A+302_NL_Light

BEL € 20 – INT € 25 Tackling Water at the Source NL / FR  A+302 Afgiftekantoor Brugge  Tweemaandelijks tijdschrift 03020 Architecture  in  Belgium 1010au, Atelier Horizon, Atelier Paysage, Baumans-Deffet, Collectif Dallas, L’Escaut, Latitude Platform, Maat-ontwerpers, MDW, MSA, Reservoir A, Studio Viganò, Zampone

WPU 5G De geothermische warmtepomp met nieuwe look Klimaatneutraal verwarmen en passief koelen. Dat doen al onze 22.000 geothermische warmtepompen met permanente monitoring. Deze warmtepompen, geproduceerd in Nederland, zijn voorwerp van permanente innovatie. Met hun nieuwe, elegante omkasting en een compacte voetafdruk van 60 x 60 cm passen ze in elke ruimte.

+ A 302 Tackling Water at the Source EDITO 5 Lisa De Visscher OPINIE 7 Function follows soil  David Verhoestraete UITGELICHT 8 A+ 50 jaar: Alles is architectuur   Maarten Delbeke 14 Inventaires #4 2020–2023  Philippe De Clercq 16 Architectuurbiënnale Venetië 2023  Lara Molino 20 Z33: River of Rebirth  Eline Dehullu TACKLING WATER 24 Atelier Paysage, Wetland, Chevetogne  Pieter T’Jonck AT THE SOURCE 28 Studio Paola Viganò – MS-A – Baumans-Deffet, Vesdervallei  Guillaume Vanneste 34 IMDC – Maat – Horizon, Dendervallei  Maarten Van Acker 40 Rondetafelgesprek: ‘Guardians of water’  Louisa Contipelli, Joeri De Bruyn, Bram Vandemoortel 50 Labo Ruimte: De Droge Delta  Julie Mabilde 57 A+ 50 jaar archief: Optimisme onder de waterlijn  Emmanuel van der Beek 64 Stad Antwerpen – Aquafin – Water-link, Tuinstraten, Antwerpen  Bart Tritsmans 70 Réservoir A – Carbonifère, L’Eau d’Heure, Cerfontaine – Charleroi  Amélie Poirel 74 Fallow – 1010au, Woluwe Waterland 2050 Tim Peeters 78 BMA Label: Herbronnen / Re(S)Sources  Robin De Ridder, Henri Lebbe, Nele Maes 82 Gijs Van Vaerenbergh – Atelier Arne Deruyter, Eilandtuin, Meise  Véronique Patteeuw 86 Latitude Platform – Collectif Dallas, Eau De Couture, Brussel  Léone Drapeaud WEDSTRIJD 90 Parc de la Plaine des Manoeuvres, Doornik  Jean-Philippe De Visscher RECENTE 96 L’Escaut – Zampone, Kleine Zenne, Brussel  Amélie Poirel PROJECTEN 102 MDW, Terre Neuve, Brussel  Carla Frick-Cloupet PRODUCT NEWS 108 Viviane Eeman STUDENT 116 Task-force Vesder  Lisa De Visscher 118 Dendervallei Riet Coosemans PORTRET 120 Sophia Holst  Eline Dehullu 121 Studio Ruben Castro  Lisa De Visscher 122 Wissel Studio  Eline Dehullu © Jan De Wilde © Johnny Umans ←  Gijs Van Vaerenbergh – Atelier Arne Deruyter, Eilandtuin, Meise (zie p. 82)

2 Colofon A+302 A+ ARCHITECTURE IN BELGIUM  Tweetalig tijdschrift (FR/NL), ISSN 1375–5072, Volume 50 (2023) N3 REDACTIE Hoofdredacteur Copy-writing Druk Hera Van Sande Lisa De Visscher Charlotte Bonduel (NL) Die Keure, Bruges Guillaume Vanneste Ward Verbakel Adjunct-hoofdredacteur Eindredactie Beeld cover en inhoudstafel Redactieadres Eline Dehullu controltaaldelete.be (NL) Eilandtuin, Meise Benoît Francès (FR) © Johnny Umans Ernest Allardstraat 21/3 Productie en IT 1000 Brussel Vormgeving Redactieraad [email protected] Grégoire Maus www.a-plus.be Terry Kritis Gilles Debrun Vertalingen Nicolas Hemeleers Typeface Kelly Hendriks Eva Van Walle (NL) Véronique Patteeuw Alain Kinsella (FR) Rhymes Antoon Wouters (ProductNews) TEAM A+ is een uitgave van Office management en abonnementen Communicatie en pers opgeslagen in een geautoma- ICASD Informatiecentrum tiseerd gegevensbestand of voor Architectuur, Steden- Deborah Schwarzbaum Louise Van Laethem openbaar worden gemaakt bouw en Design. [email protected] in enige vorm of op enige [email protected] Tentoonstellingen en lezingen wijze, zonder voorafgaande Verantwoordelijke uitgever schriftelijke toestemming Advertenties en sponsoring Lara Molino van de uitgever. Elke auteur Philémon Wachtelaer Mattijs Brands is verantwoordelijk voor zijn Ernest Allardstraat 21/3 Rita Minissi of haar bijdrage. 1000 Brussels [email protected] Copyrights www.a-plus.be +32 497 500 292 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, RAAD VAN Voorzitter Secretaris Leden Jo Huygh BESTUUR Anne Ledroit Philémon Wachtelaer Geert De Groote Petra Decouttere Isabelle Vanhoonacker Paul Dujardin Ondervoorzitter Penningmeester Ruben Goots Nicolas Hemeleers Anne Sophie Nottebaert Stéphanie Lorfèvre ADVERTEERDERS Aliplast Itho Daalderop Atomium Jung Bruxelles Environnement | Stone Leefmilieu Brussel Tauw Delabie Université ouverte de la Eecocur FederationWallonieBruxelles Febelcem Vandersanden Geberit Villeroy et Boch Hansgrohe Vola Hewi Woaw 2023 AUTEURS Louisa Contipelli Maarten Delbeke Nele Maes Pieter T’Jonck is ruimtelijk planner en is hoogleraar architectuur- is stedenbouwkundige en is architect. Hij schrijft over geograaf. Ze studeerde aan geschiedenis en -theorie architect bij PTArchitecten architectuur, beeldende de VUB. Sinds 2022 is ze me- aan de ETH Zürich. Hij in Brussel. Ze studeerde aan kunst en podiumkun- dewerker van Architecture studeerde af als burgerlijk de KU Leuven en de Univer- sten voor verschillende Workroom Brussels. ingenieur-architect siteit Antwerpen. Belgische en buitenlandse (Universiteit Gent), waar kranten en tijdschriften. Hij RietCoosemans hij in 2001 een doctoraat Véronique Patteeuw werkt voor de radiozender studeerdein2022afals behaalde. is universitair hoofddocent Klara en was in 2017 hoofd- architect (Sint-Lucas, KU aan de École Nationale redacteur van A+. Leuven).Zehaaldeeerder Léone Drapeaud Supérieure d’Architecture eenbachelorInterieurarchi- is afgestudeerd als architect et du Paysage de Lille en Maarten Van Acker tectuur(2020)endeedeen aan de faculteit Architec- gastdocent aan de EPFL is hoogleraar Stedenbouw ErasmusjaarinRome(2021). tuur La Cambre Horta Lausanne en de KU Leuven. en woordvoerder van van de ULB. Als lid van Ze is wetenschappelijk de Onderzoeksgroep Joeri De Bruyn het onderzoekscollectief redacteur van OASE. Stedelijke Ontwikkeling studeerde filosofie in Traumnovelle bestudeert ze aan de UAntwerpen. Hij Antwerpen en Leuven. Van de interacties tussen gender Tim Peeters is ingenieur-architect 2001 tot 2008 werkte hij en ruimte. is een Nederlandse archi- en stedenbouwkundige als eindredacteur bij A+. tect die in Brussel woont. (Universiteit Gent en KU Daarna richtte hij Public Carla Frick-Cloupet Hij werkt momenteel voor Leuven). Space op. is architect.. Ze doceert aan ontwerpgroep Org als de ULB en de ENSA Paris projectarchitect en ste- Bram Vandemoortel Philippe De Clerck La Villette. Ze doctoreert denbouwkundige. In 2022 is ingenieur-architect. is architect en docent aan de aan de ENSA Saint-Etienne was hij medeoprichter van Sinds 2015 werkt hij bij Faculteit Architectuur La en aan de Université Jean Falsework. Architecture Workroom Cambre Horta – Université Monet. Brussels. Hij is sinds 2021 libre de Bruxelles (ULB). Amélie Poirel praktijkassistent ‘transtie- In 2011 richtte hij mede het Henri Lebbe is architect. Ze studeerde vraagstukken’ binnen de architectuurbureau Dev- is ruimtelijk planner en pro- in 2021 af aan de École vakgroep Architectuur & Space op. gramma- en gebiedsregis- polytechnique fédérale van Stedenbouw van de UGent. seur van ‘Vlaanderen Breekt Lausanne (EPFL). Ze werkt Robin De Ridder uit!’ aan het Departement bij MDW architecture in Guillaume Vanneste is ruimtelijk planner en Omgeving van de Vlaamse Brussel. is ingenieur-architect en on- Overheid. derzoeker. Hij doceert aan jurist. Hij studeerde Rech- Bart Tritsmans de Faculteit Architectuur ten (KULeuven, 2018) en Julie Mabilde doceert aan de Universiteit (LOCI) van de UCLouvain, Stedenbouw & Ruimtelijke is ingenieur-architect (Uni- Antwerpen. In 2014 be- waar hij in 2022 een Planning (KULeuven – versiteit Gent), adviseur en haalde hij een doctoraat in doctoraat behaalde. Hij is Sint-Lucas, 2020). Hij projectleider bij het Team geschiedenis (UAntwerpen) mede-oprichter van vvv werkt voor Voorland. Vlaams Bouwmeester. Daar en bouwkunde (VUB). Zijn architecture urbanisme. Jean-Philippe De Visscher coördineert ze het ontwer- onderzoek richt zich op de is ingenieur-architect, afge- pend onderzoek binnen het historische evolutie van Emmanuel van der Beek studeerd aan de UCLouvain platform Labo Ruimte. stedelijk groen. is freelance journalist. Hij en de Ohio State University schrijft voor De Standaard. (USA). Hij is gastprofes- Momenteel studeert hij een sor aan de UCLouvain in master ingenieur-architect Brussel. aan de KU Leuven.

A+302 3 MADE TO TOUCH. Fotograaf: Constantin Meyer, Interieur: Design Post Köln DESIGNED TO CONTROL. DE SLIMME KNX RUIMTECONTROLLER. JUNG partners for the Netherlands and Belgium: Hateha B.V. Stagobel HATEHA.NL STAGOBEL.BE

4 A+302

A+302 5 “You know, they straightened out the Mississippi River in pla- grootste zorg was om het vele regenwater zo snel mogelijk ces, to make room for houses and livable acreage. Occasionally weg te sluizen ligt ver achter ons. Maar wateroverlast en the river floods this places. ‘Floods’ is the word they use, but in droogte gaan hand in hand. fact it is not flooding: it is remembering. Remembering where “De oplossing voor het droogteprobleem”, schrijft Julie it used to be. All water has a perfect memory and is forever Mabilde van Labo Ruimte, “ligt in een omslag van versneld trying to get back to where it was.” De Amerikaanse schrijfster afvoeren naar ter plekke infiltreren, vasthouden en vertra- en Nobelprijswinnares Toni Morrison sprak deze woorden gen van water. Ook voor de bestrijding van wateroverlast tijdens een lezing in New York meer dan dertig jaar geleden, is het overigens een goede strategie om water veel meer maar vandaag zijn ze actueler dan ooit: water stroomt waar bovenstrooms te bufferen en valleigebieden te ontlasten bij het topografisch en klimatologisch het beste kan stromen. piekbuien. Dit is een ruimtelijk vraagstuk: het vereist een Indijken, draineren, omleiden of rechttrekken; op termijn heel andere inrichting van onze ruimte en onze landschap- krijgt de natuurlijke waterloop vaak opnieuw de bovenhand. pen, en is dus een ontwerpopgave.” Een ontwerpopgave op Op de 18de architectuurbiënnale van Venetië die afgelo- grote schaal. Waterlopen behelzen uitgestrekte gebieden en pen maand van start ging, toont curator Lesley Lokko het doorsnijden administratieve en beleidsgrenzen. Vandaag ‘Laboratium van de Toekomst’ met projecten van hoofdzake- is dat beleid erg versnipperd. In Vlaanderen is de Vlaamse lijk architecten van Afrikaanse origine. Klimaatverandering Waterweg bevoegd voor bevaarbare waterlopen, de Vlaamse en bij uitbreiding onze omgang met water is er een van de Milieumaatschappij voor de grotere onbevaarbare water­ meest besproken thema’s waarbij architectuur, stedenbouw lopen, de provincies voor de kleinere waterlopen en de ge- en landschapsplanning de sleutel vormen voor duurzame meentes voor de beken. Aangezien al deze beken en rivieren oplossingen. Verschillende nationale paviljoenen kaartten met elkaar in verbinding staan, leidt dit tot een eindeloze watermanagement aan, zoals Nederland met Plumbing the stroom aan complexe samenwerkingsverbanden op ver- System en Denemarken met Coastal Imaginaries, en zo- schillende beleidsniveaus en tot een administratieve kluwen wel Finland als Duitsland installeerden composttoiletten aan overeenkomsten die elke interventie op grote schaal met een politieke boodschap. Het is een understatement bemoeilijken. Na de overstromingen in de provincie Luik te zeggen dat water in Venetië alomtegenwoordig is, maar werd daarom opnieuw geijverd voor een meer overkoepe- de zware overstromingen in Noord-Italië afgelopen maand lende aanpak, bijvoorbeeld door een Waalse bouwmeester. en de prominente aanwezigheid van MOSE, het knalgele Als we het perfecte geheugen van water niet willen blijven waterkeringsysteem dat Venetië voor het zeewater moet negeren en het opnieuw de ruimte willen laten innemen die beschermen, wijzen ons eens te meer op de urgenties die het nodig heeft, moeten we waterbeheer anders organiseren, vandaag spelen. volgens de logica van het water zelf. Door het creëren van In België is de herinnering aan de fatale overstromingen waterschappen en een radicaal andere aanpak van zowel in de provincie Luik in 2021 nog bijzonder levendig en de regen- als grondwater kunnen we water eindelijk weer de schade nauwelijks hersteld. Tegelijkertijd kampen we met rol geven die het altijd heeft gehad: niet die van bedreiging een aanhoudend droogteprobleem dat zelfs de afgelopen maar de conditio sine qua non voor alle leven. natte lente niet heeft kunnen oplossen. De tijd dat het Belgiës Lisa De Visscher Hoofdredacteur © Fabio Chironi ←  Atelier Descombes – Superpositions, Renaturatie van de waterloop Aire, Genève, 2022 (zie p. 43)

The original Elemental living vola.com VOLA stainless steel, bringing together natural beauty and pure form 5471S-061 Wall mounted round head shower and hand-shower in brushed stainless steel. SC7 One-handle mixer with swivel spout in brushed stainless steel. Explore the Elemental living story vola.com/on-design. VOLA Studio - Tour & Taxis Havenlaan 86C - 1000 -Brussels - Tel.: 02 4659600 - [email protected]

A+302 7 Opinie In België kan het bijzonder nat zijn, maar we worden sinds zeer ernstige watertekorten. De dikte van het watervoerend enkele jaren toch met ernstige watertekorten geconfronteerd. pakket bedraagt er slechts enkele meters. De Kempen daar- Op de Europese waterstressindex staat Vlaanderen zelfs entegen hebben de potentie om als waterschuur voor de rest bovenaan de lijst, samen met Zuid-Italië en Portugal. Het van Vlaanderen te functioneren. Het dreigend watertekort probleem is niet zozeer dat het te weinig regent, maar wel stelt de ruimtelijke afstemming tussen het bodemgebruik en hoe we ermee omgaan. het onderliggend watersysteem op scherp. Daar zijn meerdere verklaringen voor – zowel geogra- Ten slotte is er bovendien het gekende versnipperd land- en fische, geologische als historische. In eerste instantie is er ruimtegebruik. Om de gefragmenteerde open ruimte tegen de specifieke geografische ligging van de Rijn-Maas-Schel- verdere versnippering te beschermen, werden in de jaren dedelta. De Schelde heeft het kleinste afstroomgebied van 70 sectorale afbakeningsprocedures in het leven geroepen. de rivierdelta en een open verbinding met de Noordzee. Deze procedures ‘ordenen’ het landgebruik op basis van een Door de eb-en-vloedwerking wordt het zoute zeewater diep boekhoudkundige logica. Elke sector kreeg een locatie en een het binnenland ingestuwd, waar het zich vermengt met oppervlakte toegewezen. Het resultaat is dat natuurgebieden het zoete water van de uitstromende rivieren. De brakke zelden op de best geschikte locaties werden ‘gepland’, maar watercondities die hierdoor ontstaan zijn ongeschikt voor bestemd werden op restruimtes die oninteressant waren voor watervoorziening. De grote internationale rivieren Maas economische ontwikkeling. Vandaag zijn landbouw, natuur en Rijn stromen met een grote boog om Vlaanderen heen en bosbouw gebetonneerd in planologische bestemmingen alvorens in de Noordzee uit te monden. Ter hoogte van Luik en graaft elke sector zich juridisch verder in. Ze trachten ten wordt massaal water aan de Maas onttrokken. Hiermee koste van elkaar terrein te winnen. De huidige politieke span- wordt 40 procent van de Vlaamse huishoudens van drink- ning in het stikstofdebat is slechts een symptoom hiervan. water voorzien. Daarbij functioneert het Albertkanaal als Een langetermijnoplossing voor het droogteprobleem vergt een langgerekt rietje dat het Maaswater doorsluist naar het dus een grondige herijking van het landschap zoals we het waterproductiestation in Oelegem, om van daaruit verder vandaag kennen. Op jaarbasis beschikken we over voldoende door te pompen richting Oost- en West-Vlaanderen. De hemelwater om zelfvoorzienend te zijn. Hiervoor dienen de ernstig dalende waterpeilen van de Maas en de Rijn in de neerslagoverschotten in de winter massaal in de freatische zomerperiode zet het toekomstig gebruik van rivierwater als grondwaterlagen te worden opgeslagen in plaats van recht- bron van drinkwaterproductie zwaar onder druk. streeks naar zee af te voeren. Om dit te realiseren dient de Ten tweede is er de specifieke geologische structuur. De sectorale afbakeningslogica te worden vervangen door een freatische grondwaterlaag, waarin eenvoudig op een duur- systeemlogica die vertrekt vanuit het optimaal functioneren zame manier water opgeslagen en onttrokken kan worden, van het onderliggend water- en bodemsysteem, en van daaruit varieert sterk van oost naar west. In de Kempen is het wa- strikte randvoorwaarden stelt aan het landgebruik – ongeacht tervoerend pakket honderden meters dik, terwijl in Oost- en of het landbouw, natuur of bosbouw betreft. West-Vlaanderen de dikte gemiddeld 15 meter bedraagt. De regio Roeselare-Tielt, het Europese epicentrum van de water- David Verhoestraete verslindende diepvriesgroenteteelt, kampt al decennia met Cluster landschap & stedenbouw Function

8 A+ 50 jaar A+302 ↓  Exact vijftig jaar geleden, in juni 1973, verscheen het allereerste nummer van het tijdschrift A+. Alles is

A+302 A+ 50 jaar 9 Met A+300 kondigde de redactie de (1946–2022). De redactie vroeg aan van wat het tijdschrift toen in ruim vijftigste verjaardag van het tijd- Maarten Delbeke, hoogleraar ar- dertig jaar had betekend. Twintig schrift aan. Het eigenlijke verjaar- chitectuurgeschiedenis aan de ETH jaar en honderd nummers later – en dagsnummer is echter de publicatie in Zürich, om stil te staan bij ons met iets meer mentale en fysieke af- die u nu in handen houdt: het juni- vijftigarig bestaan. Hij was lid van stand – reflecteert hij opnieuw over nummer A+302. Exact vijftig jaar de raad van bestuur van A+ van 2013 de visie die A+ uitdraagt, en over een geleden, in juni 1973, verscheen het tot 2017, en volgde in 2015 Kristiaan mogelijke toekomstige identiteit van allereerste nummer van het tijd- Borret op als voorzitter, tot in 2016. het tijdschrift. schrift, onder hoofdredactie van ar- In A+200 (2006) dook hij al eens in chitect en docent Jan Bruggemans de archieven en schreef een analyse Maarten Delbeke

+10 A+ 50 jaar A 302

A+302 A+ 50 jaar 11

+12 A+ 50 jaar A 302 Bij de terugblik op de eerste 199 num- architectuur. De crisissen in beleid, vermenging. De architectuur reflecteert mers van A+ die ik voor nummer 200 ruimtelijke ordening, onderwijs, kritiek, op duurzaam bouwen, de rol van de maakte, viel mij op hoe het tijdschrift beroepsuitoefening … die zeker mee de representatie of van verschillende ac- vanaf het begin het slappe koord be- condities hebben gecreëerd voor al het toren in stadsvernieuwing, op sociale wandelde tussen een kritische archi- moois dat ons nu omringt, blijken geen huisvesting of gender. Verzuchtingen tectuurpraktijk en een zich langzaam sine qua non om die architectuur te be- over vakmanschap, gemeenplaatsen of ontwikkelende architectuurkritiek. grijpen en te waarderen. Dat zegt onge- kleinschaligheid verdwijnen tussen de Veel architecten wilden met het ont- twijfeld veel over die architectuur, maar plooien van de projectanalyses. werp en het architectuuronderwijs de ook iets over A+. Een distant reading Vandaag neemt het tijdschrift de ver- problemen van de gebouwde omgeving van de afgelopen 100 nummers onthult schillende soorten bijdragen waar in het in België te lijf gaan. Die ambitie ver- een uitstekend tijdschrift dat weet wat verleden met hand en tand over is ge- eiste een krachtige verdediging van het er in België en Europa op het spel staat. vochten naadloos op in een thematische beroep en de missie van de architect, De wonderlijke transformatie van de reeks projectbesprekingen. Dat wijst op een zaak die een volwassen en deels lelijke eend tot een benijdenswaardi- maturiteit en zelfvertrouwen: de kriti- autonome kritiek niet steeds wenste ge zwaan wordt op de pagina’s van A+ sche problemen waar de architectuur te dienen. Bovendien bracht de kritiek niet met tromgeroffel en champagne vandaag mee te maken heeft, vormen architectuur ook in verbinding met ar- gevierd, maar weerspiegelt zich in een mee de substantie van de gebouwen, tistiek en academisch onderzoek. Deze inhoud die langzaam uitdijt, weliswaar projecten en initiatieven die A+ onder praktijken nemen vaak afstand van het zonder de klassieke Belgische thema’s de aandacht brengt. Bedenkingen over beroepsveld, eerder dan het blindelings uit het oog te verliezen. de modaliteiten van een ‘kritische archi- te ondersteunen. Ten tijde van A+200 Aan A+ valt af te lezen dat die verbre- tectuur’ hebben plaatsgemaakt voor het was die spanning nog goed voelbaar, ding niet zonder slag of stoot is gegaan. verslag van een praktijk die zich inlaat hoewel er zich in het tijdschrift én de Zoals elk Europees architectuurtijd- met de problemen van vandaag, met Belgische architectuur een nieuw zelf- schrift dat ontstaan is als het orgaan alle risico’s van dien. Die problemen vertrouwen begon af te tekenen. van een beroepsvereniging, heeft A+ zijn ook niet meer typisch Belgisch, eer- A+ is zich van nummer 200 tot 301 geworsteld met de verhouding tussen der vormt België een conditie waar veel onvermoeibaar voor de zaak van de goe- projectbesprekingen, kritische bijdra- acute kwesties samenkomen. de architectuur blijven inzetten. Maar gen, technische en beroepsgebonden A+ staat vandaag dan ook voor exact er is wel wat veranderd. Wat precies, informatie, reclame en meer algemene dezelfde uitdaging als de Belgische ar- hangt af van hoe je A+ en haar verhou- bijdragen over architectuurcultuur. Die chitectuur: scherp, kritisch en relevant ding tot de Belgische architectuur be- spanning stond ongetwijfeld op haar blijven. De lokale condities die de Bel- kijkt. Zelf ken ik het blad van binnenuit, scherpst in de periode dat het tijdschrift gische architectuur internationaal op als voormalig lid en voorzitter van de een radicaal onderscheid maakte tus- de kaart hebben gezet, zijn nog steeds raad van bestuur. Daar heersten vaak sen ‘Fundamenten’ – beschouwende complex, fragiel en betwist. En van bui- scherpe meningsverschillen over elk bijdragen die vaak ver van specifieke tenaf bestaat er wel degelijk een scherp aspect van het tijdschrift, van het fi- projecten of praktijken stonden – en de beeld van ‘Belgische architectuur’, on- nancieel en bestuurlijk model tot de andere componenten. Dit gebaar dis- getwijfeld met houdbaarheidsdatum. redactionele lijn en de lay-out. De im- tantieerde de kritische dimensie van de A+ bevindt zich nu in een bevoorrechte mense inspanningen van alle betrok- architectuur expliciet van het project en positie om te articuleren of én hoe het kenen hebben A+ niet alleen in leven het beroep in enge zin. feest wordt voortgezet. gehouden, maar ook doen uitgroeien tot Frappant genoeg is die structuur ver- een centrale en echt Belgische schakel dwenen na nummer 275, dat nota bene in een rijk architectuurlandschap. Nu een door lezers samengestelde ‘best of’ lees ik het tijdschrift van een afstand, van projecten was. De selectie maakte om op de hoogte te blijven van een pro- expliciet wat de themanummers van A+ ductie die inmiddels een exemplarische reeds lang suggereerden: de inhoudelij- status heeft verworven. Mijn studenten ke verbreding van het tijdschrift werd aan de ETH krijgen les van meer dan gedreven door het steeds rijkere en com- één architect wiens werk regelmatig in plexere werkingsveld van de Belgische A+ prijkt. In Zwitserland is België een architectuur zelf. Hoe evident dat ook gidsland, en niet omdat het zo lelijk is. mag klinken, het is misschien de beste Wie had dat ooit kunnen denken? index van wat er in de afgelopen vijftien Het is vanzelfsprekend, maar toch jaar met de Belgische architectuur is ook interessant, dat die twee perspectie- gebeurd. A+ toont hoe ook in België ven niet met elkaar rijmen. De kwesties de actieradius van ‘de architectuur’ ge- die achter de schermen en op de pagi- staag is toegenomen, en inmiddels reikt na’s van A+ niet zelden voor hommeles tot elk denkbaar type van publiek ge- hebben gezorgd, bepalen nauwelijks de bouw, publieke ruimte, infrastructuur, buitenlandse receptie van de Belgische landschap, de grote schaal of stedelijke

BIJZONDER SLIM GEBERIT AQUACLEAN. DE DOUCHE-WC. NMVUAEOTR KOWRKIITJI NG B A A R Geberit AquaClean Sela zorgt voor een ongeëvenaard gevoel van frisheid: na een druk op de bedieningstoets wordt u gereinigd door een bijzonder aangename waterstraal op lichaamstemperatuur. Meer informatie over de veelzijdige douche-wc’s vindt u op www.geberit-aquaclean.be. WHIRLSPRAY TURBOFLUSH ORIËNTATIELI­ AFSTANDS­ DOUCHE­ SPOELTECHNIEK CHT BEDIENING TECHNOLOGIE

14 A+302 ↘  Het architectuurboek met projecten en beschouwingen wordt gestructureerd door tekeningen van illustratrice Aurélie William Levaux, die met humor kijkt naar onze gebouwde omgeving. © Guy Focant ↗  Adrien Tirtiaux, installatie Plus près de Toi, Luik, 2020 Een inventaris De collectie ‘Inventaires Architec- komalspas tures Wallonie-Bruxelles’ heeft zich van meet af aan gevestigd als een be- langrijk moment van zelfbeschou- wing voor de architectuurcultuur in Franstalig België. Deze cultuur in opbouw rechtvaardigt – mocht dat nodig zijn – de experimentele dimen- sie van elke editie, die telkens aan een bepaald team van curatoren wordt toevertrouwd. Philippe De Clerck

A+302 Inventaires #4 2020–2023 15 Met elk nummer vindt Inventaires zich- Het verzameld werk is ook breder dan ringen ook zijn, als geïsoleerde experi- zelf opnieuw uit, zoekt het naar de juis- de 33 voorstellen in het boek: maar liefst menten is de context waarin ze ontstaan te toon, en zoekt het ook zijn publiek. 124 voorstellen werden voor deze Inven- vaak eerder uitzonderlijk te noemen. Waar de vorige twee edities architec- taires weerhouden. Het geheel kan op de De vraag is dan: hoe kan een bredere tuurvraagstukken introduceerden bij website van de ICA-WB geraadpleegd verspreiding gefaciliteerd worden? een breder publiek, richt Inventaires worden. Daardoor behoudt de publicatie Ook de redactieraad speelt expliciet #4 zich nadrukkelijk op nieuwe bena- zelf meer ruimte om rond het verzameld in op deze vraag: hij leidt Inventaires deringen van de architectuur, op be- werk een gefocust denkkader te formu- #4 in door een heus manifest gericht leidskwesties, en op het cultuurbeleid leren. De redactieraad onderscheidde aan de overheid. Daarin worden noden op het vlak van architectuur. Een logi- in de ontvangen voorstellen zes actuele geformuleerd om een (re)generatieve sche keuze, aangezien het ook de eerste thema’s. Elk werd het onderwerp van een architectuur- en stedenbouw-cultuur Inventaires is die gepubliceerd wordt door gastauteurs geschreven essay. De mogelijk te maken die opgewassen is onder leiding van het in 2019 opge- essays putten zowel uit de 124 voorstel- tegen de toekomstige uitdagingen. Veel richte Institut Culturel d’Architecture len als uit de expertise van de auteurs, van die eisen zijn gekend, en worden Wallonie-Bruxelles. De ondertitel Vers om een nauwkeurig maar toegankelijk al langer uitgesproken, maar zijn tot une démarche architecturale générative kritisch verslag te formuleren, waar elke op heden niet in daden omgezet. Zijn (Naar een generatieve architectuurbe- promotionele toon zoek is. we, zoals Pierre Chabard het in het nadering) maakt prompt duidelijk dat Het boek staat dus niet zozeer toe om boek zegt over het Meadows-rapport we hier niet met een catalogus te doen de projecten diepgaand te bestuderen uit 1972, “ons bewust van, maar tot nu hebben. Inventaires #4 streeft niet naar maar zoekt naar wat ze gemeenschappe- toe niet in staat tot” de noodzakelijke een – zogezegd – objectieve volledig- lijk hebben, en de plaats die ze innemen veranderingen? En zo ja, “hoe kunnen heid maar wil gericht “relevante ant- binnen een evoluerende architectuur- we onder die omstandigheden architect woorden op actuele maatschappelijke praktijk en -cultuur. Bij de grafische do- zijn?” Inventaires #4 kan uiteraard geen en milieuvraagstukken” verzamelen, cumentatie van de projecten zelf blijven antwoord bieden op deze vragen, maar evenals voorstellen die een “aangename we dan ook ietwat op onze honger zitten: toont ons hoe praktijkvoorbeelden de leefomgeving garanderen in de huidige waar bijvoorbeeld ruimtelijke beslissin- weg ernaartoe verkennen en aftasten. samenleving gekenmerkt door risico’s gen worden beschreven of vermeld, maar en grenzen”. De ambitie is duidelijk: in daarna niet zichtbaar gemaakt worden Ontvang een exemplaar van Inventaires#4 een wereld in crisis moeten we actief in de aanwezige documentatie. Al zal de op zoek gaan naar hen die zoeken en online-inventaris dit gebrek compense- 2020–2023 bij aankoop van een A+ More-abon- verkennen. Het hoeft dus niet te ver- ren, kan in de toekomst de combinatie bazen dat we in deze bundel een even van beide media zeker nog verder uitge- nement Dit pakket omvat een abonnement kwalitatieve als veelzijdige architec- diept en verweven worden. tuurproductie aantreffen, die zowel Het laatste essay kreeg de titel op het tijdschrift, twee uitnodigingen voor over gebouwen als processen gaat, Générer la qualité par le cadre (Kwali- maar altijd gericht is op de collectieve teit genereren via het kader). Want hoe onze lezingen, tentoonstellingen, debatten, dimensie van architectuur. inspirerend de gepresenteerde benade- vipevenementen en vernissages, alsook 1 jaar lang onbeperkte toegang tot alle nummers uit het A+-archief sinds 1973. Meer info op a-plus. be/nl/review/inventaires4 Inventaires #4 Authors Nicolas Hemeleers, Publisher ISBN 2020–2023 Pauline Lefebvre, Martina Barcelloni Daniela Perrotti, Cellule architecture 978-2-930705-47-7 Editor Corte, Mathieu Ber- Ward Verbakel, ao. de la Fédération ger, Pierre Chabard, Wallonie-Bruxelles Info Audrey Contesse Yasmina Choueiri, (ICA/WB Institut Carla Frick-Cloupet, ica-wb.be/actions/ culturel d’architec- inventaires ture Wallonie- Bruxelles)

16 A+302 In vivo

A+302 Uitgelicht 17 Lesley Lokko1 is curator van de 18de Dat zijn meteen ook de thema’s die het toekomst door levende wezens te be- Architectuurbiënnale van Venetië, onderzoek uitmaken van het multidis- studeren en onderzoeken de mogelijk- die ze opbouwde rond het thema ‘Het ciplinaire team rond psychologe en fi- heid om bouwmaterialen te maken op laboratorium van de toekomst’. De losofe Vinciane Despret en architecten basis van schimmels (mycelium2), die biënnale is voor haar een ‘agent of Corentin Dalon, Florian Mahieu en beschikbaar, duurzaam, zelfgenererend change’, waarmee ze een inclusief Charles Palliez van het collectief Bento, en goedkoop zijn. Het team wordt bij de verhaal wil vertellen. De verbeelding dat door de Federatie Wallonië-Brussel presentatie van hun onderzoek in het dient als instrument om onze pro- werd geselecteerd om Franstalig België Belgisch paviljoen In Vivo ondersteund ductie (via massale ontginning) en te vertegenwoordigen in de Giardini in door ontwerper en scenograaf Corentin ons verbruik van (eindige) grondstof- Venetië. Hun discours rust op de vast- Mahieu, antropologe Juliette Salme en fen ter discussie te stellen. stelling dat we de manier waarop we microbioloog Corentin Mullender. (bouw)materialen produceren dringend Meteen bij het binnenkomen in het Lara Molino –­ Foto’s Matteo de Mayda moeten veranderen. Ze kijken naar de paviljoen krijg je een materiaalbiblio- → →  In het Belgische paviljoen pakken de architecten van het Brusselse bureau Bento i.s.m. BC materials uit met ‘In Vivo’, een installatie rond regeneratieve architectuur. Met tegels gemaakt uit mycelium tonen ze dat we ook met levende materialen kunnen bouwen.

+18 Uitgelicht A 302 theek te zien van de bouwstenen van het toekomst waarin de mens eindelijk weer materiaal zelf moeten worden gesteld? project en een video waarin zowel fictie in contact staat met levende materialen. Moeten we de controle loslaten die als de eigenlijke opbouw aan bod komen. Dit mooie, levendige verhaal wordt aan- we erover uitoefenen door het in een De specifieke kenmerken van mycelium gevuld met het standpunt van Juliette slaaptoestand te houden, en het zich de worden voorgesteld in de zalen rond de Salme, aan de hand van uittreksels uit werkelijkheid laten toe-eigenen? “Alles centrale ruimte aan de hand van begrip- haar velddagboek. op zijn tijd”, antwoordt Juliette Salme pen die de verbeelding prikkelen: ‘gene- De centrale interventie wekt een ze- in de publicatie. Eén ding is zeker: het ratie’ (de verkregen resultaten worden kere nieuwsgierigheid op, die van een onderzoek “laat ons dromen van leven- in verschillende vormen gepresenteerd), droom die je graag in werkelijkheid had de, veerkrachtige, evoluerende architec- de presentatie van verschillende soorten meegemaakt, waarbij dit tot pronkstuk tuur, voortdurend geregenereerd door leer op basis van schimmels en de ‘rege- gereduceerde, slapende materiaal ons haar eigen materie”. Op deze biënnale neratie’ ervan, en ‘territorialisering’, een lijkt te vertellen dat het niet wil slapen. zien we een keerpunt. In Vivo is hier- zaal met een broedmachine waarin de Een van de zaalteksten haalt dit ook van getuige en vormt een bemoedigende schimmels zich langzaam vermeerde- aan: “We zouden kunnen gaan dromen en noodzakelijke eerste stap tussen de ren. Al deze begrippen verduidelijken de over levende, groeiende en avontuurlijk stand van zaken en actie. centrale installatie. Deze werd uitgelijnd verbonden gebouwen.” De curatoren op het centrale bovenlicht van het pa- van het Belgisch paviljoen sluiten zo 1 Lesley Naa Norle Lokko is een Ghanees- viljoen en bestaat uit een houten struc- perfect aan op de woorden van Lesley tuur3, afkomstig uit het Zoniënwoud, Lokko en haar droom van het imagi- Schotse architecte, docente en roman- waarop meer dan 600 panelen4 ‘slapend’ naire. Zij schrijft dat ‘Het laboratorium myceliumbevestigd zijn, en die steunt op van de toekomst’ niet didactisch is. Het schrijfster. een aarden vloerplaat, geleverd door BC zegt niet welke richting we uitmoeten, materials. biedt geen oplossingen en spelt geen 2 Mycelium, een wijdvertakt netwerk van In deze ruimte, met haar fijnzinnige lessen. Het is eerder het tegengestel- esthetiek, badend in licht en stilte, ver- de: de uitwisseling tussen deelnemer, schimmeldraden, is een natuurlijk, levend blijven we, zoals de titel van de catalo- tentoonstelling en bezoeker is noch gus suggereert, ‘in het mycelium’, waar passief, noch vooraf bepaald. Ze is we- materiaal, afkomstig van het vegetatieve we het organisch materiaal kunnen ob- derkerig en iedereen wordt aangemoe- serveren, met zijn unieke kenmerken en digd om verder te gaan naar een andere deel van schimmels. met tal van textuur- en kleurvariaties. toekomst. “Wat als de verbeelding zou In de publicatie die bij deze scenogra- leiden tot de mogelijkheid om meer te 3 De houten structuur werd gebouwd in fie hoort, projecteren Vinciane Despret, zien, of iets anders te zien?”5 Zou die Bento en Christine Aventin ons in een vraag niet aan het (onvoorspelbare) samenw­ erking met Sonian Wood Coop. 4 De panelen werden gemaakt door PermaFungi en fungalab. 5 Vinciane Despret en Christine Aventin. 2023. ‘Archive n°159’, in Vinciane Despret & Bento, Christine Aventin en Juliette Salme, Living in Mycelium, Brugge (BE), Architec- tuurcel Federatie Wallonië-Brussel, p. 132 Biennale Architettura 2023 When Where Info and tickets 20 May to 26 November 2023 Venice labiennale.org/en/ architecture/2023

NIEUW Kranen van Villeroy&Boch ANTAO Collection In touch with nature villeroyboch.com/antao

20 A+302 Water-­↓  Matthew Lutz-Kinoy, I am writing and it is about you..., 2019 (vooraan) en Walking the Path Worn in the Grass, 2017 (achteraan) tochten →  Installatiezicht in River of Rebirth: Michèle Matyn, The Water Knows, 2018 (links) en Study for Pulcinella, 2023 (rechts) Tijdens de zomermaanden lopen in Z33, het huis voor actuele kunst, de- sign en architectuur in Hasselt, drie tentoonstellingen met een gemeen- schappelijk thema: water. Ze wer- pen een blik op het natuurelement als bron van cultuur, inspiratie en leven. Eline Dehullu – Foto’s Kobe Vanderzande

A+302 River of Rebirth 21 In de hoofdtentoonstelling River of Re- weldigende natuurkracht van water Het derde en laatste deel is een birth heeft curator Tim Roerig oude en voelen, terwijl ze ontroeren in eenvoud. groepstentoonstelling van recent afge- hedendaagse kunstwerken samenge- Ze tonen de veelzijdige betekenissen studeerde ontwerpers en architecten die bracht die over de rol van water gaan van water als culturele bron. een jaar lang begeleid werden door Z33 bij het ontstaan en bij de ondergang De tweede expo Healing Water gaat om onconventionele pistes af te tasten van de wereld. De rivier en het voortdu- dieper in op de helende, kalmeren- en hun artistieke praktijk te verdiepen, rende stromende water symboliseren de kracht van water. In een wereld om zo tot een nieuwe creatie te komen. de oneindigheid en de vergankelijkheid waarin we voortdurend overprikkeld In Format 2023: Water Expeditions toont van het menselijke leven op aarde. De raken, kan water voor verstilling en die nieuwe lichting enkele inzichten over kunstwerken vertellen mythes, sages verademing zorgen. De kunstenaars onze dagelijkse omgang met water, dat en ideeën over water dat de ziel reinigt in dit deel vertrekken van water als we zonder veel na te denken verbruiken voor een wedergeboorte, over goden de schoonheid, zuiverheid en het ge- en te weinig als een kostbaar goed behan- die op de rivier reizen tussen aarde en ruis van het natuurelement die ons delen. Zo verzamelt Limpida Marvelous, onderwereld, over het gemeenschap- welbevinden ten goede komen. Zo is een installatie van Niveau Zéro Atelier, pelijke spoor dat mens en water langs er bijvoorbeeld het werk Regenerative het regenwater dat van de daken van Z33 een rivier trekken, over het lichtspel Flows van Sep Verboom, die zich liet stroomt in een reservoir in de kelder en in een getijdenbeweging, over schepen inspireren door het trage, natuurlijke maakt het na filtering beschikbaar voor omringd door zeewezens, over vervui- ritme van travertijnafzetting in een wa- het publiek om zich te verfrissen. Het ling, verbranding en verdamping in terbron. Wanneer je naar de installatie ontwerperscollectief bewaakt en beheert beken, rivieren, meren en zeeën. De kijkt, merk je geen verandering, maar zo niet alleen zorgvuldig het beschikbare werken van onder anderen Benjamin over een periode van enkele maanden water, maar geeft het opnieuw een ritue- Verdonck, Roni Horn, Laure Prouvost vormt zich langzaamaan een wonder- le betekenis als plek voor samenzijn en en Thierry De Cordier laten de over- baarlijk kalksteenlandschap. gemeenschap. ↓  Healing Water: Sep Verboom, Regenerative Flows, 2023 Format 2023 – Water Expeditions: Niveau Zéro Atelier, Limpida Marvelous, 2023  ↓ River of Rebirth Where When Info and tickets Healing Water Water Expeditions Z33, Hasselt until 27.08.2023 z33.be

Tackling 22 A+302 Water at the Source

A+302 23

24 A+302 ↘  Tot in de jaren 1970 was de beekvallei in Chevetogne een wetland, een open plek met een zeer diverse flora en fauna. Daarna herbestemde de Provincie het domein als zone voor sociaal toerisme, met een caravancamping langs de oevers van de Molignatbeek. Die vernielde het ecosysteem. ilwdvhaDyaenelenttld-e

A+302 Atelier Paysage, Wetland, Chevetogne 25 In de 19de en 20ste eeuw probeerde de mens het water te In 1969 kocht de Provincie Namen het 453 ha grote domein temmen door beken en rivieren in te dammen en gronden rond het kasteel in Chevetogne dat Hendrik Beyaert net 100 droog te leggen. Dat diende niet alleen de landbouw, jaar eerder ontwierp voor baron Jacques de Wykerslooth de maar ook het toerisme. Waterkanten en wetlands, ooit Rooyesteyn. De Provincie herbestemde het domein als zone verraderlijke plekken, werden gegeerde vakantiebestem- voor sociaal toerisme. Daar hoorde een caravancamping mingen. Maar voor de natuur zelf was het een ramp. Bo- langs de oevers van de Molignat-beek bij. Die stroomt van vendien liet water zich moeilijk temmen: al verdroogde oost naar west richting de vijvers van Chevetogne. Net voor en verdorde de bodem, overstromingen kwamen steeds ze daarin uitmondt vloeit ze samen met de Mivau-beek, die vaker voor door te nauwe rivierbeddingen. In Chevetog- vanuit het noorden aanvloeit. ne toont Atelier Paysage hoe je een natuurlijk wetland Tot in de jaren 1970 was de beekvallei een wetland, een open kunt herstellen én toegankelijk kunt houden voor na- plek met diverse flora en fauna in een dicht bebost gebied. Het tuurliefhebbers en toeristen. was een ‘ecotoon’, een nieuw woord voor de natuurlijke zone tussen ecosystemen met verschillende kenmerken. Een land- Pieter T’Jonck – Foto’s Maxime Vermeulen schap van beken en drassige gronden is een schoolvoorbeeld van een ‘ecotoon’: naargelang van de seizoenen breidt de loop van het water zich uit of krimpt ze weer in. Die wisselende condities creëren een uniek ecosysteem.  → N N ↙ ↗  Atelier Paysage tekende een nieuw masterplan voor het domein. De camping werd drastisch gereduceerd: ze werd teruggedrongen tot de ruimte rechts van de blokhut aan de ingang van het terrein.

+26 Atelier Paysage, Wetland, Chevetogne A 302 De camping vernielde dat ecosysteem. Ze telde wel 400 beginnen werd het terrein van de camping drastisch geredu- loten, en dus een heel dicht stelsel van verharde wegen om ze ceerd: ze werd teruggedrongen tot de ruimte rechts van de bereikbaar te maken. Om de bruikbare grond te maximaliseren blokhut aan de ingang van het terrein. Links ervan werd het werd de Molignat door betonnen oeverwanden ingesnoerd. De terrein over een lengte van zowat 2 km grondig omgewoeld. aansluiting op de vijvers werd al even hardhandig ingekokerd. De bestaande wegenis tussen de caravans liet men verwijde- Er kwam een verbindingsweg overheen die ten zuidwesten ren, net als de betonnen beekoevers. De bedding van de beek van de camping boven de beekvallei passeerde. Ze daalde hier werd vervolgens verbreed en verlaagd. Erlangs werden extra plaatselijk tot vlak boven het water en steeg dan weer om de diepe plassen uitgegraven. Kleine waterstroompjes uit het bos oevers van de vijvers in westelijke richting te volgen. brengen er vijvers met nagenoeg stilstaand water tot stand. De ingedamde Molignat nam echter geregeld wraak door Om het wetland te herstellen werd niet alleen de beek- onverwacht en snel buiten haar oevers te treden en daarbij bedding verbreed. Het water van de beken loopt, net als veel schade aan te richten. De Provincie besefte dat een voorheen, niet ongehinderd naar de vijvers stroomafwaarts. nieuwe aanpak vereist was. Onder leiding van landschap- Een van de meest spectaculaire ingrepen in het project belet sontwerper Benoît Fondu ontstond een masterplan om de dat. De ontwerpers sloopten het wegdek en alle kokers op de oorspronkelijke staat van het terrein te herstellen zonder de plek waar de weg ten zuiden van de vallei de vijvers kruist. recreatieve functie te schrappen. Ze groeven de bodem uit en plaatsen er een kamvormige Atelier Paysage gaf aan dat masterplan concreet vorm. De constructie van betonstroken in, dwars op de richting van eerste fase van de werken werd afgerond in 2021, de tweede de weg, maar evenwijdig met de loop van het water. Die loopt nog. Het resultaat is behoorlijk spectaculair. Om te betonstroken liggen zo’n 30 cm uit elkaar. ↑  Langs de verbrede en verlaagde bedding van de beek werden diepe plassen uitgegraven. Kleine waterstroompjes uit het bos brengen er vijvers met nagenoeg stilstaand water tot stand.

A+302 Atelier Paysage, Wetland, Chevetogne 27 Even stroomafwaarts, ter plaatse van een kleine waterval, Wat dit ontwerp, voor mensen dan toch, aantrekkelijk volgt een tweede, licht gekromde kamconstructie. Die dub- maakt is de haast theatrale blik die het biedt op de plek bele hindernis vertraagt de loop van het water en herstelt zo vanaf de wegen aan de rand ervan. In het zuidwesten en het het wetland stroomopwaarts. Zware ijzeren roosters tussen noorden dalen houten trappen, die door een fundering van de betonblokken van de eerste waterkam creëren echter stalen piketten boven het landschap zweven, neer vanaf de opnieuw een berijdbaar wegdek, maar nu ervaar je het hy- hogergelegen randwegen naar de vallei. Vanaf die trappen drologische systeem van de beken direct, zowel te voet als zie je een landschap als in een romantisch schilderij: een met de auto of fiets. open beekvallei tegen de achtergrond van een dicht bos. Die Het nieuwe wetland blijft wel toegankelijk voor voetgan- vernuftige enscenering verzoent je meteen met deze aanleg: gers en fietsers. Aan de rand ervan voorziet een verhard pad hoezeer de natuur hier dan ook opnieuw vrij spel krijgt, ten in een wandeling rond de ontoegankelijke drassige grond. koste van de toerist, je krijgt er wel een idyllisch beeld voor Her en der laten een aantal vlonders bezoekers toe om zich terug. Dat is de kwaliteit van dit ontwerp. tot boven het water te wagen zonder natte voeten. Banken in het gras nodigen uit om er te picknicken. ↘  Om het wetland te herstellen werd niet alleen de beekbedding verbreed. Enkele ingrepen van Atelier Paysage, zoals twee kamvormige constructies van betonstroken, verhinderen dat het water van de beek stroomafwaarts naar de vijvers loopt. Architect Programme Execution architect Total floor area Atelier Paysage The project involves restoring Technical department of the pro- 40,000 m2 the countryside to a semi-natural vince of Namur and management Website landscape made up of wetlands. of the parc Budget atelierpaysage.be Procedure Structural engineering € 1,350,000 (excl. VAT and fees) Project name Open call competition Arcadis Product/Supplier Wetlands – Chevetogne Client Completion Eecocur Location Province of Namur June 2021 (landscape and hydraulic works) Chevetogne

© MS-A – Grau – Taktyk – Aries – Idea Consult * P P P P P P ↑  Het voorstel van het team van MS-A voor de wederopbouw van de wijk Vieux-Mouin in Dolhain-Limbourg. Deze woonwijk werd verwoest door de overstromingen van juli 2021, met een peil van bijna 3,5 meter. Het voorstel omvat onder andere de samenvloeiing van twee stromen, de verbreding van de bedding van de Vesder op een kritiek punt, de ontwikkeling van ecologische oevers en de veerkrachtige wederopbouw van het woonpatrimonium.

A+302 Studio Paola Viganò – MS-A – Baumans-Deffet, Vesdervallei 29 Na de overstromingen in de zomer van 2021 nam de Waal- © Studio Paola Viganò – Université de Liège se regering een reeks maatregelen op het vlak van ruim- telijke ordening, waaronder twee belangrijke studies die Een toekomst zonder de getroffen gebieden er weer bovenop moeten helpen. verstoringen De eerste studie over ‘duurzame wijk(her)ontwikkelings- programma’s’ onderzoekt de nodige wederopbouw van de meest getroffen gemeentes. Twee multidisciplinaire teams die geleid worden door MS-A en Baumans-Deffet, dachten na over hoe de wijken in het stroomgebied van de Ourthe en de Vesder kunnen herontwikkelen. De tweede studie is een strategisch plan voor een langetermijnvisie met als inzet een veerkrachtig en solidair stroomgebied. Studio Paola Viganò werkte samen met de Universiteit van Luik en Yellow Window voor de communicatie en leverde met haar expertise een ambitieuze bijdrage tot een ‘strategisch plan voor het stroomgebied van de Vesder’. Guillaume Vanneste Hoe Wat de rivier wil zich ver- zoenen Transversale continuïteiten met de Vesder? Opstellingen ↑  Vier scenario’s voor de ontwikkeling van het stroomgebied

+30 Studio Paola Viganò – MS-A – Baumans-Deffet, Vesdervallei A 302 Ook al hadden MS-A en Baumans-Deffet zeker voordeel Beide studies zijn tekenend voor de ambitie om samen gehaald uit de resultaten van het strategisch plan alvorens aan de slag te gaan. Ze bewijzen de noodzaak om solidair concrete transformaties voor te stellen, toch zijn hun di- en veerkrachtig de noodsituatie het hoofd te bieden. Het zijn recte voorstellen om de nood van de regio te lenigen heel pioniers voor een samenwerkingscultuur voor territoriale verdienstelijk. Beide bureaus, belast met de programma’s projecten, die in Wallonië nog moet groeien. voor herontwikkeling, konden de gevolgen van de ramp “Een scenario heeft de functie een debat te structureren snel en nauwkeurig in kaart brengen aan de hand van een rond een uitdaging die de toekomst ons stelt. Een visie deel diagnose en strategieën voor negen bestudeerde gemeentes je en ga je samen uitbouwen, eens de mogelijke scenario’s uit het stroombekken. De verkennende ontwikkelingsschet- geëvalueerd zijn.”2 (A+263). Voor het Vesder-project werden sen zullen de aanzet zijn voor concreet te implementeren vier scenario’s uitgewerkt. De eerste twee nemen de rivier transformaties. als uitgangspunt (zeg maar rivieren: de Vesder en haar zij- Daarnaast is het ‘strategisch plan voor het stroomgebied stromen, de Gileppe, de Helle, de Hoëgne...). De andere twee van de Vesder’, dat tot 2050 reikt, een verhaal en weergave scenario’s zijn bedacht op grond van menselijke activiteiten van de relatie tussen onze leefomgeving en de rivier. Het zet en de verstedelijking. Samen vormen ze een kompas voor de aan tot reflectie. Het formuleert een visie op het grondgebied mogelijke richtingen die het project kan opgaan. die water als uitgangspunt neemt en invulling geeft aan Het eerste scenario breekt niet met het verleden, stelt de een ecologische transitie op lange termijn. Het project voor huidige dynamiek niet in vraag en gaat op dezelfde weg verder: het grondgebied vertaalt zich in een kaart1: een complexe een socio-economische crisis, de teloorgang van de bodem in weergave met gedetailleerde structuren die de actoren – in de vallei en een buitensporige verstedelijking op de plateaus. de eerste plaats de gemeentes – en de inwoners kunnen delen De rivier wordt beschouwd als een infrastructuur die om en bespreken. De grote kaart zorgt dat iedereen zich ‘erin verdediging vraagt. Geen spoor van solidariteit of veerkracht. terugvindt’. Maar ze is ook een houvast, een leidraad met Het tweede scenario inspireert zich op ‘deep ecology’ en aanbevelingen die de gemeentes kunnen toepassen, met de vraagt de rivier ‘wat zij wil’. Naar het voorbeeld van Histoire steun van het Waalse Gewest. d’un ruisseau (Geschiedenis van een stroom)3 van Elisée De multidisciplinaire studie baseert zich op een trans- Reclus – tussen literatuur en wetenschappelijke studie, wordt versale uitwisseling tussen de technische bevoegdheden die de rivier benaderd als een individu – vraagt dit scenario om verband houden met water enerzijds – hydrologie, hydrau- een ware koerswijziging. Het water krijgt de nodige ruimte lica en hydrogeologie – en ruimte anderzijds: stedenbouw, en de infrastructuur van de rivier mag hernaturaliseren. ruimtelijke ordening en architectuur. De ambitie en uit- Knelpunt: binnen dit scenario moeten sommige activiteiten daging betreffen vooral de volgorde van de te ondernemen naar de plateaus verhuizen, wat een mogelijke verschuiving acties – wat is dringend en wat is lange termijn? – en de van het risico met zich kan meebrengen. schaal en omvang van het gebied; het stroomgebied telt Het derde scenario volgt de logica van een mogelijke maar liefst 25 gemeentes. transversale continuïteit tussen de twee oevers van de vallei. → ↓  Mogelijke uitbreidingszone voor overstromingen in Dison © Studio Paola Viganò – Université de Liège Strategieën voor regen- Ontharding, herprofile- Herstel van de waterbeheer op perceel- ring van de oevers en gebouwen, geschikte en gebouwniveau; uitbreiding van het oppervlakken hydraulische overstromingsge- transparantie bied Integratie van waterbeheer- systemen op het perceel Water (niet overstroombaar) Bestaande vegetatie Project Sokkel van dijken en keer- Water (overstroombaar) Bestaande gebouwen Doorlaatbaarheid van de meren, geheel of gedeeltelijk Infiltratie Grond grond heropgebouwde gebouwen Bestaande oever Ondergrond

A+302 Studio Paola Viganò – MS-A – Baumans-Deffet, Vesdervalleiw 31 © Studio Paola Viganò – Université de Liège ↓  Het gebouwde patrimonium in risicogebieden weerbaar maken voor nieuwe overstromingen. ↓  Het sponsplateau van de Hoge Venen, met veengebieden en loofbossen, herstellen. © Studio Paola Viganò – Université de Liège

+32 Studio Paola Viganò – MS-A – Baumans-Deffet, Vesdervallei A 302 De landschapscorridors doen denken aan bestaande ele- René Thom4 stelt in Crise et catastrophe dat voor de oplos- menten uit de grensoverschrijdende territoriale visie voor sing van een crisis “een wijziging van het mondiale systeem het ‘Drielandenpark’ tussen Duitsland, Nederland en België. nodig kan zijn”. Zo gezien benutten de projecten voor het Operationeel vereist het een top-down interventie, plannen stroomgebied van de Vesder de watersnood als een kans om die door de grote territoriale entiteiten beslist moeten worden. na te denken over een wenselijke en andere toekomst. Jam- Het laatste scenario is de tegenhanger van het vorige, mer genoeg heeft, behalve een zogenaamd trekkingsrecht werkt bottom-up en vertrekt van de structuur van de leefom- – een operationeel instrument om de uitvoering van de uit geving zoals die zich historisch verspreid heeft. Het project de programma’s voortvloeiende projecten te bevorderen –, koppelt strategieën van ecologische overgang aan het herstel geen van deze tools een dwingende juridische waarde. Hoe- van bestaande structuren. Dit scenario werkt met wat er al wel het belangrijke facilitators voor besluitvorming zijn, is is, en zoekt om dat te verbeteren zonder nieuwe constructies het nog altijd aan de overheid om de woorden in daden om op te trekken. te zetten. Maar zolang de transitie geen invulling krijgt, zal In een overlegronde met de gemeentes kwam een visie het grondgebied in overlevingsmodus blijven steken. naar voren die het vierde scenario als basis neemt, maar waarin ook elementen van het tweede en derde scenario te- 1 Een nauwgezet grafisch document, bestaande uit zestien A0-panelen rug te vinden zijn. Het is samengevat in 10 punten, concrete strategieën om het stroomgebied veerkrachtig en solidair en een gedetailleerde legende te maken met het oog op overstromingen en de klimaatver- andering. De volledige studie zal eind 2023 klaar zijn. Een 2 Vanneste, G. ‘Utopieën zijn nodig om kritisch te denken’. Interview Vesder-laboratorium wordt opgericht dat de punten uit de visie via concrete acties op het terrein zal uitrollen. met Paola Viganò in [Re] configuration of the territory, A+263, dec 2016/jan 2017 3 Reclus, E, Histoire d’un ruisseau, J. Hetzel et Cie, Parijs, 1869 4 Thom, R. Crise et catastrophe. In: Communications, 25, 1976. La notion de crise. pp. 34–38 ↓  Baumans-Deffet en Agence Ter ontwikkelden een visie voor duurzame wijken in Luik, Chaudfontaine en Trooz.

HEEFT U EEN PROJECT ? We zetten onze ervaring en expertise tot uw dienst ! Specialisatie in créatie, rehabilitatie en ruimingswerken van vijvers… maar ook………. • Hydraulische werken, ruimingswerken van waterlopen en sloten • Biologische behandeling van modder • Créatie en ontwikkeling van vijvers, regenwaterbekken, onder- dompelingszones • Grondwerken, grondafwatering, wegverharding • Wegwerkzaamheden, aanleg van riooleringen • Realisatie van schanskorven, verstreking van alle soorten dijken • Omgevings en infrastructuurwerken van parken, openbare en privé speeltuinen • Bomen kappen bij acuut gevaar, versnipperen, snoeien, stronken, verwijderen • Aanleg van speeltuinen en multisports • Realisaties van gewapende betonnen constructies • Metaalconstructies (kleppen, reling) ezv • Houtconstructies (houtenbruggen, loopbruggen) ezv CONTACTEER ONS : 081/20 06 07 of [email protected] Rue du Tronquoy 47 - 5380 Fernelmont

34 A+302 ↘  De ambitieschema’s van het Strategisch Plan Dendervallei verbeelden specifieke kernmerken van zowel de waterbeheersmaatregelen als de ruimtelijke ingrepen. ↗  Een van de ambities is om de landschappelijke identiteit en beleving te versterken. C. EEN KOMPAS VOOR DE DENDERVALLEI 45 →  Het doel is ook om de groenblauwe dooradering te intensifiëren.

A+302 IMDC – Maat – Horizon, Strategisch Plan Dendervallei 35 De Vlaamse regering stelde Henk Ovink aan als voor- zitter van de internationale expertgroep om Vlaanderen te beschermen tegen de gevolgen van extreme regenval en tegen langdurige droogte. Die kent men maar al te goed in de Denderstreek, toen bijna dertien jaar geleden alle gemeenten tussen Geraardsbergen en Aalst door het wassende water werden getroffen en honderden woningen onder water kwamen te staan. Dat men in diezelfde Denderstreek vandaag al goed bezig is, moet Ovink zeker gezien hebben, want daar werkten ruim vijf jaar lang alle partners samen aan wat de watergezant voorschrijft in zijn 10 puntenplan: een geïntegreerd en adaptief actieprogramma met de overstromingsrisico- en bergingspotentiegebieden als sturende elementen voor de ruimtelijk-economische ontwikkeling. Maarten Van Acker Een kompas↑  Het Plan wil maximaal inzetten op een integrale benadering van het waterbeheer. voorC. EEN KOMPAS VOOR DE DENDERVALLEI 33

+36 IMDC – Maat – Horizon, Strategisch Plan Dendervallei A 302 ↘  De overstroming in de Dendervallei van 2010 zetten alle gemeenten Geraardsbergen tot Aalst blank, waaronder Ninove. Tot diep in de 19de eeuw was de Dender een krinkelend omhelsden dus niet alleen waterveiligheid en -beheer, maar winkelend waterding dat jaarlijks in de winter de omliggende evengoed meer en geschiktere plaats voor natuur, wonen, velden zonder al te grote gevolgen onder water zette. In de economie, toerisme en identiteit. loop van de eeuwen rukte de verstedelijking echter op rich- Opmerkelijk zijn de illustraties die het team ontwikkelde ting de rivieroevers en transformeerde de waterloop steeds om die ambities te verbeelden. Eén getekende collage voor meer tot een industriële goot. De systematisch rechtgetrok- elke ambitie, waarin de rol van rivier en water centraal staat ken waterlopen en de bijkomende stuwen en sluizen gelei- en de lokale karakteristieken van de omliggende gemeenten den de steeds frequentere en volumineuzere scheepvaart. figureren. Waar het in dergelijke regionale planningspro- Economische en woonontwikkelingen verzegelden steeds cessen vaak fout gaat, is dat het bij het formuleren van die grotere oppervlaktes langs haar oevers. Maar die verharde ambities stopt. Al te vaak worden vage aspiraties geformu- kanaaloevers werken ook als een soort van versmachtend leerd, waarin iedereen zich wel kan vinden maar die zelden korset bij intense regenval. Door al die verharding dringt tot concrete acties leiden. Hier niets van dat: de tekeningen niet al het regenwater meer in de bodem, maar stroomt het kennen een scherp evenbeeld in accurate ‘ambitiekaarten’, pijlsnel richting de Dender. Het sterke reliëf van de streek die de ruimtelijke impact en zoekzones voor de oplossingen zorgt ervoor dat de Dender nog sneller aanzwelt. ondubbelzinnig demarqueren. Meer nog: een bijbehorende Bovendien sijpelt het water door de toenemende droogte matrix geeft per ambitie helder aan welke partners verant- ook steeds minder in de grond die nog niet verhard is. De kli- woordelijkheid zullen dragen bij de uitvoering ervan. maatverandering, met steeds intensere regenbuien en langere periodes van droogte, doet daar nog een schepje bovenop. Het Bouwstenen is duidelijk waarom in 2017 de Vlaamse Waterweg, Departe- Een tweede markante stap in dit project is dat het team zich ment Omgeving en Provincie Oost-Vlaanderen het project niet vergaloppeert in het uittekenen van een alomvattend ‘Ruimte voor Water’ opstartten. Het team dat aan de slag masterplan, maar eerst zogenoemde bouwstenen ontwik- ging stond onder leiding van waterexpertisebureau IMDC; kelt. Elke bouwsteen staat voor een specifieke maatregel die Billie Bonkers trok de communicatie en het stakeholderma- de wateroverlast of -schaarste kan beteugelen. Denk aan nagement; Maat-ontwerpers en Atelier Horizon namen het zachte oeververbredingen of waterbestendig bouwen maar ruimtelijk onderzoek en ontwerpwerk voor hun rekening. evengoed aan het principe van ‘parate bewoners’, die door het plaatsen van zandzakjes kwetsbare stukken weghalen Kompas van overstromingsgevoelige plaatsen en zo de grootste Het project heeft als hoofddoelstelling de overstromingsri- schade moeten beperken. Ook hier weet het team adequaat sico’s en de socio-economische schade ervan te verminde- de maatregelen grafisch te presenteren in een abstracte ren. Bij dergelijke opgaves bestaat het gevaar dat overheden maar overzichtelijke axonometrische tegel. Een plaats- en studiebureaus in een soort technische pavlovreactie loos vierkant stukje landschap zeg maar, waar ingrepen vervallen, waarbij een dominante ingenieurslogica al te zoals bufferen of vertragen en hun impact op de gebouwde vaak tot een ad-hocjuxtapositie van infrastructurele quick omgeving duidelijk wordt. Zo toont de bouwsteen ‘zachte wins leidt: hier en daar dijken optrekken, bufferbekkens verbreding’ aan dat door het vroeger laten overstromen inplannen waar nog wat plaats is en vaak is dan de kous al van bepaalde zones, veel water gebufferd en vertraagd kan af. Maar een dergelijke aanpak gaat voorbij aan de belang- worden, waardoor er stroomafwaarts schade gereduceerd rijkste boosdoener: onze wanordelijke ruimtelijke ordening. kan worden. Dat heeft men in het strategisch project Dendervallei goed Deze strategie impliceert ook dat de functies en het grond- begrepen. Het zit verankerd binnen zowel het Stroomge- gebruik hier aanwezig moeten transformeren om met deze biedbeheerplan voor de Schelde als het Territoriaal Ont- overstromingen om te gaan. Dergelijke axo-tegels zijn de wikkelingsprogramma Dender. Water én ruimte dus samen laatste jaren nogal in trek in beleidsplanning en dreigen vaak plannen. De ambities die dit project uitstippelde bij aanvang als abstracte pasmunt te worden gebruikt bij gebrek aan con- crete concepttekeningen of kaartmateriaal. Het team trapt niet in deze valstrik, want ook deze tegels worden opgevolgd door een overzichtskaart, waar het team aanduidt waar in de vallei elke ingreep toegepast zou kunnen worden. Model- berekeningen en bijbehorend planningsinstrumentarium onderbouwen ook de uitvoerbaarheid van de bouwstenen. Op deze manier legt het team bovendien ook alle blokken van de speeldoos voor iedereen transparant gelijkwaardig op tafel, nog voor de eerste plannentrek. Geen gescherm met technisch jargon of gezagsargumenten aan de onder- handelingstafel dus. “Op die manier werd het register van de ingrepen, hun slagkracht maar ook de repercussies voor iedereen bevattelijk en werd ook het speelveld duidelijk afgebakend”, vertelt Filip Buyse van Maat-ontwerpers.  →

37 NATUUR ECOLOGISCHE CONTINUÏTEIT Natura 2000 Langs de Dender Ven gebieden Ecologische verbindingen Percelen ANB en Natuurpunt Infrastructuurbarrières Globaal kader Natuurpunt (ecologisch obstakel) Natuurrichtplannen Punctuele ecologische Natuurinrichtingsprojecten discontinuïteit Gestroomlijnde landschappen Lange ecologische discontinuïteit Groenpool Aalst Bebouwde kernen Bosuitbreiding (IHD/AGNAS/NRP) Spoorweg Moerasuitbreiding (IHD/AGNAS/NRP) Vismigratieknelpunten Bos- en moerasuitbreiding Bossen die deel uitmaken van het (IHD/AGNAS/NRP) groenblauw netwerk Weiden die deel uitmaken van het GROENBLAUW NETWERK groenblauw netwerk Zeer kansrijk Zeer kwetsbaar (volgens studie VITO-ANTEA) Ecologische samenloop ↑  Ambitiekaart ‘versterken van groen-blauwe dooradering’ uit het Kompas voor de Dendervallei. C. EEN KOMPAS VOOR DE DENDERVALLEI 444111 444444111111 KKKOOOCCCCCMMM.....EPPPEEEEAAAEEEEENSSSNNNNVVVKKKKKOOOOOOOOOOOMMMMMRRRPPPPPADDDAAAASEEESSSSVDDDVVVVOOOOOEEEONNNOOOORDDDRRRREEEDDDDDRRREEEEEVVVDAAADDDDELLLEEEENLLLNNNNEEEDDDDDIIIEEEEERRRRRVVVVVAAAAALLLLLLLLLLEEEEEIIIII C. EEN CC.. EEEENN

38 HET ALTERIMNDAC T– MIEaaFt –IHNorSizoNn,EStDratEegSisch Plan Dendervallei A+302 woonzorgcentrum Alternatieven sponspark Dender UNAL-site scenario 2 waterrobuuste inrichting met behoud deel huidige gebouwen De alternatieven kregen vorm tijdens verschillende GTO’s Net zoals ingrediënten alleen nog geen lekker gerecht ma- (Gebiedsgericht en Thematisch Overleg), gemeentegesprek- ken, zo moest er nog gekookt worden met de verschillende ken (om zowel het politieke als ambtelijke niveau te betrek- bouwstenen en waren er verschillende recepten mogelijk. ken), infomarkten, wandel- en fietskaarten en digitale en- Waar het bij regionaal ontwerpend onderzoek in de ver- quêtes allerhande. Eén set van alternatieven uit dit publieke kenningsfase nogal eens fout durft te gaan, is dat die ver- traject stelt voor om de historische vallei te herstellen en schillende recepten zich laten optekenen als al te extreme geeft de Dender meer ruimte tot overstroming door belen- theoretische scenario’s, vaak weinig stedenbouwkundig dende bebouwing weg te halen. Andere alternatieven zoeken doordacht, die verschillende partners onnodig bruuskeren of eerder hun heil stroomopwaarts, door er water te bufferen afschrikken. In de Dendervallei werkte men daarentegen met en zo de wateroverlast stroomafwaarts te verminderen. Het zowel stakeholders als met omwonenden aan vijf alterna- team ontwikkelde verhelderende bijbehorende snedes, die tieven. Zelfs corona kon het team niet tegenhouden om een op schematische wijze de ruimtelijke strategieën illustreren, zeer uitgebreid en cocreatief participatieproces op te tuigen. die niet alleen de overstromingsdieptes en bijbehorende T100 dijkhoogtes accuraat meegegeven maar er ook geen doekjes T10 om winden welke gebouwen zouden moeten afgebroken 1 Snede UNAL-site scenario 2 [waterrobuuste transformatie - maximaal iobnefhdgoeeutdoravbneersdlfreoijgvrmimghoeemeidred] nwteonrdzeonw.e“lDdiee snedes hielpen ons om ecologische, ruimtelijke als waterbouwkundige implicaties van de alternatieven te Geraardsbergen Sasweg bevragen”, zegt Annelies De Nijs van Atelier Horizon. dijk als publieke ruimte Dender Vervolg Kaai Sinds halverwege 2022 zit er een ander ontwerpteam achter de Molenstraat knoppen: Tractebel en Atelier Romain. Hun taak bestaat uit het beoordelen van de resem alternatieven op hun waterimpact, T100 landbouweffecten en maatschappelijke kosten en baten. Na een publieke raadpleging eind vorig jaar werkt het team naar één 2 Snede centrum Geraardsbergen [bescherming] voorkeursalternatief toe in 2024. Uit het buitenland kennen we al langer succesvolle voorbeelden van regionale waterma- nagementplanning, zoals het Nederlandse ‘Ruimte voor de Rivier’ of het Duitse programma om de Ruhr-rivier te genezen van haar industriële vervuiling. Een expertise die beide landen ook internationaal valoriseren. Hopelijk kunnen we hieraan binnenkort trots een Belgische concurrent toevoegen. ↗  Veelvuldige participatiemomenten en -vormen leiden tot vijf gedragen alternatieve ontwikkelingsscenario’s voor de Dendervallei. Snedes verbeelden zowel de waterbouwkundige als ruimtelijke ingrepen voor elk van de alternatieven op verschillende locaties.  ↙ doZZrBagbapensseendlkcbsedheercerbgnrgheeeemreninnr-gnsgetdmiavnotein-rrosgpdtnessvraktwegiijereolrkdenngeseernnwijk uivtuiVdatlaolldveeeioinvvrviewrjiojnmniamnkwageoenknnienngen DDeenndedrer uivtuiVdatlaolldveeeioinvrviewrjiojnmniamnkwageoenknnienngen T100 T10 Architects Project name of flooding and Procedure Total floor area SnedÉDeÉENNEVdDMEOEwNIOSRVSRKVaIIAJODErFLM,EsALPElMAiInBSItTIEZSandbergeBIAMnMitlae[lDalicieteeC-Bronhontnortawrkileezerrospvnerrijse Strategisch plan drought that at the European Public Floodable valley 3 vallei +RDbueniemdsetcerhvveaorlolmeriWinagt]er same time offer Tender structure of the ruimtevoorwater.be advantages for the Dender Dender valley. Clients Length De Vlaamse 48 km Examples are Waterweg Websites Location maatontwerpers.be Dendervallei, opportunities in Departement Budget atelierhorizon.com Flanders terms of housing, Omgeving N/a 1 imdc.be economy, nature, Provincie Programme 118 billiebonkers.be STRATEGISTChHePsLtrAaNteRgUiIcMpTlEaVnOOR WATEaRgDrEicNuDlEtuRVreALaLnEdI | VIJF ALTERNOAoTIsEtV-VENlaVaOnOdRerDeEnDENDERVALLEI seeks solutions so on. STRATEGISCH PLAN RUIMTE Completion VOOR WATER to the problems December 2021

morF From ppeepprreeppssFrreeoossfrFrronnooofrssFoaarnnomoofraarllmonnoiittllaariimiitteeiilleeiissttssiieess AXOR One by BarberAOXsOgeRrbOyne axor-design.com by Barber Osgerby axor-design.com

+40 Rondetafelgesprek: ‘Guardians of water’ A 302 We werden compleet verrast door de waterbom van 2021 en blijven verontrust over de extreme droogte die ons al vijf zomers teistert. We moeten radicaal anders omgaan met ons watersysteem. Maar waar te beginnen, en welke rol kunnen ontwerpers opnemen? In dit rondetafelgesprek, geïnitieerd en geleid door Joachim Declerck van Architec- ture Workroom, gaan vijf landschapsarchitecten en ste- denbouwkundigen op zoek naar de bron van de uitdaging. Louisa Contipelli, Joeri De Bruyn, Bram Vandemoortel Liesl Vanautgaerden (Dpt. Omgeving Vlaamse  overheid) We kunnen niet anders dan starten bij waterbronnen. ‘Tackling water at the source’ is niet toevallig de titel van deze editie van A+. Thierry Kandjee (Taktyk – La Cambre Horta  ULB) De manier waarop andere culturen omgaan met water is voor mij een belan- grijke inspiratie. De Sacred Grove in Amboli (India) is een heilig bos waar erg fragiele gemeenschappen wonen. Het is een nevelwoud (een regenwoud op grote hoogte) waar het grondwater doorsijpelt naar een watervoerende grondlaag en aan de bron weer naar boven komt. Het is fascinerend om te zien hoe sommige culturen het water vereren met bi- jzondere rituelen en feesten. Dat staat in schril contrast met Brussel, waar het water notoir afwezig is aan de oppervlakte en het dus heel moeilijk is om er als bewoner een band mee te hebben. Niet lang geleden kregen we de opdracht om een richtplan op te stellen voor het water en de biodiversiteit van het Josaphatpark. De ontdekking van de ‘fontein der liefde’, een van de weinige brongebieden in Brussel waar je het water nog uit de kleigrond kunt zien opborrelen, gaf ons de kans om de waterkringlopen opnieuw in de Josaphatvallei te introduceren. Rond de bron staat de zintuiglijke ervaring van het water op de eerste plaats. We willen de existentiële aanwezigheid van water weer op de voorgrond plaatsen. Jorryt Braaksma (Lama landscape architects)   Onlangs reikte de Brusselse bouwmeester het BMA-label uit aan ‘Herbronnen/ Re(s)sources’ (zie p. 78), een initiatief dat alle bronnen in de hoofdstad wil ‘her-ontdekken’ in de letterlijke betekenis van het woord. Een van de eerste, cruciale stappen is inderdaad om het water weer zichtbaar te maken. Vraag aan om het even wie waar het water in hun buurt loopt en velen zullen het niet weten. TK We staan voor de belangrijke taak om opnieuw  → ‘guardians of water’ te worden. Daarvoor moeten we de relatie tussen mens en water beter begrijpen. Dat is nog iets heel anders dan louter consument zijn van water dat alleen als hulpbron wordt beschouwd. Guardians

A+302 Rondetafel 41 ↑ ↓  Taktyk, Josaphatpark, Brussel. De ontdekking van de ‘fontein der liefde’, een van de zeldzame bronnen van Brussel waar je het water nog uit de kleibodem kunt zien opborrelen, biedt de kans om de existentiële aanwezigheid van water weer op de voorgrond te plaatsen. Zandhellingen Sponspark Minnebron Waterval Beek en bronnen Natte vallei Natte vlaktes

42 Rondetafelgesprek: ‘Guardians of water’ A+302 LV Tijdens een reis in India was ik onder de indruk van de relatie die mensen met de Ganges hebben. Die relatie met de rivier zijn wij lang geleden kwijtgespeeld. In de Dender- vallei bijvoorbeeld, is water louter een infrastructureel gege- ven waar weinig bewoners zich mee verbonden voelen. Er is een belangrijke rol weggelegd voor ontwerpers om de waarde van water op verschillende manieren te verbeelden. Dat is nodig om de relatie te herstellen. In de Denderstreek spelen er uiteraard ook andere problemen. Het is een socio-economisch complexe regio met veel verschillende culturen. Misschien kan water op zulke plekken een verbindende rol spelen? Filip Buysse (Maat-ontwerpers)   We spreken te vaak over water als een probleem. Maar water is ook een oplossing. Plaats ergens een fonteintje en mensen komen er ontspannen en verkoelen, vogels komen er drinken enzovoort. TK Nu domineert de angst voor de onvoorspelbaarheid en kracht van het water. In Pepinster, waar we momenteel aan de slag zijn, kwam het water uit het rioleringssysteem omhoog en heeft het letterlijk de fundering van sommige gebouwen vernield. Om opnieuw een relatie met het water te vinden, moeten we het water meer ruimte geven en het water stroomopwaarts van de verstedelijkte valleien beter vasthouden in de bodem. Verwilderen Chiara Cavalieri  (UCLouvain) Vandaag begrijpen we dat we meer ruimte aan het water moeten geven, het moeten vertragen, vasthouden, bufferen en in de bodem laten sijpe- len, om ook in tijden van droogte nog over voldoende water te beschikken. Een mooi voorbeeld hiervan is het project voor de rivier Aire in Genève. Zoals veel rivieren bij ons was ook de Aire rechtgetrokken om zo snel mogelijk het water te evacueren en overstromingen te vermijden. Georges Descombes kreeg de opdracht om de rivier opnieuw ruimte te geven. De klassieke benadering zou de restauratie van de oude bedding zijn, maar Descombes ontwierp een nieuw grid waarin na verloop van tijd de rivier zelf haar weg kan vinden. Hij gaf dat raamwerk vorm op basis van een modellering die waterkwantiteit en -kwaliteit in rekening brengt, maar liet vervolgens de natuur op haar beloop. Je zou dit project kun- nen beschouwen als een manifest voor een nieuw paradigma in onze omgang met water en natuur. JB Landschapsontwerp gaat om de balans vinden tussen ontwerp en wildernis. Je ontwerpt en voert een project uit, maar dan is je rol uitgespeeld en neemt de natuur het over. LV De geste van Descombes om een volledige rivier te verruwen, is duur en niet zo evident in onze erg verstedelijkte context. In België moeten we andere strategieën toepassen. FB In onze straten en pleinen ligt een sleutel voor meer ruimte voor water. We hebben een masterplan gemaakt voor Wijnendale, een landelijk dorp in Torhout. Niemand lag er wakker van wateruitdagingen, maar alle straten wa- ren zo aangelegd dat elke druppel water binnen het uur via de riolering het dorp uitvloeide. We vonden het onze taak →

A+302 Rondetafel 43 ↘  Atelier Descombes – Superpositions, Renaturatie van de waterloop Aire, Genève. In plaats van de oude bedding te herstellen, ontwierp Descombes een nieuw grid waarin de rivier na verloop van tijd zelf haar weg kan vinden. © Fabio Chironi ↘  Maat-ontwerpers, Masterplan Wijnendale. Vergroening en vernatting zorgen voor verkoeling en verhogen de belevingswaarde van de straten.

+44 Rondetafelgesprek: ‘Guardians of water’ A 302 als ontwerpers om de waterproblematiek te verknopen met het narratief van de straat. Bewoners liggen immers wél wakker van praktische problemen, zoals de veiligheid en de kwaliteit van de publieke ruimte. Vergroening en vernatting zorgen voor verkoeling en verhogen de belevingswaarde van de straten. Het hemelwater wordt apart opgevangen en komt samen in het centrale dorpsplein, waar het opnieuw zijn symbolische plaats opeist. TK Zulke situaties doen zich overal in België voor, waar- door dit soort interventies herhaalbaar zijn op veel grotere schaal. In Elsene bijvoorbeeld, werken we in het kader van een gemeentelijk Klimaatplan aan een onthardingsstrategie van maar liefst honderd straten. CC Dat betekent ook een verschuiving van de rol van de ontwerper. Normaal voer je een project uit van begin tot eind, nu spreken we over honderd straten in één keer. Dan moet je veel strategischer te werk gaan. TK In onze onthardingsstrategie voor Elsene begonnen we met een inventarisatie van het ruimtelijk potentieel van elke straat. Uit de bestudeerde straten hebben we drie landschapstypologieën gedestilleerd. Zeventig van de honderd straten hebben een hogere prioriteit omdat ze zowel hitte-ei- landen vormen als andere functies kunnen vervullen, zoals het versterken van het ecologisch netwerk of het verminderen van overstromingsrisico’s. We stelden een stappenplan op, samen met een budgettering voor de heraanleg van de hon- derd straten over een tijdsperiode van tien jaar. FB Ook in Wijnendale schoven we verschillende types klimaatstraten naar voren. Je voert dan wel niet het hele plan van begin tot eind uit, maar je kunt als ontwerper wel aan de slag met de eerste uitvoeringsprojecten. En die eerste zijn de belangrijkste, want ze zetten de toon voor wat volgt. TK Ontharden is de nieuwe mantra, maar het gebeurt nog te traag. Er gaapt een kloof tussen de bereidheid om te kiezen voor een geïntegreerd waterbeheer en de manier waarop we het aanpakken. In Elsene hebben we een strategie opgemaakt en investeringen gevonden om eraan te beginnen, maar om snel over te gaan tot grootschalige actie moeten ook de bovenlokale niveaus een rol op zich nemen. Reorganiseren JB Een voorbeeld van zo’n aanpak op nationaal ni- veau is ‘Ruimte voor de Rivier’. Voor Nederland was het baanbrekend om de focus te verschuiven van dijken bouwen naar rivierverruiming. Op plekken waar het water door een gevaarlijke bottleneck stroomde, zoals in of nabij stedelijke kernen, realiseerde het programma bypasses. Tijdens drogere zomerperiodes worden de bypasses gebruikt voor recreatie, terwijl ze in de winter een natuurlijk overstromingsgebied vormen. Helaas was ook hier eerst een crisis voor nodig, na- melijk de massale evacuatie van het Rivierenland in januari 1996, vooraleer de problemen werden aangepakt. H+N+S, Ruimte voor de Rivier, project Nijmegen. Op plekken waar het water door een gevaarlijke bottleneck stroomde, werden bypasses gerealiseerd.  ↑ Tijdens drogere zomerperiodes worden de bypasses gebruikt voor recreatie, terwijl ze in de winter een natuurlijk overstromingsgebied vormen.

A+302 Rondetafelgesprek: ‘Guardians of water’ 45 ↘  Taktyk, Studie ontharding en vergroening, Elsene (Brussel). Van de honderd straten hebben een zeventigtal een hogere prioriteit, doordat ze echte hitte-eilanden zijn. Die straten kunnen ook andere functies vervullen, zoals het versterken van het ecologisch netwerk van de stad of het verminderen van overstromingsrisico’s. Zones met een gebrek aan groen (0 tot 30% vergroening) Meest frisse zones Warmste zones

+46 Rondetafelgesprek: ‘Guardians of water’ A 302 LV Na de voorbije zomers zou het duidelijk moeten zijn dat we ons in een voortdurende watercrisis bevinden. Voor mij is de rol van een ontwerper dan ook die van een activist, die water gevraagd en ongevraagd als uitgangspunt neemt. Dat valt mij op in de projecten die hier op tafel liggen: elke ontwerper verknoopt de wateropgave met de opgave waar- voor hij of zij is ingehuurd. Het toont aan dat ontwerpers een duidelijke maatschappelijke rol te vervullen hebben. TK Dat geldt ook voor opdrachtgevers. Verandering gaat misschien traag, maar ook in het ambtenarenapparaat hebben we activisten nodig. LV Het is belangrijk om geïntegreerd te werken. Toch is het jammer dat een hoge graad van integratie ertoe leidt dat het moeilijker wordt om de financiering rond te krijgen. We moe- ten dus wachten op geïntegreerde financiering, of op twee sporen tegelijk werken. In de Dendervallei kozen we ervoor om een omvattend en integraal plan op te maken. Het is inhoudelijk scherp en vormt een strategisch kader, maar ver- loopt zeer traag wegens het politieke besluitvormingsproces. Daarom riepen we de ‘Lokale Gebiedsdeal’ in het leven, die focust op een snelle uitvoering van kleinere deelprojecten. Een mooi voorbeeld daarvan is de bosuitbreiding, die we als een waterbuffer hebben vormgegeven: door een microreliëf aan te brengen, krijgt ook het bestaande uitgedroogde bos water toegevoerd. FB Zo’n tweesporenbeleid is essentieel, want je kunt op kleine schaal moeilijk positief bijdragen aan de waterproble- matiek als je niet het volledige systeem bekijkt. JB Inderdaad. Tijdens de onderzoeksfase voor het mas- terplan van het Jessaziekenhuis in Hasselt, een brongebied van de Demer, hebben we ontdekt dat een drainagesysteem aangeduid stond als ‘beek’ in het RUP. Maar in een bronge- bied mag je eigenlijk niet draineren. Bovendien moesten we het gebied koelen met bomen, en ook daarvoor is water nodig. We hebben dus voorgesteld om het gebied te herontwikkelen met het water als basislaag. Het is van essentieel belang dat een ontwerper het volledige watersysteem kan blootleggen en de complexiteit daarvan kan meenemen in de ambities van de opdrachtgever. CC Exact, we kunnen het niet hebben over de Dender zonder het hele stroomgebied te begrijpen. Het project ‘De Taal van het Water’ wil het gesprek over water mogelijk maken door de complexe waterproblematiek te beschrijven in een gedeelde en voor iedereen toegankelijke taal. De eerste stap is het begrijpen van het systeem, dat we opdeelden in vijf types water die we elk een kleur gaven: grondwater, oppervlaktewa- ter, drinkwater, afvloeiwater en afvalwater. De verschillende actoren, die elk hun eigen verantwoordelijkheid hebben en zich dus herkennen op de tekening, kunnen zo de verbanden zien tussen hun eigen werk en dat van anderen. We hebben bovendien het afvloeiwater uitdrukkelijk als apart type naar voren geschoven omdat de rol als ‘beheerder’ voor dit systeem nog door iemand moet worden opgenomen.  →

A+302 Rondetafel 47 ↘  De structuurvisie van het groen-blauwe netwerk op de Denderflanken met aanduiding van de lokale projecten die voortkomen uit de Lokale Gebiedsdeals Droogte. ↘  Lama, Masterplan Salvatorsite Jessaziekenhuis, Hasselt. De ontwerpers stellen voor om het gebied te herontwikkelen met het water als basislaag.

+48 Rondetafelgesprek: ‘Guardians of water’ A 302 LV Een visie op die ruimtelijke samenhang is nodig, want een druppel vloeit door het hele systeem, terwijl het waterbeheer in België enorm versnipperd is. In Vlaanderen is de Vlaamse Waterweg bevoegd voor bevaarbare water- lopen, de Vlaamse Milieumaatschappij voor de onbevaar- bare waterlopen eerste categorie, de vijf provincies voor de waterlopen tweede categorie en de gemeentes voor de kleinere beken. Dat maakt samenwerking enorm moeilijk. Dan hebben we het nog niet eens over pakweg de Zenne, die door drie gewesten stroomt. De verschillende instan- ties zien te weinig waar en hoe ze kunnen samenwerken. Ze ontmoeten elkaar wel in de Vlaamse bekkenwerking, misschien moeten we hier meer landschapsontwerp en verbeeldingskracht aan toevoegen. JB In Nederland is het waterbeheer georganiseerd in aparte Waterschappen, met elk een relatief onafhankelijk politiek mandaat om acties uit te voeren. In België is er amper samenwerking of coördinatie vanuit een ruimtelijk of geïntegreerd perspectief. Elke bovenstroomse actie heeft ook effect op benedenstroomse gebieden. FB Daar komt solidariteit bij kijken. Bovenstroomse gemeentes zien nog te weinig hoeveel actie zij kunnen on- dernemen om overstromingen in hun buurgemeentes te vermijden. Die dynamiek begint wel te ontstaan, maar er is nog werk aan de winkel. JB We stelden eerder dat wij, als ontwerpers, ons als ‘guar- dians of water’ moeten opwerpen. Maar eigenlijk is het vooral onze taak om een context te creëren die toelaat dat alle actoren – beleidsmakers, ambtenaren, burgers – een positieve relatie kunnen uitbouwen met het water rond hen en ze zichzelf tot ‘guardians of water’ uitroepen. Samen herstellen en beschermen we het watersysteem. ↘  Chiara Cavalieri (UCLouvain), Taal van het Water / Language of Water. Het project wil het gesprek over water mogelijk maken door de complexe waterproble- matiek te beschrijven in een gedeelde en voor iedereen toegankelijke taal. element van drinkwater / element of drinking water element van oppervlaktewater / element of surface water element van grondwater / element of ground water element van drinkwater / element of drinkingelwematernt van afvloeiwater / element of runoff water element van oppervlaktewater / element of suerlfeamceenwtavtearn afvalwater / element of waste water element van drinkwater / element of drinking water element van grondwater / element of ground kwnaotoerppunt / node Categorisering vanelement van oppervlaktewater / element of surface water Delerminenkt wvanadtreinrkwater / element of drinkinAgelwefmavteelrnotevainwaafvtloeeriwater / element of runoff Wwataertbeerhbeeerdhere/ewradteer mr anager Oelpempeentrvvalnaokppteerwvlaaktteewrater / element of sAuerleffamvceeanwltwavtaeanr taefvralwater / element of wVas/tWe waVVtelar/aWnderVenl-aWaalnlodniee ren- element van grondwater / element of ground water Gelremoenntdvwanagrtoenrdwater / element of groundKkwnanotoeorppoupntp/unondet Wallonië de waterkenmerken:element van afvloeiwater / element of runoff water element van afvloeiwater / element of runoff wwaatteerr beheerder / water manager 118 - categorisering van de waterkenmerken: elementen en knooppunten / categorising water features: elements and nodes elementen enelement van afvalwater / element of waste water knooppuntenknooppunt / node element van afvalwater / element of wVas/tWe waVtelaranderen-Wallonie water beheerder / water manager V/W Vlaanderen-Wallonie 118 - categorisering van de waterkenmerken: elementen en knooppunten / categorising watkenr foeoaptupreusn: etle/mneondtseand nodes categorisering van de waterkenmerken: elementen en knooppunten / categorising water features: elements and nodes - 119 c water beheerder / water manager 118 - categorisering van de waterkenmerken: elementen en knooppunten / categorising water features: elements and nodes