u01b0\u1edbc ta. Sau m\u1ed9t th\u1eddi gian ng\u1eafn l\u00e0m m\u01b0a l\u00e0m gi\u00f3 \u1edf Th\u0103ng Long, \u0111\u1ebfn l\u01b0\u1ee3t ch\u00fang b\u1ecb qu\u00e2n ta \u0111u\u1ed5i \u0111\u00e1nh. Tho\u00e1t Hoan ph\u1ea3i chui v\u00e0o \u1ed1ng \u0111\u1ed3ng \u0111\u1ec3 ch\u1ea1y tr\u1ed1n v\u1ec1 ph\u00eda Ch\u00e2u T\u01b0 Minh. \u1ede ph\u00eda t\u00e2y th\u00ec N\u1ea1p T\u1ed1c L\u1ea1p \u0110inh c\u0169ng th\u1ea5t b\u1ea1i, r\u00fat qu\u00e2n v\u1ec1 ph\u00eda \u0111\u1ed9ng C\u1ef1 \u0110\u00e0. H\u00e0 \u0110\u1eb7c \u0111\u00e3 l\u1eadp chi\u1ebfn c\u00f4ng l\u1edbn \u1edf \u0111\u00e2y trong tr\u1eadn t\u1eadp k\u00edch \u0111\u1ecbch. M\u01b0u m\u1eb9o chi\u1ebfn \u0111\u1ea5u c\u1ee7a \u00f4ng nh\u01b0 sau: \u00d4ng l\u1ea5y tre \u0111an th\u00e0nh nh\u1eefng h\u00ecnh ng\u01b0\u1eddi to l\u1edbn cho m\u1eb7c \u00e1o, \u0111\u1ee3i chi\u1ec1u t\u1ed1i th\u00ec d\u1eabn ra ra d\u1eabn v\u00e0o. Tr\u00ean c\u00e1c c\u00e2y l\u1edbn H\u00e0 \u0110\u1eb7c \u0111\u00e3 d\u00f9i l\u1ed7 r\u1ed3i c\u1eafm v\u00e0o \u0111\u1ea5y nh\u1eefng m\u0169i t\u00ean l\u1edbn. B\u1ecdn gi\u1eb7c nh\u00ecn th\u1ea5y, cho r\u1eb1ng qu\u00e2n \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t c\u00f3 nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi kh\u1ed5ng l\u1ed3, b\u1eafn \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u1eefng m\u0169i t\u00ean l\u1edbn xuy\u00ean c\u00e2y to. \u0110\u1ecbch r\u1ea5t hoang mang, ch\u1ec9 t\u00ecm \u0111\u01b0\u1eddng ch\u1ea1y tr\u1ed1n. H\u00e0 \u0110\u1eb7c cho qu\u00e2n \u0111u\u1ed5i theo b\u1ea5t ng\u1edd b\u1ecb t\u1eed tr\u1eadn. Em \u00f4ng l\u00e0 H\u00e0 Ch\u01b0\u01a1ng l\u1ea1i b\u1ecb gi\u1eb7c b\u1eaft. Ch\u01b0\u01a1ng kh\u00f4n kh\u00e9o t\u00ecm c\u00e1ch tr\u1ed1n ra, \u0111\u1ed3ng th\u1eddi l\u1ea1i l\u1ea5y tr\u1ed9m d\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t \u00edt c\u1edd x\u00ed v\u00e0 y ph\u1ee5c c\u1ee7a qu\u00e2n Nguy\u00ean. \u00d4ng l\u1ea1i c\u00f9ng v\u1edbi \u0111\u00e1m d\u00e2n qu\u00e2n c\u1ee7a m\u00ecnh d\u00f9ng c\u00e1c th\u1ee9 l\u1ea5y tr\u1ed9m \u0111\u01b0\u1ee3c, c\u1ea3i trang l\u00e0m qu\u00e2n Nguy\u00ean. Ti\u1ebfn v\u00e0o doanh tr\u1ea1i gi\u1eb7c. H\u00e0 Ch\u01b0\u01a1ng \u0111\u00e3 b\u1ea5t th\u1ea7n khi\u1ebfn cho \u0111\u1ecbch l\u1ea7m \u00f4ng l\u00e0 \u0111\u1ed3ng \u0111\u1ed9i. \u00d4ng quay ra t\u1eadp k\u00edch ch\u00fang. Ch\u00fang b\u1ecb thua to. T\u00ean tu\u1ed5i hai anh em H\u00e0 \u0110\u1eb7c H\u00e0 Ch\u01b0\u01a1ng \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u00ednh s\u1eed ghi ch\u00e9p. Hai \u00f4ng c\u0169ng \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u00e2n d\u00e2n l\u1eadp \u0111\u1ec1n th\u1edd. NGUY\u1ec4N TH\u1ebe L\u1ed8C (Cu\u1ed1i th\u1ebf k\u1ef7 XIII) V\u00e0o \u0111\u1ea7u n\u0103m 1285, cu\u1ed9c x\u00e2m l\u01b0\u1ee3c l\u1ea7n th\u1ee9 hai c\u1ee7a qu\u00e2n Nguy\u00ean \u1edf n\u01b0\u1edbc ta v\u1eabn do t\u01b0\u1edbng Tho\u00e1t Hoan c\u1ea7m \u0111\u1ea1i binh. L\u1ea7n n\u00e0y, ch\u00fang huy \u0111\u1ed9ng l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng r\u1ea5t l\u1edbn, m\u1edf nhi\u1ec1u m\u0169i t\u1ea5n c\u00f4ng, t\u1ea1m th\u1eddi chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1ea3 Th\u0103ng Long. \u1ede ph\u00eda trong, Toa \u0110\u00f4 c\u0169ng chi\u1ebfm Ngh\u1ec7 An. Trong s\u1ed1 t\u00f4n th\u1ea5t Tr\u1ea7n, c\u0169ng c\u00f3 k\u1ebb khi\u1ebfp nh\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ea7u h\u00e0ng nh\u01b0 Ch\u01b0\u01a1ng hi\u1ebfn h\u1ea7u Tr\u1ea7n Ki\u1ec7n.","\u0110\u01b0\u1ee3c Tr\u1ea7n Ki\u1ec7n qui thu\u1eadn, Tho\u00e1t Hoan m\u1eebng l\u1eafm, v\u1ed9i cho \u0111\u01b0a v\u1ec1 T\u00e0u \u0111\u1ec3 khoe chi\u1ebfn c\u00f4ng. Vi\u1ec7c h\u1ed9 t\u1ed1ng Tr\u1ea7n Ki\u1ec7n \u0111\u01b0\u1ee3c t\u1ed5 ch\u1ee9c r\u1ea5t chu \u0111\u00e1o, nh\u1eb1m m\u1ee5c \u0111\u00edch v\u1eeba mua chu\u1ed9c, v\u1eeba s\u1ee3 bi qu\u00e2n ta c\u01b0\u1edbp l\u1ea1i. Nhi\u1ec1u vi\u00ean t\u01b0\u1edbng Nguy\u00ean \u0111\u01b0\u1ee3c giao c\u1ee7ng c\u1ed1 c\u00e1c \u0111\u1ed3n tr\u1ea1i su\u1ed1t t\u1eeb Th\u0103ng Long \u0111\u1ebfn L\u1ea1ng S\u01a1n, nh\u1ea5t l\u00e0 qu\u00e3ng ch\u00e2u V\u0129nh B\u00ecnh (nay l\u00e0 c\u00e1c huy\u1ec7n V\u0103n L\u00e3ng, Cao L\u1ed9c \u1edf L\u1ea1ng S\u01a1n), vi\u00ean t\u01b0\u1edbng L\u01b0u Th\u1ebf Anh ph\u1ea3i \u0111\u00f4n \u0111\u1ed1c vi\u1ec7c tu\u1ea7n ti\u1ec5u. Ch\u1ecbu tr\u00e1ch nhi\u1ec7m d\u1eabn \u0111o\u00e0n qu\u00e2n h\u1ed9 t\u1ed1ng l\u00e0 Minh L\u00fd T\u00edch Ban. Lo li\u1ec7n chu \u0111\u00e1o nh\u01b0 v\u1eady, qu\u00e2n Nguy\u00ean ch\u1eafc m\u1ea9m b\u1ea3o v\u1ec7 \u0111\u01b0\u1ee3c Tr\u1ea7n Ki\u1ec7n an to\u00e0n. V\u1ec1 ph\u00eda ta, \u1edf v\u00f9ng bi\u00ean gi\u1edbi n\u00e0y, ta c\u0169ng c\u00f3 s\u1eb5n l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng ch\u1ed1ng gi\u1eef. L\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng \u1ea5y do m\u1ed9t v\u1ecb th\u1ee7 l\u0129nh ng\u01b0\u1eddi d\u00e2n t\u1ed9c T\u00e0y t\u00ean l\u00e0 Nguy\u1ec5n Th\u1ebf L\u1ed9c c\u1ea7m d\u1ea7u. Gi\u00fap \u0111\u1ee1 Th\u1ebf L\u1ed9c l\u00e0 m\u1ed9t d\u0169ng s\u0129 ng\u01b0\u1eddi T\u00e0y kh\u00e1c v\u00e0 Nguy\u1ec5n L\u0129nh. Ti\u1ebft ch\u1ebf Tr\u1ea7n H\u01b0ng \u0110\u1ea1o l\u1ea1i cho ng\u01b0\u1eddi th\u00e2n t\u00edn c\u1ee7a m\u00ecnh l\u00e0 Nguy\u1ec5n \u0110\u1ecba L\u00f4 v\u1ec1 ph\u1ed1i h\u1ee3p v\u1edbi d\u00e2n binh \u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng. T\u1ea5t c\u1ea3 \u0111\u1ec1u \u1edf trong m\u1ed9t khu v\u1ef1c thu\u1ed9c thung l\u0169ng Ma L\u1ee5c. H\u1ecd chia nhau \u0111\u00f3ng nhi\u1ec1u v\u1ecb tr\u00ed quanh v\u00f9ng \u0111\u1ec3 gi\u00e1m s\u00e1t s\u1ef1 \u0111\u1ed9ng t\u0129nh c\u1ee7a qu\u00e2n \u0111\u1ecbch. \u0110o\u00e0nNguy\u00ean \u0111i t\u1edbi n\u00fai r\u1eebng Ma L\u1ea1c, b\u1ea5t th\u1ea7n b\u1ecb kh\u1ef1ng l\u1ea1i v\u00ec \u0111\u00e1 g\u1ed7 t\u1eeb tr\u00ean \u0111\u1ec9nh n\u00fai r\u00e0o r\u00e0o n\u00e9m xu\u1ed1ng. R\u1ed3i m\u1ed9t tr\u1eadn m\u01b0a t\u00ean t\u1ea9m thu\u1ed1c \u0111\u1ed9c b\u1eafn \u0111\u1ebfn, ti\u1ebfng h\u00f2 reo vang d\u1eady g\u00f3c tr\u1eddi. Qu\u00e2n \u0111\u1ecbch b\u1ecb b\u1ea5t ng\u1edd, r\u1ed1i lo\u1ea1n. Minh L\u00fd T\u00edch Ban l\u00e0 k\u1ebb \u0111\u1ea7u ti\u00ean ng\u00e3 ng\u1ef1a. \u0110o\u00e0n d\u00e2n binh ng\u01b0\u1eddi T\u00e0y tr\u00ean n\u00fai lao xu\u1ed1ng, x\u00f4ng th\u1eb3ng v\u00e0o gi\u1eb7c. T\u1eeb m\u1ed9t g\u00f3c n\u00fai ph\u00eda xa, Nguy\u1ec5n \u0110\u1ecba L\u00f4 nh\u1eadn ra b\u00f3ng d\u00e1ng c\u1ee7a Tr\u1ea7n Ki\u1ec7n. V\u1ed1n l\u00e0 gia n\u00f4 c\u1ee7a Tr\u1ea7n H\u01b0ng \u0110\u1ea1o, \u00f4ng kh\u00f4ng l\u1ea1 g\u00ec c\u00e1c v\u01b0\u01a1ng h\u1ea7u qu\u1ed1c th\u00edch, n\u00ean ph\u00e2n bi\u1ec7t \u0111\u01b0\u1ee3c d\u1ec5 d\u00e0ng. \u00d4ng bu\u00f4ng m\u1ed9t ph\u00e1t t\u00ean. Tr\u1ea7n Ki\u1ec7n ch\u1ebft g\u1ee5c ngang l\u01b0ng ng\u1ef1a. B\u1ecdn tay ch\u00e2n c\u1ee7a Ki\u1ec7n l\u00e0 L\u00ea T\u1eafc, Tr\u1ea7n T\u00fa Ho\u00e3n m\u1ea5t c\u1ea3 h\u1ed3n v\u00eda, ho\u1ea3ng h\u1ed1t v\u1edbi l\u1ea5y x\u00e1c Tr\u1ea7n Ki\u1ec7n m\u00e0 ch\u1ea1y. Qu\u00e2n Nguy\u00ean h\u1ea5p t\u1ea5p r\u00fat v\u1ec1 th\u00e0nh Kh\u00e2u \u00d4n (L\u1ea1ng S\u01a1n). Nguy\u1ec5n Th\u1ebf L\u1ed9c cho thu qu\u00e2n. Tr\u1eadn Ma L\u1ee5c to\u00e0n th\u1eafng, tr\u1eeb \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t t\u00ean ph\u1ea3n qu\u1ed1c, \u0111\u00e1nh tan m\u1ed9t to\u00e1n qu\u00e2n Nguy\u00ean v\u00e0 thu \u0111\u01b0\u1ee3c nhi\u1ec1u ng\u1ef1a xe, l\u01b0\u01a1ng th\u1ef1c. Ch\u01b0a c\u00f3 \u0111i\u1ec1u ki\u1ec7n thu th\u1eadp \u0111\u01b0\u1ee3c th\u00eam nhi\u1ec1u t\u00e0i li\u1ec7u v\u1ec1 ba ng\u01b0\u1eddi anh h\u00f9ng \u1edf \u0111\u1ea5t Ma L\u1ee5c n\u00e0y, nh\u01b0ng t\u00ean tu\u1ed5i c\u1ee7a h\u1ecd \u0111\u00e3 \u0111\u01b0\u1ee3c ghi v\u00e0o ch\u00ednh s\u1eed. (Nguy\u1ec5n L\u0129nh, Nguy\u1ec5n \u0110\u1ecba L\u00f4, Nguy\u1ec5n Th\u1ebf L\u1ed9c). \u0102M POI","(Th\u1ebf k\u1ef7 XIII) \u00d4ng l\u00e0 t\u00f9 tr\u01b0\u1edfng ng\u01b0\u1eddi X\u00e1, c\u1ea7m \u0111\u1ea7u M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i (huy\u1ec7n Thu\u1eadn Ch\u00e2u, t\u1ec9nh S\u01a1n La). Truy\u1ec7n k\u1ec3 b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng (Qu\u1eafm t\u1ed1 m\u01b0\u01a1ng) ch\u00e9p v\u1ec1 \u00f4ng nh\u01b0 sau:> ...\\\"Sau khi \u0111\u00e1nh th\u1eafng Khun Qu\u00e0ng \u1edf M\u01b0\u1eddng La ch\u00faa L\u1ea1ng Ch\u01b0\u01a1ng k\u00e9o qu\u00e2n l\u00ean M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i. \u1ede \u0111\u00e2y, ch\u00faa v\u1ea5p ph\u1ea3i s\u1ee9c kh\u00e1ng c\u1ef1 c\u1ee7a \u0102m Poi, t\u00f9 tr\u01b0\u1edfng X\u00e1 v\u00e0 \u0111\u00e1nh kh\u00f4ng th\u1eafng. Ch\u00faa \u0102m Poi r\u1ea5t t\u00e0i gi\u1ecfi v\u00e0 gan d\u1ea1. Ng\u01b0\u1eddi ta n\u00f3i ch\u00faa l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi \u0111\u00e2m kh\u00f4ng ch\u1ebft, ch\u00e9m kh\u00f4ng \u0111\u1ee9t, b\u1eafn kh\u00f4ng v\u00e0o. Sau nhi\u1ec1u l\u1ea7n t\u1ea5n c\u00f4ng v\u00e0 b\u1ecb thua, L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng b\u00e0y m\u1eb9o l\u1ea5y M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i b\u1eb1ng c\u00e1ch c\u1ea7u h\u00f4n, xin l\u00e0m r\u1ec3 \u0102m Poi l\u1ea5y n\u00e0ng Pha Nh\u1eafng. \u0102m Poi t\u01b0\u1edfng L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng th\u1ef1c l\u00f2ng, n\u00ean \u01b0ng ngay. Gi\u1eefa b\u1eefa ti\u1ec7c c\u01b0\u1edbi \u0111\u01b0\u01a1ng vui v\u1ebb v\u00e0 huy\u00ean n\u00e1o, L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng xin b\u1ed1 v\u1ee3: \\\"Hai b\u00ean \u0111\u00e3 h\u00f2a ho\u00e3n v\u1edbi nhau r\u1ed3i, xin \u0111\u1ec3 qu\u00e2n l\u00ednh c\u1ea5t n\u1ecf, m\u00e1c \u0111i, \u0111\u1eb7t v\u00e0o gi\u00e1 th\u00f4i\\\". Nh\u00e0 \u0102m Poi c\u00f3 hai gi\u00e1 \u0111\u1ec3 v\u0169 kh\u00ed r\u1ea5t ti\u1ec7n. Gi\u00e1 c\u00f3 d\u00e2y k\u00e9o \u0111\u00f3ng l\u00ean x\u00e0 nh\u00e0. Khi c\u1ea5t v\u0169 kh\u00ed, \u0111\u1eb7t v\u00e0o gi\u00e1 k\u00e9o l\u00ean; khi c\u1ea7n l\u1ea5y v\u00f5 kh\u00ed d\u00f9ng, l\u1ea1i h\u1ea1 gi\u00e1 xu\u1ed1ng \u0111\u1ec3 l\u1ea5y. L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng n\u00f3i v\u1eeba d\u1ee9t l\u1eddi, truy\u1ec1n qu\u00e2n mang n\u1ecf, ki\u1ebfm, \u0111\u1eb7t v\u00e0o gi\u00e1 tr\u01b0\u1edbc. \u0102m Poi tin l\u1eddi con r\u1ec3, c\u0169ng truy\u1ec1n qu\u00e2n l\u00e0m theo. Ti\u1ec7c r\u01b0\u1ee3u say s\u01b0a, khi \u0102m Poi \u0111\u00e3 kh\u00f4ng nh\u00ecn th\u1ea5y \u0111i\u1ec1u ph\u1ea3i tr\u00e1i, L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng ra l\u1ec7nh cho qu\u00e2n m\u00ecnh k\u00e9o hai gi\u00e1 m\u00e1c, n\u1ecf, ki\u1ebfm l\u00ean x\u00e0 nh\u00e0, b\u1eaft s\u1ed1ng \u0102m Poi. B\u1eaft \u0111\u01b0\u1ee3c \u0102m Poi, mang ch\u00e9m, \u0111\u00e2m \u0111\u1ec1u kh\u00f4ng ch\u1ebft, L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng ph\u1ea3i d\u00f9ng c\u00e2y nh\u1ecdn ch\u1ecdc v\u00e0o h\u1eadu m\u00f4n. T\u01b0\u1edbng ch\u1ebft, l\u1ea1i b\u1ecb qu\u00e2n L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng \u0111\u00e1nh b\u1ea5t ng\u1edd, qu\u00e2n X\u00e1 tan t\u00e1c, ch\u1ea1y m\u1ed7i ng\u01b0\u1eddi m\u1ed9t n\u01a1i. Tuy nhi\u00ean, m\u1ed9t s\u1ed1 sau t\u1ee5 t\u1eadp l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c ch\u1ed1ng c\u1ef1 r\u1ea5t h\u0103ng. H\u1ecd r\u00fat v\u00e0o hang X\u00e1, l\u1ea5y \u0111\u00f3 l\u00e0m c\u0103n c\u1ee9 \u0111\u00e1nh l\u1ea1i. Nh\u01b0ng b\u1ecb bao v\u00e2y, qu\u00e2n X\u00e1 ch\u1ebft r\u1ea5t nhi\u1ec1u. \u0110\u1ebfn nay, ng\u01b0\u1eddi Th\u00e1i v\u1eabn coi \u00f4ng l\u00e0 m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi anh h\u00f9ng. Trong nh\u1eefng ng\u00e0y c\u00fang to\u00e0n m\u01b0\u1eddng, h\u1ecd v\u1eabn l\u1eadp c\u1ed7 ri\u00eang \u0111\u1ec3 th\u1edd th\u1ea7n \u0102m Poi. \u1ede n\u00fai Kham T\u00fa, ph\u00eda B\u1eafc huy\u1ec7n Thu\u1eadn Ch\u00e2u, c\u00f2n nh\u1eefng di t\u00edch x\u01b0a \u0102m Poi \u1edf nh\u01b0 ao th\u1ea3 c\u00e1, h\u00f2n \u0111\u00e1 bu\u1ed9c voi v.v.... (Theo Truy\u1ec7n k\u1ec3 \u1edf v\u00f9ng S\u01a1n La - \u0110\u1eb7ng Nghi\u00eam V\u1ea1n)","L\u1ea0NG CH\u01af\u1ee2NG (Th\u1ebf k\u1ec9 XIII) \u00d4ng l\u00e0 con \u00fat T\u1ea1o L\u00f2, ch\u1ee7 \u0111\u1ea5t M\u01b0\u1eddng L\u00f2 (qu\u00ea h\u01b0\u01a1ng b\u00e0 con d\u00e2n t\u1ed9c Th\u00e1i, nay l\u00e0 huy\u1ec7n V\u0103n Ch\u1ea5n, t\u1ec9nh Y\u00ean B\u00e1i). C\u00e1c anh em \u0111\u1ec1u \u0111\u01b0\u1ee3c chia \u0111\u1ea5t c\u1ea3, ri\u00eang \u00f4ng kh\u00f4ng c\u00f3. \u00d4ng b\u00e0n c\u00f9ng nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi t\u00e2m ph\u00fac tri\u1ec7u t\u1eadp binh l\u01b0\u01a1ng, d\u00e2n ch\u00fang k\u00e9o nhau t\u00ecm m\u01b0\u1eddng. \u00d4ng \u0111\u00e3 \u0111i qua nhi\u1ec1u n\u01a1i: M\u01b0\u1eddng Min, M\u01b0\u1eddng L\u00f9ng, M\u01b0\u1eddng Chi\u1ebfn, M\u01b0\u1eddng Chai, c\u00e1c n\u01a1i \u0111\u1ec1u qui ph\u1ee5c. \u0110\u1ebfn N\u0103m T\u00ea, \u00f4ng v\u1ea5p ph\u1ea3i s\u1ef1 kh\u00e1ng c\u1ef1 c\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi X\u00e1 do t\u00f9 tr\u01b0\u1edfng Khan Qu\u00e0ng \u0111\u1ee9ng \u0111\u1ea7u b\u1ecb thua to. Nh\u01b0ng sau \u0111\u00f3, \u00f4ng t\u0103ng c\u01b0\u1eddng l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng, th\u1eafng \u0111\u01b0\u1ee3c Khan Qu\u00e0ng. \u00d4ng l\u1ea1i k\u00e9o qu\u00e2n l\u00ean M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i. Ng\u01b0\u1eddi th\u1ee7 l\u0129nh \u1edf \u0111\u00e2y l\u00e0 \u0102m Poi t\u00e0i gi\u1ecfi, \u00f4ng kh\u00f4ng sao \u0111\u00e1nh \u0111\u01b0\u1ee3c, ph\u1ea3i l\u1eadp m\u1eb9o xin l\u00e0m r\u1ec3, \u0111\u01b0\u1ee3c \u0102m Poi \u0111\u1ed3ng \u00fd. Trong m\u1ed9t b\u1eefa ti\u1ec7c, b\u1ed1 v\u1ee3 ch\u00e0ng r\u1ec3 \u0111\u1ec1u say, L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng gi\u1ebft ch\u1ebft v\u1ecb ch\u00faa X\u00e1 n\u00e0y, chi\u1ebfm c\u1ee9 M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i. Sau \u0111\u00f3, k\u00e9o binh \u0111i chinh ph\u1ee5c nhi\u1ec1u m\u01b0\u1eddng kh\u00e1c. Cu\u1ed1i c\u00f9ng d\u1eebng l\u1ea1i \u1edf M\u01b0\u1eddng Thanh, v\u00ec \u0111\u1ea5t n\u00e0y r\u1ed9ng l\u1edbn, tr\u00f9 ph\u00fa h\u01a1n. T\u1eeb \u0111\u00f3, L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng l\u00e0m ch\u1ee7 \u0111\u1ea5t M\u01b0\u1eddng Thanh, l\u1eadp th\u00e0nh c\u01a1 ng\u01a1i v\u1eefng ch\u1eafc. C\u00e1c t\u1ea1o sau n\u00e0y nh\u01b0 T\u1ea1o Qu\u1ea1 t\u1ea1o L\u00f2 L\u1eb9t \u0111\u1ec1u l\u00e0 ch\u00e1u ch\u1eaft c\u1ee7a \u00f4ng. L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng s\u1ed1ng v\u00e0o kho\u1ea3ng th\u1ebf k\u1ef7 XIII, t\u01b0\u01a1ng \u1ee9ng v\u1edbi tri\u1ec1u \u0111\u1ea1i nh\u00e0 Tr\u1ea7n c\u1ee7a d\u00e2n t\u1ed9c Kinh> PH\u1ee4 L\u1ee4C \\\"L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng con \u00fat t\u1ea1o L\u00f2 thi\u1ebfu \u0111\u1ea5t, x\u01b0ng ch\u00faa,.sang L\u00e0o h\u1ecdc v\u00f5 ngh\u1ec7. \u1ede L\u00e0o t\u00e1m n\u0103m, t\u1ea1o tr\u1edf v\u1ec1 M\u01b0\u1eddng chi\u00eau binh m\u1ed9 t\u01b0\u1edbng \u0111\u00e1nh mi\u1ec1n S\u01a1n La, Lai Ch\u00e2u ng\u00e0y nay. Qu\u00e2n l\u00ednh \u0111\u01b0\u1ee3c luy\u1ec7n t\u1eadp r\u1ea5t c\u00f4ng phu. H\u1ecd b\u1eafn t\u00ean r\u1ea5t gi\u1ecfi, ph\u00e1t t\u00ean n\u00e0o c\u0169ng tr\u00fang gi\u1eefa l\u01b0\u1ee1i dao v\u00e0 t\u00ean b\u1ecb ch\u1ebb ra l\u00e0m hai ph\u1ea7n \u0111\u1ec1u nhau. Qu\u1ea7n \u00e1o binh L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng m\u00e0u s\u1eb7c s\u1ee1. Ri\u00eang L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng m\u1eb7c \u00e1o nh\u01b0 con c\u00f4ng. Khi ra b\u00e3i t\u1eadp t\u00e0nh, binh l\u00ednh th\u01b0\u1eddng b\u1eaft ch\u01b0\u1edbc c\u00f4ng m\u00faa \u0111\u1ec3 \u0111\u01b0\u1eddng ki\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c d\u1ebbo\\\". (Truy\u1ec7n k\u1ec3 \u1edf v\u00f9ng S\u01a1n La - \u0110\u1eb7ng Nghi\u00eam V\u1ea1n, s\u00e1ch d\u1eabn tr\u00ean).","NANG XO (Th\u1ebf k\u1ef7 XIV) B\u00e0 v\u1ed1n thu\u1ed9c t\u1ed9c ng\u01b0\u1eddi Kh\u01a1 M\u00fa, l\u00e0m v\u1ee3 t\u1ea1o Qu\u1ea1 \u1edf M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i (nay l\u00e0 \u0111\u1ea5t Thu\u1eadn Ch\u00e2u, t\u1ec9nh S\u01a1n La). B\u00e0 sinh ra L\u00f2 L\u1eb9t, sau n\u00e0y c\u1ea7m \u0111\u1ea7u M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i. Nh\u00e2n d\u00e2n Th\u00e1i k\u00ednh tr\u1ecdng L\u00f2 L\u1eb9t v\u00ec \u00f4ng c\u00f3 c\u00f4ng l\u1edbn v\u1edbi b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng. Khi l\u00e0n l\u1ec5 c\u00fang t\u1ed5 ti\u00ean, h\u1ecd \u0111\u1eb7t th\u00eam m\u00e2n c\u1ed7 \u0111\u1ec3 c\u00fang Nang Xo, b\u00e0 m\u1eb9 L\u00f2 L\u1eb9t. Nang Xo \u0111\u01b0\u1ee3c t\u00f4n nh\u01b0 m\u1ed9t v\u1ecb th\u1ea7n t\u1ed5 c\u00e1c ng\u00e0nh ngh\u1ec1. B\u00e0 \u0111\u00e3 ch\u1ec9 v\u1ebd cho d\u00e2n m\u01b0\u1eddng bi\u1ebft c\u00e1ch \u0111\u00e1nh gianh l\u1ee3p nh\u00e0, d\u1ec7t v\u1ea3i, \u0111an gi\u1ecf l\u00e0m \u0111\u1ed3 \u0111\u1ef1ng. B\u00e0 c\u0169ng c\u00f3 s\u00e1ng ki\u1ebfn khuy\u00ean L\u00f2 L\u1eb9t \u0111i ki\u1ebfm ch\u1eef v\u1ec1 d\u1ea1y d\u00e2n, \u0111\u1ec3 b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng c\u00f3 th\u00eam ng\u01b0\u1eddi gi\u1ecfi. Nang Xo c\u00f2n l\u00e0 m\u1ed9t b\u00e0 m\u1eb9 bi\u1ebft c\u00e1ch d\u1ea1y con. T\u1eeb khi c\u00f2n b\u00e9, L\u00f2 L\u1eb9t \u0111\u00e3 \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1eb9 ch\u0103m s\u00f3c, t\u1eadp cho quen v\u1edbi cu\u1ed9c s\u1ed1ng \u1edf n\u00fai r\u1eebng, th\u00e0nh th\u1ea1o v\u00f5 ngh\u1ec7. L\u00fac \u0111\u1ea7u t\u1ea1o Qu\u1ea1 nghe l\u1eddi x\u00fac xi\u1ec3m, ch\u01b0a tin con trai l\u1eafm, th\u1eadm ch\u00ed c\u00f2n 'c\u00f3 l\u00fac mu\u1ed1n l\u00e0m h\u1ea1i con. Nang Xo \u0111\u00e3 b\u00e0y v\u1ebd cho con tr\u00e1nh \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u1eefng s\u1ef1 hi\u1ec3m nguy v\u00e0 cu\u1ed1i c\u00f9ng gi\u00e0nh \u0111\u01b0\u1ee3c t\u00ecnh th\u01b0\u01a1ng y\u00eau, l\u00f2ng t\u00edn nhi\u1ec7m c\u1ee7a b\u1ed1. Nh\u1eefng \u0111\u1ee9a con c\u1ee7a L\u00f2 L\u1eb9t c\u0169ng \u0111\u01b0\u1ee3c b\u00e0 n\u1ed9i ch\u0103m s\u00f3c d\u1ea1y d\u1ed7, l\u1edbn l\u00ean gi\u00fap \u0111\u1ee1 cho ch\u00faa Ng\u00f9 H\u00e1n (t\u1ee9c l\u00e0 L\u00f2 L\u1eb9t) trong tr\u1eadn m\u1ea1c v\u00e0 trong vi\u1ec7c ch\u0103m s\u00f3c b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng. D\u00e2n Th\u00e1i \u1edf T\u00e2y B\u1eafc bi\u1ebft \u01a1n Nang Xo, xem b\u00e0 l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi \u0111\u00e0n b\u00e0 t\u00e0i danh c\u1ee7a d\u00e2n t\u1ed9c. L\u00d2 L\u1eb8T (Th\u1ebf k\u1ec9 XIV) \u00d4ng l\u00e0 con c\u1ee7a t\u1ea1o Qu\u1ea1 (thu\u1ed9c d\u00f2ng d\u00f5i ch\u00faa L\u1ea1ng Ch\u01b0\u1ee3ng) v\u00e0 b\u00e0 Nang Xo, \u0111\u01b0\u1ee3c l\u00e0m ch\u1ee7 \u0111\u1ea5t M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i, c\u00f3 hi\u1ec7u l\u00e0 Ng\u00f9 H\u00e1n. \u00d4ng \u0111\u01b0\u1ee3c xem l\u00e0","m\u1ed9t ch\u00faa \u0111\u1ea5t c\u00f3 t\u00e0i s\u1eafp x\u1ebfp vi\u1ec7c tr\u1ecb an, lo cho b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng y\u00ean \u1ed5n. S\u00e1ch \\\"Truy\u1ec7n k\u1ec3 b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng\\\" c\u00f2n n\u00f3i \u00f4ng \u201c\u0111\u1eb7t ra ch\u1eef, d\u1ea1y cho d\u00e2n\\\" (nh\u01b0ng c\u00f3 l\u1ebd ch\u1ec9 l\u00e0 ph\u1ed5 bi\u1ebfn ch\u1eef Th\u00e1i \u0111\u00e3 c\u00f3 tr\u01b0\u1edbc). \u00d4ng sinh \u0111\u01b0\u1ee3c nhi\u1ec1u con, c\u00e1c con \u0111\u1ec1u l\u00e0 nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi c\u00f3 s\u1ee9c kh\u1ecfe. L\u00f2 L\u1eb9t th\u01b0\u1eddng mu\u1ed1n khu\u1ebfch tr\u01b0\u01a1ng th\u1ebf l\u1ef1c, c\u00f3 l\u00fac \u0111\u00e3 l\u00e0m ph\u1eadt \u00fd tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh vua Kinh d\u01b0\u1edbi xu\u00f4i. Vua cho qu\u00e2n l\u00ean \u0111\u00e1nh, L\u00f2 L\u1eb9t s\u1ee3 ch\u1ea1y sang n\u01b0\u01a1ng nh\u1edd vua Th\u00e1i. \u1ede b\u00ean n\u00e0y, L\u00f2 L\u1eb9t \u0111\u00e3 gi\u00fap vua Th\u00e1i \u0111\u00e1nh th\u1eafng nhi\u1ec1u m\u01b0\u1eddng, n\u00ean r\u1ea5t \u0111\u01b0\u1ee3c qu\u00ed tr\u1ecdng. \u00cdt l\u00e2u sau, \u00f4ng xin tr\u1edf v\u1ec1 M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i v\u00e0 c\u0169ng \u0111\u01b0\u1ee3c vua Kinh \u0111\u1ed3ng \u00fd. L\u00fac v\u1ec1 gi\u00e0, \u00f4ng ngh\u1ec9 \u1edf \u0111\u1ed3i Mu\u00f4n, M\u01b0\u1eddng X\u1ea1i (thu\u1ed9c huy\u1ec7n Mai S\u01a1n, t\u1ec9nh S\u01a1n La) cho \u0111\u1ebfn khi m\u1ea5t. Con ch\u00e1u \u00f4ng, sau c\u00f3 ch\u00faa Ta Ng\u1ea7n, x\u00e2y d\u1ef1ng \u0111\u1ea5t M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i v\u1eefng m\u1ea1nh, ph\u00e1t tri\u1ec3n th\u1ebf l\u1ef1c kh\u1eafp v\u00f9ng s\u00f4ng \u0110\u00e0, s\u00f4ng M\u00e3. Ph\u1ee5 l\u1ee5c: L\u00f2 L\u1eb9t l\u00e0 con c\u1ee7a v\u1ee3 b\u00e9 t\u1ea1o Qu\u1ea1, t\u00ean l\u00e0 Nang Xo. Ng\u01b0\u1eddi v\u1ee3 c\u1ea3 ghen t\u1ee9c, d\u00e8m pha khi\u1ebfn t\u1ea1o Qu\u1ea1 nghi ng\u1edd con, nh\u01b0ng b\u00e0 m\u1eb9 \u0111\u00e3 b\u00e0y v\u1ebd cho con tho\u00e1t \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u1eefng s\u1ef1 h\u00e3m h\u1ea1i... T\u1ea1o Qu\u1ea1 ph\u1ee5c t\u00e0i con, b\u1ecf l\u00f2ng nghi c\u0169, cho L\u00f2 L\u1eb9t l\u1ea5y bi\u1ec7t hi\u1ec7u l\u00e0 Ng\u00f9 H\u00e1n, t\u1ee9c r\u1eafn h\u1ed5 mang. \u00cdt l\u00e2u sau, khi \u0111\u00e1nh v\u00f9ng Chi\u1ec1ng \u00c9n, Xong N\u1ea1t T\u1ea5t T\u00e8, hai cha con L\u00f2 L\u1eb9t b\u1ecb tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh b\u1eaft giam. L\u00f2 L\u1eb9t sau tr\u1ed1n tho\u00e1t. Chuy\u1ec7n k\u1ec3 L\u00f2 L\u1eb9t ch\u00e8o thuy\u1ec1n r\u1ea5t gi\u1ecfi, \u0103n c\u1eafp \u0111\u01b0\u1ee3c thuy\u1ec1n \u0111\u1ed3ng c\u1ee7a nh\u00e0 vua; t\u1ea1o ch\u1ec9 c\u1ea7n ch\u1ed1ng v\u00e0o ba l\u1ea7n, l\u00e0 thuy\u1ec1n \u0111\u00e3 t\u1edbi M\u01b0\u1eddng X\u1ea1i \u1edf Thu\u1eadn Ch\u00e2u. T\u1edbi \u0111\u00e2y, t\u1ea1o c\u1eafm thuy\u1ec1n \u1edf \u0111\u00f3 r\u1ed3i tr\u1edf v\u1ec1 b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng... CH\u1ebe M\u00c2N (Jayasimhavarman III - Th\u1ebf k\u1ef7 XIV> Khi c\u00f2n l\u00e0 ho\u00e0ng t\u1eed, \u00f4ng c\u00f3 t\u00ean l\u00e0 Harijit. \u00d4ng \u0111\u00e3 gi\u00fap vua cha l\u00e0 Indravarman V ch\u1ec9 huy cu\u1ed9c chi\u1ebfn \u0111\u1ea5u ch\u1ed1ng t\u01b0\u1edbng gi\u1eb7c Nguy\u00ean l\u00e0 Toa \u0110\u00f4 l\u00e0m cho h\u1eafn th\u1ea5t b\u1ea1i (1283). L\u00ean ng\u00f4i vua, \u00f4ng c\u00f3 hi\u1ec7u l\u00e0 Jayasimhavarman III, chuy\u1ec3n sang t\u00ean Vi\u1ec7t, g\u1ecdi l\u00e0 vua Ch\u1ebf M\u00e2n.","Th\u1eddi tr\u1ecb v\u00ec c\u1ee7a Ch\u1ebf M\u00e2n l\u00e0 th\u1eddi k\u1ef3 h\u00f2a b\u00ecnh y\u00ean \u1ed5n \u1edf c\u1ea3 hai n\u01b0\u1edbc Vi\u1ec7t - Chi\u00eam. \u1ede n\u01b0\u1edbc Vi\u1ec7t, chi\u1ebfn tranh ch\u1ed1ng Nguy\u00ean M\u00f4ng \u0111\u00e3 ch\u1ea5m d\u1ee9t, cu\u1ed9c s\u1ed1ng \u0111\u00e3 b\u00ecnh th\u01b0\u1eddng. Vua Tr\u1ea7n Nh\u00e2n T\u00f4ng giao ng\u00f4i b\u00e1u cho con l\u00e0 Tr\u1ea7n Anh T\u00f4ng, m\u00ecnh l\u00e0m Th\u00e1i th\u01b0\u1ee3ng ho\u00e0ng. L\u1ec5 \u0111\u0103ng quang c\u1ee7a Anh T\u00f4ng t\u1ed5 ch\u1ee9c n\u0103m 1293. T\u1eeb th\u1ee7 \u0111\u00f4 \u0110\u1ed3 B\u00e0n, Ch\u1ebf M\u00e2n c\u1eed m\u1ed9t ph\u00e1i \u0111o\u00e0n ngo\u1ea1i giao ra m\u1eebng \u0111\u1ec3 th\u1eaft ch\u1eb7t t\u00ecnh giao h\u1ea3o. M\u1ea5y n\u0103m sau, v\u00e0o ni\u00ean hi\u1ec7u H\u01b0ng Long (1301) Chi\u00eam Th\u00e0nh l\u1ea1i ra c\u1ed1ng l\u1ea7n n\u1eefa. L\u00fac n\u00e0y Tr\u1ea7n Nh\u00e2n T\u00f4ng \u0111\u00e3 \u0111i tu \u1edf Y\u00ean T\u1eed. V\u1eeba tu h\u00e0nh, \u00f4ng v\u1eeba \u0111i du ngo\u1ea1n \u0111\u00f3 \u0111\u00e2y. Ti\u1ec7n d\u1ecbp, theo l\u1eddi m\u1eddi, \u00f4ng theo \u0111o\u00e0n s\u1ee9 b\u1ed9 Chi\u00eam Th\u00e0nh v\u00e0o th\u0103m non s\u00f4ng c\u1ea3nh tr\u00ed c\u00f9ng nh\u00e2n d\u00e2n c\u1ee7a m\u1ed9t n\u01b0\u1edbc l\u00e1ng gi\u1ec1ng. Trong l\u1ecbch s\u1eed Vi\u1ec7t Nam, c\u00f3 l\u1ebd \u0111\u00e2y l\u00e0 \u00f4ng vua (m\u00e0 l\u00e0 Th\u01b0\u1ee3ng ho\u00e0ng) \u0111\u1ed9c nh\u1ea5t \u0111i du l\u1ecbch ngo\u1ea1i qu\u1ed1c. (Vua Quang Trung sau n\u00e0y sang Nhi\u1ec7t H\u00e0, Y\u00ean kinh ch\u1ec9 l\u00e0 vua gi\u1ea3). \u0110\u1ebfn \u0110\u1ed3 B\u00e0n, c\u00f3 l\u1ebd Nh\u00e2n T\u00f4ng \u0111\u00e3 th\u1ea5y \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc Chi\u00eam Th\u00e0nh xinh t\u01b0\u01a1i tr\u00f9 ph\u00fa, v\u00e0 ch\u1eafc \u00f4ng c\u0169ng ph\u1ea7n n\u00e0o c\u00f3 c\u1ea3m t\u00ecnh v\u1edbi \u00f4ng vua Ch\u00ea M\u00e2n. Qu\u1ea3 th\u1ef1c Ch\u1ebf M\u00e2n c\u0169ng x\u1ee9ng \u0111\u00e1ng v\u1edbi t\u01b0 c\u00e1ch m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi \u0111\u1ee9ng \u0111\u1ea7u v\u01b0\u01a1ng qu\u1ed1c. Trong n\u01b0\u1edbc, \u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c l\u00f2ng d\u00e2n ch\u00fang. \u00d4ng c\u0169ng \u0111\u00e3 x\u00e2y d\u1ef1ng nhi\u1ec1u c\u00f4ng tr\u00ecnh ki\u1ebfn tr\u00fac v\u00e0 t\u1ecf ra r\u1ea5t y\u00eau th\u00edch ngh\u1ec7 thu\u1eadt. V\u1ec1 \u0111\u1ed1i ngo\u1ea1i, \u00f4ng th\u00e0nh th\u1ef1c mu\u1ed1n giao h\u1ea3o v\u00e0 t\u00f4n tr\u1ecdng \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t l\u00e0 m\u1ed9t n\u01b0\u1edbc \u0111\u00e0n anh. M\u1eb7t kh\u00e1c, c\u00f3 l\u1ebd \u00f4ng c\u0169ng l\u00e0 m\u1ed9t kh\u00e1ch \u0111a t\u00ecnh. Kh\u00f4ng r\u00f5 nh\u1eefng cu\u1ed9c trao \u0111\u1ed5i th\u00e2n thi\u1ebft \u0111\u00e3 di\u1ec5n ra nh\u01b0 th\u1ebf n\u00e0o, m\u00e0 cu\u1ed1i c\u00f9ng Nh\u00e2n T\u00f4ng \u0111\u1ed3ng \u00fd g\u1ea3 n\u00e0ng c\u00f4ng ch\u00faa Huy\u1ec1n Tr\u00e2n cho Ch\u1ebf M\u00e2n. L\u1ec5 th\u00e0nh h\u00f4n \u0111\u00e3 \u0111\u01b0\u1ee3c t\u1ed5 ch\u1ee9c t\u1ed1t \u0111\u1eb9p. M\u1ed9t cu\u1ed9c \u0111\u01b0a d\u00e2u ch\u01b0a t\u1eebng c\u00f3 x\u01b0a nay. V\u00e0 c\u0169ng trong t\u00ecnh giao h\u1ea3o n\u00e0y, \u0111\u00e3 c\u00f3 th\u00eam m\u1ed9t s\u1ed1 v\u00f9ng \u0111\u1ea5t v\u00e0 c\u01b0 d\u00e2n \u0111\u01b0\u1ee3c ho\u00e0 nh\u1eadp v\u00e0o c\u1ed9ng \u0111\u1ed3ng d\u00e2n t\u1ed9c Vi\u1ec7t. \u0110\u00f3 l\u00e0 ph\u1ea7n \u0111\u1ea5t ng\u00e0y nay l\u00e0 c\u00e1c t\u1ec9nh Qu\u1ea3ng Tr\u1ecb, Th\u1eeba Thi\u00ean. C\u00f3 ng\u01b0\u1eddi n\u00f3i ti\u1ebfng \u00d4 \u0111\u1ec3 g\u1ecdi con s\u00f4ng \u00d4 L\u1eadu c\u00f3 li\u00ean quan \u0111\u1ebfn \u0111\u1ecba danh c\u0169: Ch\u00e2u \u00d4 v\u00e0 Ch\u00e2u L\u00fd. Huy\u1ec1n Tr\u00e2n v\u00e0o \u0110\u1ed3 B\u00e0n n\u0103m 1306. Nh\u01b0ng ch\u1ec9 \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t n\u0103m th\u00ec Ch\u1ebf M\u00e2n m\u1ea5t (1307), Tr\u1ea7n Kh\u1eafc Chung v\u00e0o vi\u1ebfng tang, t\u00ecm c\u00e1ch \u0111\u01b0a c\u00f4ng ch\u00faa v\u1ec1. \u0110\u01b0\u01a1ng th\u1eddi, cu\u1ed9c h\u00f4n nh\u00e2n \u0111\u00e3 kh\u00f4ng tr\u00e1nh kh\u1ecfi nh\u1eefng \u0111i\u1ec1u d\u1ecb ngh\u1ecb v\u00e0 ch\u00e2m bi\u1ebfm \u1edf c\u1ea3 hai n\u01b0\u1edbc Chi\u00eam Vi\u1ec7t. Sau n\u00e0y, s\u1eed s\u00e1ch c\u0169ng c\u00f3 nhi\u1ec1u c\u00e1ch b\u00ecnh lu\u1eadn ch\u00ea khen t\u00f9y theo c\u00e1ch nh\u00ecn. Nh\u01b0ng l\u1ecbch s\u1eed v\u1eabn ph\u1ea3i ghi c\u00f4ng c\u1ea3 Nh\u00e2n T\u00f4ng, Ch\u1ebf M\u00e2n, v\u00e0 Huy\u1ec1n Tr\u00e2n.","VI PH\u00daC H\u00c2N (Th\u1ebf k\u1ef7 XV) C\u00f3 t\u00e0i li\u1ec7u ch\u00e9p l\u00e0 Vi \u0110\u00ecnh H\u00e2n. \u00d4ng l\u00e0 con trai c\u1ee7a Vi \u0110\u00ecnh M\u1eadt. Gia ph\u1ea3 n\u00f3i h\u1ecd Vi n\u00e0y v\u1ed1n t\u1eeb Trung Qu\u1ed1c sang, \u0111\u1ecbnh c\u01b0 \u1edf x\u00e3 V\u1ea1n Ph\u1ea7n, t\u1ed5ng V\u1ea1n Ph\u1ea7n, huy\u1ec7n Qu\u1ef3nh L\u01b0u, t\u1ec9nh Ngh\u1ec7 An, sau l\u1ea1i d\u1eddi ra \u1edf ph\u00eda T\u00e2y ,n\u00fai Huy\u1ec1n \u0110\u00ecnh, huy\u1ec7n L\u1ee5c Ng\u1ea1n, t\u1ec9nh H\u00e0 B\u1eafc. \u00d4ng Vi \u0110\u00ecnh M\u1eadt l\u00e0m quan \u0111\u1eddi Tr\u1ea7n m\u1ea1t. Khi nh\u00e0 H\u1ed3 m\u1ea5t, c\u00f3 ng\u01b0\u1eddi trong h\u1ecd H\u1ed3 (t\u00ean l\u00e0 H\u1ed3 Nh\u1eadt Khu\u00ea, nh\u01b0ng c\u00f3 ng\u01b0\u1eddi l\u1ea1i n\u00f3i t\u00ean l\u00e0 H\u1ed3 Kim Kh\u00fac) tr\u1ed1n l\u00ean L\u1ea1ng S\u01a1n, l\u1eadp c\u0103n c\u1ee9 ch\u1ed1ng Minh. Kh\u1edfi ngh\u0129a Lam S\u01a1n th\u00e0nh c\u00f4ng, nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi h\u1ecd H\u1ed3 n\u00e0y v\u1eabn kh\u00f4ng ch\u1ecbu theo v\u1ec1 v\u1edbi L\u00ea L\u1ee3i. Hai cha con Vi \u0110\u00ecnh M\u1eadt v\u00e0 Vi \u0110\u00ecnh H\u00e2n \u0111\u00e3 d\u1eb9p y\u00ean \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u00f3m h\u1ecd H\u1ed3 n\u00e0y. Sau \u0111\u00f3, \u00f4ng H\u00e2n \u0111\u01b0\u1ee3c c\u00f9ng v\u1edbi Nguy\u1ec5n C\u1ea9m Mi\u00ean coi s\u00f3c tr\u1ea5n L\u1ea1ng S\u01a1n. Gia ph\u1ea3 ch\u00e9p vi\u1ec7c n\u00e0y r\u1ea5t chi ti\u1ebft: \u201cNguy\u1ec5n C\u1ea9m Mi\u00ean \u0111em t\u01b0\u1edbng s\u0129 binh m\u00e3 m\u1ed9t v\u1ea1n n\u0103m ngh\u00ecn ng\u01b0\u1eddi \u0111\u1ebfn L\u1ea1ng S\u01a1n l\u00e0m ch\u00e1nh tu\u1ea7n ph\u1ee7. Ng\u01b0\u1eddi b\u1ea3n x\u1ee9 \u0110\u00f4 \u0111\u1ed1c \u0111\u1ed3ng tri Ho\u00e0n qu\u1eadn c\u00f4ng Vi \u0110\u00ecnh H\u00e2n c\u0169ng \u0111em m\u1ed9t v\u1ea1n n\u0103m ngh\u00ecn t\u01b0\u1edbng s\u0129 binh m\u00e3 l\u00ean L\u1ea1ng S\u01a1n l\u00e0m ph\u00f3 tu\u1ea7n th\u1ee7, \u0111\u00f3ng t\u1ea1i \u0110o\u00e0n Th\u00e0nh. C\u00f9ng ch\u1ebf ng\u1ef1 bi\u00ean c\u01b0\u01a1ng, chia gi\u1eef c\u00e1c quan \u1ea3i Nam Quan, B\u00ecnh Nhi L\u1ea1c Kh\u01b0, B\u00ecnh L\u00e3ng, L\u00e2m Quan, Th\u00e2n Quan, K\u1ebft Quan, m\u1ed7i \u1ea3i chia hai ngh\u00ecn ng\u01b0\u1eddi tr\u1ea5n gi\u1eef. D\u00f2ng h\u1ecd Vi c\u1ee7a Vi Ph\u00fac H\u00e2n ti\u1ebfp sau \u0111\u00f3, c\u00f3 nhi\u1ec1u ng\u01b0\u1eddi \u0111\u01b0\u1ee3c tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh nh\u00e0 L\u00ea giao cho tr\u1ecdng tr\u00e1ch ti\u1ebfp t\u1ee5c l\u00e0m phi\u00ean th\u1ea7n \u1edf L\u1ea1ng S\u01a1n. D\u01b0\u1edbi th\u1eddi ch\u00faa Tr\u1ecbnh T\u1ea1c c\u00f3 c\u00e1c \u00f4ng: - \u0110\u00f4 t\u1ed5ng binh s\u1ee9, \u0111\u00f4 \u0111\u1ed1c thi\u00ean s\u1ee9, Nh\u0129 qu\u1eadn c\u00f4ng Vi \u0110\u1ee9c Th\u1eafng. - Tham \u0111\u1ed1c Tr\u00ecnh T\u01b0\u1eddng h\u1ea7u Vi Ph\u00fac An - Tham \u0111\u1ed1c Lam Xuy\u00ean h\u1ea7u Vi Ph\u00fac Qu\u1ed1c. (S\u1eafc V\u0103n c\u1ee7a Tr\u1ecbnh T\u1ea1c ng\u00e0y nay v\u1eabn c\u00f2n gi\u1eef \u0111\u01b0\u1ee3c).","NGUY\u1ec4N C\u1ea8M MI\u00caN (Th\u1ebf k\u1ef7 XV) Xu\u1ea5t x\u1ee9 v\u00e0 h\u00e0nh tr\u1ea1ng c\u1ee7a \u00f4ng ch\u01b0a c\u00f3 \u0111i\u1ec1u ki\u1ec7n ki\u1ec3m tra s\u1ef1 ch\u00ednh x\u00e1c. Theo gia ph\u1ea3 h\u1ecd B\u1ebf \u1edf x\u00e3 Xung Minh (L\u1ea1ng S\u01a1n) v\u00e0 b\u1ea3n th\u1ea3o s\u00e1ch S\u1ef1 t\u00edch c\u00e1c th\u1ed5 ty \u1edf L\u1ea1ng S\u01a1n, th\u00ec \u00f4ng h\u1ecd Nguy\u1ec5n, con trai c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Th\u1ebf Ch\u01b0\u01a1ng. Gia ph\u1ea3 n\u00f3i \u00f4ng l\u00e0 con th\u1ee9 8, l\u1ea5y t\u00ean l\u00e0 Nguy\u1ec5n C\u1ea9m Mi\u00ean. S\u00e1ch s\u1ef1 t\u00edch l\u1ea1i n\u00f3i l\u00e0 con th\u1ee9 9, l\u00fac b\u00e9 g\u1ecdi l\u00e0 C\u1ea9m T\u00fa nhi, l\u1edbn c\u00f3 t\u00ean l\u00e0 Nguy\u1ec5n \u0110\u1ee9c Minh. V\u1eabn theo nh\u1eefng t\u00e0i li\u1ec7u tr\u00ean th\u00ec \u00f4ng c\u00f3 th\u00e0nh t\u00edch r\u1ea5t l\u1edbn. \u00d4ng \u0111\u00e3 \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1eed gi\u1eef v\u00f9ng Tr\u00e0ng \u0110\u1ecbnh, b\u1ea3o v\u1ec7 Cao B\u1eb1ng, sau l\u00e0m tr\u1ea5n th\u1ee7 L\u1ea1ng S\u01a1n. \u00d4ng c\u00f3 c\u00f4ng l\u1eadp ra c\u00e1c tr\u1ea1i th\u1ed5 d\u00e2n: hai tr\u1ea1i T\u00e0y, m\u1ed9t tr\u1ea1i N\u00f9ng, h\u01b0\u1edbng d\u1eabn cho h\u1ecd c\u00e0y c\u1ea5y, ch\u0103n nu\u00f4i, sau th\u00e0nh ra x\u00e3 Xung Minh, ch\u00e2u Tho\u00e1t L\u00e3ng (huy\u1ec7n V\u0103n L\u00e3ng b\u00e2y gi\u1edd). Vua L\u00ea \u0111\u00e3 cho d\u00f2ng h\u1ecd Nguy\u1ec5n n\u00e0y l\u1ea5y \u0111\u1ea5t Xung Minh l\u00e0m qu\u00ea h\u01b0\u01a1ng b\u1ea3n qu\u00e1n. V\u1ed1n l\u00e0 d\u00e2n t\u1ed9c Kinh, h\u1ecd n\u00e0y tr\u1edf th\u00e0nh d\u00e2n t\u1ed9c T\u00e0y N\u00f9ng. Sau Nguy\u1ec5n C\u1ea9m Mi\u00ean m\u1ed9t s\u1ed1 \u0111\u1eddi h\u1ecd Nguy\u1ec5n n\u00e0y tr\u1edf th\u00e0nh h\u1ecd B\u1ebf. (V\u1ec1 g\u1ed1c g\u00e1c h\u1ecd Nguy\u1ec5n \u1edf \u0111\u00e2y, c\u00f2n ph\u1ea3i ti\u1ebfn h\u00e0nh th\u1ea9m tra n\u1eefa. Xin tr\u00edch m\u1ed9t t\u01b0 li\u1ec7u \u0111\u1ec3 gi\u00fap v\u00e0o vi\u1ec7c tham kh\u1ea3o): C\u1ee9 theo gia ph\u1ea3 th\u00ec Nguy\u1ec5n Th\u1ebf Ch\u01b0\u01a1ng v\u1ed1n qu\u00ea \u1edf l\u00e0ng Ph\u00fac S\u01a1n, x\u00e3 B\u1ee7n X\u00e1, huy\u1ec7n Can L\u1ed9c, t\u1ec9nh H\u00e0 T\u0129nh. Th\u1eddi qu\u00e2n Minh x\u00e2m chi\u1ebfm n\u01b0\u1edbc ta, \u00f4ng ph\u1ea3i lang thang \u0111\u00e2y \u0111\u00f3 ki\u1ebfm \u0103n, ra t\u1eadn v\u00f9ng B\u1ea1ch H\u1ea1c. M\u1ed9t \u0111\u00eam, \u00f4ng ngh\u1ec9 \u1edf th\u1ec1m \u0111\u1ec1n B\u1ea1ch H\u1ea1c, c\u0169ng m\u1ed9ng th\u1ea5y (nh\u01b0 Tr\u1ea7n Nguy\u00ean H\u00e3n) th\u1ea7n b\u00e1o cho bi\u1ebft l\u00e0 L\u00ea L\u1ee3i s\u1ebd l\u00e0m vua n\u01b0\u1edbc Nam. Tr\u1edf d\u1eady \u00f4ng t\u00ecm \u0111\u01b0\u1eddng v\u00e0o Thanh H\u00f3a, r\u1ed3i \u0111\u01b0\u1ee3c tham gia kh\u1edfi ngh\u0129a Lam S\u01a1n. C\u1ea3 m\u1ea5y cha con \u00f4ng \u0111\u1ec1u gi\u1eef nh\u1eefng tr\u1ecdng tr\u00e1ch \u1edf kh\u1eafp m\u1ecdi mi\u1ec1n \u0111\u1ea5t n\u01b0\u1edbc. B\u1ea3n th\u00e2n Nguy\u1ec5n Th\u1ebf Ch\u01b0\u01a1ng \u0111\u01b0\u1ee3c phong B\u00ecnh Ng\u00f4 khai qu\u1ed1c \u0111\u1ea1i t\u01b0\u1edbng qu\u00e2n Ch\u01b0\u01a1ng qu\u1ed1c c\u00f4ng: C\u00e1c con trai c\u1ee7a \u00f4ng: - Con tr\u01b0\u1edfng; Nguy\u1ec5n T\u00f4n B\u00e1ch tr\u1ea5n \u1edf Thanh H\u00f3a.","C\u00e1c con kh\u00e1c: - Nguy\u1ec5n T\u00f4n M\u1eadt \u1edf H\u1ea3i \u0110\u00f4ng> - Nguy\u1ec5n Trung M\u00e3o \u1edf Ngh\u1ec7 An - Nguy\u1ec5n C\u00f4ng \u1edf S\u01a1n T\u00e2y - Nguy\u1ec5n Phan \u1edf Kinh B\u1eafc - Nguy\u1ec5n M\u1ef9 \u1edf Th\u00e1i Nguy\u00ean - Nguy\u1ec5n \u0110\u1ee9c Minh \u1edf L\u1ea1ng S\u01a1n. c\u00f9ng nhi\u1ec1u ng\u01b0\u1eddi kh\u1eafc; Nguy\u1ec5n Phi\u00ean, Nguy\u1ec5n V\u0129nh Thanh, Nguy\u1ec5n \u0110\u1ee9c H\u00f2a, Nguy\u1ec5n K\u1ef3 Thu\u1eadn \u1edf kinh th\u00e0nh. \u0110\u1eb7c bi\u1ec7t c\u00f3 ba ng\u01b0\u1eddi hy sinh trong chi\u1ebfn \u0111\u1ea5u: Nguy\u1ec5n To\u00e0n ch\u1ebft \u1edf Nga L\u1ea1c, Nguy\u1ec5n S\u00e1ch \u1edf Ai Lao, Nguy\u1ec5n To\u00e0n Thi\u00ean c\u00f9ng ch\u1ebft v\u1edbi L\u00ea Lai \u1edf n\u00fai Ch\u00ed Linh v.v... Gia ph\u1ea3 ch\u1ec9 ghi \u00f4ng c\u00f3 12 con trai. S\u00e1ch S\u1ef1 t\u00edch c\u00e1c th\u1ed5 ty l\u1ea1i n\u00f3i \u00f4ng c\u00f3 nh\u1eefng 15 ng\u01b0\u1eddi con v.v.. S\u1ef1 th\u1ef1c l\u00e0 th\u1ebf n\u00e0o? Hay ch\u1ec9 l\u00e0 l\u1eddi truy\u1ec1n v\u0103n, l\u00e0 giai tho\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c s\u00e1ng t\u1ea1o th\u00eam b\u1edbt \u0111\u1ec3 t\u00f4n vinh cho d\u00f2ng h\u1ecd? B\u1ebe KH\u1eaeC THI\u1ec6U (\u0110\u1ea7u th\u1ebf k\u1ef7 XV) \u00d4ng \u1edf ch\u00e2u Th\u1ea1ch L\u00e2m, tr\u1ea5n Th\u00e1i Nguy\u00ean (nay thu\u1ed9c Cao B\u1eb1ng) kh\u00f4ng r\u00f5 n\u0103m sinh v\u00e0 m\u1ea5t. C\u0169ng kh\u00f4ng r\u00f5 do tr\u01b0\u1eddng h\u1ee3p n\u00e0o, \u00f4ng \u0111\u00e3 \u0111i theo L\u00ea L\u1ee3i chi\u1ebfn \u0111\u1ea5u d\u01b0\u1edbi c\u1edd c\u1ee7a ngh\u0129a qu\u00e2n Lam S\u01a1n, c\u00f3 c\u00f4ng lao, sau \u0111\u01b0\u1ee3c qu\u1ea3n l\u0129nh \u1edf tr\u1ea5n Th\u00e1i Nguy\u00ean. Nh\u01b0ng cu\u1ed1i c\u00f9ng, \u00f4ng l\u1ea1i b\u1ecb vua L\u00ea th\u00e2n \u0111em qu\u00e2n l\u00ean \u0111\u00e1nh, kh\u00e9p v\u00e0o t\u1ed9i ph\u1ea3n ngh\u1ecb> S\u00e1ch \u0110\u1ea1i Vi\u1ec7t s\u1eed k\u00fd to\u00e0n th\u01b0 ch\u00e9p: \\\"B\u1ebf Kh\u1eafc Thi\u1ec7u v\u00e0 N\u00f4ng \u0110\u1eafc Th\u00e1i tranh quy\u1ec1n nhau cho n\u00ean vua th\u00e2n \u0111i \u0111\u00e1nh. Vua \u0111\u1ebfn Ch\u00e2u Th\u1ea1ch L\u00e2m, c\u00f3 \u0111\u1ec1 th\u01a1 tr\u01b0\u1edbc c\u1eeda qu\u00e2n r\u1eb1ng:","B\u1ea5t t\u1eeb v\u1ea1n l\u00fd ch\u1ec9nh s\u01b0 \u0111\u1ed3 Duy d\u1ee5c bi\u00ean manh x\u00edch t\u1eed t\u00f4 Thi\u00ean \u0111\u1ecba b\u1ea5t du gian \u0111\u1ea3ng t\u1ea1i C\u1ed5 kim th\u00f9y x\u00e1 b\u1ea1n th\u1ea7n tru Ngh\u0129a l\u00e0: Mu\u00f4n d\u1eb7m \u0111em qu\u00e2n ch\u1eb3ng ng\u1ea1i xa Ch\u1ec9 mong b\u1ea3o v\u1ec1 l\u1ea5y d\u00e2n ta Ph\u01b0\u1eddng gian tr\u1eddi \u0111\u1ea5t n\u00e0o dung th\u1ee9 Ph\u1ea3n lo\u1ea1n x\u01b0a nay t\u1ed9i ch\u1eb3ng tha. S\u00e1ch To\u00e0n th\u01b0 ch\u00e9p l\u00e0 n\u0103m 1431, L\u00ea L\u1ee3i b\u1eaft \u0111\u01b0\u1ee3c B\u1ebf Kh\u1eafc Thi\u1ec7u v\u00e0 N\u00f4ng \u0110\u1eafc Th\u00e1i \u0111\u01b0a v\u1ec1 kinh. Nh\u01b0ng s\u00e1ch C\u01b0\u01a1ng m\u1ee5c l\u1ea1i ch\u00e9p r\u1eb1ng Kh\u1eafc Thi\u1ec7u ch\u1ea1y r\u1ed3i ch\u1ebft, ch\u1ec9 b\u1eaft \u0111\u01b0\u1ee3c \u0110\u1eafc Th\u00e1i m\u00e0 th\u00f4i. Nh\u01b0 v\u1eady chung c\u1ee5c c\u1ee7a \u00f4ng c\u0169ng ch\u01b0a \u0111\u01b0\u1ee3c r\u00f5. Tuy nhi\u00ean, \u0111\u1ed1i v\u1edbi d\u00e2n ch\u00fang \u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng, B\u1ebf Kh\u1eafc Thi\u1ec7u v\u1eabn gi\u00e0nh \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t c\u1ea3m t\u00ecnh nh\u1ea5t \u0111\u1ecbnh. S\u00e1ch Cao B\u1eb1ng th\u1ef1c l\u1ee5c c\u00f3 \u0111o\u1ea1n vi\u1ebft v\u1ec1 Kh\u1eafc Thi\u1ec7u c\u1ed5 truy\u1ec7n. Theo s\u00e1ch n\u00e0y, N\u00f4ng \u0110\u1eafc Th\u00e1i l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi \u0111\u01b0\u1ee3c th\u1ea7n cho m\u1ed9t chi\u1ebfc n\u1ecf \u0111\u1ed3ng v\u00e0 m\u1ed9t m\u0169i t\u00ean \u0111\u1ed3ng. Kh\u00ed gi\u1edbi n\u00e0y r\u1ea5t l\u1ee3i h\u1ea1i \u0111\u00e3 gi\u00fap cho ch\u1ee7 nh\u00e2n \u0111\u1ea1t nhi\u1ec1u chi\u1ebfn t\u00edch. N\u00f4ng \u0110\u1eafc Th\u00e1i theo gi\u00fap B\u1ebf Kh\u1eafc Thi\u1ec7u, \u0111\u01b0\u1ee3c phong l\u00e0m V\u0169 K\u00ednh t\u01b0\u1edbng qu\u00e2n. V\u1ec1 sau Thi\u1ec7u v\u00e0 Th\u00e1i ch\u1ed1ng l\u1ea1i vua L\u00ea nh\u01b0 s\u1eed \u0111\u00e3 ch\u00e9p. Ph\u1ea7n cu\u1ed1i truy\u1ec7n Cao B\u1eb1ng th\u1ef1c l\u1ee5c ch\u00e9p th\u00eam: ... \u201cC\u00e1c cung \u0111i\u1ec7n nh\u00e0 c\u1eeda c\u1ee7a B\u1ebf Kh\u1eafc Thi\u1ec7u hi\u1ec7n \u1edf \u0111\u1ecba ph\u1eadn x\u00e3 H\u1ed9i Kh\u00ea, ch\u00e2u Th\u1ea1ch L\u00e2m, nh\u00e2n \u0111\u00f3 \u0111\u1eb7t t\u00ean n\u00fai l\u00e0 n\u00fai Kh\u1eafc Thi\u1ec7u\u201d... HO\u00c0NG \u0110\u1ea0I HU\u1ec0","(T h\u1ebf k\u1ef7 XV) C\u00f2n g\u1ecdi l\u00e0 L\u00fd Hu\u1ec1, ng\u01b0\u1eddi d\u00e2n t\u1ed9c T\u00e0y qu\u00ea \u1edf x\u00e3 Quang Lang, nay l\u00e0 Chi L\u0103ng, t\u1ec9nh L\u1ea1ng S\u01a1n. T\u00e0i li\u1ec7u d\u00e3 s\u1eed cho bi\u1ebft \u00f4ng c\u00f3 c\u1ea7m \u0111\u1ea7u \u0111\u1ed9i qu\u00e2n binh, ph\u1ed1i h\u1ee3p v\u1edbi c\u00e1c t\u01b0\u1edbng l\u0129nh L\u00ea S\u00e1t, L\u01b0u Nh\u00e2n Ch\u00fa v.v... di\u1ec7t qu\u00e2n Li\u1ec5u Th\u0103ng (10 - 1427). D\u00e3 s\u1eed c\u00f2n k\u1ec3 th\u00eam hai ng\u01b0\u1eddi con g\u00e1i c\u1ee7a \u00f4ng l\u00e0 Ho\u00e0ng Th\u1ecb Li\u00ean, Ho\u00e0ng Th\u1ecb Hoa c\u00f9ng cha l\u1eadp chi\u1ebfn c\u00f4ng, g\u00f3p v\u00e0o trang s\u1eed v\u1ebb vang c\u1ee7a Lam S\u01a1n kh\u1edfi ngh\u0129a. (C\u00e2u chuy\u1ec7n d\u00e3 s\u1eef n\u00e0y c\u0169ng \u0111\u00e3 \u0111\u01b0\u1ee3c gi\u1edbi nghi\u00ean c\u1ee9u th\u1eeba nh\u1eadn : C\u00e1c c\u1ee5 gi\u00e0 \u1edf Quang Lang k\u1ec3 l\u1ea1i, tr\u1eadn \u0111\u00e1nh Li\u1ec5u Th\u0103ng \u0111\u00e3 di\u1ec5n ra t\u1eeb Chi L\u0103ng \u0111\u1ebfn l\u00e0ng \u0110\u0103ng, l\u00e0ng C\u00f3c - B\u1ea5y gi\u1edd \u1edf x\u00f3m L\u01b0u, l\u00e0ng \u0110\u1ed3ng M\u1ecf, x\u00e3 Quang Lang, c\u00f3 \u0110\u1ea1i Hu\u1ec1 (c\u00f2n g\u1ecdi l\u00e0 L\u00fd Hu\u1ec1 m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi y\u00eau n\u01b0\u1edbc, \u0111\u00e3 t\u1eadp h\u1ee3p nh\u00e2n d\u00e2n trong th\u00f4n x\u00f3m l\u1eadp ra \u0111\u1ed9i \u201ctu\u1ea7n \u0111inh, tu\u1ea7n tr\u00e1ng\u201d ph\u1ed1i h\u1ee3p v\u1edbi ngh\u0129a qu\u00e2n ti\u00eau di\u1ec7t \u0111\u1ecbch). CHEI CHETTA II (? - 1626) \u00d4ng l\u00e0 vua n\u01b0\u1edbc Ch\u00e2n L\u1ea1p, kh\u00f4ng r\u00f5 sinh n\u0103m n\u00e0o, l\u00ean ng\u00f4i t\u1eeb 1618, \u0111\u00f3ng \u0111\u00f4 t\u1ea1i U-\u0111\u00f4ng. Theo m\u1ed9t s\u1ed1 t\u00e0i li\u1ec7u kh\u1ea3o c\u1ee9u c\u1ee7a c\u00e1c h\u1ecdc gi\u1ea3 ng\u01b0\u1eddi Ph\u00e1p, th\u00ec h\u1ed3i nh\u1ecf tu\u1ed5i, Chei Chetta II s\u1ed1ng \u1edf Xi\u00eam La. \u1ede \u0111\u00e2y \u00f4ng c\u00f3 nhi\u1ec1u \u0111i\u1ec1u kh\u00f4ng v\u1eeba \u00fd, v\u00e0 d\u1ea7n d\u1ea7n nh\u1eadn ra Xi\u00eam La mu\u1ed1n khu\u1ebfch tr\u01b0\u01a1ng \u1ea3nh h\u01b0\u1edfng v\u1edbi Ch\u00e2n L\u1ea1p, \u00f4ng \u0111\u00e3 ngh\u0129 \u0111\u1ebfn s\u1ef1 giao h\u1ea3o v\u1edbi n\u01b0\u1edbc Vi\u1ec7t \u0111\u1ec3 c\u00f3 th\u1ec3 ch\u1ebf ng\u1ef1 \u1ea3nh h\u01b0\u1edfng n\u00e0y. C\u01a1 h\u1ed9i thu\u1eadn l\u1ee3i khi\u1ebfn \u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c Ch\u00faa S\u00e3i (Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean) g\u1ea3 con g\u00e1i cho, ng\u01b0\u1eddi con g\u00e1i \u1ea5y l\u00e0 b\u00e0 Ng\u1ecdc V\u1ea1n, ch\u1ecb ru\u1ed9t c\u1ee7a b\u00e0 Ng\u1ecdc Khoa (l\u1ea5y Po Rom\u00e9 n\u01b0\u1edbc Chi\u00eam Th\u00e0nh). Cu\u1ed9c h\u00f4n nh\u00e2n t\u1ed5 ch\u1ee9c v\u00e0o n\u0103m 1620. Ng\u1ecdc V\u1ea1n \u0111\u01b0\u1ee3c phong l\u00e0m ho\u00e0ng h\u1eadu. Nh\u1edd s\u1ef1 th\u00e2n t\u00ecnh n\u00e0y. Chei Chetta II \u0111\u00e3 \u0111\u01b0\u1ee3c vi\u1ec7n tr\u1ee3 c\u1ee7a ch\u00faa Nguy\u1ec5n, hai l\u1ea7n \u0111\u1ea9y lui \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u1eefng cu\u1ed9c t\u1ea5n c\u00f4ng c\u1ee7a qu\u00e2n Xi\u00eam (n\u0103m 1621 v\u00e0 1623). C\u0169ng v\u00e0o n\u0103m 1624, b\u00e0 Ng\u1ecdc V\u1ea1n \u0111\u00e3 xin v\u1edbi ch\u1ed3ng ch\u1ea5p thu\u1eadn y\u00eau c\u1ea7u c\u1ee7a ch\u00faa S\u00e3i, cho ph\u00e9p nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi Vi\u1ec7t \u0111\u01b0\u1ee3c di c\u01b0 v\u00e0o","Nam, khai ph\u00e1 \u0111\u1ea5t \u0111ai, tr\u1ed3ng tr\u1ecdt bu\u00f4n b\u00e1n, n\u1ed9p thu\u1ebf \u1edf c\u00e1c mi\u1ec1n nay l\u00e0 S\u00e0i G\u00f2n, Bi\u00ean H\u00f2a v\u00e0 B\u00e0 R\u1ecba. Vua Cheichetta II \u0111\u00e3 \u0111\u1ed3ng \u00fd. N\u0103m \u1ea5y c\u0169ng \u0111\u00e1ng \u0111\u01b0\u1ee3c xem l\u00e0 m\u1ed9t c\u00e1i m\u1ed9t c\u00e1i m\u1ed1c cho vi\u1ec7c kinh dinh khai kh\u1ea9n c\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi Vi\u1ec7t \u1edf Nam B\u1ed9. \u0110\u1ee8C VUA QU\u00c1N (Th\u1ebf k\u1ef7 XVI) \u00d4ng l\u00e0 d\u00f2ng d\u00f5i h\u1ecd H\u00e0, \u1edf \u0111\u1ea5t M\u01b0\u1eddng H\u1ea1 (x\u00e3 Mai H\u1ea1, V\u1ea1n Mai \u1edf huy\u1ec7n Mai Ch\u00e2u, t\u1ec9nh H\u00f2a B\u00ecnh) . \u00d4ng xu\u1ea5t th\u00e2n t\u1eeb m\u1ed9t ho\u00e0n c\u1ea3nh ph\u1ee9c t\u1ea1p v\u00e0 kh\u00f4ng y\u00ean \u1ed5n. T\u00e0i li\u1ec7u l\u01b0u c\u1ee7a d\u00f2ng h\u1ecd H\u00e0 C\u00f4ng \u1edf Chi\u1ec1ng H\u1ea1 n\u00f3i r\u1eb1ng b\u1ed1 c\u1ee7a \u00f4ng v\u00ec s\u1ee3 vua Kinh tr\u1eebng ph\u1ea1t n\u00ean t\u1ef1 t\u1eed. M\u1eb9 \u00f4ng \u0111ang c\u00f3 mang, \u0111\u01b0\u1ee3c d\u00e2n ch\u00fang \u0111em gi\u1ea5u \u1edf hang X\u00f3n. Nh\u01b0ng b\u00e0 c\u0169ng b\u1ecb tai n\u1ea1n, m\u1ea5t lu\u00f4n, ng\u01b0\u1eddi ta \u0111\u00e3 ph\u1ea3i m\u1ed5 b\u1ee5ng l\u1ea5y c\u00e1i thai ra, ch\u0103m s\u00f3c nu\u00f4i n\u1ea5ng cho th\u00e0nh ng\u01b0\u1eddi, \u0111\u01b0a v\u1ec1 kinh \u0111\u00f4 d\u01b0\u1edbi xu\u00f4i cho s\u1ed1ng nh\u1edd m\u1ed9t v\u1ecb quan. L\u1edbn l\u00ean, c\u1eadu b\u00e9 c\u00f3 t\u00ean l\u00e0 Lang B\u1ed3ng, \u0111\u01b0\u1ee3c v\u1ec1 k\u1ebb ch\u1ee3 h\u1ecdc, n\u1ed5i ti\u1ebfng gi\u1ecfi giang, v\u0103n hay ch\u1eef t\u1ed1t, l\u1ea1i r\u1ea5t \u0111\u1eb9p trai. C\u00f3 c\u01a1 h\u1ed9i v\u00e0o cung, \u0111\u01b0\u1ee3c c\u00f4ng ch\u00faa \u0111\u1ec3 \u00fd, l\u1ea5y l\u00e0m ch\u1ed3ng, v\u00ec th\u1ebf c\u00f3 t\u00ean l\u00e0 \u00f4ng ho\u00e0ng ngo\u1ea1i. PO ROM\u00c9 (? - 1651) Kh\u00f4ng r\u00f5 \u00f4ng sinh n\u0103m n\u00e0o. L\u00ean ng\u00f4i vua n\u01b0\u1edbc Chi\u00eam Th\u00e0nh t\u1eeb n\u0103m 1627. C\u00f3 b\u00e0i h\u00e1t c\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi Ch\u00e0m, ca ng\u1ee3i \u00f4ng r\u1ea5t \u0111\u1eb9p trai: \u0111\u1ea7u nh\u01b0 v\u00e0ng, vai nh\u01b0 \u0111\u1ed3ng, tay \u0111eo nh\u1eabn \u00f3ng \u00e1nh, ch\u00e2n \u0111i gi\u00e0y. Tuy l\u00e0 vua, \u00f4ng v\u1eabn c\u00e0y ru\u1ed9ng, ng\u01b0\u1eddi nh\u00e0 th\u01b0\u1eddng mang c\u01a1m ra \u0111\u1ed3ng cho \u00f4ng. \u00d4ng l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi d\u0169ng c\u1ea3m. Th\u00e1p Ch\u00e0m \u1edf l\u00e0ng H\u1eadu Sanh, c\u00e1ch Phan Rang ch\u1eebng 8 km v\u1ec1 ph\u00eda t\u00e2y nam, c\u00f3 t\u01b0\u1ee3ng vua Po Rome v\u00e0 t\u01b0\u1ee3ng c\u1ee7a b\u00e0 v\u1ee3 \u00f4ng, ng\u01b0\u1eddi d\u00e2n t\u1ed9c Kha\u0111\u00ea, c\u00f3 t\u00ean l\u00e0 Bia Tan Chan. Po Rome c\u00f3 v\u1ee3 l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi Vi\u1ec7t. B\u00e0 n\u00e0y c\u00f3 t\u00ean l\u00e0 Ng\u1ecdc Khoa, l\u00e0 con g\u00e1i c\u1ee7a ch\u00faa S\u00e3i Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Nguy\u00ean (1614 - - 1635). Ch\u00faa S\u00e3i \u0111\u00e3 g\u1ea3 con cho vua","Chi\u00eam \u0111\u1ec3 gi\u1eef t\u00ecnh ho\u00e0 hi\u1ebfu v\u00e0 c\u0169ng t\u1ea1o \u0111i\u1ec1u ki\u1ec7n m\u1edf mang th\u1ebf l\u1ef1c. Chung quanh cu\u1ed9c h\u00f4n nh\u00e2n gi\u1eefa Po Rom\u00e9 v\u00e0 Ng\u1ecdc Khoa c\u00f3 nhi\u1ec1u truy\u1ec1n thuy\u1ebft, giai tho\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c l\u01b0u h\u00e0nh, \u0111\u1eb7c bi\u1ec7t l\u00e0 chuy\u1ec7n Po Rom\u00e9 say \u0111\u1eafm Ng\u1ecdc Khoa r\u1ea5t m\u1ef1c, \u0111\u1ebfn n\u1ed7i nghe l\u1eddi b\u00e0 m\u00e0 ch\u1eb7t c\u1ea3 c\u00e2y th\u1ea7n (c\u00e2y Kraik, phi\u00ean \u00e2m Vi\u1ec7t l\u00e0 c\u00e2y camxe, c\u00e2y th\u1ea7n n\u00e0y ph\u00f9 h\u1ed9 cho v\u01b0\u01a1ng qu\u1ed1c Chi\u00eam). V\u00ec c\u00e2y b\u1ecb ch\u1eb7t, n\u00ean sau n\u00e0y Po Rom\u00e9 m\u1edbi thua tr\u1eadn. Ng\u01b0\u1eddi Ph\u00e1p vi\u1ebft v\u1ec1 nh\u00e0 vua, c\u00f2n k\u1ec3 c\u1ea3 nh\u1eefng chuy\u1ec7n ghen tu\u00f4ng c\u1ee7a c\u00e1c b\u00e0 v\u1ee3 c\u1ee7a Po Rom\u00e9 v.v.. B\u1ebe PH\u00d9NG (Th\u1ebf k\u1ef7 XVII) T\u00e0i li\u1ec7u b\u1eb1ng ti\u1ebfng T\u00e0y, s\u01b0u t\u1ea7m \u1edf Cao B\u1eb1ng cho bi\u1ebft di\u1ec5n x\u01b0\u1edbng Then \u0111\u00e3 ra \u0111\u1eddi v\u00e0o th\u1eddi k\u1ef3 nh\u00e0 M\u1ea1c. Di\u1ec5n x\u01b0\u1edbng n\u00e0y l\u00e0 m\u1ed9t lo\u1ea1i h\u00ecnh ngh\u1ec7 thu\u1eadt t\u1ed5ng h\u1ee3p c\u00f3 nh\u1ea1c, m\u00faa v\u00e0 l\u1eddi ca ri\u00eang. N\u1ed9i dung l\u1eddi h\u00e1t Then g\u1ed3m nhi\u1ec1u th\u1ea7n tho\u1ea1i, c\u1ed5 t\u00edch, mi\u00eau t\u1ea3 \u0111o\u00e0n qu\u00e2n Then t\u1eeb tr\u1ea7n gian l\u00ean c\u00f5i tr\u1eddi. C\u00f3 hai lo\u1ea1i di\u1ec5n x\u01b0\u1edbng Then c\u00f9ng n\u1ed9i dung, nh\u01b0ng \u0111\u01b0\u1ee3c g\u1ecdi kh\u00e1c t\u00ean: \u1ede H\u00f2a An (Cao B\u1eb1ng) g\u1ecdi l\u00e0 Then, \u0111\u01b0\u1ee3c t\u00e1c ph\u1ea9m c\u1ee7a \u00f4ng B\u1ebf Ph\u00f9ng. \u1ede Tr\u00f9ng Kh\u00e1nh (Cao B\u1eb1ng) g\u1ecdi l\u00e0 Gi\u00e0ng, do \u00f4ng Ho\u00e0ng Qu\u1ef3nh \u0111\u1eb7t ra: Hai \u00f4ng \u0111\u1ec1u l\u00e0m quan cho nh\u00e0 M\u1ea1c, th\u1eddi M\u1ea1c K\u00ednh Cung (1598 \u2013 1625) chi\u1ebfm c\u1ee9 Cao B\u1eb1ng \u0111\u1ec3 ch\u1ed1ng l\u1ea1i nh\u00e0 L\u00ea. Truy\u1ec1n thuy\u1ebft d\u00e2n gian b\u1ed5 sung v\u00e0o s\u1ef1 t\u00edch n\u00e0y. B\u1ebf Ph\u00f9ng \u0111\u01b0\u1ee3c suy t\u00f4n l\u00e0 Tr\u1ea1ng, g\u1ecdi l\u00e0 Tr\u1ea1ng T\u01b0 Thi\u00ean. \u00d4ng Ho\u00e0ng Qu\u1ef3nh ho\u1eb7c Qu\u1ef3nh V\u00e2n \u0111\u01b0\u1ee3c suy t\u00f4n l\u00e0 vua, g\u1ecdi l\u00e0 vua Ca \u0110\u00e1ng. Hai \u00f4ng thi t\u00e0i r\u1ed3i k\u1ebft ngh\u0129a anh em. \u00d4ng Qu\u1ef3nh V\u00e2n l\u1eadp \u0111\u1ed9i x\u01b0\u1edbng ca nam \u1edf Tr\u00f9ng Kh\u00e1nh, \u00f4ng T\u01b0 Thi\u00ean l\u1eadp \u0111\u1ed9i x\u01b0\u1edbng ca n\u1eef \u1edf H\u00f2a An. Vua M\u1ea1c ch\u1ea1y l\u00ean Cao B\u1eb1ng, v\u00ec thua tr\u1eadn n\u00ean th\u01b0\u1eddng bu\u1ed3n r\u1ea7u, l\u00e2m b\u1ec7nh, nh\u1edd xem bi\u1ec3u di\u1ec5n Then m\u00e0 b\u00ecnh ph\u1ee5c. Vua M\u1ea1c phong cho \u00f4ng B\u1ebf Phung l\u00e0m ch\u1ee9c qu\u1ea3n nh\u1ea1c. V\u00ec v\u1eady, c\u0169ng g\u1ecdi l\u00e0 \u00f4ng Qu\u1ea3n Nh\u1ea1c T\u01b0 Thi\u00ean, l\u00e0 v\u1ecb t\u1ed5 h\u00e1t Then \u1edf Cao B\u1eb1ng. C\u1ea6M \u0102M CA","(Th\u1ebf k\u1ec9 XVII) Con g\u00e1i ch\u00faa C\u1ea7m Cong \u1edf M\u01b0\u1eddng La. S\u1eed Th\u00e1i ch\u00e9p: n\u00e0ng l\u00e0 m\u1ed9t ph\u1ee5 n\u1eef xu\u1ea5t s\u1eafc, c\u00f3 m\u1ed1i t\u00ecnh \u0111\u1eb7c bi\u1ec7t. M\u1ed9t \u0111\u00eam, n\u1eb1m m\u01a1 th\u1ea5y \u0111\u01b0\u1ee3c k\u1ebft h\u00f4n v\u1edbi m\u1ed9t ch\u00e0ng trai ngh\u00e8o, n\u00e0ng \u0111\u00e3 theo gi\u1ea5c m\u01a1 \u0111i \u0111\u1ebfn N\u0103m B\u00e0n, g\u1eb7p \u0111\u01b0\u1ee3c T\u00f3ng \u0110\u00f3n v\u00e0 c\u01b0\u1edbi ch\u00e0ng. C\u00f3 t\u1eadp th\u01a1 Th\u00e1i ca ng\u1ee3i thi\u00ean t\u00ecnh s\u1eed n\u00e0y, l\u1ea5y t\u00ean l\u00e0 T\u00f3ng \u0110\u00f3n \u0102m Ca. S\u00e1ch L\u1ecbch s\u1eed x\u00e3 h\u1ed9i d\u00e2n t\u1ed9c Th\u00e1i (1977) ghi v\u1ec1 n\u00e0ng: \u201cN\u00e0ng \u0102m Ca l\u00e0 m\u1ed9t ng\u01b0\u1eddi t\u00e0i gi\u1ecfi h\u01a1n h\u1eb3n nh\u1eefng t\u00e0i trai \u0111\u01b0\u01a1ng th\u1eddi. N\u00e0ng th\u01b0\u1eddng thay cha tr\u00f4ng nom vi\u1ec7c b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng. Khi c\u00f9ng ch\u1ed3ng l\u00e3nh \u0111\u1ea1o nh\u00e2n d\u00e2n ra khai ph\u00e1 v\u00f9ng V\u1eb1ng M\u00f4n, n\u00e0ng \u0111\u00e3 c\u00f3 c\u00f4ng h\u00f4 h\u00e0o nh\u00e2n d\u00e2n bi\u1ebfn v\u00f9ng n\u00e0y x\u01b0 l\u00e0 b\u00f9n l\u1ea7y n\u01b0\u1edbc \u0111\u1ecdng th\u00e0nh n\u01a1i b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng \u0111\u00f4ng \u0111\u00fac. \u0110\u1ec3 k\u1ef7 ni\u1ec7m vi\u1ec7c l\u00e0m tr\u00ean, n\u00e0ng \u0111\u00e3 \u0111\u1eb7t t\u00ean b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng m\u1edbi d\u1ef1ng l\u00e0 V\u1eb1ng M\u00f4n (l\u00e0 V\u1eb1ng (hay B\u1eb1ng), nay l\u00e0: x\u00e3 M\u01b0\u1eddng B\u1eb1ng\\\". \u1ede \u0111\u1ea5t M\u01b0\u1eddng H\u1ea1, t\u1eeb l\u00e2u kh\u00f4ng c\u00f3 ai l\u00e0m t\u1ea1o. Bi\u1ebft tin \u00f4ng ho\u00e0ng ngo\u1ea1i, d\u00e2n ch\u00fang gi\u00e0 tr\u1ebb c\u1eed ng\u01b0\u1eddi xu\u1ed1ng kinh, tr\u00ecnh nh\u00e0 vua, k\u1ec3 lai l\u1ecbch... Vua cho hai v\u1ee3 ch\u1ed3ng v\u1ec1 l\u00e0m t\u1ea1o, l\u1ea1i cho ti\u1ec1n b\u1ea1c, g\u1ea5m v\u00f3c v\u00e0 h\u00e0ng ng\u00e0n binh m\u00e3 \u0111i theo... \u0110\u1ebfn M\u01b0\u1eddng H\u1ea1, t\u1ea1o l\u1eadp ph\u1ee7, l\u1eadp \u0111\u1ec1n \u1edf m\u1ed9t qu\u1ea3 n\u00fai g\u1ecdi l\u00e0 ch\u00f2m Pu H\u1ed1c (\u0110\u1eb7ng Nghi\u00eam V\u1ea1n x\u00e1c \u0111\u1ecbnh l\u00e0 ch\u00f2m T\u1ec1n Pha hi\u1ec7n nay). Vua Kinh ban cho t\u1ea1o t\u01b0\u1edbc \u0111\u1ea1o, cai qu\u1ea3n t\u1eeb \u1ea2ng, Kho\u00e0i, Lang, Chi\u00eam, H\u00f9ng, \u00c9t. \u0110\u01b0\u1ee3c ba th\u00e1ng, c\u01a1 ng\u01a1i \u0111\u00e3 v\u1eefng, binh tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh m\u1edbi r\u00fat, ch\u1ec9 \u0111\u1ec3 l\u1ea1i ba ng\u00e0n qu\u00e2n. T\u1ea1o h\u00f3a gi\u1ea3i c\u00e1c \u0111i\u1ec1u b\u1ea5t ho\u00e0 gi\u1eefa anh em, x\u00e2y d\u1ef1ng b\u1ea3n m\u01b0\u1eddng b\u1ec1 th\u1ebf. C\u00f3 m\u1ed9t, hai ch\u1ee5c m\u01b0\u1eddng \u0111\u1ebfn ch\u1ea7u; c\u00f3 t\u00e1m ch\u00edn ch\u1ee5c m\u01b0\u1eddng qu\u00ec ph\u1ee5c. Th\u1eddi \u0111\u00f3, t\u1ea1o \u0111\u01b0\u1ee3c t\u00f4n l\u00e0 \u0111\u1ee9c vua Qu\u00e1n. N\u00e0ng Kh\u1eb1m S\u00f2i sinh v\u1edbi t\u1ea1o m\u1ed9t con g\u00e1i l\u00e0 n\u00e0ng Kh\u1eb1m S\u00f3c, m\u1ed9t con trai l\u00e0 \u00f4ng Ho\u00e0ng Ng\u00f2i.","HO\u00c0NG C\u00d4NG CH\u1ea4T (? - 1767) Ch\u00ednh qu\u00ea l\u00e0ng Ho\u00e0ng x\u00e1, huy\u1ec7n Th\u01b0 Tr\u00ec, nay l\u00e0 x\u00e3 Nguy\u00ean X\u00e1, huy\u1ec7n V\u0169 Th\u01b0 t\u1ec9nh Th\u00e1i B\u00ecnh, xu\u1ea5t th\u00e2n l\u00e0 m\u1ed9t n\u00f4ng d\u00e2n. \u00d4ng n\u1ed5i l\u00ean kh\u1edfi ngh\u0129a ch\u1ed1ng ch\u00ednh quy\u1ec1n L\u00ea Tr\u1ecbnh. T\u1eeb 1739, ho\u1ea1t \u0111\u1ed9ng m\u1ea1nh \u1edf v\u00f9ng Kho\u00e1i Ch\u00e2u, chuy\u1ec3n xu\u1ed1ng S\u01a1n Nam, r\u1ed3i r\u00fat v\u00e0o th\u01b0\u1ee3ng du Thanh h\u00f3a (1751). T\u1eeb \u0111\u00e2y, \u00f4ng ti\u1ebfn l\u00ean T\u00e2y B\u1eafc, t\u1eadp h\u1ee3p l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng ng\u01b0\u1eddi Th\u00e1i v\u00e0 c\u00e1c d\u00e2n t\u1ed9c \u1edf \u0111\u00f3, di\u1ec7t qu\u00e2n ph\u1ec9, ch\u00e9m \u0111\u01b0\u1ee3c ng\u01b0\u1eddi c\u1ea7m \u0111\u1ea7u l\u00e0 Ph\u1ea1 Ch\u1ea9u T\u00edn T\u00f4ng, chi\u1ebfm th\u00e0nh Tam V\u1ea1n gi\u1ea3i ph\u00f3ng M\u01b0\u1eddng Thanh (\u0111\u1ea5t \u0110i\u1ec7n Bi\u00ean ng\u00e0y nay). \u00d4ng x\u00e2y d\u1ef1ng l\u1ea1i c\u0103n c\u1ee9, l\u1eadp th\u00e0nh m\u1edbi l\u00e0 th\u00e0nh B\u1ea3n Ph\u1ee7, c\u00f3 qui m\u00f4 t\u1ed5 ch\u1ee9c v\u1eefng v\u00e0ng. \u00d4ng m\u1edf mang th\u1ebf l\u1ef1c ra to\u00e0n v\u00f9ng s\u00f4ng M\u00e3, s\u00f4ng \u0110\u00e0, chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c mi\u1ec1n Th\u1eadp Ch\u00e2u, m\u00e0 b\u1ecdn quan l\u1ea1i \u1edf V\u00e2n Nam \u0111\u00e3 c\u01b0\u1edbp c\u1ee7a n\u01b0\u1edbc ta. \u00d4ng v\u1eabn ti\u1ebfp t\u1ee5c ch\u1ed1ng \u0111\u1ed1i l\u1ea1i v\u01b0\u01a1ng tri\u1ec1u L\u00ea Tr\u1ecbnh, ph\u1ed1i h\u1ee3p v\u1edbi L\u00ea Duy M\u1eadt \u0111ang b\u00e0nh tr\u01b0\u1edbng th\u1ebf l\u1ef1c t\u1eeb Tr\u1ea5n Ninh v\u1ec1 Th\u1ea1ch Th\u00e0nh (Thanh H\u00f3a). Ho\u00e0ng C\u00f4ng Ch\u1ea5t tr\u1edf th\u00e0nh v\u1ecb ch\u00faa \u0111\u1ea5t M\u01b0\u1eddng Thanh. \u00d4ng \u0111\u00e3 x\u00e2y d\u1ef1ng n\u01a1i n\u00e0y th\u00e0nh m\u1ed9t trung t\u00e2m ch\u00ednh tr\u1ecb v\u0103n h\u00f3a \u1edf v\u00f9ng T\u00e2y B\u1eafc, gi\u1eef v\u1eefng an ninh tr\u1eadt t\u1ef1, d\u1eb9p \u0111\u01b0\u1ee3c b\u1ecdn ph\u1ec9 hay c\u01b0\u1edbp b\u00f3c. Nh\u00e2n d\u00e2n g\u1ecdi \u00f4ng l\u00e0 Then Ch\u1ea5t, Keo Ch\u1ea5t. M\u1ed9t s\u1ed1 c\u00e2u ca (ti\u1ebfng Th\u00e1i) c\u00f2n l\u01b0u truy\u1ec1n, kh\u1eb3ng \u0111\u1ecbnh l\u00f2ng y\u00eau m\u1ebfn \u00f4ng v\u00e0 x\u00e1c nh\u1eadn cu\u1ed9c s\u1ed1ng h\u00f2a h\u1ee3p c\u1ed9ng \u0111\u1ed3ng: ...Ti\u1ebfng h\u00e1t c\u1ee7a qu\u00e2n Keo Ch\u1ea5t trong ph\u1ee7 Ng\u00e2n vang kh\u1eafp c\u00e1nh \u0111\u1ed3ng M\u01b0\u1eddng Thanh bao la Ai \u01a1i mu\u1ed1n bi\u1ebft xin h\u00e3y v\u1ec1 coi Ng\u01b0\u1eddi Kinh c\u00f9ng ng\u01b0\u1eddi H\u00e1n Ng\u01b0\u1eddi Th\u00e1i v\u1edbi ng\u01b0\u1eddi L\u00e0o, ng\u01b0\u1eddi X\u00e1 Vui v\u1ebb c\u00f9ng nhau, tay l\u00e0m mi\u1ec7ng h\u00e1t","...Sau khi gi\u1ea3i ph\u00f3ng \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ea5t M\u01b0\u1eddng Thanh , Ho\u00e0ng C\u00f4ng Ch\u1ea5t t\u00ednh \u0111\u01b0\u1eddng c\u1ed1 th\u1ee7 l\u00e2u d\u00e0i \u0111\u1ec3 ch\u1ed1ng l\u1ea1i tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh d\u01b0\u1edbi xu\u00f4i. L\u00fac \u0111\u1ea7u h\u1ecd Ho\u00e0ng \u0111\u00f3ng \u1edf th\u00e0nh Tam V\u1ea1n. Sau nh\u1eadn th\u1ea5y th\u00e0nh tuy r\u1ed9ng, nh\u01b0ng c\u00e1ch b\u1ed1 ph\u00f2ng s\u01a1 s\u00e0i qu\u00e1 kh\u00f4ng h\u1ee3p v\u1edbi c\u00e1c lo\u1ea1i v\u0169 kh\u00ed m\u1edbi xu\u1ea5t hi\u1ec7n th\u1eddi \u0111\u00f3 nh\u01b0 s\u00fang th\u1ea7n c\u00f4ng, s\u00fang h\u1ecfa mai v.v... C\u0169ng kh\u00f4ng h\u1ee3p v\u1edbi s\u1ef1 ph\u00f2ng th\u1ee7 t\u1eeb m\u1eb7t L\u00e0o qua, ho\u1eb7c t\u1eeb mi\u1ec1n xu\u00f4i \u0111\u00e1nh l\u00ean, Ho\u00e0ng C\u00f4ng Ch\u1ea5t quy\u1ebft \u0111\u1ecbnh x\u00e2y thnh B\u1ea3n Ph\u1ee7 (nay g\u1ecdi l\u00e0 th\u00e0nh Chi\u1ec1ng L\u1ebb, thu\u1ed9c x\u00e3 No\u1ecdng H\u1eb9t, \u0110i\u1ec7n Bi\u00ean). Th\u00e0nh n\u00e0y l\u00e0 m\u1ed9t k\u1ef3 c\u00f4ng c\u1ee7a h\u1ecd Ho\u00e0ng, r\u1ed9ng 80 m\u1eabu, d\u1ef1a l\u01b0ng v\u00e0o s\u00f4ng N\u1eadm R\u1ed1m, c\u00f3 t\u01b0\u1eddng th\u00e0nh \u0111\u1eafp b\u1eb1ng \u0111\u1ea5t tr\u1ed3ng tre gai mang t\u1eeb d\u01b0\u1edbi xu\u00f4i l\u00ean v\u00e2y k\u00edn. B\u00ean ngo\u00e0i c\u00f3 h\u00e0o r\u1ed9ng t\u1eeb 4 \u0111\u1ebfn 5 m\u00e9t, s\u00e2u 10 m\u00e9t, th\u00e0nh cao 5 m\u00e9t, m\u1eb7t th\u00e0nh r\u1ed9ng t\u1eeb 4 \u0111\u1ebfn 6 m\u00e9t, tr\u00ean \u0111\u00f3, voi ng\u1ef1a \u0111i l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c. Th\u00e0nh c\u00f3 4 c\u1eeda: ti\u1ec1n, h\u1eadu, t\u1ea3, h\u1eefu. \u1ede m\u1ed7i c\u1eeda l\u1ea1i \u0111\u1eafp \u0111\u1ed3n cao, c\u00f3 v\u1ecdng ti\u00eau v\u00e0 l\u00ednh g\u00e1c. Trong th\u00e0nh c\u00f3 khu ngo\u1ea1i vi l\u00e0 n\u01a1i l\u00ednh \u0111\u00f3ng. \u1ede \u0111\u00e2y h\u1ecd Ho\u00e0ng cho \u0111\u00e0o 133 gi\u1ebfng v\u00e0 ao, h\u00ecnh d\u00e1ng kh\u00e1c nhau: vu\u00f4ng, tr\u00f2n, tam gi\u00e1c, l\u1ee5c gi\u00e1c, b\u00e1t gi\u00e1c \u0111\u1ec3 tr\u1eef n\u01b0\u1edbc cho binh l\u00ednh d\u00f9ng. Hi\u1ec7n c\u00f2n th\u1ea5y di t\u00edch n\u01a1i nh\u00e0 \u1edf c\u1ee7a qu\u00e2n l\u00ednh, n\u01a1i l\u00e0m kho l\u01b0\u01a1ng, kho v\u0169 kh\u00ed, n\u01a1i ch\u0103n ng\u1ef1a, gi\u1eef voi. Gi\u1eefa th\u00e0nh c\u00f3 ph\u1ee7 l\u00e0 n\u01a1i c\u00e1c th\u1ee7 l\u0129nh ngh\u0129a qu\u00e2n \u0111\u00f3ng. Hi\u1ec7n \u1edf \u0110i\u1ec7n Bi\u00ean c\u00f2n l\u01b0u truy\u1ec1n b\u00e0i h\u00e1t ca ng\u1ee3i th\u00e0nh B\u1ea3n Ph\u1ee7 t\u1ee9c Chi\u1ec1ng L\u1ebb: Ch\u00faa cho ta n\u01b0\u1edbc u\u1ed1ng, ta \u0111\u01b0\u1ee3c u\u1ed1ng Ch\u00faa cho ta c\u01a1m \u0103n, ta \u0111\u01b0\u1ee3c \u0103n Ch\u00faa b\u1ea3o ta \u0111\u1eafp th\u00e0nh, ta x\u00e2y ta \u0111\u1eafp. Th\u00e0nh to, th\u00e0nh \u0111\u1eb9p Th\u00e0nh v\u1eefng \u0111\u1ee9ng gi\u1eefa c\u00e1nh \u0111\u1ed3ng Gi\u1eb7c n\u00e0o ch\u1eb3ng khi\u1ebfp v\u00eda v\u00e2y quanh th\u00e0nh s\u00e2u h\u01a1n m\u01b0\u1eddi s\u1ea3i M\u1eb7t th\u00e0nh r\u1ed9ng hai ch\u1ee5c s\u1ea3i tay","Ng\u1ef1a phi, voi ch\u1ea1y, l\u00ednh \u0111\u1ee9ng g\u01b0\u01a1m tr\u1ea7n s\u00e1ng lo\u00e1ng Ch\u00faa c\u01b0\u1ee1i ng\u1ef1a \u0111\u1ee9ng tr\u00ean m\u1eb7t th\u00e0nh uy nghi\u00eam N\u00e0o ta h\u00e3y l\u1ea5y tre v\u1ec1 tr\u1ed3ng cho kh\u1eafp Tre M\u01b0\u1eddng Thanh ch\u00faa b\u1ea3o \u0111\u1eebng l\u1ea5y H\u00e3y l\u1ea5y tre c\u00f3 gai v\u00e0ng nh\u01b0 ng\u00e0 T\u1eadn mi\u1ec1n xu\u00f4i \u0111em v\u1ec1 tr\u1ed3ng m\u1edbi t\u1ed1t L\u1ea5y h\u01a1n b\u1ed1n m\u01b0\u01a1i ng\u00e0n kh\u00f3m R\u00e0o quanh th\u00e0nh, th\u00e0nh v\u1eefng, ch\u01b0a y\u00ean l\u00f2ng. M\u1ea0C THI\u00caN T\u00cdCH (1706 - 1780) \u00d4ng c\u00f2n c\u00f3 t\u00ean l\u00e0 M\u1ea1c Thi\u00ean T\u1ee9, t\u1ef1 l\u00e0 S\u0129 L\u00e2n, con trai c\u1ee7a M\u1ea1c C\u1eedu. M\u1ea1c C\u1eedu l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi \u1edf L\u00f4i Ch\u00e2u, t\u1ec9nh Qu\u1ea3ng \u0110\u00f4ng (Trung Qu\u1ed1. Kh\u00f4ng ch\u1ecbu s\u1ef1 th\u1ed1ng tr\u1ecb c\u1ee7a nh\u00e0 M\u00e3n Thanh, M\u1ea1c C\u1eedu c\u00f9ng m\u1ed9t \u0111\u00e1m l\u01b0u nh\u00e2n nh\u00e0 Minh b\u1ecf tr\u1ed1n sang H\u00e0 Ti\u00ean l\u1eadp nghi\u1ec7p. L\u00fac n\u00e0y, h\u1ecd Nguy\u1ec5n \u0111ang x\u00e2y d\u1ef1ng c\u01a1 \u0111\u1ed3 \u1edf mi\u1ec1n Nam, \u0111\u1ed1i \u0111\u1ea7u v\u1edbi h\u1ecd Tr\u1ecbnh ngo\u00e0i B\u1eafc. Ch\u00faa Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Chu, t\u1ee9c l\u00e0 T\u00f4 Qu\u1ed1c c\u00f4ng thu nh\u1eadn M\u1ea1c C\u1eedu, phong cho ch\u1ee9c T\u1ed5ng Binh. M\u1ea1c C\u1eedu m\u1ea5t, giao cho con n\u1ed1i nghi\u1ec7p, M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch gi\u1eef ch\u1ee9c H\u00e0 Ti\u00ean tr\u1ea5n, T\u1ed5ng binh \u0111\u1ea1i \u0111\u00f4 \u0111\u1ed1c t\u1eeb n\u0103m 1735. N\u0103m 1771, Xi\u00eam \u0111em qu\u00e2n v\u00e0o chi\u1ebfm H\u00e0 Ti\u00ean, M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch ch\u1ea1y v\u1ec1 Gia \u0110\u1ecbnh. Nguy\u1ec5n Ph\u00fac Thu\u1ea7n \u0111\u00e3 c\u1ee9u vi\u1ec7n, \u0111u\u1ed5i \u0111\u01b0\u1ee3c qu\u00e2n Xi\u00eam. N\u0103m 1777, h\u1ecd Nguy\u1ec5n thua T\u00e2y S\u01a1n, M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch \u0111\u00e3 \u0111em con Nguy\u1ec5n \u00c1nh tr\u1ed1n sang Xi\u00eam, nh\u01b0ng b\u1ecb tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh n\u01b0\u1edbc n\u00e0y nghi k\u1ef5. \u0110\u1ec3 gi\u1eef l\u00f2ng trung v\u1edbi ch\u00faa Nguy\u1ec5n \u1edf Nam H\u00e0. M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch \u0111\u00e3 nu\u1ed1t v\u00e0ng t\u1ef1 t\u1eed. \u00d4ng sinh ng\u00e0y 19- 4, m\u1ea5t ng\u00e0y 1-11, th\u1ecd 75 tu\u1ed5i. Nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi con c\u1ee7a M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch \u0111\u1ec1u t\u1eadn trung v\u1edbi Gia Long.","Ti\u1ebfp t\u1ee5c s\u1ef1 nghi\u1ec7p c\u1ee7a cha, M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch \u0111\u00e3 c\u00f3 c\u00f4ng l\u1eadp n\u00ean l\u00e0ng x\u00f3m, t\u1ed5 ch\u1ee9c cu\u1ed9c s\u1ed1ng m\u1edbi, khai th\u00e1c t\u00e0i nguy\u00ean \u0111\u1ec3 t\u1ea1o cho H\u00e0 Ti\u00ean th\u00e0nh v\u00f9ng \u0111\u1ea5t tr\u00f9 ph\u00fa; th\u1ecbnh v\u01b0\u1ee3ng, g\u1eafn b\u00f3 m\u00e1u th\u1ecbt v\u1edbi c\u1ed9ng \u0111\u1ed3ng Vi\u1ec7t Nam. Nh\u00e2n d\u00e2n \u1edf \u0111\u00e2y bi\u1ebft \u01a1n \u00f4ng. T\u1ea1i M\u1ea1c c\u00f4ng mi\u1ebfu, (\u0111\u1ec1n th\u1edd M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch) c\u00f3 c\u00e2u \u0111\u1ed1i ghi r\u00f5 c\u00f4ng lao n\u00e0y. M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch c\u0169ng t\u1ecf ra l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi c\u00f3 t\u00e0i ch\u00ednh s\u1ef1 v\u00e0 qu\u00e2n s\u1ef1. \u00d4ng \u0111\u00e3 t\u1ed5 ch\u1ee9c t\u1ed1t vi\u1ec7c tr\u1ecb an \u1edf v\u00f9ng \u0111\u1ea5t m\u1edbi, th\u00e2n h\u00e0nh \u0111i ki\u1ec3m tra c\u00e1c \u0111\u1ea3o (1767), d\u1eb9p b\u1ecdn c\u01b0\u1edbp bi\u1ec3n nh\u01b0 b\u1ecdn Tr\u1ea7n Th\u00e1i (1769), b\u1ecdn Ph\u1ea1m Lam (1770). Khi qu\u00e2n Xi\u00eam do Phi Nh\u00e3 T\u00e2n c\u01b0\u1edbp ph\u00e1 H\u00e0 Ti\u00ean, \u00f4ng \u0111\u00e3 ch\u1ed1ng c\u1ef1 m\u00e3nh h\u1ec7t, b\u1ecb thua tr\u1eadn, ph\u1ea3i v\u1ea5t v\u1ea3 ch\u1ea1y h\u1ebft Ch\u00e2u \u0110\u1ed1c, Ti\u1ec1n Giang, r\u1ed3i Long Xuy\u00ean, m\u00e0 v\u1eabn gia l\u00f2ng trung v\u1edbi ch\u00faa Nguy\u1ec5n. \u0110i\u1ec1u \u0111\u00e1ng ch\u00fa \u00fd l\u00e0, M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch r\u1ea5t g\u1eafn b\u00f3 v\u1edbi truy\u1ec1n th\u1ed1ng v\u0103n h\u00f3a Vi\u1ec7t Nam. \u00f4ng \u0111\u00e3 th\u00e0nh l\u1eadp m\u1ed9t h\u1ed9i tao \u0111\u00e0n, l\u1ea5y t\u00ean l\u00e0 Chi\u00eau Anh C\u00e1c (1736), thu n\u1ea1p \u0111\u1ebfn tr\u00ean 60 ng\u01b0\u1eddi c\u1ee7a Trung Qu\u1ed1c v\u00e0 Vi\u1ec7t Nam, c\u00f9ng nhau x\u01b0\u1edbng h\u1ecda chung quanh \u0111\u1ec1 t\u00e0i ca ng\u1ee3i c\u1ea3nh v\u1eadt \u0111\u1ea5t H\u00e0 Ti\u00ean. C\u00f3 \u0111\u1ebfn tr\u00ean 3200 b\u00e0i th\u01a1 v\u1ecbnh c\u00e1c c\u1ea3nh m\u00e0 M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch d\u1ef1ng l\u00ean, tr\u00ean c\u01a1 s\u1edf thi\u00ean nhi\u00ean t\u01b0\u01a1i \u0111\u1eb9p \u0111c gia c\u00f4ng t\u00f4 \u0111i\u1ec3m b\u1eb1ng s\u1ee9c ng\u01b0\u1eddi. Tr\u0103ng \u0110\u00f4ng H\u1ed3, b\u1ebfn L\u01b0 Kh\u00ea, x\u00f3m L\u1ed9c Tr\u0129 v.v... l\u00e0 nh\u1eefng \u0111\u1ea7u \u0111\u1ec1 ng\u00e2m v\u1ecbnh. Kh\u00f4ng nh\u1eefng b\u00e0i th\u01a1 ch\u1eef H\u00e1n, nh\u00f3m Chi\u00eau Anh C\u00e1c c\u00f2n l\u00e0m c\u1ea3 th\u01a1 N\u00f4m. Th\u01a1 vi\u1ebft theo th\u1ec3 song th\u1ea5t l\u1ee5c b\u00e1t, n\u1ed9i dung s\u1eed d\u1ee5ng r\u1ea5t nhi\u1ec1u ch\u1ea5t li\u1ec7u d\u00e2n gian, d\u00f9ng nhi\u1ec1u ng\u00f4n ng\u1eef quen thu\u1ed9c trong \u0111\u1eddi s\u1ed1ng ngh\u1ec1 nghi\u1ec7p, ch\u00e0i l\u01b0\u1edbi c\u1ed5 truy\u1ec1n c\u1eeda d\u00e2n t\u1ed9c Vi\u1ec7t. T\u1ed5ng c\u1ed9ng \u0111\u1ebfn 422 c\u00e2u th\u01a1 n\u00f4m li\u00ean ng\u00e2m l\u1ea5y t\u00ean l\u00e0 H\u00e0 Ti\u00ean qu\u1ed1c \u00e2m th\u1eadp v\u1ecbnh. M\u1ea1c Thi\u00ean T\u00edch c\u00f2n l\u00e0 t\u00e1c gi\u1ea3 t\u1eadp Minh b\u1ed9t di ng\u01b0 (ch\u1eef H\u00e1n) g\u1ed3m m\u1ed9t s\u1ed1 b\u00e0i ph\u00fa v\u00e0 32 b\u00e0i th\u01a1. V\u0103n b\u1ea3n \u0111\u00e3 th\u1ea5t l\u1ea1c nh\u01b0ng n\u0103m 1821, Tr\u1ecbnh Ho\u00e0i \u0110\u1ee9c \u0111\u00e3 s\u01b0u t\u1ea7m l\u1ea1i \u0111\u01b0\u1ee3c v\u00e0 cho kh\u1eafc in. Ph\u1ee5 l\u1ee5c: L\u1ed9c Tr\u0129 th\u00f4n c\u01b0 (B\u00e0i th\u01a1 ca ng\u1ee3i x\u00f3m L\u1ed9c Tr\u0129, \u1edf M\u0169i Nai t\u1ec9nh H\u00e0 Ti\u00ean. \u0110\u00e2y l\u00e0 b\u00e0i v\u1ecbnh c\u1ea3nh th\u1ee9 9 trong l\u01a1 c\u1ea3nh: H\u00e0 Ti\u00ean th\u1eadp v\u1ecbnh. C\u00f3 th\u01a1 \u0111\u01b0\u1eddng lu\u1eadt ch\u1eef N\u00f4m, ch\u1eef H\u00e1n v\u00e0 344 c\u00e2u song th\u1ea5t l\u1ee5c b\u00e1t - \u0110o\u1ea1n n\u00f3i v\u1ec1 L\u1ed9c Nh\u0129 c\u00e2u 267 \u0111\u1ebfn c\u00e2u 300. Ch\u1ec9 tr\u00edch m\u1ed9t \u0111o\u1ea1n ng\u1eafn). ...Ru\u1ed9ng d\u00e2n l\u00e0 ch\u1ed1n d\u00e2n n\u00e0y","\u0110\u1ec3 khi g\u1ecfi r\u01b0\u1ee3u \u0111\u1ec1u ng\u00e0y n\u1eafng m\u01b0a Ba s\u00e0o tr\u01b0a h\u00e3y c\u00f2n ngh\u1ec9 kh\u1ecfe To\u1ea1i t\u1ea5c l\u00f2ng gi\u00e0 tr\u1ebb \u0111\u1ec1u no Ho\u1eb7c thuy\u1ec1n, ho\u1eb7c b\u1ed9 c\u0169ng cho Mi\u1ec5n th\u00f4ng c\u1ee7a th\u1ebf ng\u00f5 b\u00f9 kh\u00e1t khao Th\u00e0 ba \u0111\u00e0o, ch\u1eb3ng th\u00e0 t\u01b0\u1edbng ph\u1ee7 \u00d4ng chau truy\u1ec1n m\u1ed9t th\u00fa ng\u01b0 h\u00e0 Non ng\u01b0u \u0111\u00f4i b\u1eefa l\u00e2n la R\u00fat gi\u1ea5y \u0111\u1eb1ng c\u00e1t, qu\u1ea9y ch\u00e0 li\u1ec5u d\u01b0\u01a1ng Ri\u00eang m\u1ed9t ph\u01b0\u01a1ng c\u00e2y m\u00e2y cu\u1ed1i nguy\u1ec7t Ba th\u00e1ng xu\u00e2n ch\u01b0a thi\u1ebft m\u1ed9t ng\u00e0y \u0110\u1ed9ng ch\u00e2u n\u00f4i v\u0169 ra tay Khi c\u00e2u tr\u1ecb n\u01b0\u1edbc, khi c\u00e0y nh\u00e0 an. ... Th\u1ea3nh th\u01a1i \u0111\u1ea5t th\u1eb3ng b\u1eeba an C\u00f3 d\u00e2n l\u00e0m l\u1ee5ng, c\u00f3 l\u00e0ng \u0103n ch\u01a1i. (Theo s\u00e1ch: V\u0103n h\u1ecdc R\u00e0 Ti\u00ean c\u1ee7a \u0110\u00f4ng H\u1ed3 - S\u00e0i G\u00f2n 1970) C\u1ea6M NH\u00c2N QU\u00dd (Gi\u1eefa th\u1ebf k\u1ec9 XVIII)","\u00d4ng l\u00e0 v\u1ecb ch\u00faa \u0111\u1ea5t \u1edf M\u01b0\u1eddng M\u1ee5c (huy\u1ec7n Mai S\u01a1n, t\u1ec9nh S\u01a1n La). S\u00e1ch L\u1ecbch s\u1eed v\u00e0 x\u00e3 h\u1ed9i d\u00e2n t\u1ed9c Th\u00e1i (1977) - \u0111\u00e3 d\u1eabn c\u00f3 \u0111o\u1ea1n vi\u1ebft: \u00d4ng l\u00e0 m\u1ed9t nh\u00e2n v\u1eadt n\u1ed5i ti\u1ebfng trong c\u00e1c ch\u00faa \u0111\u1ea5t \u01b0\u1eddng M\u1ee5c. \u00d4ng c\u00f3 c\u00f4ng gi\u00fap tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh \u0111\u00e1nh gi\u1eb7c \u1edf v\u00f9ng L\u00e0o Cai, H\u00e0 Giang, Cao B\u1eb1ng. Trong Qu\u1eafm t\u00f4 m\u01b0\u01a1ng (S\u00e1ch s\u01b0u t\u1ea7m \u1edf Mai S\u01a1n) c\u00f3 ghi vi\u1ec7c \u00f4ng gi\u00fap vua C\u1ea3nh H\u01b0ng \u0111\u00e1nh n\u01b0\u1edbc T\u1ee5 t\u1ee9c mi\u1ec1n T\u1ee5 Long, hi\u1ec7n thu\u1ed9c t\u1ec9nh V\u00e2n Nam Trung Qu\u1ed1c. Trong nh\u00e2n d\u00e2n, ph\u1ed5 bi\u1ebfn nh\u1eefng c\u00e2u ca t\u1ee5ng \u00f4ng nh\u01b0: Ch\u00faa \u0111\u00e1nh gi\u1eb7c H\u1ecf, gi\u00fap \u0111\u1ea5t m\u01b0\u1eddng Kinh Ch\u00faa \u0111i \u0111\u1ebfn t\u1eadn v\u00f9ng \u0110\u1ed3ng V\u0103n, B\u1ea3o L\u1ea1c v.v... B\u00ean c\u1ea1nh c\u00f2n l\u01b0u truy\u1ec1n truy\u1ec1n thuy\u1ebft t\u00e1n t\u1ee5ng l\u00f2ng gan d\u1ea1 c\u1ee7a ch\u00faa... C\u1ea7m Nh\u00e2n Qu\u00fd l\u00fac \u0111\u01b0\u01a1ng th\u1eddi g\u1ecdi l\u00e0 A nha C\u1ed1 ho\u1eb7c p\u00fa ch\u00e1u C\u1ea7m Ch\u1ef1a. Ch\u00faa l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi r\u1ea5t gan d\u1ea1. Khi qu\u00e2n H\u1ecf \u0111\u00e1nh kinh \u0111\u00f4, nh\u00e0 vua sai ng\u01b0\u1eddi l\u00ean \u0111i\u1ec1u c\u00e1c ch\u00faa Th\u00e1i \u0111em binh \u0111\u00e1nh gi\u1eb7c. Ch\u00faa v\u00e2ng l\u1ec7nh ng\u1ed3i tr\u00ean ng\u1ef1a chi\u1ebfn \u0111i \u0111\u1ea7u h\u00e0ng qu\u00e2n, hai tay c\u1ea7m hai thanh g\u01b0\u01a1m d\u00e0i h\u00e0ng s\u1ea3i. Ch\u00faa m\u1eb7c \u00e1o gi\u00e1p c\u1ee7a vua B\u00f3 C\u00e1p (m\u1ed9t lo\u1ea1i ma bay l\u01a1 l\u1eedng tr\u00ean kh\u00f4ng), \u00e1o \u0111\u00e2m ch\u00e9m kh\u00f4ng \u0111\u1ee9t, \u0111\u1ea1n b\u1eafn kh\u00f4ng th\u1ee7ng. Khi gi\u00e1p tr\u1eadn, ch\u00faa \u0111\u00e2m ch\u00e9m ba ng\u00e0y, ba \u0111\u00eam kh\u00f4ng bu\u00f4ng tay ki\u1ebfm. M\u00e1u gi\u1eb7c v\u1ea5y v\u00e0o ng\u01b0\u1eddi bi\u1ebfn \u00e1o th\u00e0nh m\u00e0u \u0111\u1ecf th\u1eabm. \u0110\u1ebfn ng\u00e0y th\u1ee9 ba, gi\u1eb7c H\u1ecf tan, ch\u00faa v\u1eabn nh\u01b0 \u0111i\u00ean nh\u01b0 lo\u1ea1n, m\u1eb7t r\u1ef1c \u0111\u1ecf, hai m\u1eaft tr\u1eebng tr\u1eebng, tay khua ki\u1ebfm b\u00e1u. B\u1ed9 h\u1ea1 ph\u1ea3i v\u1ef1c ch\u00faa xu\u1ed1ng ng\u1ef1a, m\u1eddi ch\u00faa ngh\u1ec9 ng\u01a1i. Nh\u00e0 vua th\u1ea5y ch\u00faa gan d\u1ea1 phong cho ch\u1ee9c Qu\u1ea3 C\u1ea3m t\u01b0\u1edbng qu\u00e2n, v\u00e0 cho l\u00e0m ch\u1ee7 \u0111\u1ea5t Mai S\u01a1n. S\u1eafc phong nay c\u00f2n kh\u1eafc tr\u00ean \u0111\u00e1 \u1edf hang Th\u1eb3m Mu \u1edf g\u1ea7n huy\u1ec7n l\u1ef5 Mai S\u01a1n, t\u1ec9nh S\u01a1n La. BOK KI\u01a0M (Th\u1ebf k\u1ec9 XVIII) \u1ede v\u00f9ng An Kh\u00ea (t\u1ec9nh B\u00ecnh \u0110\u1ecbnh) c\u00f3 m\u1ed9t ch\u00e0ng trai t\u00ean l\u00e0 Bok Ki\u01a1m. Ch\u00e0ng l\u00e0 con \u00f4ng Bilib\u01a1r\u01a1n, ng\u01b0\u1eddi d\u00e2n t\u1ed9c Bana. Bok Ki\u01a1m \u0103n nhi\u1ec1u l\u1edbn nhanh, c\u00f3 s\u1ee9c m\u1ea1nh nh\u01b0 g\u1ea5u, nhanh h\u01a1n m\u00e8o r\u1eebng. Ch\u00e0ng nghe l\u1eddi t\u1ed9c tr\u01b0\u1edfng theo \u00f4ng Nguy\u1ec5n Nh\u1ea1c \u0111i \u0111\u00e1nh gi\u1eb7c.","Trong tr\u1eadn ban v\u00e2y h\u1ea1 th\u00e0nh Qui Nh\u01a1n, Bok Ki\u01a1m d\u1eabn \u0111\u1ea7u m\u1ed9t to\u00e1n qu\u00e2n, n\u1eeda \u0111\u00eam b\u1eafc thang, v\u00e1c c\u00e2u li\u00eam con c\u00fai x\u00f4ng l\u00ean gi\u1ebft ch\u1ebft l\u00ednh g\u00e1c, \u0111\u1ed1t th\u00e0nh, ph\u1ed1i h\u1ee3p c\u00f9ng qu\u00e2n ba m\u1eb7t \u1eadp v\u00e0o h\u1ea1 \u0111\u01b0\u1ee3c th\u00e0nh. Ch\u00e0ng \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ec7 nh\u1ea5t tr\u1ea1i ch\u1ee7 Nguy\u1ec5n Nh\u1ea1c ban th\u01b0\u1edfng m\u1ed9t con ng\u1ef1a, m\u1ed9t c\u00e2y roi b\u1ecbt v\u00e0ng, m\u1ed9t ng\u1ecdn gi\u00e1o b\u1eb1ng b\u1ea1c. L\u1ea1i cho l\u00e0m t\u01b0\u1edbng tr\u1ea5n gi\u1eef \u0111\u1ed3n An Kh\u00ea. Kh\u00f4ng bi\u1ebft chung c\u1ee5c c\u1ee7a Bok Ki\u01a1m v\u1ec1 sau ra sao, ch\u1ec9 bi\u1ebft l\u00e0 theo g\u01b0\u01a1ng anh, \u0111\u1ed3ng b\u00e0o ng\u01b0\u1eddi Ba Na, X\u00ea \u0110\u0103ng, Gia Rai \u0111i theo T\u00e2y S\u01a1n r\u1ea5t \u0111\u00f4ng. Y\u0102 \u0110\u1ed0 (Th\u1ebf k\u1ec9 XVIII) B\u00e0 l\u00e0 v\u1ee3 th\u1ee9 c\u1ee7a Nguy\u1ec5n Nh\u1ea1c, th\u01b0\u1eddng \u0111\u01b0\u1ee3c g\u1ecdi l\u00e0 C\u00f4 H\u1ea7u hay C\u00f4 H\u1ea7u \u0111\u1ed1c t\u01b0\u1edbng>B\u00e0 thu\u1ed9c d\u00e2n t\u1ed9c Bana, v\u1ed1n l\u00e0 m\u1ed9t n\u1eef t\u00f9 tr\u01b0\u1edfng \u1edf pl\u00e2y \u0110\u00ea Hm\u00e2u, nay thu\u1ed9c h\u1ee3p t\u00e1c x\u00e3 \u0110ak Giang, x\u00e3 \u0110\u00f4ng, huy\u1ec7n Kbang, t\u1ec9nh Gia Lai C\u00f4ng Tum. L\u00e0m v\u1ee3 Nguy\u1ec5n Nh\u1ea1c, Y\u0103 \u0110\u1ed1 \u0111\u00e3 g\u00f3p ph\u1ea7n x\u00e2y d\u1ef1ng l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng kh\u1edfi ngh\u0129a T\u00e2y S\u01a1n. B\u00e0 c\u00f9ng d\u00e2n pl\u00e2y t\u00ecm \u0111\u1ea5t khai hoang, t\u1ea1o \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t c\u00e1nh \u0111\u1ed3ng h\u01a1n 20 m\u1eabu, nay c\u00f2n d\u1ea5u v\u1ebft g\u1ecdi l\u00e0 c\u00e1nh \u0111\u1ed3ng C\u00f4 H\u1ea7u (tr\u00ean ph\u1ea7n \u0111\u1ea5t T\u00fa Th\u1ee7y x\u00e3 Ngh\u0129a An). B\u00e0 c\u00f2n \u0111\u1ed9ng vi\u00ean nh\u00e2n d\u00e2n \u1ee7ng h\u1ed9 cho ngh\u0129a qu\u00e2n nhi\u1ec1u voi ng\u1ef1a. Nh\u00e2n d\u00e2n \u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng cho bi\u1ebft v\u00f9ng \u0111\u1ea5t n\u00e0y c\u00f2n truy\u1ec1n t\u1ee5ng m\u1ed9t b\u00e0i ca d\u00e2n gian (hmon) ca ng\u1ee3i b\u00e0 Y\u0103 \u0110\u1ed1. B\u00e0 c\u0169ng tr\u1edf th\u00e0nh m\u1ed9t n\u1eef th\u1ea7n trong truy\u1ec7n k\u1ec3, trong s\u1eed thi c\u1ee7a ng\u01b0\u1eddi Ba Na. Trong c\u00e1c bu\u1ed5i l\u1ec5 h\u1ed9i l\u1edbn c\u1ee7a m\u1ed9t s\u1ed1 pl\u00e2y \u1edf Kbang, c\u00f9ng v\u1edbi ti\u1ebfng chi\u00eang c\u1ed3ng, trong l\u1eddi kh\u1ea5n c\u1ee7a gi\u00e0 l\u00e0ng c\u00f3 nh\u1eefng c\u00e2u: ...\u01a0 th\u1ea7n n\u00fai, th\u1ea7n s\u00f4ng \u01a0 \u00f4ng Bok Teng \u01a0 b\u00e0 Y\u0103 \u0110\u1ed1","L\u0169 l\u00e0ng xin m\u1eddi v\u1ec1... (Theo Phan \u0110\u1ea1i Do\u00e3n trong s\u00e1ch Tr\u00ean \u0111\u1ea5t Ngh\u0129a B\u00ecnh Qui Nh\u01a1n - 1988 tr.85) NGUY\u1ec4N V\u0102N T\u1ed2N (u\u1ed1i th\u1ebf k\u1ef7 XVIII) \u00d4ng l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi d\u00e2n t\u1ed9c Kh\u01a1 Me - Nam B\u1ed9, theo gi\u00fap Nguy\u1ec5n \u00c1nh v\u1ec1 vi\u1ec7c qu\u00e2n, t\u1ecf ra r\u1ea5t trung th\u00e0nh, h\u0103ng h\u00e1i. Khi Nguy\u1ec5n \u00c1nh thua ch\u1ea1y sang V\u1ecdng C\u00e1c (1875), \u00f4ng c\u0169ng theo sang, s\u1ed1ng \u1edf Long K\u1ef3, d\u01b0\u1edbi quy\u1ec1n c\u1ee7a t\u01b0\u1edbng L\u00ea V\u0103n C\u00e2u. Nguy\u1ec5n \u00c1nh tr\u1edf v\u1ec1, ph\u00e1 \u0111\u01b0\u1ee3c qu\u00e2n c\u1ee7a Nguy\u1ec5n L\u1eef, \u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c giao qu\u1ea3n \u0111\u1ed3n binh v\u00e0 d\u00e2n ch\u00fang Kh\u01a1 Me \u1edf hai ph\u1ee7 Tr\u00e0 vinh v\u00e0 M\u00e2n Th\u00edt. (Sau n\u00e0y th\u00e0nh c\u00e1c huy\u1ec7n Tu\u00e2n Ngh\u0129a v\u00e0 Tr\u00e0 Vinh thu\u1ed9c t\u1ec9nh V\u0129nh Long). \u00d4ng \u0111\u01b0\u1ee3c ghi t\u00ean trong danh s\u00e1ch c\u00f4ng th\u1ea7n trung h\u01b0ng c\u1ee7a tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh nh\u00e0 Nguy\u1ec5n. Khi m\u1ea5t truy t\u1eb7ng l\u00e0 h\u1ed9 qu\u00e2n th\u1ed1ng ch\u1ebf. \u0110\u1ec1n th\u1edd \u00f4ng \u1edf Tr\u00e0 Vinh g\u1ecdi l\u00e0 \u0111\u1ec1n th\u1ed1ng ch\u1ebf T\u1ed3n. B\u1ebe H\u1ef0U CUNG (Th\u1ebf k\u1ec9 XIX) \u00d4ng ng\u01b0\u1eddi l\u00e0ng B\u1eafc Kh\u00ea, ch\u00e2u Th\u1ea1ch L\u00e2m, t\u1ec9nh Cao B\u1eb1ng, s\u1ed1ng v\u00e0o kho\u1ea3ng cu\u1ed1i th\u1ebf k\u1ef7 XVIII, sang \u0111\u1ea7u th\u1ebf k\u1ef7 XIX, l\u00e0m quan \u0111\u1ebfn H\u1eefu thi\u00ea'm \u0111\u00f4 ng\u1ef1 s\u1eed, l\u0129nh ch\u1ee9c \u0110\u1ed1c tr\u1ea5n t\u1ec9nh Cao B\u1eb1ng. Khi T\u00f4n S\u0129 Ngh\u1ecb b\u1ecb T\u00e2y S\u01a1n \u0111\u00e1nh b\u1ea1i, B\u1ebf H\u1ef1u Cung \u0111em c\u1ea3 nh\u00e0 theo L\u00ea Chi\u00eau \u1edf huy\u1ec7n Th\u01b0\u1ee3ng Nguy\u00ean t\u1ec9nh Giang N\u1ea1m. \u0110\u1ea7u \u0111\u1eddi Nguy\u1ec5n tr\u1edf v\u1ec1 n\u01b0\u1edbc, \u0111\u01b0\u1ee3c dung n\u1ea1p, \u0111\u1ed5i h\u1ecd th\u00e0nh Nguy\u1ec5n H\u1ef1u Cung. \u00d4ng l\u00e0 so\u1ea1n gi\u1ea3 s\u00e1ch Cao B\u1eb1ng th\u1ef1c l\u1ee5c ghi ch\u00e9p kh\u00e1 phong ph\u00fa v\u1ec1 c\u00e1c truy\u1ec1n thuy\u1ebft, th\u1ea7n t\u00edch, n\u00fai s\u00f4ng phong t\u1ee5c \u1edf Cao B\u1eb1ng. \u0110\u1eb7c bi\u1ec7t, so\u1ea1n gi\u1ea3 g\u01b0\u1ee3c nhi\u1ec1u chi ti\u1ebft v\u1ec1 l\u1ecbch s\u1eed v\u00e0 \u0111\u1ecba l\u00fd v\u00f9ng n\u00e0y t\u1eeb th\u1eddi c\u1ed5 \u0111\u1ebfn n\u0103m 1802.","B\u1ebf H\u1ef1u Cung l\u00e0 s\u1ed1 hi\u1ebfm trong nh\u1eefng nh\u00e0 tri th\u1ee9c thu\u1ed9c d\u00e2n t\u1ed9c \u00edt ng\u01b0\u1eddi \u1edf n\u01b0\u1edbc ta tr\u01b0\u1edbc th\u1ebf k\u1ef7 XX, c\u00f3 c\u00f4ng tr\u00ecnh bi\u00ean so\u1ea1n. T\u00e1c ph\u1ea9m Cao B\u1eb1ng th\u1ef1c l\u1ee5c thu\u1ed9c lo\u1ea1i s\u00e1ch \u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng ch\u00ed c\u00f3 gi\u00e1 tr\u1ecb nh\u1ea5t \u0111\u1ecbnh v\u1ec1 t\u01b0 li\u1ec7u folklore v\u00e0 t\u01b0 li\u1ec7u d\u00e2n t\u1ed9c h\u1ecdc. L\u00ca V\u0102N KH\u00d4I (? - 1834) \u00d4ng nguy\u00ean l\u00e0 h\u1ecd B\u1ebf, con \u00f4ng B\u1ebf V\u0103n Ki\u1ec7m \u1edf Cao B\u1eb1ng. H\u1ecd B\u1ebf n\u00e0y th\u1ea5t t\u00e1n, ch\u1ea1y v\u00e0o Thanh H\u00f3a. Kh\u00f4i \u0111\u01b0\u1ee3c g\u1eb7p L\u00ea V\u0103n Duy\u1ec7t \u0111ang l\u00e0m Kinh l\u01b0\u1ee3c \u1edf \u0111\u1ea5y xin ra th\u00fa. \u00d4ng Duy\u1ec7t th\u01b0\u01a1ng ch\u00e0ng trai th\u00f4ng minh, nh\u1eadn l\u00e0m con nu\u00f4i, \u0111\u01b0a v\u1ec1 Gia \u0110\u1ecbnh, l\u1ea5y t\u00ean l\u00e0 L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i, cho v\u00e0o qu\u00e2n ng\u0169, l\u00e0m \u0111\u1ebfn ch\u1ee9c v\u1ec7 \u00fay. Khi L\u00ea V\u0103n Duy\u1ec7t m\u1ea5t, L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i b\u1ecb c\u00e1ch ch\u1ee9c v\u00e0 tra h\u1ecfi. Th\u1ea5y r\u00f5 tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh Minh M\u1ec7nh kh\u00f4ng mu\u1ed1n dung m\u00ecnh, nh\u00e2n n\u1eafm \u0111\u01b0\u1ee3c t\u00ecnh h\u00ecnh qu\u00e2n v\u00e0 d\u00e2n Gia \u0110\u1ecbnh r\u1ea5t o\u00e1n tr\u00e1ch quan l\u1ea1i, \u00f4ng li\u1ec1n \u00e2m m\u01b0u kh\u1edfi ngh\u0129a. Th\u00e1ng 6 1833 (18 - 5 \u00e2m l\u1ecbch), \u00f4ng c\u00f9ng 27 ng\u01b0\u1eddi \u0111\u1ed9t nh\u1eadp dinh B\u1ed1 ch\u00e1nh gi\u1ebft vi\u00ean quan l\u00e0 B\u1ea1ch Xu\u00e2n Nguy\u00ean, r\u1ed3i gi\u1ebft lu\u00f4n t\u1ed5ng \u0111\u1ed1c An Bi\u00ean l\u00e0 Nguy\u1ec5n V\u0103n Qu\u1ebf, chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c th\u00e0nh Gia \u0110\u1ecbnh. L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i t\u1ecf ra c\u00f3 t\u00e0i n\u0103ng t\u1ed5 ch\u1ee9c v\u00e0 ch\u1ec9 \u0111\u1ea1o qu\u00e2n s\u1ef1. \u00d4ng t\u1ef1 x\u01b0ng l\u00e0 \u0110\u1ea1i nguy\u00ean s\u00fay, \u1ed5n \u0111\u1ecbnh ch\u00ednh quy\u1ec1n, c\u00f3 qui m\u00f4 nh\u01b0 m\u1ed9t tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh ri\u00eang. Qu\u00e2n \u0111\u1ed9i c\u00f3 trung qu\u00e2n, ti\u1ec1n qu\u00e2n, t\u1ea3 qu\u00e2n, h\u1eefu\u1eadu qu\u00e2n, l\u1ea1i c\u00f3 c\u1ea3 qu\u00e2n th\u1ee7y, qu\u00e2n voi, \u0111\u1ec1u do \u0111\u1ed3ng ch\u00ed c\u1ee7a \u00f4ng qu\u1ea3n l\u0129nh. \u00d4ng \u0111\u1eb7t quan ch\u1ee9c g\u1ed3m c\u00f3 Th\u00e1i khanh 6 b\u1ed9, \u0111\u1eb7t c\u00e1c h\u1ec7 th\u1ed1ng nh\u01b0 ng\u0169 \u0111\u1ed3n, ng\u0169 khu\u00f4ng, ng\u0169 d\u1ef1c v.v.. Ph\u00e1t h\u1ecbch truy\u1ec1n kh\u1eafp n\u01a1i, c\u1eed t\u01b0\u1edbng t\u00e1 v\u1ec1 \u0111\u00e1nh l\u1ea5y c\u00e1c t\u1ec9nh. Ch\u1ec9 trong v\u00f2ng m\u1ed9t th\u00e1ng to\u00e0n b\u1ed9 s\u00e1u t\u1ec9nh Nam K\u1ef3 \u0111\u1ec1u v\u1ec1 tay qu\u00e2n kh\u1edfi ngh\u0129a. L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i l\u1ea1i ti\u1ebfn h\u00e0nh b\u1ed5 quan ch\u1ee9c v\u1ec1 c\u00e1c ph\u1ee7 huy\u1ec7n. Nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi ph\u00f2 t\u00e1 \u00f4ng \u0111\u1ec1u l\u00e0 t\u01b0\u1edbng xu\u1ea5t s\u1eafc, c\u00f3 c\u1ea3 ng\u01b0\u1eddi mi\u1ec1n xu\u00f4i, mi\u1ec1n n\u00fai nh\u01b0 Th\u00e1i C\u00f4ng Tri\u1ec1u, L\u01b0u T\u00edn, Qu\u00e1ch Ng\u1ecdc Ch\u1ea5n v.v... \u00d4ng c\u00f2n s\u1eed d\u1ee5ng c\u1ea3 nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi theo \u0111\u1ea1o Gia T\u00f4, nh\u1eefng gi\u00e1o s\u0129 ngo\u1ea1i qu\u1ed1c. Tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh Hu\u1ebf lo s\u1ee3 v\u00ec cu\u1ed9c kh\u1edfi ngh\u0129a c\u1ee7a L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i, n\u00ean huy \u0111\u1ed9ng l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng l\u1edbn \u0111\u00e0n \u00e1p. C\u00e1c t\u01b0\u1edbng l\u0129nh xu\u1ea5t s\u1eafc nh\u01b0 Tr\u1ea7n V\u0103n N\u0103ng, T\u1ed1ng Ph\u00fac","L\u01b0\u01a1ng, Tr\u01b0\u01a1ng Minh Gi\u1ea3ng, Ph\u1ea1m H\u1eefu T\u00e2n li\u00ean ti\u1ebfp n\u1ed1i nhau, chia l\u00e0m nhi\u1ec1u ng\u1ea3 \u0111\u00e1nh v\u00e0o Gia \u0110\u1ecbnh. H\u1ecd c\u00f2n d\u00f9ng nhi\u1ec1u ph\u01b0\u01a1ng k\u1ebf lung l\u1ea1c l\u00f2ng d\u00e2n c\u00e1c t\u1ec9nh, chi\u00eau d\u1ee5 nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi th\u00e2n c\u1eadn c\u1ee7a L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i. M\u01b0u m\u1eb9o n\u00e0y \u0111\u1ea1t k\u1ebft qu\u1ea3, \u0111\u1ebfn n\u1ed7i m\u1ed9t vi\u00ean t\u01b0\u1edbng kh\u1edfi ngh\u0129a \u0111\u00e3 gi\u00fap c\u00f4ng \u0111\u1eafc l\u1ef1c nh\u1ea5t cho L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i l\u00e0 Th\u00e1i C\u00f4ng Tri\u1ec1u c\u0169ng v\u1ec1 qui h\u00e0ng tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh. Th\u1ebf l\u1ef1c ngh\u0129a qu\u00e2n gi\u1ea3m s\u00fat. L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i r\u00fat v\u1ec1 c\u1ed1 th\u1ee7 trong th\u00e0nh Phi\u00ean An. Tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh \u0111\u00e1nh m\u00e3i kh\u00f4ng h\u1ea1 \u0111\u01b0\u1ee3c v\u00ec th\u00e0nh x\u00e2y t\u1eeb 1830, r\u1ea5t v\u1eefng v\u00e0ng ki\u00ean c\u1ed1. Nh\u01b0ng \u0111\u1ebfn n\u0103m 1834, L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i b\u1ecb b\u1ec7nh m\u1ea5t. Con trai l\u00ean thay l\u00e0m nguy\u00ean so\u00e1i l\u00e0 L\u00ea V\u0103n C\u00f9 m\u1edbi c\u00f3 8 tu\u1ed5i, kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u01a1ng n\u1ed5i vi\u1ec7c l\u1edbn. Qu\u00e2n tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh t\u1ed1ng t\u1ea5n c\u00f4ng, h\u1ea1 \u0111\u01b0\u1ee3c th\u00e0nh, b\u1eaft \u0111\u1ebfn 1278 ng\u01b0\u1eddi, trong \u0111\u00f3 c\u00f3 c\u1ea3 m\u1ed9t c\u1ed1 \u0111\u1ea1o l\u00e0 c\u1ed1 Marchand. T\u1ea5t c\u1ea3 \u0111\u1ec1u bi ch\u00e9m ch\u00f4n chung v\u00e0o m\u1ed9t s\u1ed1 g\u1ecdi l\u00e0 M\u1ea3 Ng\u1ee5y. \u0110\u00f3 l\u00e0 v\u00e0o th\u00e1ng 7 n\u0103m 1835. N\u00d4NG V\u0102N V\u00c2N (- 1836) \u00d4ng l\u00e0 ng\u01b0\u1eddi Cao B\u1eb1ng, con \u00f4ng N\u00f4ng V\u0103n Li\u00eam, v\u00e0 l\u00e0 em r\u1ec3 c\u1ee7a B\u1ebf Kh\u00f4i (L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i), gi\u1eef ch\u1ee9c Tri ch\u00e2u B\u1ea3o L\u1ea1c (L\u00fac n\u00e0y thu\u1ed9c t\u1ec9nh Tuy\u00ean Quang). L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i kh\u1edfi ngh\u0129a \u1edf Gia \u0110\u1ecbnh, h\u1ecd h\u00e0ng b\u1ecb truy n\u00e3 r\u1ea5t ng\u1eb7t, anh em b\u00e0 con \u0111\u1ec1u b\u1ecb b\u1eaft. N\u00f4ng V\u0103n V\u00e2n li\u1ec1n n\u1ed5i l\u00ean t\u1ef1 v\u1ec7. Th\u00e1ng 8-1833, \u00f4ng c\u00f9ng m\u1ed9t s\u1ed1 th\u1ed5 ty \u0111\u1ecba ph\u01b0\u01a1ng k\u00e9o c\u1edd kh\u1edfi ngh\u0129a. T\u1ef1 x\u01b0ng l\u00e0 Ti\u1ebft ch\u1ebf th\u01b0\u1ee3ng nh\u00e2n, \u00f4ng nhanh ch\u00f3ng m\u1edf mang th\u1ebf l\u1ef1c, \u0111\u00e1nh chi\u1ebfm c\u00e1c th\u00e0nh t\u1ec9nh Tuy\u00ean Quang, Cao B\u1eb1ng v\u00e0 r\u1ed9ng ra c\u1ea3 c\u00e1c t\u1ec9nh Th\u00e1i Nguy\u00ean, L\u1ea1ng S\u01a1n, Qu\u1ea3ng Y\u00ean. Nhi\u1ec1u th\u1ed5 ty kh\u00e1c \u1edf nh\u1eefng t\u1ec9nh n\u00e0y h\u01b0\u1edfng \u1ee9ng v\u00e0 li\u00ean l\u1ea1c \u0111\u01b0\u1ee3c v\u1edbi \u00f4ng. \u00d4ng c\u0169ng c\u00f3 ch\u1ee7 tr\u01b0\u01a1ng t\u1ed5 ch\u1ee9c b\u1ea3n b\u1ed9 c\u1ee7a m\u00ecnh nh\u01b0 m\u1ed9t tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh, c\u00f3 c\u00e1c qu\u00e2n doanh c\u01a1 \u0111\u1ed9i, d\u1ef1 \u0111\u1ecbnh \u0111\u00e1nh xu\u1ed1ng c\u00e1c mi\u1ec1n H\u00e0 N\u1ed9i, B\u1eafc Ninh. Tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh Hu\u1ebf c\u0169ng lo s\u1ee3 tr\u01b0\u1edbc cu\u1ed9c kh\u1edfi ngh\u0129a n\u00e0y nh\u01b0 cu\u1ed9c kh\u1edfi ngh\u0129a c\u1ee7a L\u00ea V\u0103n Kh\u00f4i trong Nam. Vua Minh M\u1ec7nh cho \u0111\u1ea1i qu\u00e2n ra \u0111\u00e0n \u00e1p. Nhi\u1ec1u \u0111\u1ea1o qu\u00e2n \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1eed \u0111i c\u00e1c \u0111\u01b0\u1eddng: T\u1ed5ng th\u1ed1ng qu\u00e2n v\u1ee5 l\u00e0 T\u1ea1 Quang C\u1ef1u \u0111\u00e1nh m\u1eb7t Cao B\u1eb1ng, L\u1ea1ng S\u01a1n. L\u00ea V\u0103n \u0110\u1ee9c v\u00e0 Nguy\u1ec5n C\u00f4ng Tr\u1ee9 \u0111\u00e1nh m\u1eb7t Tuy\u00ean Quang. Ph\u1ea1m \u0110inh Ph\u1ed5 \u0111\u00e1nh m\u1eb7t Th\u00e1i Nguy\u00ean. Nh\u1eefng ng\u00e0y \u0111\u1ea7u, qu\u00e2n tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh kh\u00f4ng b\u1ecb th\u1ea5t b\u1ea1i th\u00ec c\u0169ng b\u1ecb ch\u1eadt v\u1eadt, kh\u00f4ng thu","\u0111\u01b0\u1ee3c th\u1eafng l\u1ee3i n\u00e0o. Nhi\u1ec1u vi\u00ean quan t\u1ec9nh th\u1ea5t c\u01a1 nh\u01b0 Tu\u1ea7n ph\u1ee7 Ho\u00e0ng V\u0103n Quy\u1ec1n b\u1ecb b\u1eaft s\u1ed1ng, \u00e1n s\u00e1t Ph\u1ea1m \u0110\u00ecnh Tr\u1ea1c ph\u1ea3i \u0111\u00e0o h\u1ed1 t\u1ef1 ch\u00f4n m\u00ecnh v.v... \u0110\u1ea7u n\u0103m, 1834, T\u1ea1 Quang C\u1ef1 gi\u1ea3i v\u00e2y \u0111\u01b0\u1ee3c L\u1ea1ng S\u01a1n, thu ph\u1ee5c l\u1ea1i Cao B\u1eb1ng, Nguy\u1ec5n C\u00f4ng Tr\u1ee9 ti\u1ebfn v\u00e0o \u0111\u01b0\u1ee3c \u0111\u1ebfn c\u0103n c\u1ee9 c\u1ee7a ngh\u0129a qu\u00e2n, nh\u01b0ng loay hoay m\u00e3i v\u1eabn kh\u00f4ng t\u00ecm \u0111\u01b0\u1ee3c d\u1ea5u t\u00edch c\u1ee7a N\u00f4ng V\u0103n V\u00e2n. Qu\u00e2n tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh r\u00fat \u0111i th\u00ec \u00f4ng l\u1ea1i quay v\u1ec1, th\u1ebf l\u1ef1c v\u1eabn m\u1ea1nh m\u1ebd nh\u01b0 tr\u01b0\u1edbc. Tuy v\u1eady, tr\u01b0\u1edbc s\u1ef1 t\u0103ng c\u01b0\u1eddng \u00e1p l\u1ef1c c\u1ee7a qu\u00e2n \u0111\u1ed9i tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh \u00f4ng kh\u00f4ng tung ho\u00e0nh \u0111\u01b0\u1ee3c n\u1eefa. C\u00e1c t\u01b0\u1edbng l\u0129nh nh\u01b0 T\u1ea1 Quang C\u1ef1, Ph\u1ea1m V\u0103n \u0110i\u1ec3n, Nguy\u1ec5n C\u00f4ng Tr\u1ee9 \u0111\u00e3 bao v\u00e2y khu v\u1ef1c c\u0103n c\u1ee9 c\u1ee7a ngh\u0129a qu\u00e2n, g\u00e2y nhi\u1ec1u thi\u1ec7t h\u1ea1i cho \u00f4ng. M\u1ed9t s\u1ed1 th\u1ee7 l\u0129nh t\u00e2m ph\u00fac v\u00e0 t\u00e0i ba c\u1ee7a V\u0103n V\u00e2n nh\u01b0 L\u00e3nh Ph\u00fac Ph\u1ea7n b\u1ecb ch\u1ebft, L\u00e3nh V\u0103n Ch\u01b0\u01a1ng ph\u1ea3i b\u1ecf ch\u1ea1y. Qu\u00e2n c\u1ee7a Nguy\u1ec5n C\u00f4ng Tr\u1ee9 d\u00f2 t\u00ecm ra \u0111\u01b0\u1ee3c s\u00e0o huy\u1ec7t c\u1ee7a ngh\u0129a qu\u00e2n v\u00e0 c\u1ea3 n\u01a1i gi\u1ea5u m\u00ecnh c\u1ee7a N\u00f4ng V\u0103n V\u00e2n \u1edf khu r\u1eebng Th\u1ea7m B\u00e1t. H\u1ecd kh\u00f4ng d\u00e1m ti\u1ebfn s\u00e2u v\u00e0o m\u00e0 ch\u1ec9 bao v\u00e2y v\u00e0 ph\u00f3ng h\u1ecfa \u0111\u1ed1t r\u1eebng. N\u00f4ng V\u0103n V\u00e2n b\u1ecb ch\u1ebft ch\u00e1y. QU\u00c1CH T\u1ea4T C\u00d4NG (Th\u1ebf k\u1ef7 XIX) \u00d4ng l\u00e0 m\u1ed9t lang \u0111\u1ea1o thu\u1ed9c d\u00e2n t\u1ed9c M\u01b0\u1eddng \u1edf Th\u1ea1ch Bi, t\u1ec9nh H\u00f2a B\u00ecnh. D\u00f2ng h\u1ecd \u00f4ng t\u1eeb x\u01b0a th\u1ea7n ph\u1ee5c nh\u00e0 L\u00ea. Sang \u0111\u1ea7u th\u1ebf k\u1ef7 19, Nguy\u1ec5n tr\u1ecb v\u00ec, \u0111\u1eb7t ch\u1ebf \u0111\u1ed9 l\u01b0u quan, khi\u1ebfn cho c\u00e1c lang \u0111\u1ea1o r\u1ea5t lo l\u1eafng v\u1ec1 s\u1ed1 ph\u1eadn. \u0110\u00fang v\u00e0o l\u00fac m\u1ed9t v\u1ecb ch\u00e1u nh\u00e0 L\u00ea l\u00e0 L\u00ea Duy Ho\u00e1n b\u1ecb gi\u1ebft v\u00e0 t\u01b0\u1edbc b\u1ecf l\u1ed9c th\u1edd ph\u1ee5ng nh\u00e0 L\u00ea, con th\u1ee9 hai c\u1ee7a Ho\u00e1n l\u00e0 L\u00ea Duy L\u01b0\u01a1ng \u0111\u1ee9ng l\u00ean kh\u1edfi ngh\u0129a. L\u00ea Duy L\u01b0\u01a1ng x\u01b0ng l\u00e0 \u0110\u1ea1i L\u00ea ho\u00e0ng t\u00f4n, kh\u1eafc \u1ea5n t\u00edn, \u0111\u1eb7t quan ch\u1ee9c, l\u1eadp qu\u00e2n \u0111\u1ed9i, x\u01b0\u1edbng ngh\u0129a ch\u1ed1ng tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh. Cu\u1ed9c kh\u1edfi ngh\u0129a m\u1edf \u0111\u1ea7u v\u00e0o n\u0103m 1833 \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u00e2n d\u00e2n, nh\u1ea5t l\u00e0 b\u00e0 con ng\u01b0\u1eddi M\u01b0\u1eddng h\u01b0\u1edfng \u1ee9ng. Qu\u00e1ch T\u1ea5t C\u00f4ng \u0111\u00e3 \u0111em b\u1ea3n b\u1ed9 c\u1ee7a m\u00ecnh \u0111\u1eb7t d\u01b0\u1edbi quy\u1ec1n ch\u1ec9 huy c\u1ee7a L\u00ea Duy L\u01b0\u01a1ng, Ngay \u0111\u1ea7u n\u0103m 1833, qu\u00e2n kh\u1edfi ngh\u0129a chia hai \u0111\u1ea1o \u0111\u00e1nh H\u01b0ng H\u00f3a v\u00e0 Thi\u00ean Quan, th\u00ec Qu\u00e1ch T\u1ea5t C\u00f4ng ch\u1ec9 huy \u0111\u1ed9i qu\u00e2n t\u1ea5n c\u00f4ng v\u00e0o Thi\u00ean Quan, t\u1ee9c l\u00e0 Nho Quan \u1edf Ninh B\u00ecnh. Vua Minh M\u1ec7nh \u0111i\u1ec1u hai \u0111\u1ed9i binh l\u1edbn \u1edf Ngh\u1ec7 T\u0129nh (do T\u1ea1 Quang C\u1ef1 c\u1ea7m \u0111\u1ea7u) v\u00e0o \u1edf Thanh H\u00f3a (do Nguy\u1ec5n \u0110\u0103ng Giai ph\u1ee5 tr\u00e1ch) ra \u0111\u00e1nh ph\u00e1. Ngh\u0129a qu\u00e2n thua to. L\u00ea Duy L\u01b0\u01a1ng b\u1ecb b\u1eaft v\u00e0 b\u1ecb gi\u1ebft.","Qu\u00e1ch T\u1ea5t C\u00f4ng tr\u1ed1n \u0111\u01b0\u1ee3c. \u00d4ng l\u1ea9n tr\u00e1nh \u00edt l\u00e2u \u0111\u1ebfn n\u0103m 1836, l\u1ea1i c\u00f9ng v\u1edbi Qu\u00e1ch T\u1ea5t T\u1ea1i \u0111\u1ee9ng l\u00ean kh\u00f4i ph\u1ee5c phong tr\u00e0o. Hai \u00f4ng t\u00ecm \u0111\u01b0\u1ee3c m\u1ed9t t\u00f4n th\u1ea5t nh\u00e0 L\u00ea kh\u00e1c l\u00e0 L\u00ea Duy Hi\u1ec3n l\u00e0m minh ch\u1ee7. \u00d4ng chia qu\u00e2n t\u1ea5n c\u00f4ng c\u00e1c n\u01a1i, \u0111\u00e3 \u0111\u00e1nh chi\u1ebfm \u0111\u01b0\u1ee3c H\u1ed3i Xu\u00e2n (ch\u00e2u ly ch\u00e2u Quan H\u00f3a \u1edf Thanh H\u00f3a). Qu\u00e2n kh\u1edfi ngh\u0129a m\u1edf r\u1ed9ng thanh th\u1ebf \u1edf kh\u1eafp v\u00f9ng th\u01b0\u1ee3ng du Thanh H\u00f3a, lan xu\u1ed1ng c\u1ea3 c\u00e1c huy\u1ec7n \u0111\u1ed3ng b\u1eb1ng (Thi\u1ec7u H\u00f3a, N\u00f4ng C\u1ed1ng) v\u00e0 \u0111\u1ebfn c\u1ea3 Qu\u00ec Ch\u00e2u (Ngh\u1ec7 An), Ninh B\u00ecnh. Tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh l\u1ea1i ph\u1ea3i huy \u0111\u1ed9ng l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng l\u1edbn \u0111\u1ec3 \u0111\u00e0n \u00e1p. L\u1ea7n n\u00e0y, c\u00e1c t\u01b0\u1edbng nh\u00e0 Nguy\u1ec5n l\u00e0 Tr\u01b0\u01a1ng \u0110\u0103ng Qu\u1ebf, Ph\u1ea1m V\u0103n \u0110i\u1ec3n c\u1ea7m qu\u00e2n, t\u1ea5n c\u00f4ng r\u1ea5t r\u00e1o ri\u1ebft. N\u00fang th\u1ebf, c\u00e1c th\u1ee7 l\u0129nh L\u00ea Duy Hi\u1ec3n, Qu\u00e1ch T\u1ea5t C\u00f4ng l\u1ea7n l\u01b0\u1ee3t \u0111\u1ec1u b\u1ecb b\u1eaft. \u0110\u00f3 l\u00e0 v\u00e0o gi\u1eefa n\u0103m 1838. CH\u00c2N TRI\u1ebeT (Th\u1ebf k\u1ec9 XIX) Ch\u01b0a r\u00f5 ti\u1ec3u s\u1eed c\u1ee7a nh\u00e2n v\u1eadt n\u00e0y. \u00d4ng thu\u1ed9c d\u00e2n t\u1ed9c Kh\u01a1 Me \u1edf H\u00e0 Ti\u00ean. L\u00fac b\u1ea5y gi\u1edd, tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh nh\u00e0 Nguy\u1ec5n thi h\u00e0nh ch\u00ednh s\u00e1ch th\u1ef1c d\u00e2n, c\u00f3 \u00e2m m\u01b0u th\u00f4n t\u00ednh Cao Mi\u00ean, \u0111\u00e3 \u0111\u1eb7t tr\u1ea5n T\u00e2y Th\u00e0nh (t\u1ee9c Nam Vang), c\u1eed quan l\u1ea1i sang cai tr\u1ecb. \u0110\u1ed3ng th\u1eddi ph\u00eda b\u00ean kia n\u01b0\u1edbc Xi\u00eam c\u0169ng c\u00f3 \u00e2m m\u01b0u t\u01b0\u01a1ng t\u1ef1. Nh\u00e0 n\u01b0\u1edbc Cao Mi\u00ean y\u1ebfu \u1edbt \u0111\u00e3 ph\u1ea3i c\u1ed1ng n\u1ea1p c\u1ea3 hai tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh phong ki\u1ebfn Vi\u1ec7t v\u00e0 Xi\u00eam. D\u00e2n ch\u00fang v\u00e0 nhi\u1ec1u qu\u00ed t\u1ed9c, quan l\u1ea1i Mi\u00ean \u0111\u00e3 t\u00ecm c\u00e1ch ch\u1ed1ng l\u1ea1i. Tr\u01b0\u1edbc t\u00ecnh h\u00ecnh r\u1ed1i ren \u1ea5y, m\u1ed9t s\u1ed1 ng\u01b0\u1eddi Vi\u1ec7t, ng\u01b0\u1eddi Kh\u01a1 Me v\u00e0 nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi ch\u1ed1ng \u0111\u1ed1i kh\u00e1c \u0111\u00e3 n\u1ed5i l\u00ean, s\u1eed nh\u00e0 Nguy\u1ec5n g\u1ecdi l\u00e0 c\u00e1c th\u1ed5 binhh\u1ed5 d\u00e2n l\u00e0m ph\u1ea3n. T\u1ea1i H\u00e0 Ti\u00ean, n\u0103m 1840, \u00f4ng Ch\u00e2n Tri\u1ebft \u0111\u00e3 c\u1ea7m \u0111\u1ea7u m\u1ed9t cu\u1ed9c kh\u1edfi ngh\u0129a. \u00d4ng l\u00f4i k\u00e9o \u0111\u01b0\u1ee3c hai ng\u01b0\u1eddi l\u00e0m su\u1ea5t \u0111\u1ed9i c\u01a1 th\u1ed5 binh \u1edf H\u00e0 Ti\u00ean, cho h\u1ecd \u0111em \u0111\u1ebfn hai ng\u00e0n qu\u00e2n t\u1eeb n\u00fai Th\u1ea5t S\u01a1n \u0111\u00e1nh xu\u1ed1ng huy\u1ec7n Ki\u00ean Giang. Quan l\u1ea1i v\u00e0 binh l\u00ednh nh\u00e0 Nguy\u1ec5n \u0111\u1ec1u b\u1ecf ch\u1ea1y. Ch\u00e2n Tri\u1ebft cho \u0111\u1eafp \u0111\u1ed3n kh\u1eafp ven s\u00f4ng Gi\u00e1 \u0110\u00e0, thu th\u1eadp d\u00e2n ch\u00fang \u1edf c\u00e1c v\u00f9ng n\u00fai nh\u01b0 Ba Suy, Suy T\u00f4n, \u0111\u1ec3 ch\u1ed1ng l\u1ea1i tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh. Nh\u01b0ng l\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng y\u1ebfu \u1edbt, ngay sau \u0111\u00f3 phong tr\u00e0o b\u1ecb d\u1eadp t\u1eaft. L\u00c2M S\u00c2M","L\u00e2m S\u00e2m c\u0169ng l\u00e0 m\u1ed9t l\u00e3nh t\u1ee5 d\u00e2n t\u1ed9c thi\u1ec3u s\u1ed1 Kh\u01a1 Me qu\u00ea \u1edf Tr\u00e0 Vinh. \u00d4ng n\u1ed5i l\u00ean \u1edf huy\u1ec7n n\u00e0y, \u0111\u00e1nh \u0111\u1ed5 \u0111\u01b0\u1ee3c b\u1ecdn quan l\u1ea1i, l\u1eadp c\u0103n c\u1ee9 ch\u1ed1ng tri\u1ec1u Nguy\u1ec5n. Kh\u00f4ng c\u00f3 nhi\u1ec1u t\u00e0i li\u1ec7u \u0111\u1ec3 bi\u1ebft r\u00f5 ti\u1ec3u s\u1eed c\u1ee7a \u00f4ng: S\u00e1ch Qu\u1ed1c tri\u1ec1u ch\u00ednh bi\u00ean ch\u1ec9 n\u00f3i: \u201cTrong \u0111\u1ea3ng c\u1ee7a L\u00e2m S\u00e2m, c\u00f3 nhi\u1ec1u phi\u00ean t\u0103ng d\u00f9ng y\u00eau thu\u1eadt m\u00ea ho\u1eb7c qu\u1ea7n ch\u00fang, th\u1ed5 d\u00e2n qui ph\u1ee5c r\u1ea5t nhi\u1ec1u\u201d. L\u00e2m S\u00e2m n\u1ed5i l\u00ean t\u1eeb 1841. \u0110\u1ea7u ti\u00ean, \u00f4ng chi\u1ebfm ph\u1ee7 L\u1ea1c H\u00f3a. B\u1ed1 ch\u00e1nh t\u1ec9nh V\u0129nh Long, l\u00e0 Tr\u1ea7n Tuy\u00ean, v\u00e0 Tri huy\u1ec7n Tr\u00e0 Vinh l\u00e0 B\u00f9i Qu\u01a1n \u0111\u1ec1u b\u1ecb gi\u1ebft. Th\u00e1ng 7 n\u0103m \u1ea5y, \u00f4ng l\u1ea1i \u0111\u00e1nh tan qu\u00e2n tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh do B\u00f9i C\u00f4ng Huy\u00ean ch\u1ec9 huy \u1edf Xo\u00e0i Xi\u00eam. \u0110\u1ebfn cu\u1ed1i n\u0103m 1842, tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh Hu\u1ebf c\u1eed ba \u0111\u1ea1o qu\u00e2n do Nguy\u1ec5n Ti\u1ebfn L\u00e2m, Nguy\u1ec5n Tri Ph\u01b0\u01a1ng v\u00e0 Nguy\u1ec5n C\u00f4ng Tr\u1ee9 v\u00e0o \u0111\u00e1nh. L\u00e2m S\u00e2m b\u1ecb b\u1eaft c\u00f9ng v\u1edbi c\u00e1c t\u01b0\u1edbng Ki\u00eam H\u1ed3ng, Tr\u1ea7n H\u1ed3ng, Th\u1ea1ch \u0110\u1ed9t v\u00e0 \u0111\u1ec1u b\u1ecb x\u1eed t\u1eed. \u0110\u1ed8I TI\u00caN PHONG C\u1ea8U PUNG (Th\u1ebf k\u1ec9 XIX) V\u00e0o nh\u1eefng n\u0103m T\u1ef1 \u0110\u1ee9c th\u1ee9 13, 14 (d\u01b0\u01a1ng l\u1ecbch 1860 - 1861), \u0111\u1ea5t Cao B\u1eb1ng th\u01b0\u1eddng b\u1ecb b\u1ecdn th\u1ed5 ph\u1ec9 qu\u1ea5y ph\u00e1. T\u00ean t\u01b0\u1edbng ph\u1ec9 c\u1ea7m \u0111\u1ea7u l\u00e0 Ch\u00e2u Ch\u00ed V\u0103n, c\u00f9ng c\u00e1c b\u1ed9 h\u1ea1 l\u00e0 b\u1ecdn L\u1ef9 Hi\u1ec7p Th\u1eafng, Chu Ch\u00ed Cao \u0111\u00eam t\u1edbi hai ng\u00e0n \u0111\u1ed3 \u0111\u1ea3ng t\u1eeb c\u1eeda \u1ea3i Tr\u00e0 L\u0129nh k\u00e9o v\u00e0o, c\u01b0\u1edbp ph\u1ee7 Ho\u00e0 An. Ch\u00fang l\u1ea1i th\u00f4ng \u0111\u1ed3ng \u0111\u01b0\u1ee3c v\u1edbi th\u1ed5 ty B\u1ea3o L\u1ea1c l\u00e0 N\u00f4ng H\u00f9ng Th\u1ea1c cho m\u1ed9t t\u00ean tay sai l\u00e0 \u0110i\u00ean B\u1eb1ng, r\u1ee7 r\u00ea m\u1ea5y ng\u00e0n ng\u01b0\u1eddi Tri\u1ec1u Ch\u00e2u, c\u00f9ng uy hi\u1ebfp Cao B\u1eb1ng. Ch\u00fang \u0111\u00f3ng qu\u00e2n \u1edf c\u00e1c \u0111\u1ed3n Na G\u00e0, N\u00e0 Ch\u01b0\u01a1ng (thu\u1ed9c x\u00e3 Ninh L\u1ea1c, ph\u1ee7 H\u00f2a An), ng\u00e0y ng\u00e0y \u0111i c\u01b0\u1edbp c\u00e1c ph\u1ed1 ph\u01b0\u1eddng th\u00f4n x\u00f3m. Vi\u00ean quan tri\u1ec1u Nguy\u1ec5n coi c\u1ea3 hai t\u1ec9nh Cao L\u1ea1ng l\u00fac b\u1ea5y gi\u1edd l\u00e0 Ph\u1ea1m Chi H\u01b0\u01a1ng, b\u00e0n b\u1ea1c v\u1edbi m\u1ecdi ng\u01b0\u1eddi t\u00ecm k\u1ebf ch\u1ed1ng gi\u1eb7c, \u0111\u01b0\u1ee3c nh\u00e2n d\u00e2n T\u00e0y, N\u00f9ng, Hoa \u1edf c\u00e1c v\u00f9ng t\u00e1n th\u00e0nh, m\u1ed9t \u00f4ng th\u1ed5 ty (d\u00e2n t\u1ed9c T\u00e0y) l\u00e0 Vi V\u0103n L\u00fd \u0111\u01b0\u1ee3c c\u1eed ra c\u1ea7m \u0111\u1ea7u d\u00e2n binh, t\u1ed5 ch\u1ee9c theo h\u00ecnh th\u1ee9c x\u00e3 \u0111o\u00e0n d\u01b0\u1edbi mi\u1ec1n xu\u00f4i. \u0110o\u00e0n d\u00e2n binh n\u00e0y, g\u1ecdi l\u00e0 x\u00e3 \u0111o\u00e0n Thi\u00ean B\u00ecnh. Trong x\u00e3 \u0111o\u00e0n Thi\u00ean B\u00ecnh, c\u00f3 m\u1ed9t \u0111\u1ed9i qu\u00e2n t\u1eadp h\u1ee3p t\u1eeb ph\u1ed1 Th\u1ea5t Kh\u00ea (L\u1ea1ng S\u01a1n) t\u1ef1 nguy\u1ec7n l\u00e0m ti\u00ean phong, l\u1ea5y t\u00ean l\u00e0 \u0111\u1ed9i ti\u00ean phong C\u1ea9u Pung, do m\u1ea5y ng\u01b0\u1eddi thu\u1ed9c d\u00e2n t\u1ed9c Hoa l\u00e0 Ho\u00e0ng A H\u1ec9 v\u00e0 Thang \u00c1 T\u00e1c ch\u1ec9 huy.","\u0110\u1ed9i ti\u00ean phong C\u1ea9u Pung c\u00f9ng x\u00e3 \u0111o\u00e0n Thi\u00ean B\u00ecnh \u0111\u00e1nh gi\u1eb7c r\u1ea5t h\u0103ng h\u00e1i. Nh\u1eefng ng\u01b0\u1eddi ch\u1ec9 huy tr\u00ean \u0111\u1ec1u t\u1ecf ra d\u0169ng c\u1ea3m, h\u0103ng h\u00e1i x\u00f4ng l\u00ean, \u0111\u00e1nh cho b\u1ecdn ph\u1ec9 nhi\u1ec1u tr\u1eadn tan t\u00e1c. Ch\u00fang ph\u1ea3i b\u1ecf \u0111\u1ed3n Na G\u00e0, N\u00e0 Ch\u01b0\u01a1ng. M\u1ed9t s\u1ed1 ch\u1ea1y v\u1ec1 B\u1ea3o L\u1ea1c, s\u1ed1 kh\u00e1c r\u00fat lui theo \u0111\u01b0\u1eddng \u1ea3i Tr\u00e0 L\u0129nh m\u00e0 tr\u1ed1n v\u1ec1 Qui Thu\u1eadn (Trung Qu\u1ed1c). (S\u01b0u t\u1ea7m th\u1ef1c \u0111\u1ecba t\u1ea1i Cao B\u1eb1ng) THANG TR\u01af\u1edcNG H\u1ee2P (Cu\u1ed1i th\u1ebf k\u1ef7 XIX) Kh\u00f4ng bi\u1ebft \u00f4ng sinh n\u0103m n\u00e0o, ti\u1ec3u s\u1eed ra sao, thu\u1ed9c d\u00e2n t\u1ed9c Hoa, s\u1ed1ng \u1edf ph\u1ed1 C\u1ed5 D\u00e2u, huy\u1ec7n ly Ch\u00e2u Th\u01b0\u01a1ng Lang (t\u1ee9c l\u00e0 huy\u1ec7n Tr\u00f9ng Kh\u00e1nh) t\u1ec9nh Cao B\u1eb1ng. V\u00e0o nh\u1eefng n\u0103m 1850-1854, v\u00f9ng \u0111\u1ea5t n\u00e0y lu\u00f4n lu\u00f4n b\u1ecb gi\u1eb7c ph\u1ec9 qu\u1ea5y nhi\u1ec5u. M\u1ea5y t\u00ean ph\u1ec9 c\u1ea7m \u0111\u1ea7u, l\u1ea5y hi\u1ec7u l\u00e0 \u0110\u1ee9c Th\u1eafng \u0110\u01b0\u1eddng, \u0110\u1ea1i Th\u1eafng \u0110\u01b0\u1eddng, H\u1ef7 Th\u1eafng \u0110\u01b0\u1eddng, C\u00f4ng Th\u1eafng \u0110\u01b0\u1eddng, H\u1eadu Ngh\u0129a \u0110\u01b0\u1eddng, \u0110\u00f4ng Th\u1eafng \u0110\u01b0\u1eddng v.v... \u0111em qu\u00e2n v\u00e0o c\u01b0\u1edbp ph\u1ee7. L\u1ef1c l\u01b0\u1ee3ng c\u1ee7a ch\u00fang r\u1ea5t \u0111\u00f4ng, c\u00f3 khi \u0111\u1ebfn hai ng\u00e0n t\u00ean, \u00edt nh\u1ea5t c\u0169ng b\u1ea3y t\u00e1m tr\u0103m t\u00ean, ph\u00e1 ph\u00e1ch n\u01a1i n\u00e0y n\u01a1i kh\u00e1c. Ph\u1ed1 C\u1ed5 D\u00e2u, ph\u1ed1 Th\u00f4ng Hu\u1ec1 lu\u00f4n lu\u00f4n b\u1ecb ch\u00fang t\u1ea5n c\u00f4ng. Quan Binh c\u1ee7a tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh d\u1eb9p m\u00e3i kh\u00f4ng \u0111\u01b0\u1ee3c, \u0111\u00e1nh ch\u1ed7 n\u00e0y, ch\u00fang l\u1ea1i sang ch\u1ed7 kh\u00e1c, \u00edt l\u00e2u l\u1ea1i quay v\u1ec1, nh\u00e2n d\u00e2n s\u1ed1ng kh\u00f4ng y\u00ean \u1ed5n. Thang X\u00e0ng (c\u0169ng \u0111\u1ecdc l\u00e0 Thang T\u01b0\u1eddng, sau \u0111\u1ed5i t\u00ean l\u00e0 S\u00e0ng H\u1ed9, t\u1ee9c Thang Tr\u01b0\u1eddng H\u1ee3p) \u0111\u00e3 h\u1ecdp nh\u00e2n d\u00e2n trong ph\u1ed1 ch\u1ed1ng c\u1ef1 l\u1ea1i v\u1edbi b\u1ecdn ph\u1ec9, h\u01b0\u1edfng \u1ee9ng qu\u00e2n quan c\u1ee7a t\u1ec9nh Cao B\u1eb1ng. N\u0103m 1850, \u00f4ng \u0111\u00e1nh th\u1eafng t\u00ean \u0110\u1ee9c Th\u1eafng \u0110\u01b0\u1eddng, n\u0103m sau \u0111u\u1ed5i b\u1ecdn \u0110\u1ea1i Th\u1eafng \u0110\u01b0\u1eddng ch\u1ea1y v\u1ec1 Long Ch\u00e2u. N\u0103m sau n\u1eefa, \u00f4ng c\u00f9ng v\u1edbi \u0110\u1ed1c binh Tr\u1ecbnh \u00c2n L\u1ed9c di\u1ec7t h\u01a1n m\u1ed9t ng\u00e0n qu\u00e2n c\u1ee7a H\u1ef7 Th\u1eafng \u0110\u01b0\u1eddng. N\u0103m 1854, \u00f4ng l\u1ea1i c\u00f9ng c\u00e1c b\u1ea1n l\u00e0 Ho\u00e0ng Nguy\u00ean L\u1ee3i, Ho\u00e0ng Th\u00e0nh Ph\u00f4, gi\u00fap t\u1ec9nh ti\u00eau di\u1ec7t \u0111\u01b0\u1ee3c b\u1ecdn \u0110\u00f4ng Th\u1eafng \u0110\u01b0\u1eddng. T\u01b0\u1edbng gi\u1eb7c l\u00e0 Ho\u00e0ng B\u00e1t V\u1ea1n ph\u1ea3i ra h\u00e0ng. Do nhi\u1ec1u l\u1ea7n c\u00f3 c\u00f4ng di\u1ec7t ph\u1ec9, Thang Tr\u01b0\u1eddng H\u1ee3p \u0111\u01b0\u1ee3c tri\u1ec1u \u0111\u00ecnh th\u01b0\u1edfng b\u1eb1ng b\u00e1 h\u1ed9 Minh H\u01b0\u01a1ng. D\u00e2n ch\u00fang \u1edf Th\u01b0\u1ee3ng Lang qu\u00ed m\u1ebfn \u00f4ng. (Theo s\u00e1ch S\u01a1 th\u1ea3o l\u1ecbch s\u1eed t\u1ec9nh Cao B\u1eb1ng 1964)","CH\u01af\u01a0NG HAN (Cu\u1ed1i th\u1ebf k\u1ec9 XIX) H\u1ed3i cu\u1ed1i th\u1ebf k\u1ef7 19, v\u00f9ng T\u00e2y B\u1eafc b\u1ecb t\u00e0n ph\u00e1 n\u1eb7ng n\u1ec1, v\u00ec c\u00f3 b\u1ecdn gi\u1eb7c H\u1ecf (gi\u1eb7c c\u1ecf ng\u01b0\u1eddi H\u00e1n \u1edf V\u00e2n Nam) xu\u1ed1ng qu\u1ea5y nhi\u1ec5u. \u201cN\u0103m 1876, m\u1ed9t t\u00f9 tr\u01b0\u1edfng Khm\u00fa t\u1eeb Th\u01b0\u1ee3ng L\u00e0o, t\u1ef1 x\u01b0ng l\u00e0 Ch\u01b0\u01a1ng Han, t\u1ee9c ch\u00e0ng Ch\u01b0\u01a1ng d\u0169ng c\u1ea3m n\u1ed5i d\u1eady k\u00eau g\u1ecdi nh\u00e2n d\u00e2n c\u00e1c d\u00e2n t\u1ed9c \u0111\u00e1nh gi\u1eb7c. Cu\u1ed9c n\u1ed5i d\u1eady \u0111\u01b0\u1ee3c c\u00e1c d\u00e2n t\u1ed9c h\u01b0\u1edfng \u1ee9ng r\u1ea5t \u0111\u00f4ng. T\u00f9 tr\u01b0\u1edfng Th\u00e1i \u0110en l\u00e0 C\u1ea7m Ten (\u0110\u1ea1i Nam th\u1ef1c l\u1ee5c g\u1ecdi l\u00e0 B\u1ea1c C\u1ea7m Ti\u1ebfn) c\u0169ng mang qu\u00e2n theo. Li\u00ean qu\u00e2n Khm\u00fa - Th\u00e1i ti\u1ebfn \u0111\u00e1nh Tu\u1ea7n Gi\u00e1o, Thu\u1eadn Ch\u00e2u. Gi\u1eb7c ph\u1ea3i \u00fat v\u1ec1 M\u01b0\u1eddng La c\u1ed1 th\u1ee7. N\u0103m sau ch\u00fang t\u1eadp trung qu\u00e2n ph\u1ea3n c\u00f4ng l\u1ea1i. Tuy gi\u00e0u l\u00f2ng qu\u1ea3 c\u1ea3m, nh\u01b0ng thi\u1ebfu t\u1ed5 ch\u1ee9c, ngh\u0129a qu\u00e2n b\u1ecb thua \u0111\u1ec3 m\u1ea5t M\u01b0\u1eddng Mu\u1ed5i. C\u1ea7m Ten b\u1ecb b\u1eaft v\u00e0 b\u1ecb gi\u1ebft. \u00cdt l\u00e2u sau, Ch\u01b0\u01a1ng ph\u1ea3i v\u1eeba \u0111\u00e1nh v\u1eeba r\u00fat sang L\u00e0o. Tr\u00ean \u0111\u01b0\u1eddng r\u00fat qu\u00e2n, nh\u00e2n d\u00e2n Khm\u00fa \u0111\u00e1nh tr\u1ea3 nhi\u1ec1u tr\u1eadn r\u1ea5t anh d\u0169ng. Hi\u1ec7n nay \u1edf v\u00f9ng N\u1eadm Ty thu\u1ed9c huy\u1ec7n S\u00f4ng M\u00e3, c\u00f2n c\u00f3 ng\u1ecdn n\u00fai mang t\u00ean P\u00fa X\u1ea3 Ngan t\u1ee9c n\u00fai \\\"ng\u01b0\u1eddi X\u00e1 d\u0169ng c\u1ea3m\\\" \u0111\u1ec3 ghi l\u1ea1i m\u1ed9t chi\u1ebfn c\u00f4ng c\u1eeda nh\u00e2n d\u00e2n Khm\u00fa \u1edf \u0111\u00e2y. (Tr\u00edch s\u00e1ch : Nh\u1eefng nh\u00f3m d\u00e2n t\u1ed9c ng\u1eef h\u1ec7 Nam \u00c1 (H. 1972) tr. 275) \u0110\u1eccC TH\u00caM: Kh\u00f4ng n\u00ean l\u1ea7m Ch\u01b0\u01a1ng Han ng\u01b0\u1eddi th\u1eadt v\u1edbi Ch\u01b0\u01a1ng Han trong th\u1ea7n tho\u1ea1i Th\u00e1i. Ch\u00fang t\u00f4i \u0111\u00e3 ghi r\u00f5 v\u1ea5n \u0111\u1ec1 n\u00e0y; xin tr\u00edch ra \u0111\u00e2y: \\\"Ch\u01b0\u01a1ng Han l\u00e0 m\u1ed9t d\u0169ng s\u0129 t\u00e0i gi\u1ecfi, \u0111\u00e3 k\u00e9o binh l\u00ean \u0111\u00e1nh c\u1ea3 tr\u1eddi. Anh c\u00f3 thanh g\u01b0\u01a1m th\u1ea7n v\u00f4 \u0111\u1ecbch l\u00e0 g\u01b0\u01a1m Hang X\u1ebfnh. Anh c\u00f3 ph\u00e9p th\u1ed5i v\u00e0o r\u1eebng, bi\u1ebfn t\u1ea5t c\u1ea3 l\u00e1 c\u00e2y h\u00f3a th\u00e0nh qu\u00e2n t\u01b0\u1edbng \u0111i \u0111anh kh\u1eafp \u0111\u00f3 \u0111\u00e2y, \u0111\u00e1nh \u0111\u00e2u th\u1eafng \u0111\u00f3, \u0111\u00e1nh c\u1ea3 con c\u1ee7a then. Then mu\u1ed1n tr\u1ea3 th\u00f9 cho con, sai l\u0169 qu\u1ec9 M\u00e8n xu\u1ed1ng c\u1ee9u, b\u1ecb Ch\u01b0\u01a1ng Han gi\u1ebft s\u1ea1ch. Then cho l\u0169 qu\u1ec9 s\u1ed1ng l\u1ea1i, \u0111\u00e1nh nhau l\u1ea7n n\u1eefa. Ch\u01b0\u01a1ng Han t\u1ee9c m\u00ecnh \u0111u\u1ed5i qu\u1ec9 l\u00ean t\u1eadn m\u01b0\u1eddng tr\u1eddi, ti\u00eau di\u1ec7t h\u1ebft. Then Lu\u00f4ng ph\u1ea3i ch\u1ecbu phong cho Ch\u01b0\u01a1ng Han l\u00e0m Then, coi vi\u1ec7c chi\u1ebfn tranh, n\u00ean g\u1ecdi l\u00e0 Then Ch\u01b0\u01a1ng."]


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook