อรรถกถา มหากปิชาด

1

อรรถกถา มหากปช าดก วาดว ย คณุ ธรรมของหวั หนา พระศาสดา เมื่อประทับอยู ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภญาตัตถจริยา คือการบําเพ็ญ ประโยชนเ พือ่ พระญาติ แลวจึงตรัสเร่ืองนี้ มีคําเร่ิมตน วา อตตฺ านํ สงกฺ มํ กตฺวา ดังน้ี. เรือ่ งจกั มแี จมชัดใน ภทั ทสาลชาดก. ก็ในกาลครั้งนั้น ภิกษุทั้งหลายตั้งเรื่องสนทนากันข้ึนในธรรมสภาวา ดูกอนทานผูมีอายุ พระสัมมาสัมพุทธเจาก็ทรงบําเพ็ญญาตัตถจริยา. พระศาสดาเสด็จมาแลวตรัสถามวา ดูกอนภิกษุ ท้งั หลาย บัดน้เี ธอทง้ั หลายนง่ั สนทนากนั ดว ยเรอ่ื งราวอะไร? เมื่อภิกษุท้ังหลายกราบทูลวาดวยเร่ืองช่ือ นี้ ดังนี้แลว ตรัสวา ดูกอนภิกษุท้ังหลาย ไมเฉพาะในบัดนี้เทานั้น แมในกาลกอน ตถาคตก็บําเพ็ญ ญาตตั ถจริยาเหมือนกนั แลวไดท รงนาํ เอาเรือ่ งในอดีตมาสาธก ดังตอไปน.้ี ในอดตี กาล เมอ่ื พระเจาพรหมทัตครองราชสมบัติอยูในนครพาราณสี พระโพธิสัตวเกิดใน กําเนิดกระบี่ เติบโตแลวถึงพรอมดวยสวนยาวและสวนกวางสูงลํ่าสัน มีกําลังวังชามาก มีพละกําลัง เทา กับชา ง ๕ เชอื ก มฝี งู กระบ่ี ๘ หม่นื ตัวเปน บริวาร อาศยั อยทู ถ่ี ิน่ ดินแดนหิมพานต. ณ ท่ีนน้ั ไดมีตน อัมพะ คือมะมวง ท่ีคนทั้งหลายเรียกวา ตนนิโครธ มีกิ่งกานสาขาแผกวาง มีใบดกหนา รมเงาหนา สูงเทียมยอดเขา อาศัยฝง แมคงคา. ผลของมันหวานหอมคลายกับกลิ่นและรส ผลไมทิพย ผลใหญมากประมาณเทาหมอใบใหญๆ. ผลของกิ่งๆ หนึ่งของมันหลนลงบนบก อีกกิ่งหน่ึง หลนลงนาํ้ ที่แมค งคา. สว นผลของ ๒ กงิ่ หลน ลงทท่ี า มกลางใกลต น . พระโพธิสัตว เมื่อพาฝูงกระบ่ีไปกนิ ผลไมที่ตน นั้นคิดวา สักเวลาหน่ึง ภัยจักเกิดข้ึนแกพวก เรา เพราะอาศยั ผลไมตนนที้ หี่ ลน ลงในนํ้า แลวจึงใหฝูงกระบ่ีกินผลไมของกิ่งบนยอดท่ีทอดไปเหนือน้ํา ดวยไมใ หเหลอื แมแตผลเดยี ว ตง้ั แตเวลาผลเทาแมลงหว่ี ในเวลาออกชอ. 2

แมเ มอื่ เปนเชน นัน้ ผลสกุ ผลหนง่ึ ท่ซี อ นอยูในรงั มดแดง ฝงู วานรแปดหม่นื ตัวมองไมเห็น หลน ลงไปในนา้ํ ติดที่ขา ยดา นบนของพระเจา พาราณสี ผูทรงใหขงึ ไวทั้งดา นบนและดานลาง แลวทรงกีฬา น้าํ . ในเวลาที่พระราชาทรงเลนตอนกลางวันแลวตอนเย็นเสด็จกลบั พวกชาวประมงพากนั กูข า ย เหน็ ผลไมสกุ ผลนน้ั แลว ไมร ูวาผลไมน ม้ี ชี ่ือโนน จงึ นําไปถวายพระราชาใหทอดพระเนตร. พระราชาตรัสถามวา น่ผี ลอะไรกัน? ชาวประมง. ขา พระพุทธเจาไมท ราบ พระพุทธเจาขา . พระราชา. ใครจกั ทราบ? ชาวประมง. พรานไพร พระพุทธเจาขา. พระราชารับส่ังใหเรียกพรานไพรมา ตรัสถามแลว ก็ทรงทราบวา เปนผลมะมวงสุก แลว ทรงใชพระแสงกรชิ เฉือน ใหพ รานไพรรบั ประทานกอน ภายหลังก็เสวยดว ยพระองคเอง. พระราชทาน ใหพระสนมบาง อํามาตยบางรับประทานกัน. รสของผลมะมวงสุกแผซาบซานไปทั่วพระสรีระทั้งส้ิน ของพระราชา. พระราชานั้นทรงติดพระทัยในความยินดีชอบใจในรส ไดตรัสถามพวกพรานไพรถึงที่อยู ของตน ไมน ัน้ เมือ่ พวกเขาทูลวา ท่ฝี ง แมน้ําในทองถ่ินดินแดนแหงหิมพานต จึงรับส่ังใหคนจํานวนมาก ตอเรือขนาน แลวไดเสด็จทวนกระแสน้ําขึ้นไป ตามทางท่ีพวกพรานไพรทูลชี้แนะ แตพวกพรานไมได ทูลบอกกําหนดวา สิ้นเวลาเทานี้วัน. ถึงท่ีน้ันตามลําดับแลว พวกพรานไพรจึงทูลพระราชาวา น่ีคือ ตนไมที่ประเสริฐ พระพุทธเจาขา. พระราชารับส่ังใหจอดเรือไวท่ีแมน้ําแลว มีมหาชนหอมลอมเสด็จ ดําเนินไป ณ ท่ีน้ันดวยพระบาท ทรงใหปูท่ีบรรทมที่ควงไม เสวยผลมะมวงสุก แลวเสวยพระกระยา หารมรี สเลิศนานาชนดิ เสร็จแลว กบ็ รรทม. ราชบรุ ษุ ท้ังหลายวางยามแลวกอ กองไฟไวท ุกทศิ . เม่ือมนุษยทั้งหลายหลับกันแลว พระมหาสัตวจึงไดไปกับดวยบริษัทในเวลาเท่ียงคืน. วานร ๘๐,๐๐๐ ตวั พากันไตไปกินผลมะมวงสกุ จากก่ิงหนงึ่ ไปยงั ก่ิงหนึ่ง. พระราชาทรงต่ืนบรรทม ทรง เห็นฝูงกระบี่ จึงทรงปลุกใหคนทั้งหลายต่ืนขึ้น แลวรับส่ังใหเรียกพวกแมนธนูมา แลวตรัสวา พรุงนี้สู เจาทัง้ หลายจงพากนั ลอ มยงิ พวกวานรเหลานั้น ทก่ี ินผลไมโ ดยไมใ หมนั หนไี ป. 3

พรุงนี้ฉันจะกินผลมะมวงและเนื้อวานร. พวกแมนธนูทูลรับพระบรมราชโองการใสเกลาฯ แลวพากัน ยืนลอ มตน ไมแลวขน้ึ ลูกศรไว. พวกวานรไดเ หน็ พวกเขากลัวภัยคือความตาย ไมอาจหนีไปได จึงพากันเขาไปหาพระมหา สัตว ยนื สน่ั สะทา นอยูพ ลางถามวา ขาแตส มมติเทพ พวกคนแมนธนยู ืนลอ มตนไมดวยหมายใจวา พวก เราจักยิงลิงตัวท่ีหนีไป พวกเราจักทําอยางไรกัน? พระโพธิสัตวปลอบใจฝูงวานรวา สูเจาท้ังหลายอยา กลัว ฉันจักใหชีวิตแกพวกเธอ แลวไดวิ่งขึ้นก่ิงไมก่ิงที่ช้ีไปตรงๆ แลวไตกิ่งที่ช้ีไปตรงหนาแมนํ้าคงคา กระโดดจากปลายกิ่งน้ัน เลยที่ประมาณช่ัวรอยคันธนูไปตกลงที่ยอดพุมไมพุมหนึ่ง ลงจากพุมไมน้ัน แลว กําหนดอากาศระยะทางไวว า ทีๆ่ เรามาประมาณเทาน้ี แลวกดั เครือหวายเถาหน่ึงที่โคนแกะกาบ ออกแลว กะชวงระยะไว ๒ ชวงน้ี คือ ชวงระยะเทานี้จักผูกตนไมชวงระยะเทานี้ จักขึงไปในอากาศ แตไมไ ดกะชวงระยะสําหรับผูกสะเอวของตน. เขาลากเอาเครือหวายเถาน้ันไปผูกเสนหน่ึงไวท่ีตนไมที่ขึ้นอยูริมฝงแมน้ําคงคา ผูกเสน หนง่ึ ไวที่สะเอวของตน กระโดดไปสสู ถานทปี่ ระมาณช่วั รอยคันธนูโดยเร็ว เหมอื นเมฆถูกลมพัดหอบไป ฉะน้นั เพราะไมไดกะชว งระยะทผี่ ูกสะเอวไว จึงไมอาจจะขงึ ตน ไมไดจึงเอามือท้ัง ๒ ยึดก่ิงมะมวงไวให แนนแลว ไดใหสัญญาณแกฝูงวานรวา สูเจาท้ังหลายจงเหยียบหลังฉันไตไปอยางปลอดภัยตามเครือ หวายโดยเรว็ . วานร ๘ หม่นื ตัวไหวข อขมาพระมหาสตั วแลวไดไปอยา งน้ัน. ฝายพระเทวทัตครั้งน้ันเปนลิงอยูในจํานวนลิงเหลานั้น คิดวา นี้เปนเวลาที่จะไดเห็นหลัง ศตั รขู องเราแลว จึงขึ้นก่ิงไมสูงใหเกิดกําลังเร็ว แลวตกลงบนหลังของพระมหาสัตว กระโดดลงเหยียบ หลงั พระมหาสัตวดว ยกาํ ลงั เรว็ หัวใจของพระมหาสตั วแ ตก เกดิ เวทนามีกําลงั แรงกลา ข้ึน. ฝายลิงเทวทัตนั้น ทําพระมหาสัตวนั้นใหไดรับเวทนาแลวก็หลีกไป. พระมหาสัตวไดอยู ลําพังตัวเดียว. พระราชาบรรทมยังไมหลับ ทอดพระเนตรเห็นกิริยาท่ีพวกวานร และพระมหาสัตว กระทําทุกอยางแลว ทรงบรรทมพลางดําริวา วานรตัวนี้เปนสัตวเดียรฉาน ไดทําความสวัสดีแกบริษัท ทเี ดยี ว โดยมิไดค าํ นงึ ถึงชวี ิตของตน. 4

เม่ือสวางแลว พระองคทรงพอพระทัยตอพระมหาสัตว ทรงดําริวา เราไมควรใหขุนกระบี่ นี้พินาศไป เราจกั ใหเ อาขุนกระบ่นี นั้ ลงมาปฏบิ ัตริ กั ษา แลว ไดร บั สง่ั ใหจอดเรือขนานไวภายในแมน้ําคง คา ทรงใหผูกกรงไวบนนั้นแลวใหคอยๆ ยกขุนกระบ่ีลงมา แลวรับส่ังใหคลุมผากาสาวพัสตรบนหลัง ใหอาบนํ้าในแมนํ้าคงคา ใหด่ืมน้ําออย ใหเอาน้ํามันที่เจียวแลวพันคร้ัง ชะโลมบนหลัง ใหปูหนังแพะ บนทีน่ อนแลว ทรงใหข นุ กระบน่ี ้นั นอนบนท่นี อนนนั้ พระองคเ องประทบั นั่งบนอาสนะตํ่า ไดต รสั คาถาที่ ๑ วา :- ดูกอนขุนกระบ่ี ทานไดทอดตัวเปนสะพานใหเหลาวานรขามไปโดยสวัสดี ทานเปนอะไร กบั วานรเหลา นั้น และวานรเหลานั้นเปน อะไรกับทาน? คาถานั้นมีเนื้อความวา ดูกอนขุนกระบ่ีผูเจริญ ทานทําตนใหเปนสะพานคือยกตนใหเปน คาน แลวสละชีพใหฝูงวานรเหลาน้ีขามไปโดยสวัสดี คือใหขามไปโดยเกษม. ทานไดเปนอะไรกับพวก เขาหรือพวกเขาเหลาน้ี ไดเปน อะไรกับทา น หรอื วานรเหลานเ้ี ปน อะไรกบั เรา. พระโพธิสัตวไดสดับคําน้ันแลว เมื่อจะตักเตือนพระราชา จึงกลาวคาถาท่ีเหลือวา :- ขาแตพระองคผูทรงปราบขาศึก ขาพระองคเปนพญาวานรผูเปนใหญ ปกครองฝูงวานร เหลา นั้น เมอ่ื พวกเขาถกู ความโศกครอบงํา หวาดกลวั พระองค. ขาพระองคไดทะยานพงุ ตวั ท่ีมีเคร่ืองผูก คือเถาวัลยผูกสะเอวไวแนน ไปจากตนไมตนนั้น ชั่วระยะรอ ยคนั ธนูทปี่ ลดสายแลว กลับมาถึงตนไมเหมือนเมฆถูกลมหอบไปฉะน้ัน แตขาพระองคนั้นไปไมถึงตนไมนั้น จึงได ใชม อื จบั กง่ิ ไมไ ว. พวกวานรไดพากันเอาเทาเหยยี บขา พระองคน ั้น ผูถูกกิ่งไมและเถาวัลยร้ังไวจนตึง เหมือน สายพิณที่ขงึ ตึง แลว ไตไ ปโดยสวัสดี. การผูกมัดไว จึงไมเผาลนขาพระองคใหเดือดรอน ผูฆาก็จักไมใหขาพระองคเดือดรอน เ พ ร า ะ ข า พ ร ะ อ ง ค ไ ด นํ า ค ว า ม สุ ข ม า ใ ห เ ห ล า ว า น ร ที่ ใ ห ข า พ ร ะ อ ง ค ค ร อ ง ค ว า ม เ ป น ใ ห ญ . ขาแตพระราชาผูทรงปราบขาศึก ขาพระองคจะยกอุปมาถวายพระองค ขอพระองคจง 5

ทรงสดับขออุปมาน้ัน ธรรมดากษัตริยผูเปนพระราชา ทรงพระปรีชาสามารถ ควรแสวงหาความสุข ใหแกร ัฐ ยวดยานพาหนะ กําลังพล และนิคมท่วั หนา กัน. บรรดาบทเหลานนั้ บทวา เตสํ ไดแ ก วานร ๘ หมื่นตัวเหลานั้น. บทวา ภีตานนฺเต ความวา ผูหวาดกลัวพระองคผ ทู รงประทบั ยนื ส่ังการใหยิง. พระยาวานร รองเรียกพระราชาวา อรนิ ทมะ. บทวา วสิ ฺสฏฐ ธนโุ น สตํ ความวา ผูก ระโดดพงุ ตัวไปในอากาศถึงที่ประมาณชั่วรอยคันธนูท่ี ยกขนึ้ วดั . บทวา ตโต ความวา จากตนไมต น นี้ คอื จากทท่ี ่ีกระโดดไป. บทวา อปรปาเทสุ ความวา ท่เี บื้องหลงั เทา . คําวา อปรปาเทสุ น้ี ทานกลาวหมายถึงบั้นเอว. เพราะวาพระโพธิสัตวผูกเถาวัลยน้ันไวท่ี บ้นั เอวใหม ่ันแลว ยันพ้ืนดนิ ดวยเทา หลงั ทยานไปสูอากาศดว ยกําลงั เร็วของลม. บทวา นุณฺโณ รุกฺขมุปาคมึ ความวา ขาพระองคพุงไปดวยลมของตนที่ใหเกิดกําลังเร็ว เหมือนกับกอนเมฆถูกลมหอบไปฉะนั้น คือเปนผูพุงไปดวยกําลังเร็วของตน เหมือนกอนเมฆที่ถูกลม หอบลอยไปตามลมฉะน้นั แลวไดก ลับมาถึงตนมะมวงน้ี. บทวา อปฺปภวํ มีเน้ือความวา ขาพระองคน้ันไปไมถึงตนไมยังขาดอยูประมาณชวงตัว จึง ใชม อื จบั กิง่ ไมน้ันไว. บทวา วีณายตํ ความวา ขาพระองคมีรางกายถูกกิ่งไมและเครือหวายเหน่ียวร้ังไว เหมือน สายพิณที่ขงึ จนตงึ ฉะนน้ั . บทวา สมนุกฺกมนฺตา ความวา เหลาวานรท่ีขาพระองคอนุญาตแลว ไหวขาพระองคขอ ขมาแลว ใชเทาไต คอื เหยยี บไปโดยสวสั ดี ไมม ขี าดเลย. บทวา ตํ มํ น ตปฺปตี พนฺโธ ความวา การผูกดวยเถาวัลยนั้น ก็ไมทําใหขาพระองค เดือดรอนเลย ถงึ บดั น้ี ความตายก็ไมท ําใหข าพระองคเดอื ดรอน เพราะเหตไุ ร? บทวา สุขมาหริตํ เตสํ ความวา ขาแตมหาราช เพราะเหตุที่วานรเหลาน้ันพูดวา ทานผูน้ี จกั บําบัดทุกขแมที่เกิดขึน้ แกพ วกเราแลวบํารุงสุขใหไดแลว จึงไดพากันแตงต้ังใหขาพระองคเปนใหญ. ฝายขาพระองคก็พูดเหมือนกันวา เราจักบําบัดทุกขที่เกิดข้ึนใหสูเจาท้ังหลาย แลวจึงไดกลายเปน หวั หนา คือพญาของวานรเหลานัน้ . 6

วันน้ี ขาพระองคไดบําบัดมรณทุกขนั้น แลวนําความสุขมาใหพวกวานรเหลาน้ันแลว ดวย เหตุนั้น การผูกมัดไวจึงไมเผารนขาพระองคใหเดือดรอน เพชฌฆาตคือมรณะก็จักไมยังขาพระองคให เดือดรอน. บทวา เอสา เต อุปมา ความวา ขาแตมหาราช น้ีคือขออุปมาการกระทําท่ีขาพระองคจะ ไดถวายแกพระองค. บทวา ตํ สณุ าหิ ความวา เพราะเหตุน้ัน ขอพระองคจงทรงสดับคําตักเตือน ท่ีขาพระองค กําลงั ถวายพระองคโดยทรงเทียบเคียงกบั อปุ มาน.้ี บทวา รฺญา รฏฐ สสฺ มอี ธบิ ายวา ขาแตมหาราช ธรรมดาพระราชาผูไมทรงบีบคั้นแวนแควนราษฎร เหมือนหีบออยเลย ทรงละการลุอํานาจอคติ ผูกใจเขาอยูดวยสังคหวัตถุธรรม ๔ อยาง ทรงดํารงอยูในราชธรรม ๑๐ ประการ แลวทรงสละชีวิตของตนเหมอื นขาพระองค แลวควรแสวงหา คือเสาะหาความสุขเทานั้น แก แวนแควน ทงั้ สนิ้ ยานพาหนะทเี่ ทียมแลวมรี ถและเกวียนเปนตนที่ชอื่ วา ยวดยานกําลังพล กลาวคือพล เดินเทา และแกนิคม กลาวคือนิคมและชนบทท่ัวหนากันดวยพระดําริวา เราจักมีประโยชนอะไร สําหรับทานราษฎรท้ังหลาย ปราศจากความหวาดกลัว หนารอนเปดประตูได ญาติและมิตรท้ังหลาย หอ มลอ มแลว ใหบุตรหลานชน่ื ใจ ลมเยน็ โชยมา รบั ประทานอาหารซ่ึงเปนของตนตามชอบใจ ควรเปน ผพู รอ มพร่งั ดวยความสขุ กายสบายใจ. บทวา ขตตฺ ิเยน ปชานตา ความวา ก็พระราชาน้ีผูไดพระนามวา กษัตริย เพราะทรงเปนผู ย่ิงใหญแหงเกษตร คือเจาของที่นา ควรเปนผูทรงปรีชา คือทรงสมบูรณดวยพระปรีชาญาณเกินคนท่ี เหลอื . มหาสตั ว เมือ่ ตกั เตอื นและพราํ่ สอนพระราชาอยา งนี้อยูก ็ไดถ งึ แกก รรม. พระราชาตรัสเรียกอํามาตยมาแลวตรัสวา เธอท้ังหลายจงทําสรีรกิจของขุนกระบี่นี้ให เหมอื นสรีรกจิ ของพระราชา แมในฝา ยใน อติ ฺถาคารปํ  คอื เรือนนางสนม หอ งพระมเหสี ก็ทรงบังคับวา เธอทั้งหลายจงพากันนุงหมผาแดง สยายผม มีหัตถถือประทีปดาม หอมลอมขุนกระบี่ไปปาชา. 7

อํามาตยท้ังหลายต้ังเชิงตะกอนดวยฟนเทาลําเกวียน เผาศพมหาสัตว ทํานองเดียวกับ ถวายพระเพลงิ พระราชา. แลวไดถือกระโหลกศรี ษะไปสูสาํ นักพระราชา. พระราชาทรงใหส รา งเจดียไว ท่ีปาชาของมหาสัตวใหตามประทีป บูชาดวยของหอมและดอกไมเปนตน แลวทรงใหเล่ียมกระโหลก ศรี ษะดวยทองคาํ วางไวท่ีปลายหลาว ใหสรางไวขางหนา ทรงบูชาอยูดวยของหอมและดอกไมเปนตน จึงเสด็จไปเมืองพาราณสี ใหตั้งไวที่ประตูพระราชวัง แลวทรงใหตระเตรียมพระนคร กระทําการบูชา ธาตุตลอด ๗ วัน. ตอมา พระองคก็ทรงใหรับเอาธาตุนั้นมาสรางเจดียไว บูชาดวยของหอมและดอกไมเปน ตน ตลอดพระชนมชีพ ทรงดํารงอยูในโอวาทของพระโพธิสัตว บําเพ็ญบุญมีทานเปนตน ครองราช สมบัตโิ ดยธรรม แลว ไดมีสวรรคเปน ทีไ่ ปในเบื้องหนา . พระศาสดา ครัน้ ทรงนาํ พระธรรมเทศนาน้มี าแลว ทรงประกาศสัจธรรมทั้งหลาย แลวทรง ประชุมชาดกไวว า . พระราชาในครั้งน้นั ไดแก พระอานนท ในบดั นี้ ลงิ วายรายไดแก พระเทวทัต บรษิ ทั ทง้ั หลายไดแก พทุ ธบรษิ ทั สว นขนุ กระบี่ ไดแ ก เราตถาคต ฉะนแี้ ล. จบอรรถกถามหากปชาดกที่ ๒ 8