A+279 NL

a+279 Het Vliegertje, Borsbeek 49 ↖ The architects divided the building into three segments that also reflect the distribution of the programme: a primary school with refectory on Bors- beeksesteenweg, a kindergarten on the side of Fort III-straat, and a double-height sports hall in a third, higher volume on the corner.

50 Bulk, Het Vliegertje, Borsbeek a+279 Kleuterschool, lagere school en kopgebouw zijn uitge- Met hun ontwerp slaagt Bulk architecten erin om op het voerd in eenzelfde warme, roodkleurige baksteen. Verschil- beperkte perceel elke vierkante meter optimaal te benutten, lende verbanden en accenten met witte stenen zorgen voor zo ook de buitenruimte die aan oppervlakte wint in de vele subtiele onderlinge variatie, en gele zonnetentjes vrolijken inspringende en overdekte zones. Landschapsarchitect de zuidgevel op. In het interieur zijn de kleuren gedempt Stefan Morael gaf de gemeenschappelijke speelplaats vorm en neutraal gehouden. Omwille van de krappe timing han- met fruitbomen en groentebakken, en ontwierp samen met teerde men het principe ‘ruwbouw afbouw’, waardoor on- Groenman ook de nodige speeltuigen, loopbruggen en der andere de flexibele betonskeletstructuur van de lagere avontuurlijke paadjes. school voelbaar blijft. Aa Floor 0 02 5m Architect Procedure Services engineering Suppliers Bulk architecten Closed competition Botec Forbo (linoleum), Reynaers (outside joinery), Website Client Acoustics Wienerberger (façade brick), Zumtobel (LED indoor lighting) bulkarchitecten.be AG Vespa Bureau De Fonseca Official project name Lead contractor Completion Het Vliegertje Van Roey March 2019 Location Landscape architect Total floor area Deurne Stefan Morael – 5,129 m² Groenman Programme Budget Structural engineering Kindergarten and € 5,966,817 primary school Util (excl. VAT and fees)

EEN BEELD ZEGT MEER DAN 1.000 WOORDEN... Renovatie en uitbreiding van een herenhuis voor de CSA, in opdracht van de FédérationWallonie Bruxelles. Architect: Ledroit Pierre Pollet Architectes FAKRO platdakvensters: mooiste design, uitstekende www.fakro.be thermische en akoestische waarden FAKRO is pionier op vlak van platdakvensters sinds 2013 en biedt het uitgebreidste gamma aan op de markt. Check o.a. het vlak platdakvenster D_F en het beloopbaar platdakvenster DXW op onze site ……

52 Een spel van a+279 uitzonderingen Tussen de drukke Lambertmontlaan en Helmetse- EN Between the busy Boulevard Lambermont and steenweg in Schaarbeek ligt een driehoekig bouw- Chaussée d'Helmet in Schaarbeek lies a triangu- blok tussen statige herenwoningen. Een muziek- lar city block between stately town houses. A music school en twee onbebouwde kavels grenzen aan een school and two undeveloped plots border a green groene tuin. De ambitie van het Gemeenschapson- garden. The ambition of the Flemish Community derwijs om er een kleuter- en lagere school te rea- Education to create a kindergarten and primary liseren, vertaalde zich in 2012 in een Open Oproep. school on the site was translated into an Open Call Havana vertaalde de condities van de wedstrijd naar in 2012. Havana then translated the conditions of twee compacte volumes en een doorwaadbaar bin- the competition into two compact volumes and an nengebied, en creëert zo een groene campus in hartje open inner area, creating a green campus in the Brussel. heart of Brussels. Véronique Patteeuw – Foto’s Stijn Bollaert ↓ ↘ and lower them at Ornaments, In the design for the time – in order to thresholds and school, the interior make visual contact awnings keep direct garden forms a first possible and to sunlight out of the gradient. Havana break psychological classroom and lend rebuilt the historical borders. the buildings a garden walls – certain horizontality. repositioning

a+279 Havana, Muziekladder, Schaerbeek 53 Een school is altijd een gradiënt van ruimtes: van het klaslo- Havana werkt de gradiënt van ruimtes ook uit in de twee kaal tot de eetzaal, van de lerarenkamer tot de speelplaats, schoolgebouwen. Die zijn ontworpen als een stapeling van van de schoolgemeenschap tot de buurt. In het ontwerp typische verdiepingen binnen een maximale enveloppe. Het van Havana voor de Schaarbeekse school De Muziekladder ontwerp stelt het archetype van de klasmaat niet in vraag, vormt de binnentuin een eerste gradiënt. Het Gentse bureau maar vat het wel flexibel op om de maatvoering van de gang bouwde de historische tuinmuren herop – soms verplaatst op te vangen, die de basis is voor het hele ontwerp. De gang, en soms verlaagd om visueel contact mogelijk te maken en verkort en versneden tot kruis, biedt toegang tot vier klasloka- psychologische grenzen aan te reiken. Een pad verbindt de len in de hoeken van het kruis. Tussen de klassen in bevinden kleuter- en lagere school, biedt toegang tot een fietsenstal- zich trappen en liften, maar ook handige doorsteekjes tussen ling en verstevigt de relatie met de bestaande muziekschool. twee lokalen, een noodsanitair en een berging. Het binnengebied heeft ook pedagogische waarde. Gren- Via de traphallen dringt natuurlijk zonlicht diep in het zend aan de speelplaatsen, biedt het ruimte voor een leer- systeem door. Elke verdieping is gelijkaardig maar toch tuin, een experimenteertuin en een boomgaard. De tuin zou weer een beetje anders, en de vele uitzonderingen op de na de schooluren perfect kunnen fungeren als ademruimte regel zorgen voor een dynamisch geheel. Een unit is ont- voor vele van de krappe sociale woningen in de buurt, maar dubbeld, een muur is weggehaald om er een lerarenkamer, de eerder gegoede buren hielden dat plan vooralsnog tegen. keuken, directeurskantoor en zorgklassen in onder te bren- gen. Op de eerste verdieping zijn twee klassen een eetzaal geworden, en op de benedenverdieping zijn ze dan weer omgeturnd tot polyvalente ruimte. Met haar tribune biedt die trouwens een elegante oplossing voor het hoogtever- schil tussen de straat en het binnengebied. Onder het dak maakt een dubbelhoge zolderkamer het compacte systeem af met een genereuze ruimte voor muzikale opvoeding en andersoortige pedagogie. Havana paste eenzelfde compact systeemdenken toe in het gebouw van de kleuterschool; alweer brengen de uit- zonderingen een zekere dynamiek in het geheel. De aanpak van het Gentse bureau resulteerde ook in gelede gevels die hoge en lage ramen combineren met technieken en berging. Ornamenten, dorpels en luifels houden rechtstreeks zonlicht uit de klas en verlenen de gebouwen een zekere horizonta- liteit. Ze passen naadloos in de straat die, getekend door de loggia’s van de herenwoningen eromheen, historisch een spel van in- en uitspringen kent.

54 Havana a+279

a+279 Muziekladder, Schaerbeek 55 Floor 1 02 5M Floor 0 02 5M 02 5 10m ↖ The primary school building, with its main entrance on Jan Blockxstraat. Each floor is similar, but also a bit different, and the many exceptions to the rule ensure a dynamic whole.

56 Havana, Muziekladder, Schaerbeek a+279 Havana’s ontwerp voor De Muziekladder is halsstarrig alle randvoorwaarden. Compactheid en doorwaadbaarheid, intelligent. Het is geen sinecure om het omvangrijke pro- pedagogie en muzikale opvoeding, systeem en alternatieve gramma in te passen in de beperkte stedenbouwkundige en- ruimte: heel wat tegenstellingen komen tot hun recht binnen veloppe. Bovendien is het allesbehalve evident om een grote deze groene campus. radicaliteit in het plan te vrijwaren én te beantwoorden aan Floor 1 02 5M ↗ Floor 0 The kindergarten with its entrance 02 5M on Chaussée d'Helmet, with the 02 5 10m same compact way of thinking as the primary school. Architect Programme Lead contractor Acoustics Havana architectuur A primary school and a THV Sogiaf – Gillion Havana architectuur kindergarten, with an Website educational and recrea- Landscape architect Completion tional garden between havana.be the two Kris Coremans – SSA-XX February 2018 Official project name Procedure Structural engineering Total floor area De Muziekladder Competition Util 2,250 m² + 2,800 m² (Open Call 2212) (exterior construction) Location Services engineering Client Budget Schaerbeek Tecon Groep GO! Onderwijs van de € 3,100,000 Vlaamse Gemeenschap Building physics (excl. VAT and fees) Havana architectuur Suppliers Sustainability Bomarbre (floor tiles), Zumtobel (lighting) Havana architectuur

OM STERK TE STAAN OP DE MARKT VAN MORGEN Bent u een professional uit de bouwsector? Leefmilieu Brussel biedt u tools en diensten aan voor al uw duurzame bouw- of renovatieprojecten. © : Bernard Boccara - batex Jean Jaurèslaan - Architect : Vanheule Nicolas OPLEIDINGEN EN SEMINARIES Deze vormingen, gegeven door specialisten, bieden u theoretische, technische en juridische informatie maar tevens praktijkvoorbeelden en terreinbezoeken. www.leefmilieu.brussels/bouwprofessionals FACILITATOR Een deskundige en onafhankelijke helpdesk beant- woordtgratisuwvragenen biedt gepersonaliseerd ad- vies, bij elke stap van uw project, soms zelfs ter plaatse. www.leefmilieu.brussels/bouwprofessionals GIDS DUURZAME GEBOUWEN De online Gids helpt u om uw duurzame projecten te ontwerpen en uit te voeren. Via enkele muisklik- ken krijgt u toegang tot een schat aan technische in- formatie, opgesteld door een multidisciplinair team. www.gidsduurzamegebouwen.brussels TOTEM Deze online tool die werd ontwikkeld door de drie Gewesten helpt u om vanaf de ontwerpfase van uw project de milieu-impact van de materialen gedurende hun hele levenscyclus te beperken. www.totem-building.be MEER INFO over de Energiepremies, de EPB, PLAGE, groene energie … op www.leefmilieu.brussels/bouwprofessionals

58 a+279 ↓ Polo Architects, Luca School of Arts, Campus Brussels, 2010 © Stijn Bollaert

a+279 De plaats van 59 de school in de stad Het Belgische onderwijs haalt slechte punten in de EN Belgian education scores poorly in the OECD class oeso-klas, zowel op het vlak van kwaliteit als van in terms of both quality and quantity. Drop-out kwantiteit. De schooluitval en de leerachterstand rates and learning deficits are high, and there is liggen hoog, en er is een nijpend tekort aan gemo- an acute shortage of motivated teachers and of tiveerde leerkrachten en infrastructuur – in Vlaan- infrastructure – in Flanders and Wallonia, but es- deren en Wallonië, maar vooral ook in Brussel. De pecially also in Brussels. The capital’s multilingual meertalige identiteit van de hoofdstad maakt dat identity makes this problem even more complex. probleem zo mogelijk nog complexer. Gelukkig is Fortunately, Brussels is slowly but steadily catch- Brussel traag maar gestaag aan een inhaalbeweging ing up, and architecture has a crucial role to play bezig, en daarin is een kapitale rol weggelegd voor in this. de architectuur. Joeri De Bruyn ↓ XDGA, Coovi Kitchen Tower, Anderlecht, 2011 © Frans Parthesius

60 Schools in the city of Brussels a+279 In de aanloop naar de verkiezingen was onderwijs even een onderwijs; demotivatie, zowel bij leerlingen als bij het le- van de thema’s. De pisa-rapporten van de oeso alarmeer- rarenkorps. En een zo mogelijk nog zwaardere buis op het den: de kwaliteit van ons onderwijs daalt schrikbarend. Het pisa-rapport. Leerachterstand en schooluitval zijn veeleer oude debat over het capaciteitsprobleem raakte wat onderge- regel dan uitzondering. Belangrijkste oorzaak, met stip sneeuwd. Nu ging het over gelijke kansen versus excelleren, op één: zowel in het Franstalig als het Nederlandstalig over leerplannen en eindtermen. De netten en de koepels onderwijs is er een groot percentage van leerlingen van wie kwamen onder vuur te liggen. Onderwijs was herontdekt als de onderwijstaal niet samenvalt met de thuistaal, en die ideologisch strijdtoneel. Dat was althans het debat in Vlaan- bijgevolg niet meekunnen in de klas. deren. In Franstalig België waren de rapporten nog slechter, maar kon het Pacte d’excellence, de grote onderwijshervorming Wat heeft dit alles nu met architectuur te maken, vraagt u die pas was goedgekeurd, enige kalmte brengen in het debat. zich af. Wel, laten we een poging wagen. Het punt dat we hier willen maken is dat scholenbouw zich situeert op het snijpunt In Brussel delen de twee taalgemeenschappen een territo- van kwantiteit en kwaliteit, of zo u wil, van ‘persoonsgebon- rium. De vgc en de cocof zijn bevoegd voor de ‘persoons- den’ en ‘grondgebonden aangelegenheden’. Dat architectuur gebonden aangelegenheden’, waaronder ook onderwijs. iets kan doen aan het capaciteitsprobleem is evident, maar Het Nederlandstalig en het Franstalig onderwijs zijn er misschien kan architectuur ook een bescheiden bijdrage twee strikt gescheiden werelden, op enkele voorzichtige leveren aan het pedagogisch welslagen van onze scholen. samenwerkingsverbanden, uitwisselingsprojecten of, eerder uitzonderlijk, een gedeelde scholencampus na. Maar ook Creatief met ruimte het Gewest, bevoegd voor de ‘grondgebonden aangelegen- Laten we beginnen met de kwantiteit: de grote opgave is het heden’, speelt mee. Onlangs hebben perspective.brussels en creëren van duizenden bijkomende plaatsen. De Vlaamse de Brusselse Bouwmeester (bma) zich, zonder onderscheid Gemeenschap, die zich voorneemt zo’n 20 procent van de in taalgemeenschap, op de scholenproblematiek geworpen. plaatsen op zich te nemen, heeft de voorbije jaren al een serieuze inhaaloperatie gemaakt, en nieuwe investeringen In een grootstad als Brussel zien we een uitvergroting komen eraan. Aan Franstalige kant zijn de investeringen van de problemen uit Vlaanderen en Wallonië: een enorm vooralsnog ondermaats. Een groot probleem in Brussel is capaciteitsprobleem dat vanwege de demografische groei dat er nauwelijks ruimte beschikbaar is om nieuwe scholen te amper bij te benen is; ondermaatse investeringen en bij- bouwen. Meer bepaald is het juist in de meest dichtbebouw- gevolg aftandse gebouwen, vooral dan in het Franstalig ↓ Polo Architects, Campus Kasterlinden, Sint- Agatha-Berchem, 2015 © Stijn Bollaert

a+279 Schools in the city of Brussels 61 de stadswijken dat de nood het hoogst is. Voor de doorsnee kort bouwt Korteknie Stuhlmacher Architecten in het ‘Scholen van Morgen’, de campusachtige ensembles die in Anderlechtse Biestebroek een school als onderdeel van de Vlaamse nevelstad verrijzen, is zelden plaats. Uitzonde- een nieuw stuk stad waar zowel plaats is voor wonen, on- ringen op de regel zijn een aantal megaprojecten van het derwijs als productie. In het verbinden van onderwijs met Nederlandstalig onderwijs, zoals campus Coovi met onder de (maak)economie ontstaat een nieuw potentieel: scholen meer de keukentoren van Xaveer De Geyter, de school voor en bedrijven zouden kunnen samenwerken, infrastructuur, buitengewoon onderwijs Kasterlinden van Polo architects of machines en expertise delen, of wederzijds opleidingen en Campus Unesco van Bogdan & Van Broeck in Koekelberg. stageplaatsen aanbieden. Als de ruimte echt op raakt, moet men creatiever te De derde strategie is misschien de meest veelbelovende. werk gaan. Grosso modo zien we drie strategieën. In de De nieuwste generatie scholenbouw in Brussel toont een eerste plaats verdichten en inbreiden, vaak op onmogelijke opmerkelijke tendens, die elders in Vlaanderen of Wallonië plekken. Sint-Lukas aan de Groenstraat in Schaarbeek nog onbestaande is, namelijk het hergebruik van verlaten geldt nog altijd als schoolvoorbeeld. Polo architects bouwde industrie- of kantoorgebouwen. Nabij het Weststation in bijna tien jaar geleden de school voor het hoger onderwijs, Anderlecht heeft Osk-ar de voormalige kantoren en ateliers en heeft nu ook het secundair onderwijs en de basisschool van elektroproducent aeg omgevormd tot een scholencam- van Sint-Lukas weten in te puzzelen in het bouwblok. Het pus met sportfaciliteiten. Campus Spoor West is een enorme is een mix van renoveren, verbouwen, bijbouwen, slopen, campus met plaats voor een basis- en secundaire school voor nieuwbouw, en hier en daar ook fors de hoogte ingaan. het buitengewoon onderwijs en een nijverheidstechnische school. De banale kantoorgebouwen en blinde magazijndo- In sommige gevallen geven verdichtingsoperaties aan- zen zijn met beperkte middelen verbouwd. Beeldbepalende leiding tot schakelingen met andere functies. De school is architectuur zal het nooit worden – het blijven banale maga- niet langer een afgeschermde enclave maar een onderdeel zijnen – maar het is wel fijn om te zien hoe zo’n gebouw dat van een veel ruimer programma. Het project La Bonne-Ma- je normaal gezien geen blik waardig keurt, plots een nieuwe riemont (Trait architects) langs het kanaal in Molenbeek betekenis krijgt doordat er dagelijks zwermen leerlingen bijvoorbeeld, combineert een basisschool met een tiental rondhangen. Het technisch en beroepsonderwijs maakt sociale woningen. In Oudergem kwam een intergenerati- er dankbaar gebruik van de grote overspanningen van de oneel project tot stand dat zorgfuncties combineert met industriële infrastructuur. een basisschool en het Sint-Lutgardiscollege. En binnen- ↓ Trait architects, La Bonne-Mariemont, Molenbeek, 2011 © Bernard Boccara

62 Schools in the city of Brussels a+279 Een gelijkaardig project is de school Karreveld in Mo- De voorbeelden tonen elk op hun manier dat het creëren lenbeek door agwa (zie ook a+276). Hier is een kantoor van van bijkomende plaatsen geen louter kwantitatief gebeuren een farmabedrijf met minimale middelen geschikt gemaakt is. Nieuwe schoolprojecten kunnen een buurt laten opleven. voor onderwijs. De architecten zijn erin geslaagd om met Een school die er stáát in de wijk, kan fierheid opwekken bij een paar kleine ingrepen aan de buitenkant – een luifel, leerlingen, leraars en ouders – ‘dat is mijn school!’ – en, wie een brandtrap – een heel nieuwe identiteit te geven aan het weet, de motivatie versterken. Specifiek in Brussel zijn het gebouw: in een oogopslag zie je dat het om een school gaat. wegtrekken van de industrie uit de stad en de leegstand op de kantorenmarkt een enorme bron van ruimte. Hergebruik In de nabije toekomst staan nog twee interessante pro- is duurzamer, iets goedkoper en vaak ook sneller. Vooral de jecten op stapel, nota bene in een verlaten tabaksdepot en leegstand in de kantorenmarkt kan soelaas bieden en acute in een drankenhandel. Het tabaksdepot van Saint-Michel noden lenigen als tijdelijke schoolhuisvesting. uit de jaren 1950, vlak bij Thurn & Taxis, is een waarde- vol en iconisch gebouw. Via de Kwaliteitskamer slaagt Brede school de Brusselse Bouwmeester erin de lat hoger te leggen. Vroeger was een school een gesloten doos waar je je kinderen SumProject opent de gevel zodat de karaktervolle beton- ’s ochtends afzette en ’s avonds weer kwam ophalen. In de structuur ten volle tot haar recht komt. Het gebouw krijgt tussentijd leerden ze er allerlei dingen en daarmee was de daarenboven een aantal nieuwe toevoegingen, met onder kous af – iedereen naar huis en de lichten uit. Daar komt nu meer een speelplaats op het dak. In 2020 zal het project verandering in. Scholen nemen stilaan een andere plaats in voltooid zijn. De brandende sigaret in het logo wordt wij- in het leven van de wijk. In het Nederlandstalig onderwijs in selijk gecensureerd. Roken en drinken, het is me wat met Brussel heeft de vgc het voorbije decennium volop geëxpe- die Brusselse keuzes voor nieuwe schoolgebouwen. cinoco rimenteerd met het concept van de ‘brede school’. Intussen was een grote verdeler van wijnen en sterke dranken, vlak is het in tientallen scholen – en sowieso in de meeste nieuwe bij het Weststation in Molenbeek. Ignatius Scholen Brussel scholen – uitgerold. opent er een eerste technische school in België. Ook hier is de hoge hal met betonnen boogspanten een exponent van Ook de brede school is een antwoord op het kwantita- een boeiende industriële architectuur. Benieuwd hoe de tieve vraagstuk (het gebrek aan ruimte). Een brede school komende ronde ‘Scholen van Morgen’ met zo’n complexe stelt namelijk haar infrastructuur, of delen ervan, open voor stedelijke opgave zal omgaan. verenigingen, sportclubs of bewoners, vaak in buurten waar ↓ Osk-ar, De Groene School, Anderlecht, 2017 © Stijn Bollaert

a+279 Schools in the city of Brussels 63 er een tekort is aan voorzieningen. Maar een brede school de stad dwingt architecten om een evenwichtsoefening te behelst meer dan een ‘economie van de ruimte’. Het is in de maken: enerzijds moet de school uitermate toegankelijk en eerste plaats een sociaal en pedagogisch project. In de filo- uitnodigend zijn, anderzijds moet ze toch nog steeds een sofie van de vgc: de brede school verbindt de drie werelden safe haven zijn. Een school is geen Delhaize waar je zomaar waar kinderen leven: thuis, school en vrije tijd. Meervoudig binnenstapt. Ook de circulatie stelt nieuwe uitdagingen: ruimtegebruik laat toe om een scala van activiteiten te con- in Nieuw Kinderland ontwierp zampone Architectuur centreren in en rond de school: cultuur en sport, jongeren- samen met BuroBill bijvoorbeeld een ingenieuze betonnen werking, opleidingscentra en taallessen, armoedebestrijding hellingbaan die een scharnierpunt vormt tussen de twee enzovoort. De bedoeling is om zowel het kind als de ouders bestaande gebouwen op de site, en die toegang biedt tot alle onder te dompelen in het netwerk van Nederlandstalige verschillende functies. organisaties. Zeker op het gebied van taalachterstand in niet-Nederlandstalige gezinnen is dat een grote winst. Schoolcontracten In het Franstalig onderwijs bestaat het concept van de bre- De brede school is behalve een sociaal-pedagogisch pro- de school niet, althans niet op zo’n geïnstitutionaliseerde ject dan ook een institutioneel project. Voor de vgc is het manier. Maar daar kan wel verandering in komen. Het een manier om, als relatief kleine speler in Brussel, haar Gewest heeft namelijk een nieuw initiatief gelanceerd, de slagkracht te verhogen en het netwerk van Nederlandstali- zogenaamde ‘Schoolcontracten’. De naam verwijst niet ge organisaties en verenigingen stevig te verankeren in het toevallig naar de Brusselse ‘Wijkcontracten’, de succesvolle sociale weefsel. De school vormt hierin een belangrijke spil. investeringsprogramma’s die van wijk tot wijk trekken en Het verandert de betekenis of de plaats van de school in de op een kleinschalige maar alomvattende manier het leven stad: de school wordt het nieuwe buurtcentrum. in de wijken trachten te verbeteren via een combinatie van ruimtelijke en sociale ingrepen. Als startschot voor Nieuwland, in het zuiden van de Brusselse Vijfhoek, is de Schoolcontracten publiceerde perspective.brussels een een van die nieuwe brede scholen. Ze ligt in een drukke, kwaliteitsgids voor het onderwijs en startte het vier piloot- dichtbevolkte buurt met weinig gemeenschapsvoorzienin- projecten op. Voor alle duidelijkheid: de Schoolcontracten gen. Behalve een basisschool en een school voor buitenge- zijn een gewestelijk initiatief en hebben dus betrekking op woon secundair onderwijs herbergt de site onder meer de de scholen uit beide taalgroepen. stedelijke academie, een buitenschoolse kinderopvang en het Huis van het Kind. De nieuwe plaats van de school in ↓ Burobill + ZAmpone Architectuur, Campus Nieuwland, Brussels, 2015 © Filip Dujardin

64 Schools in the city of Brussels a+279 Vandaag zijn de vier pilootprojecten in realisatiefase ten en de zorg voor een veilige en zachte mobiliteit van en beland. Een van de deelnemende scholen is Leonardo da naar school. In beide actiepunten ligt een groot potentieel. Vinci in Kuregem, een moeilijke, multiculturele wijk met Op het moment dat men erin slaagt het pilootproject te een beperkt aanbod aan voorzieningen voor sport, cultuur, overstijgen en (net zoals de vermenigvuldiging in de Wijk- vrije tijd en jongeren. De school is een enclave in de stad contracten) niet vier maar honderd scholen aan te pakken, en uit veiligheidsoverwegingen stevig afgesloten van de kan een fundamentele verandering tot stand komen met buitenwereld. Het pilootproject wil aan de hand van een een impact op de schaal van de hele stad. De herinrichting aantal ruimtelijke ingrepen de school ‘openritsen’: de school van schoolstraten bijvoorbeeld – die vandaag op sommige integreren in de stad en de stad integreren in de school. De plaatsen ad hoc en slechts tijdens de piekuren met drang- school wordt als het ware omgevormd tot een sociaal-cultu- hekken worden afgesloten – kan een impact hebben op de reel centrum. Hiervoor is een hele resem ingrepen nodig. In mobiliteit (en de mores) in heel Brussel. Bovendien hebben de eerste plaats werkt het Schoolcontract aan de publieke ouders zich onlangs gemobiliseerd rond het thema van ver- ruimte rond de school. Er komt een publiek ‘voorplein’ en keersveiligheid en propere lucht rond scholen – denk aan de ingang krijgt een sterkere identiteit. De schoolinfrastruc- acties zoals Filter Café Filtré. Het is dat soort van sociale tuur – de speelzaal, het restaurant, het auditorium – krijgt dynamiek die een hefboom kan zijn om de pilootprojecten een upgrade en zal opengesteld worden voor de buurtbe- op te schalen naar heel het Brusselse territorium. woners. De school ontvangt bovendien subsidies om een vervallen theaterzaal te renoveren, op voorwaarde dat ze Zowel de brede school als de Schoolcontracten maken gedeeld wordt met lokale podiumgezelschappen. handig gebruik van de bijzondere plek die een school van- daag al is. Ouders uit verschillende sociale klassen en ori- Het Schoolcontract bevat ook sociale en maatschap- gines ontmoeten er elkaar op een informele manier. Het is pelijke interventies: de school zal educatieve, culturele en een plek in de anonieme grootstad waar vriendschappen artistieke projecten organiseren in de wijk, waarmee ze ontstaan. De brede school en het Schoolcontract versterken onder meer “het zelfvertrouwen en ondernemerschap bij dit gegeven door het ruimtelijk te vertalen. De school krijgt jongeren wil stimuleren”. Een school-wijkcoördinator zal een nieuwe betekenis en een nieuwe, prominente plaats in de nieuwe werking in goede banen leiden. de stad. De school is een ontmoetingscentrum en de spil van sociale interacties in de wijk. De ingrepen stralen af op het Nu de vier pilootprojecten in realisatie gaan, is een nieu- pedagogische project: ze dragen bij aan het versterken van we oproep gelanceerd. Binnenkort verschijnen ook twee de motivatie en de maatschappelijke betrokkenheid van nieuwe kwaliteitsgidsen, die andere klemtonen leggen. De kinderen, jongeren en hun ouders, aan het wegwerken van eerste gaat over het vergroenen van speelplaatsen en wil, de taalachterstand en aan een betere integratie van ouders door die nieuwe groenruimtes open te stellen voor de buurt, met een migratieachtergrond. een antwoord bieden op het gebrek aan publiek groen in de stad. De tweede gaat over de heraanleg van schoolstra- ↘ In samenwerking met Bogdan & Van Broeck, Campus Unesco, Koekelberg, 2018 © Stijn Bollaert



66 a+279 Poort tot de wereld Osk-ar realiseerde in een voormalig kerkgebouw EN Osk-ar realized Belgium’s very first Teenage School in Anderlecht de allereerste Tienerschool van Bel- in a former church in Anderlecht. The architects gië. De architecten zochten voor het specifieke pe- sought a suitable set of spatial instruments for the dagogische project van de school naar een passend school’s specific educational project. Pioneer work, ruimtelijk instrumentarium. Pionierswerk, dat het which can alter the educational landscape. onderwijslandschap in een andere plooi kan leggen. Eline Dehullu © Luca Beel

a+279 Osk-ar, Porta 1070, Anderlecht 67 De kerk, pastorie en bijgebouwen van Sint-Vincentius a De kerk aan de Ninoofsesteenweg werd gebouwd in 1937. Paulo in de Anderlechtse wijk Scheut zijn nu een tiener- Het is een bruinbakstenen gebouw, uitgevoerd in art-deco- school, een school die alleen leerlingen van de derde graad stijl, met zware natuurstenen ornamenten en een losstaande, lager onderwijs (5de en 6de leerjaar) en de eerste graad hoge vierkante toren. In 2015 kreeg de inrichtende macht secundair (1ste en 2de middelbaar) verwelkomt. Omdat de Sint-Goedele vzw de kerk in het vizier om er een basisschool overgang van de lagere school naar het secundair onderwijs in te huisvesten. Het architectenbureau Osk-ar onderzocht de weleens bruusk kan zijn, focust een tienerschool liever op ontwerpopdracht, maar kwam al snel tot de conclusie dat een gestage groei naar meer zelfstandigheid, en dit door de herbestemming tot klassieke school onmogelijk was zonder schoolloopbaan op te delen in drie fases van vier jaar, in drastische aanpassingen en doorboringen van de buitenmuren plaats van twee fases van zes jaar. om daglicht binnen te laten. “De kerk was dan niet beschermd, wel te fraai voor zo’n zware reconversie”, zo oordeelden pro- jectarchitecten Nicolas Raemaekers en Peter Wyndaele. Maar een tienerschool is geen klassieke school, waar je klassen volgens leeftijd hebt. Een tienerschool groepeert de tieners daarentegen op basis van hun interesses, talenten en vaardigheden. Een aanvaardbaar klassikaal gemiddelde is geen streefdoel, de hoogst mogelijk individuele ontwikke- ling van elk kind is dat wel. ‘Mentors’ vervangen de klassieke leerkracht en leren doe je niet enkel van een juf of meester, maar van elkaar, van eenieder. ↓ The former church, buttresses, has been complete with turned into a sports 0 10m large stained-glass hall, a multipurpose Inplanting 1:1000 windows and with space, a kitchen and marble-covered a bar. © Luca Beel

68 Osk-ar a+279 “Om te zien hoe dit nieuwe programma zich kan ver- mentor. In de voormalige kerk, compleet met grote, gekleur- talen in architectuur, ondernamen we studiereizen naar de glas-in-loodramen en met marmer beklede steunberen, Nederland, dat gidsland is op het vlak van 21ste-eeuwse vind je nu een sportzaal, een polyruimte, een keuken en een schoolmodellen”, vertelt Raemaekers. Osk-ar maakte van barmeubel. Die kunnen – volgens het concept van de brede bij het begin deel uit van het denkteam van de tienerschool school – ook buiten de schooluren gebruikt worden voor om tot een ruimtelijke invulling te komen voor het nieu- buurtactiviteiten. In de kerktoren zou een kinderklimmuur we pedagogisch concept. De architecten ontwierpen een kunnen komen. brede, open infrastructuur met flexibele leer- en overleg- ruimtes. Er zijn geen vaste plekken en afzonderlijke klas- In dit uiterst dense stedelijke gebied is het puzzelen met lokalen (tenzij voor directie en administratie). Er is één speelplaatsen, buitenkamers en patio’s van verschillende grote ruimte, die weliswaar opgedeeld kan worden voor grootte en op verschillende niveaus. Beide uiteinden van de grote of kleine groepsactiviteiten, of voor individueel werk schoolsite zijn verbonden door een speelstraat, waarop alle of begeleiding. Kinderen werken met een laptop, mentors gebouwen eromheen uitgeven. De binnenkoer die verspringt met een whiteboard op wieltjes. Tussenwanden, kasten en op drie niveaus, is niet alleen de voornaamste speelplaats, ander los akoestisch meubilair – op maat ontworpen door maar vormt ook de ruggengraat van de hele site. Maar er zijn de architecten – zorgen voor een zekere zonering. Het is een ook andere speel-, sport en ontspanningsplekken in de bui- evenwichtsoefening tussen overzicht en geborgenheid. tenlucht. Er is een voorplein met patio aan de Ninoofsesteen- weg, veilig afgescheiden door een grote boogconstructie. Aan Nabij de ontvangsthal, in het hart van de school, bevindt de andere kant van de site, op de dwarse ‘bovenbouw’ – een zich een brede tribune waar men ’s morgens samen de the- school voor 15- tot 18-jarigen die momenteel gebouwd wordt ma’s en de taken van de dag overloopt. Dieper in het gebouw volgens dezelfde principes als de tienerschool –, is een gedeel- staat een leskeuken centraal. Er is een podiumruimte voor telijk overdekte speelkooi met een verbluffend zicht over de toneelvoorstellingen en een muziekopnamestudio, die door stad. Op de verschillende daken van het schoolcomplex zie de intimistische sfeer en de gedempte akoestiek ook een ge- je nu eens een moestuin, dan weer kippen en konijnen. schikte plek is voor een-op-eengesprekken tussen tiener en ↓ space, which can The architects indeed be divided designed a broad, up for large or small open infrastructure group activities, or with flexible learning for individual work or and consultation supervision. spaces: one large © Stijn Bollaert

a+279 Porta 1070, Anderlecht 69 © Luca Beel

70 Osk-ar, Porta 1070, Anderlecht a+279 De tienerschool in Anderlecht is geen school, maar een teertuinen”, zegt Wyndaele. Het bijzondere pedagogisch open leercentrum. “Toen we vier jaar geleden startten met concept van de tienerschool heeft geleid tot een typologische de school in Anderlecht, had nog niemand in België gehoord verschuiving en een nieuw ruimtelijk instrumentarium. In van ‘wetenschapsstraten’ of een ‘muziekstudio’ op school. die zin is de school in Anderlecht veel meer dan zomaar een Intussen droomt haast elke school van een nieuwbouw met school van morgen. klassen die uitdeinen in brede leergangen en experimen- Section Aa 05 10m Snede AA' 1:500 Aa A A' 05 Verdieping +0 1:500 10m Floor 0 Architect Programme Lead contractor 0 5 10m Osk-ar Architecten Conversion of a Catholic Jan De Nul Budget church and a newly built Website school for teenagers Structural engineering € 11,500,000 with a sports hall (excl. VAT and fees) osk-ar.be Topco Procedure Suppliers Official project name Services engineering Direct commission Delabie (sanitary facilities), Porta 1070 AA&O Legrand (emergency lighting), Client Zumtobel (lighting), Location Completion Forbo (floor), Sint-Goedele Brussel Nelissen (brick façade) Ninoofsesteenweg November 2019 367–369, Anderlecht Total floor area 5,165 m²

EXPERTS IN WATERPROOFING & INSULATION SOPRALENE OPTIMA GARDEN EEN STERKE WORTELWERENDE WATERDICHTING IS DÉ ESSENTIËLE START VOOR UW GROENDAK WWW.SOPREMA.BE

72 Renoveren tijdens a+279 de schooluren Een groot wit volume in Molenbeek. In een oude EN Time is a key factor in the creation of new classes sigarettenfabriek uit de jaren 30, die nadien omge- or schools. It is necessary to act quickly, sometimes bouwd werd tot kantoren voor een bouwonderne- without interrupting ongoing activities in the build- ming, horen we vandaag geen gesprekken meer over ings, or by opening the doors before the work is fin- het werk. Er weerklinken nu stemmen van tieners. ished. This is the challenge Vers.a faced when con- De herbestemming van kantoorgebouw tot school, verting a factory into a school in Molenbeek: what een realisatie van Vers.a, verliep vlotjes op het ritme essentials enable a school to function without delay. van de schoolgaande jeugd. Guillaume Vanneste – Foto’s Stijn Bollaert ↓ A former cigarette factory in Molenbeek dating back to the 1930s, later converted into offices, has now become a school.

a+279 Vers.a, Dubrucq, Anderlecht 73 De uitdaging van de opdracht bestond eruit om het aantal en minimale ingrepen voor: behoud van de bestaande struc- klassen stapsgewijs en per schooljaar op te trekken. De wer- tuur (systeem kolom-draagbalk), behoud van de meeste ken moesten uitgevoerd worden tijdens de schooluren, opdat tussenwanden, verwijderen van het valse plafond, een glazen de school open kon blijven zonder de volledige voltooiing wand om de gangen meer licht te geven. De structuur en van de renovatie af te wachten. Deze aanpak maakte deel de indeling van het gebouw zijn behouden in hun ruwheid uit van de opdracht van de vzw pop (Pouvoir Organisateur en soberheid. De centrale vierkante binnenplaats met een Pluriel), die ervaring opdeed met het herbestemmen van glazen piramidevormige koepel verspreidt het licht in de een kantoorgebouw tot school op de site van Takeda, ook gangen en in de zones voor ontspanning. De klassen situ- in Molenbeek. eren zich voornamelijk langs de buitengevel en worden zo verlicht. De structurele elementen zijn gestript en zichtbaar De ingreep van Vers.a omvat de eerste fase van de reno- in de gehele renovatie. vatie. Hergebruik is altijd een grote uitdaging. Hoe moet je snel en betaalbaar een kantoorgebouw tot een school Het project zou efficiënt maar een beetje doorsnee kun- transformeren? Hoe kan het project de voorwaarden schep- nen zijn, mocht er geen creativiteit aan te pas zijn gekomen pen waarbinnen een bijna onmiddellijke ingebruikname om er een aantrekkelijke en gebruiksvriendelijke school van mogelijk is? Al tijdens de wedstrijdfase stelt Vers.a heldere te maken. Met een relatief klein budget geven de ontwerpers ↖ The central, square interior court with a glass pyramidal cupola distributes the light in the corridors and in the relaxation areas. ← All corridors feature a 'skirting board' in MDF wood measuring 1.50 metres high. This board mainly serves an acoustic function, but also forms a kind of signpost, indicated by a single colour on the existing partition walls.

74 Vers.a a+279

a+279 Dubrucq, Anderlecht 75

76 Vers.a, Dubrucq, Anderlecht a+279 toch een architecturale uitstraling aan de herbestemming De bovenste verdiepingen en de speelplaats zijn in ge- van het gebouw. Een aantal terugkerende elementen – zoals bruik sinds het begin van het schooljaar in 2018. De tweede een scheidingswand die de akoestiek in de klassen verbetert fase is nu ook in aanbesteding, maar gebeurt evenwel zonder – zorgt voor samenhang. Het zijn minimale ingrepen, zodat Vers.a. De ontwerpkeuzes die ze echter maakten, zoals de de schoolactiviteiten gewoon kunnen doorgaan. Een ‘plint’ klassen en de circulatie die zich richten op de binnenplaats, van 1m50 in mdf-hout loopt doorheen alle gangen. Deze openen de weg verder naar een project waarin de gemeen- plint is voornamelijk akoestisch, maar heeft ook een andere schappelijke binnenplaats ruimer en flexibel in gebruik functie. De plint is een soort bewegwijzering, aangebracht wordt, zoals gevraagd in de opdracht. in één kleur op de bestaande tussenwanden. De speelplaats bevindt zich op de begane grond en is gedeeltelijk overdekt. Dit project onderzoekt de mogelijkheden van reconversie (Een uitbreiding met sportvelden volgt in de tweede fase.) en hergebruik. Deze school is slechts één van de vele kan- Kleine abstracte objecten op de speelplaats stimuleren de toor- en fabrieksgebouwen in Brussel die wachten op een leerlingen in hun verbeelding en om te bewegen tijdens de herbestemming. speeltijd. Een gemeubeld landschap. 0 5m 1 Section Aa A Floor 4 a 0 2m 5m 0 5 10m 4. R+4 1:200 Architect Programme Lead contractor Total floor area Vers.a Conversion of an office Bajart 3,000 m² building into a Website secondary school Structural engineering Budget versa-architecture.be Procedure JZH & Partners € 1,100,000 (excl. VAT and fees) Official project name Competition Services engineering Suppliers Dubrucq Client JZH & Partners Gyproc (partition walls), Location Pouvoir Organisateur Completion Forbo (flooring) Pluriel (POP) Molenbeek February 2019

Gebouw O, Universiteit Antwerpen, META architectuurbureau, © beeld: Filip Dujardin Rigitone® Activ’Air® akoestische plafonds zijn dé referentie op het gebied van akoestisch comfort in scholen, instellingen, hospitalen, burelen en woningen. De Rigitone® Activ’Air® akoestische plafonds verminderen de nagalmtijden* en waarborgen een betere spraakverstaanbaarheid. Het assortiment Rigitone® Activ’Air® is leverbaar in volledig geperforeerde gipskartonplaten die na plaatsing een naadloos oppervlak vormen. De Activ’Air® technologie die verwerkt zit in deze Rigitone®-producten elimineert tot 70% van de formaldehydeconcentratie in de binnenlucht en combineert akoestisch comfort met een beter leef- en werkcomfort. Wilt u hierover meer weten, consulteer dan www.spraakmakendeplafonds.be. *het geluid dat heen en weer kaatst tussen twee wanden waardoor er snel opeenvolgende echo’s veroorzaakt worden. Rigitone® het meest duurzame akoestische plafond

78 a+279 Ondersteboven Brussel kampt met een enorm tekort aan scholen. EN The municipalities of Brussels lack places in schools, De stad is zo dichtbebouwd, dat enkel bouwen in de and yet urban density is also very high. But some- hoogte een mogelijkheid biedt om meer plaatsen te times it is possible to build up … This is what the La- creëren. Dat is precies wat het architectuurbureau bel office proposed for the Arc-en-ciel municipal Label deed met de gemeentelijke basisschool Arc- school in Saint-Josse: to build up instead of taking en-ciel in Sint-Joost-ten-Node: ze bouwden bovenop over a neighbouring house. New classrooms, a du- het bestaande in plaats van de naburige gebouwen plicated playground, optimization of the existing in te nemen. Nieuwe klaslokalen, een verdubbeling space: the project, lucid and generous, blends ar- van de speelplaats en een betere indeling van het chitecture and infrastructure. bestaande gebouw: de ingrepen zijn helder en gene- reus, en houden het midden tussen architectuur en infrastructuur. Guillaume Vanneste – Foto’s Stijn Bollaert

a+279 Label, Arc-en-ciel, Saint-Josse-ten-Noode 79 In een nauwe, hellende straat in Sint-Joost-ten-Node moet je De bestaande school met daarnaast een crèche, verdeelt naar boven kijken om te achterhalen waar de kinderstemmen twaalf klassen van de lagere school en hun gemeenschap- vandaan komen. Een nieuwe witte traliestructuur bovenop de pelijke ruimten over twee vleugels. Eén vleugel ligt aan de bestaande gemeenteschool Arc-en-Ciel voltooit de hoek van straatzijde, de andere vleugel situeert zich in het bouwblok. het bakstenen schoolgebouw. En daar verschijnen ook enkele Het is een speelse opeenstapeling van ruimten, in eenvoudi- spelende kinderen. Toen het bureau Label de vraag kreeg om ge, verzorgde materialen. Het geheel is compact en efficiënt de school uit te breiden naar een naburig woonhuis, stelden georganiseerd; dit kenmerkt zich in de grote sporthal die de architecten voor om daarentegen gebruik te maken van de uitkomt op de speelplaats. Alle ingrepen van het project ruimte op het dak van de bestaande school. Zo ontstond een passen goed bij deze hergroepering van ruimten en bij het project in de hoogte om de ruimte die op de begane grond zuivere materiaalgebruik, zoals gereedschap in een goed ontbrak een plek te geven. Het plan met vier nieuwe klassen, geordende gereedschapskist. twee grote buitenruimten en een herorganisatie van de cir- culatie van een bestaande vleugel, biedt een helder antwoord ↓ table' by the op een zeer dicht bebouwde context. A concrete floor architects, almost surrounded by a doubles the high white fence, playground area. nicknamed 'the

80 Label, Arc-en-ciel, Saint-Josse-ten-Noode a+279 Op de begane grond loopt een circulatieruimte langs de onderliggende verdiepingen. Door de toevoeging van de klassen op de drie verdiepingen aan de binnenkant van klassen wordt de school één verdieping hoger en krijgt de het bouwblok en biedt hen uiteindelijk de verbinding en naburige crèche een dak en uitzicht op het noordoosten de circulatie die eerst ontbrak. Nu is er plaats voor alle van Brussel. De kooi van de trap is verhoogd om toegang te boekentassen en jassen. Deze gang komt uit op de speel- krijgen tot de uitbreiding. De kooi bootst de vorm na van de plaats waar de tweede aanpassing is uitgevoerd. Daar zor- naastgelegen gevel. Van daaruit zie je ook het gewemel van gen een klimnet, een trap en een glijbaan voor beweging in de grote kinderen op de speelplaats. Het witte traliewerk de hoogte, die uitmondt in een openlucht speelkamer die is beneden en boven hetzelfde; zo vormen de twee ingrepen over de speelplaats hangt. Een betonnen vloerplaat met een eenheid. daaromheen een hoog wit traliewerk, door de architecten Het materiaalgebruik binnen is eenvoudig en past bij de ‘de tafel’ genoemd, verdubbelt bijna de buitenspeelruimte. eerdere ingrepen. De nieuwe vloeren zijn bewust anders uit- De vier verschillende, sculpturale kolommen die de vloer gevoerd dan de bestaande tegelvloeren, omdat het moeilijk dragen worden speelelementen. Tegelijk luifel en vloerplaat. zou zijn om identiek hetzelfde opnieuw te doen. De nieuwe, Boven een plek onder de zon, eronder een schaduwrijke heldere ingrepen horen haast niet meer in het register van de beschutting. Dit vreemde vaartuig weerstaat de dagelijkse architectuur, maar in dat van de infrastructuur. Deze wijk is aanvaringen van de leerlingen tijdens de pauzes. historisch gezien dicht bebouwd met schoolinstellingen en De vleugel aan de straatzijde is uitgebreid met vier nieuwe heeft in dit opzicht geen tekort aan referenties. Juist daarom klassen erbovenop, eenvoudigweg met witte, gemetselde overstijgt deze genereuze benadering het simpele antwoord buitenmuren en binnenwanden in schrijnwerk met grote op het gevraagde. raampartijen. De klassen herhalen het bestaande plan van Aa Section Aa Floor 0 0 5 10m Architect Restoration architect Client Sustainability Label architecture Label architecture Municipality of Saint- Energ-IR Josse-ten-Noode Website Programme Completion Lead contractor labelarchitecture.be Transformation and January 2019 extension of the Arc-en- In Advance Official project name ciel kindergarten and Total floor area primary school, and of Structural engineering Arc-en-ciel the Queen Elisabeth 1,954 m² crèche in Saint-Josse- JZH & Partners Location ten-Noode Budget Health and safety coordination 17-19 rue de l’Abon- Procedure € 1,519,162.76 dance, Saint-Josse-ten- Sixco (excl. VAT and fees) Noode Competition Building physics Suppliers Execution architect Energ-IR Renson (ventilation), Label architecture Vasco (radiators)

SMART SOLUTIONS OP ALLE NIVEAUS RECTOSTEN® DECOR RECTOLIGHT® RECTOSTEN® COFFRANT DE ISOLERENDE VLOER DE VERDIEPINGSVLOER DE ISOLERENDE VLOER MET ESTHETISCHE ONDERKANT VOOR PLAT DAK + THERMISCHE ONDERBREKERS Umax = 0.30 W/m²K Umax = 1.11 W/m²K PERISTEN® voor binnenisolatie RECTOPLAST RECTOSTEN® 23 DE VLOER BOVEN KRUIPRUIMTE DE ISOLERENDE VLOER BOVEN KRUIPDKELDER NIET-ISOLEREND Umax = 0.23 W/m²K WIJ DRAGEN UW PROJECT KORATON NV visserskaai 26 – Kortrijk 8500 tel. 056-23.07.11 [email protected] www.rector.be

82 a+279 Vlinderef fect De rigide structuur van het Koninklijk Atheneum in EN The strict structural rigour of the architecture of the Luik past niet langer bij de huidige invulling. Aange- secondary school Athénée royal Charles Rogier in zien het gebouw ook niet meer voldoet aan de heer- Liège no longer met current needs. A tool that had sende energienormen, werd het tijd voor een gron- also become obsolete in terms of energy, it was time dige renovatie en voor een nieuw ontwerp voor de to renovate it and to rethink flow management and doorstroming en de ruimtelijke organisatie van de the spatial organization of activities. Today, the verschillende activiteiten van de school. De school school under construction is already asserting its wordt momenteel nog onder handen genomen, maar new identity and an invigorating functionality for de nieuwe identiteit is al duidelijk zichtbaar, evenals the benefit of its users. het verfrissende, functionele karakter waar de ge- bruikers de vruchten van zullen plukken. Cécile Vandernoot – Foto’s Alain Janssens ↓ other things, the The main main entrance has objective was the been opened up. reorganization of The building will be the space at the accessible from Rue street level, which des Clarisses via has an extremely Place des Carmes. long façade. Among

a+279 aa-ar, Athénée royal Charles Rogier, Liège 83 Het Athénée Royal Liège 1 (Charles Rogier) transformeren en renoveren, betekent ook de moderne periode waarin het werd gebouwd in vraag stellen. De school ligt in het centrum van de stad en zag in de jaren 1960 het levenslicht toen de Avenue Maurice Destenay door een dichtbebouwd gebied werd aangelegd om het verkeer vlotter te laten doorstromen. Het gebouw domineert de ene zijde van de smalle Rue des Clarisses en de speelplaats komt uit op de grote Avenue, een symbool van de poreuze stad, die langs de Tour Ken- nedy loopt en naar de Maas leidt. De aanleg van de brede boulevard heeft diepe sporen nagelaten in dit woongebied. Er ontstonden breuken in het stedelijk weefsel en buiten- proportioneel grote lege ruimten, waar voetgangers moeilijk kunnen oversteken. In 2013 schreef men een wedstrijd uit met een tweeledige opdracht: enerzijds moest er een oplossing komen voor een aantal ‘interne’ problemen voor de goede werking van het atheneum, en anderzijds moest een nieuw architecturaal concept het imago van de school en haar verhouding tot de stad bijschaven. De bouwheer was zich bewust van de problemen, maar wist ook dat het ruime budget voor het schoolgebouw (5.400.000 euro exclusief btw) een buitenkansje was. Het programma stelde men in functie van de prioriteiten. Aan- gezien het budget vaststond, was het begrijpelijk dat het voor de Direction générale des infrastructures van de Franse Gemeenschap van primair belang was dat alle noden daad- werkelijk zouden worden ingevuld: een nieuw thermisch ← To meet the challenges of identity and accessibility, the school's centre of gravity was repositioned. A main crossing entrance was created, linking Rue des Clarisses (photo) to Place des Carmes, which had been neglected for too long.

84 aa-ar a+279 omhulsel voor de gordijngevels, het conform maken van het De selectiecommissie heeft naast de procedure en het gebouw, de indeling van de ruimten en de hele benedenver- programma vooral de hoge kwaliteit benadrukt van de dieping opnieuw organiseren om nieuwe verbindingen te voorontwerpen van de vijf deelnemende teams – atelier maken, zowel binnenin het gebouw als met de stad. d’architecture alain richard, AM Nelis-Delincé en Thomas Raynaud, Ledroit Pierret Polet Architectes, Atelier d’archi- De strenge organisatie van het gebouw stond trouwens tecture Pierre Hebbelinck en het bureau Trait Architects. ter discussie: het oude atheneum heeft een structuur van De opdracht ging uiteindelijk naar atelier d’architecture gewapend beton die hoofdzakelijk uit kolommen, balken en alain richard. In zijn presentatie stelde Alain Richard van geribde platen van drie meter breed bestaat. Drie van zulke meet af aan dat het er niet om ging of het voorgestelde modules bepalen de ‘standaardlengte’ van een klaslokaal. De project binnen het budget paste, maar dat er moest worden klassen zijn gelijkmatig verdeeld over drie niveaus achter een bekeken wat het beste project was om met het beschikbare gang tegen de straatkant in de Rue des Clarisses. De enorm budget te realiseren. Hij hield ook rekening met de duur lange gevel van wel 230 meter wordt slechts doorbroken door van de werkzaamheden en met het gebruik van het gebouw twee ingangen voor de 1.200 personen die het gebouw dage- tijdens die periode, wat aantoonde dat hij het toekomstige lijks betreden. Om al die verschillende redenen verkoos de project goed begreep en een realistische visie had. Voorts bouwheer een niet-openbare aanbesteding. Een aanzienlijk liet de jury zich ook overtuigen door de flexibele aard van verschil met de onderhandelingsprocedure is dat er bij het het project en de bescheiden schaal van de interventies. toewijzen van de architect niet over het voorstel onderhandeld kan worden om verdere nuances aan te brengen. De procedu- De werkzaamheden in het atheneum worden het komen- re biedt bepaalde garanties, maar kan tegelijkertijd ook een de schooljaar waarschijnlijk afgerond. Sinds 2018 delen de beperking zijn bij de bouw van het geselecteerde project. leerlingen het gebouw met bouwvakkers, omdat de inter- venties in het gebouw geen structurele ingrepen zijn. Als ↗ architecturaal antwoord op vraagstukken zoals stedelijke New plan of the verankering, identiteit en toegankelijkheid verplaatst men entrances het zwaartepunt van de school op slimme wijze: er komt één enkele hoofddoorgang die de Rue des Clarisses verbindt met de veel te lang verwaarloosde Place des Carmes. Een andere troef van het winnende project is dat de renovatie niet systematisch verloopt, maar dat de ploeg een grondige studie maakt van elk aanwezig element dat nog functioneel Place des Carmes 12 2 13 3 14 4 15 5 16 6 17 7 18 8 9 0 5 10m 10 11Structural engineering Rue des Clarisses Ney & Partners Plan existing situation Technical equipments engineering Architect Location Procedure Detang atelier d’architecture Rue des Clarisses, Liège Competition Product supplier alain richard (aa-ar) Programme Client Schuco (window frames) Website Spatial reorganization, Wallonia-Brussels aa-ar.be new entrances and dis- Federation tributions, skin replace- Official project name Lead Contractors -0.18 Refurbishment of the BPC – Groven Portal – Athénée royal de Liège ment, heating+0.06 and ven- Dejeo-0.49 nd-Delarge tilation improvements, new courtyard canopies and porches.

a+279 Athénée royal Charles Rogier, Liège 85 2 3 1 2 1 class rooms Floor 3 2 laboratorium 3 sports hall 2 3 1 2 1 class rooms Floor 2 2 laboratorium 3 sports hall 2 11 1 1 class rooms Floor 1 2 laboratorium 7 4 3 1 4 5 2 1 entrance 56 2 class rooms Floor 0 3 sports hall 5 library 4 refectory 6 caretaker 7 kitchen

86 aa-ar, Athénée royal Charles Rogier, Liège a+279 is, waardoor er echt zuinig gewerkt kan worden. De struc- een grote opening in de gevel die uitkijkt op de sportzaal; de turele frames van de betonnen gordijngevels die voorheen toegang tot een toekomstig dakterras; grote verticale ope- zichtbaar waren, blijven behouden maar worden aan de ningen die de gevel in de Rue des Clarisses verlevendigen en voorzijde geïsoleerd, waarna de nieuwe gevelelementen voor daglicht en een spectaculair uitzicht zorgen; openingen erop bevestigd worden. De studies en schattingen van het in het dak voor de luchtafvoer die de traphal in daglicht raamwerk om het warmteverlies te beperken en verbeterd doen baden; en de door Alain Richard subtiele aanpassing comfort te bieden zijn op punt gesteld, waardoor een ver- van de hoogte van de trapreling om deze conform te maken fijnd ventilatiesysteem is ontwikkeld voor twee klassen, dat met de huidige wetgeving. Intelligente oplossingen die niet geïntegreerd is in geprefabriceerde elementen van de ramen. meteen zichtbaar zijn, maar op een soepele manier het De uitwerking is complexer geworden, maar de schaal en gebruik van het gebouw en de ruimten veranderen. het realisme van het voorontwerp zijn bewaard gebleven. In samenwerking met De algemene filosofie van het project laat zich samen- vatten als de wil om de impact van een reeks eenvoudige en doelgerichte interventies te verhogen, zoals een vlindereffect fundamentele gevolgen heeft – in dit geval positieve – op het dagelijks leven: het omkeren van een onderste deel van de trap waardoor leerlingen tijdens de speeltijd rechtstreeks naar de speelplaats kunnen; een aantal luifels die verschil- lende functies vervullen zoals de afsluiting van de site; een portiek op de parking en een afdak op de speelplaats; het verwijderen van een klas op de eerste verdieping om de gangen waarin de leerlingen elkaar ontmoeten te vergroten; ↓ New lighting at the end of the main circulation area. The roof terrace might be usable in the future.

LTehefeeusseesnsteianltfiierel Nog betere prestaties en een eenvoudiger gebruik aan de hand van design zorgt ervoor dat het vuur ons nog meer te bieden heeft. Het is nog meer in harmonie geraken met je omgeving door te innoveren. Stûv 22, een performante houtverwarming en een essentiel onderdeel dat op een natuurlijke manier zijn plaats zal innemen in uw interieur. Getoond model : Stûv 22-90 met kader C2 Volg ons op www.stuv.com

88 a+279 0 5 10m Section

a+279 Een les in 89 duurzaamheid Met A la Croisée des Chemins in Neder-Over-Heem- EN With A la Croisée des Chemins in Neder-Over-Heem- beek kon architectenbureau b2ai samen met aanne- beek, architectural firm B2Ai, together with the De- mer Denys een passend antwoord bieden op de vraag nys construction group, was able to provide an ap- van de stad Brussel om ‘een school van de toekomst’ propriate answer to the request by the city of Brussels te ontwerpen. ‘Al is elk project anders en mag de to design ‘a school of the future’ – ‘ even though every input van een bouwheer of directie niet onderschat project is different and the input of a client or man- worden’, zegt duurzaamheidsexpert Kevin D’hondt agement should not be underestimated’, says sus- van b2ai. tainability expert Kevin D’hondt of B2Ai. Chloë Raemdonck – Foto’s Evelien Calis

90 b2ai a+279 De stad Brussel lanceerde de opdracht in 2014 als een de- Op het vlak van duurzaamheid is A la Croisée des Che- sign-buildformule voor een kleuterschool, een basisschool mins een voorbeeldproject. Voor zowel energieverbruik en een wijksporthal. Het gebouw moest voldoen aan een als materiaalconcept zette men de Trias Energetica in. De moderne visie op pedagogie, waarbij het kind en niet de energievraag wordt gereduceerd in overeenstemming met leerkracht centraal staat. Deze visie op onderwijs vertrekt de passiefhuisstandaard; een beo-veld zorgt voor hernieuw- van de idee dat kinderen veel van elkaar kunnen leren, bare warmte. “Het beo-veld zorgt in de zomer ook voor door interactie en observatie. Dat een rechthoekige klas passieve koeling en vlakt de pieken uit”, legt Kevin D’hondt met trede en bord vooraan deze opvatting niet stimuleert, uit. “Echt actief gaan koelen leek ons in een gebouw als dit hoeft geen betoog. A la Croisée des Chemins vertrekt dan zinloos. Als het buiten 30°c is, hoeft het in een school geen ook van een heel andere architectuur. 21°c te zijn. Dat is iets anders dan pakweg een ziekenhuis- context.” De klassen, in l-vorm, zijn geschakeld rond een groot atrium, wat flexibeler lesgeven toelaat. De kinderen kunnen Ook het materiaalconcept is rationeel opgevat. Het ge- zich terugtrekken in hoekjes, maar evengoed de hele groep bouw is een betonnen sokkel met daarop een houten uit- toespreken. Door de klassen per twee te schakelen maakt bouw. Vloeren zijn uitgevoerd in airdeckplaten op kolom- men werken in graadklassen mogelijk en in de kleuterschool men, waardoor een vrij plan ontstaat dat verder ingevuld zijn de L’en zo geschakeld dat ze per twee een voorportaal wordt met lichte wanden. Enkel waar nodig, om akoestische vormen. Dat kan ingezet worden om het actuele leerthema redenen, werkte men de plafonds af met houtwolcement. De in de verf te zetten of gemaakte werkjes tentoon te stellen. technieken plaatste men grotendeels in opbouw. “Ook dat is duurzaamheid. Deze context laat een low-techaanpak toe. Het grote atrium heeft verschillende troeven: wanneer de Dat geeft uiteraard economische voordelen, maar maakt klas toch te klein blijkt, staat de vorm ervan toe om uit te het ontwerp ook aanpasbaar. Als na enige tijd blijkt dat er breken, en de tribunetrap geeft meteen een andere dimensie behoefte is aan grotere of kleinere klassen, hoeven er geen aan ‘voor de klas staan’. Ook het leren door observatie mag ingrijpende wijzigingen te gebeuren.” best letterlijk genomen worden: visuele relaties zijn enorm belangrijk in dit schoolgebouw. “We hebben doorzichten Kers op de taart is de buitenruimte. De site ligt naast het gecreëerd op maat van de kinderen, met vensters op hun koninklijk domein van Laken, waardoor er enkele speciale hoogte”, zegt Kevin D’hondt van b2ai. “Daardoor kun je bouwvoorschriften van toepassing waren. Zo mochten, on- altijd wel ergens beweging bespeuren. Leuk detail is de der andere, de daken niet plat zijn. Ook bepalend voor de muziekklas, die overkraagt in de refter. De akoestiek in oriëntatie zijn de toekomstplannen van de stad Brussel om het gebouw is beter dan de norm, wat maakt dat al die extra in een tweede fase een middelbare school aan de overkant (visuele) stimuli niet als storend ervaren worden.” van de straat te bouwen. “Hierdoor hebben we het gebouw AA 100 80 20 30 20 120 50 20 20 30 30 160 200 30 50 140 160 20 40 140 250 140 120 120 net 80 160 120 140 80 120 0 5 10 15 20m

a+279 À la Croisée des Chemins, Neder-Over-Heembeek 91

92 b2ai, À la Croisée des Chemins, Neder-Over-Heembeek a+279 helemaal op de bosrijke achterkant gericht. Wel hebben we de Het gebouw won in 2016 een Be.Exemplary-award voor rooilijn ter hoogte van de drie ingangen (sporthal, kleuter- en duurzame stedelijke ontwikkeling. De echte test kwam er pas basisschool) een beetje teruggetrokken. Zo ontstaan er kleine op 1 september 2018, toen de eerste klasjes hun intrek namen ‘pleintjes’ waar de ouders hun kinderen op een veilige manier in het gebouw. “We maken nadien graag wel eens de evaluatie kunnen afzetten en nog even kunnen napraten.” met de eindgebruikers. Die we meenemen in het volgende schoolproject”, aldus Kevin D’hondt. “Maar de kinderen zijn De speelruimte is een oase van spelprikkels. Pronkstuk echt heel blij met hun nieuwe school. Het is bijzonder om te is de artificiële rivierbedding, die de kinderen met een zien hoe ze hun plekjes claimen en zich eigen maken.” handpomp zelf kunnen vullen. “Op enkele plaatsen zijn ook verplaatsbare damwandjes voorzien, zodat de kinderen zelf kunnen kiezen of ze het water vasthouden. De handpomp werkt op regenwater en eindigt in een vijvertje.” Architect Programme Landscape architect Completion B2Ai A kindergarten for 312 THV Thiers-Dujardin June 2018 pupils, a primary school for Website 576 pupils, a sports hall and Structural engineering Total floor area an outdoor installation B2Ai.com Ney & Partners 8,249.16 m² Procedure Official project name Services engineering Budget Public competition A la Croisée des Chemins Ingenium n/c Client Location Sustainability Suppliers City of Brussels Neder-Over-Heembeek A2E Heradesign (sealings), (Brussels) Lead contractor Albintra, Knauf (drywalls), Acoustics Zumtobel (lighting system) Denys (Design and Build contract) ATS

www.livingceramics.com | Agent for Belgium and Luxembourg: Rue de la Goëtte 85, 1420 Braine l’Alleud - tel. +32 478 878 077 - [email protected] www.livingceramics.com | Agent for Belgium and Luxembourg: Rue de la Goëtte 85, 1420 Braine l’Alleud - tel. +32 478 878 077 - [email protected]

94 a+279 Iedereen naar school In 2012 won Architectuuratelier Ambiorix de Open EN In 2012 Architectuuratelier Ambiorix won the Open Oproep voor de verbouwing en uitbreiding van het Call for the conversion and expansion of the Pro- Provinciaal Instituut Avant (campus Rivierenhof) vinciaal Instituut Avant (campus Rivierenhof), com- in opdracht van de provincie Antwerpen. De voor- missioned by the Province of Antwerp. The former malige landbouwschool ligt aan de rand van het agricultural school is located on the outskirts of the Rivierenhof, het grootste park in de Antwerpse agglo- Rivierenhof, the largest park in the Antwerp conurba- meratie. De architecten zetten de huidige kunst- en tion. The architects involve the current art and fash- modeschool in als een schakel om het parklandschap ion school as a link to strengthen the park landscape. te versterken. Bart Tritsmans ↓ studio hall. This vast A wide, public open space serves flight of steps on as a play area and Turnhoutsebaan catwalk, but also as leads to the platform a public terrace. on the roof of the © Maxime Delvaux

a+279 Ambiorix, Avant, Antwerp 95 In 1923 bouwde architect Hippolyte (Pol) Berger een land- Architectuuratelier Ambiorix maakte de site opnieuw bouw- en huishoudschool voor meisjes in het toen net door leesbaar en doorwaadbaar. Het hoofdgebouw uit de jaren de provincie aangekochte Rivierenhof. Het l-vormige ge- 1920 blijft behouden, maar dan zonder de latere in- en uit- bouw in sobere art deco bestaat uit een skelet van gewapend breidingen. Het wordt zo opnieuw een heus paviljoen in het beton. Het richt zich naar het park (en weg van de Turn- landschap. Het binnenplein is weer opengemaakt en aan de houtsebaan) met zijn voorgevel en ingang met tentdak en straatkant is de open hoek van het paviljoen gesloten, zodat klokkentoren. Rondom de school legde men vier hectaren het gebouw ook langs de straatkant een voorgevel krijgt. De tuin- en landbouwgrond en een rozentuin aan, net als twee architecten pakten de wildgroei van gebouwen en gebouw- paviljoenen voor bijen- en pluimveeteelt. tjes op het terrein aan om de relatie tussen school, park en omgeving te herstellen. Na de Tweede Wereldoorlog werd de school in verschil- lende fases uitgebreid. De verbinding met het park en de Het nieuwe schoolgebouw, dat de praktijklokalen voor rozentuin raakte daardoor verstoord, en het oorspron- de kunst- en modeschool verzamelt in een strak geritmeerde kelijke ontwerp van Berger verloor aan karakter doordat atelierhal, brengt een interessante relatie tot stand met de het binnenplein werd ingevuld en er een vleugel bij kwam. omgeving. De architecten maken gebruik van het natuurlijke Bovendien vormde het schoolgebouw de voorbije decennia reliëf van de Schijnvallei, waardoor het schoolgebouw aan een barrière tussen het Rivierenhof en de woonwijken langs de hoger gelegen straatkant deels onder het maaiveld ligt. de Turnhoutsebaan. Ambiorix leidt de blik van de voorbijganger over het verzon- ken volume heen naar de majestueuze bomen in het park. 0 10 20 ↗ Domelight in polycarbonate (detail)

96 Ambiorix, Avant, Antwerp a+279 Esdoorns en magnolia’s kleinere patio’s met verschillende karakters: een binnentuin De verbinding met het park is niet alleen visueel van aard. beplant met esdoorns die hun kruin boven het platform Aan de Turnhoutsebaan leidt een brede, publieke trap naar uitsteken, een patio met magnolia’s die bloeien tussen de het platform op het dak van de atelierhal. Deze enorme beglaasde klaslokalen. open ruimte doet dienst als speelplaats en catwalk, maar Het is nog iets te vroeg om in te schatten of de nieuwe ook als publiek terras. Het uitgestrekte platform, dat zijn praktijkruimtes goed functioneren en of het bredere publiek toe-eigening door buurtbewoners en parkbezoekers nog af- het publieke platform voldoende zal gebruiken – dat zal mee wacht, biedt aan de parkzijde een uitzicht op de historische afhangen van de visie van de school op de doorwaadbaar- rozentuin. Aan de straatkant van het platform duikt een trap heid van de site. Maar de strategie van Architectuuratelier door het oppervlak naar de langgerekte patio, die door de Ambiorix toont hun ambities voor deze schoolomgeving. atelierhal snijdt en het oude schoolgebouw verbindt met het Het ontwerp voor de kunst- en modeschool is niet alleen park. Aan de parkzijde is het publieke terras verbonden met pedagogisch project, maar ook een kans om het cultuur- het omliggende landschap via een spiraalvormige helling die landschap van de voormalige landbouwschool te herstellen, langs enkele fruitbomen slingert. Uitsnedes in het platform en om de visuele en fysieke verbindingen met het parkland- bieden op het lagergelegen niveau van de ateliers plaats aan schap te versterken. Elevation HEB200 HEB200 Floor 0 0 5 10 0 5 10 0 2 10m Architect Location Client Acoustics aaa – architectuuratelier Turnhoutsebaan 250, Province of Antwerp Blasco ambiorix Deurne Lead contractor Completion Website Programme Strabag March 2019 aaa.studio Secondary school for art and fashion Structural engineering Total floor area Official project name Procedure Ney & Partners 6,889 m² Provinciaal Instituut Avant Competition Services engineering Budget Boydens Engineering € 12,153,840 (excl. VAT and fees)

1969 2019 Project: Arjaan De Feyter Interior Architects Timeless vola.com The original 111 One -handle built-in mixer in natural brass Designed by Arne Jacobsen in 1968 VOLA Studio - Tour & Taxis - Havenlaan 86C - 1000-Brussels Tel.: 02 4659600 - [email protected] - www.vola.be