A+276_NL

Architecture in Belgium BEL€20 – INT€25 02760 0 977137 550701 276 Februari/Maart 2019 Building Sites Provinciehuis Antwerp, Book Tower Ghent, BNP Paribas Brussels + Interview Peter Märkli

The ‘Boekentoren’ by Henry Van de Velde is looking out on the ARCHITECTS city of Ghent in renewed glory. The scrupulous approach of & ENGINEERS Robbrecht en Daem architecten, BARO and SUM makes this modernist university library shine again. VK Architects & Engineers is honoured to be part of this team for the M&E engineering, optimising the building’s ecological footprint and the conservation conditions for the many valuable manuscripts and books. www.vkgroup.be

276 1 Op-Ed 05 Edito Lisa De Visscher Agenda 06 Automated Pallet Storage, Erps-Kwerps Photo Jeroen Verrecht 09 Boijmans Van Beuningen, Rotterdam Véronique Patteeuw 12 Marte.Marte Gitte Van den Bergh 15 Agmen Roxane Le Grelle 16 Vers.a Lara Molino 18 Murmuur Gitte Van den Bergh 20 Ouest Lara Molino 22 Cultuurhuizen Gitte Van den Bergh Building Sites 26 xdga, Provinciehuis, Antwerp Pieter T’Jonck 34 Robbrecht en Daem, Book Tower, Ghent William Mann Interview 42 Pierre Hebbelinck – Hart Berteloot, Scène nationale, Chalon-sur-Saône Cécile Vandernoot Projects 48 AgwA, School Karreveld, Molenbeek Mathias Bouet 54 Baumschlager Eberle Architekten, bnp Paribas Fortis, Brussels Michael Bianchi 60 Francesca Torzo, z33, Hasselt Pieter T’Jonck 66 Bogdan & Van Broeck, Truss, Molenbeek Guillaume Vanneste 72 Beguin-Massart, mad Musée, Liège Benoît Molherat 78 Peter Märkli Lisa De Visscher 84 Gafpa, g1211 Landhouse, Brakel Mathias Bouet 88 Raamwerk, Wolterslaan, Ghent Gitte Van den Bergh 93 Product news Student 100 Prize Van Hove 2018 Apolline Vranken #001 102 Euregional Prize for Architecture 2018 Apolline Vranken 105 Marc Nagtzaam, Standaertsite, Ledeberg Hans Maes and Joep Gosen

2 a+276 Biograf ieën Michael Bianchi William Mann Véronique Patteeuw Gitte Van den Bergh is architect en vennoot bij is medeoprichter van is docent aan de Ecole Natio- behaalde een master Neder- L’escaut. Hij is docent aan de Witherford Watson Mann nale Supérieure d’Architecture lands en Theater-, Film- Université de Liège. Hij is Architects (Londen) en auteur et du Paysage de Lille en en Literatuurwetenschappen in eveneens opiniemaker voor het van verschillende essays visiting professor aan de KU 2011. In 2015 studeerde ze met radioprogramma Les glaneurs over architectuur en Leuven. Ze zetelt in de redactie haar masterproef Architectuur en van Fabrice Kada op Musiq3. stedenbouw. Zijn essay van oase, Journal for Architecture. Film af als architect aan de Uni- ‘A Latecomer Imagines the versiteit Antwerpen. Sinds 2016 Mathias Bouet City’ werd recentelijke Pieter T’Jonck werkt ze bij re-st, en is studeerde in 2016 als architect gepubliceerd in het sage is architect en schrijft voor redactielid van a+. af aan de Faculté d’Architecture Handbook of the 21st Century City. diverse kranten, tijdschriften La Cambre/Horta van de ulb. en boeken in binnen- en buiten- Apolline Vranken Zijn eindwerk handelde over Benoît Molherat land over architectuur, is architect afgestudeerd aan rotondes. Bouet werkt samen is afgestudeerd aan de Ecole beeldende kunst en podium- La Cambre–ulb en is met het Brusselse bureau v+. d’Architecture et de Paysage de kunsten. Hij werkt voor Klara verantwoordelijk voor het Lille. Hij werkte als architect Radio en was hoofdredacteur home for less-project Joep Gosen bij Rotor in Brussel. van a+ in 2015–2016. (modulaire en tijdelijke is ingenieur-architect, schrijft Hij reflecteert en schrijft over huisvesting voor daklozen). voor a+, ArchiNed en fotografeert de relatie tussen het fysieke Cécile Vandernoot Als auteur van het boek architectuur en landschap. In en het intellectuele in de archi- is architect, freelance Beguinages feminist architecture opdracht van Ar-Tur maakte hij tectuur en de beeldende kunst. journalist en docent-onderzoe- pleit ze voor een gelijke stad in 2016 een beeldcolumn over ker aan de Faculté van mannen en vrouwen. architectuur in de Kempen. Lara Molino d’architecture ucl–loci in studeerde in 2015 af als Brussel. Hans Maes architect aan de Faculteit is zelfstandig architect en Architectuur van La Cambre Guillaume Vanneste blogger op Instagram. Horta ulb. Tijdens haar studie is bouwkundig ingenieur, In het verleden maakte hij richtte ze zich op de repre- docent en onderzoeker aan de tentoonstellingen voor sentatie van architectuur, faculteit Bouwkunde van de Stad en Architectuur en ook het onderwerp van haar universiteit van Lou- Architectuurwijzer, waaronder eindwerk. Ze werkte bij vain-la-Neuve (ucl). Als de ‘Nieuwe Nuchterheid’. verschillende architectenbu- mede-oprichter en vennoot van reaus en aan diverse vvv doet hij onderzoek naar architectuurtentoonstellingen. stedenbouw in diffuse gebieden. A+ Architecture In Belgium Tweemaandelijks tweetalig tijdschrift, ISSN 1375-5072, Jaargang 46 (2019) N1 Redactie Raad van bestuur ICASD Adverteerders Hoofdredacteur Artistieke commissie Voorzitter A.G. PLASTICS KORATON ARCHITECT@ RENSON Lisa De Visscher Olivier Bastin, Philémon Wachtelaer REYNAERS Pauline Fockedey, WORK SAINT GOBAIN Adjunct-hoofdredacteur Nicolas Hemeleers, Vicevoorzitter BEGA GYPROC Kelly Hendriks, BIGMAT STÛV Eline Dehullu Véronique Patteeuw, Chantal Vincent BOZAR TERREAL Hera Van Sande, LEEFMILIEU VAI Productiecoördinator Ward Verbakel, Secretaris BRUSSEL VELUX Agnieszka Zajac FAKRO VIEGA Grégoire Maus Geert De Groote FINSTRAL VIESSMANN Redactieadres GEBERIT VK GROUP Eindredactie Nederlands Leden HOLCIM VOLA Ernest Allardstraat 21/3 – HR-RAIL WIENERBERGER www.controltaaldelete.be 1000 Brussel Olivier Bastin, Dag Boutsen, ISH MESSE ZG LIGHTING [email protected] Sylvie Bruyninckx, BENELUX Eindredactie Frans www.a-plus.be Paul Dujardin, Benoît Moritz, FRANKFURT Piet Van Cauwenberghe, KINNARPS Benoît Francès A+ is een publicatie van Eddy Vanzieleghem, ICASD VZW Informatiecentrum Ward Verbakel Vertaling voor Architectuur, Stedenbouw en Design Programmering Alain Kinsella, Nathalie Tabury, Verantwoordelijke uitgever Coördinatie Antoon Wouters, Patrick Lennon Philémon Wachtelaer Roxane Le Grelle Ernest Allardstraat 21/3 – Tekst Product news 1000 Brussel Communicatie & Marketing Viviane Eeman Copyright ICASD Verantwoordelijke Vormgeving De verantwoordelijkheid voor Louise Van Laethem de gepubliceerde artikels Kritis & Kritis berust uitsluitend bij de Publiciteitsregie A+ Media auteurs. Alle rechten voor het Rita Minissi, [email protected] Font (zelfs gedeeltelijk) Tel +32 497 500 292 reproduceren, vertalen of Ernest Allardstraat 21/3 – Next & Starling herwerken zijn voorbehouden 1000 Brussel voor alle landen. Drukkerij Die Keure, Brugge Beeld cover Automated Pallet Storage, Erps-Kwerps, 2017 © Jeroen Verrecht Beeld inhoudstafel Bogdan & Van Broeck, Truss, Molenbeek

LED-binnenarmaturen LINEARA accentueren met licht de geometrie van de architectuur. Als plafond- en wandarmaturen en als pendelarmaturen openen ze nieuwe dimensies op het gebied van lichtplanning. LINEARA armaturen maken indruk met de hoge lichtopbrengst en lichtkwaliteit met een maximum aan zichtcomfort. Bouwlengtes van 1000 – 3000 mm. Meer informatie op www.bega.com Das gute Licht. Voor nieuwe lineaire accenten.



Edito 5 Een werf is het moment van de verwezenlijking van een Een werf is ook een opeenvolging van gedaanteverwisse- gebouw. Na maanden of jaren van ontwerpen, berekenen lingen. Een gebouw neemt langzaam vorm aan, doorloopt en onderhandelen, krijgt het project eindelijk vorm. Het is een reeks van tussenstadia die elk op hun beurt ook eigen daarom ook een realitycheck: je kunt nog zoveel perspec- ruimtelijke en vormelijke kwaliteiten bezitten. Daarom levert tieftekeningen, 3d-beelden of maquettes maken als je wilt, elke dag op de werf een uniek efemeer gebouw op. Zo bekeken het is pas op de werf – als je alles in ware grootte ziet – dat we met argusogen de timeloops op de webcams die elke dag je kunt verifiëren of de verhoudingen, de ruimtelijke kwa- de vorderingen vastleggen van het nieuwe gebouw voor bnp liteiten en het effect van het materiaalgebruik wel degelijk Paribas Fortis in Brussel. We zagen hoe kleine bulldozert- overeenkomen met dat wat je dacht te hebben ontworpen. jes langzaam een massieve mastodont wegvreten, hoe de ingewanden van de hoofdstad worden blootgelegd en hoe uit Vele werven zijn een plek van voortdurend onderzoek en, deze krater verbazend snel een nieuw paleis verrijst (›p. 54). zeker bij complexe verbouwingen en restauraties, een plek van voortschrijdend inzicht, van nieuwe ontdekkingen, Daarom maakten we dit nummer: om getuige te zijn. Op aanpassingen, en ontwerpbeslissingen. De restauratie van het moment dat deze editie in uw brievenbus valt, zullen de de Boekentoren van Henry Van de Velde in Gent door Rob- gebouwen die erin gepubliceerd staan niet meer bestaan – of brecht en Daem architecten (›p. 34) bleek zo’n huzarenstuk- in ieder geval niet meer in de vorm zoals u ze hier zult zien. je waar jarenlang onderzoek aan voorafging en de werf zelf Een arrêt sur image om te koesteren. een combinatie bleek van indrukwekkende logistiek, nieuwe technologieën en kleinschalige ambachtelijke arbeid. Ook dit tijdschrift ging afgelopen maanden door een intense werfperiode waarbij we, zoals u ziet, niet alleen het Elk gebouw, van het Provinciehuis in Antwerpen (›p. 26) formaat en een deel van de vormgeving aanpasten, maar de tot de verbouwing van het Madmusée in Luik (›p. 72), is een hele formule. a+ verschijnt vanaf 2019 vier keer per jaar in hoogtechnologisch product. Maar wel één dat, in tegenstel- een nieuwe vorm, waarin we de focus leggen op projecten, ling tot tal van andere hoogtechnologische creaties zoals al dan niet in relatie met een centraal thema. Daarnaast auto’s en computers, niet door robots maar uitsluitend door komen de hors séries, specifieke uitgaves die tweemaal per mensen kan worden gemaakt. Ook daarom is elk gebouw jaar verschijnen en een actueel thema helemaal uitspitten. compleet verschillend. En zelfs al bouw je meerdere malen Welkom op deze oplevering! na elkaar dezelfde constructie, toch zullen deze iedere keer van elkaar verschillen: op elke werf leer je iets dat van Lisa De Visscher toepassing is op de volgende werf. Hoofdredacteur Het is de plek waar iedereen samenkomt: de architect, de bouwheer, de aannemer, maar ook brandweer, de veilig- heidscoördinator, Vivaqua… Het is de plaats waar alle pun- ten verbonden worden en alle eindjes aan elkaar geknoopt, zodat het gebouw het fysieke bewijs wordt van onderhande- ling en samenwerking. Soms nemen deze onderhandelingen extreme vormen aan en krijg je unieke samenwerkingsver- banden tussen architect en aannemer. De uitbreiding en renovatie van z33 in Hasselt door Francesca Torzo (›p. 60) is hiervan een verbluffend voorbeeld.

6 a+276 ↘ De extreem gerationaliseerde werf van een data- analysecenter. Automated Pallet Storage, Erps-Kwerps, 2017 – Foto Jeroen Verrecht

nmbs Bouw jij mee aan de stationsomgeving van de toekomst? NMBS Stations, waar Eurostation ook toe behoort, realiseert stationsprojecten van A tot Z: architecture, engineering, construction- en projectmanagement. En de resultaten zijn er: denk maar aan de stationsprojecten van Antwerpen-Centraal, Brugge Sint-Michiels, Oostende ... Een station is meer dan een stopplaats voor treinen. Het is een mobiliteitsknooppunt en een toegangspoort tot de stad. Tienduizenden mensen maken er dagelijks gebruik van. Het is een hele uitdaging om stations en hun omgeving vorm te geven, zodat ze niet alleen vandaag goed functioneren, maar ook klaar zijn voor de toekomst. Daarom zoeken we gemotiveerde collega’s, met een passie voor het openbaar vervoer in het algemeen en voor treinen en stations in het bijzonder. Je bent een spreekbuis die de inzichten van NMBS helder formuleert naar haar stakeholders toe (steden, gemeenten, studiebureaus...). Daarnaast beoordeel je als architect/stedenbouwkundige ook de ontwerpen en ontwikkel je mee de visie op de toekomst. Architect/Stedenbouwkundige gezocht met passie voor de reiziger. Solliciteer nu via nmbs.be/jobs

EEN BEELD ZEGT MEER DAN 1.000 WOORDEN... Renovatie en uitbreiding van een herenhuis voor de CSA, in opdracht van de FédérationWallonie Bruxelles. Architect: Ledroit Pierre Pollet Architectes FAKRO platdakvensters: mooiste design, uitstekende www.fakro.be thermische en akoestische waarden FAKRO is pionier op vlak van platdakvensters sinds 2013 en biedt het uitgebreidste gamma aan op de markt. Check o.a. het vlak platdakvenster D_F en het beloopbaar platdakvenster DXW op onze site ……

a+276 Op-Ed 9 De grote Met zijn acht eeuwen rijke kunst- in traditionele materialen zoals vlucht collectie behoort het Rotterdamse baksteen, natuursteen en koper. De Museum Boijmans Van Beuningen eerste uitbreiding, die Alexander vooruit? zonder twijfel tot de wereldtop. Zo- Bodon in 1972 realiseerde aan de als het musea van dergelijke allure oostzijde, heeft een heel ander ka- Véronique Patteeuw – Foto's Kristien Daem vergaat, waagt ook Boijmans Van rakter. Met haar drie enorme witte Beuningen zich aan een sprong ruimtes biedt deze flexibiliteit aan naar de toekomst. Op 20 decem- de tentoonstellingsmakers én een ber 2018 keurde de Rotterdamse prachtig uitzicht op de museum- gemeenteraad het ambitieuze plan tuin. Het paviljoen van Hubert-Jan goed om het museum grondig te Henket uit 1991 voor de collectie verbouwen. Asbest lijkt een aan- Beuningen-De Vriese beslaat een leiding voor de plannen, verdwaal- besloten souterrain met daarop een de bezoekers een goed excuus. De glazen volume dat het daglicht diep architect moet nog worden aan- in het museum laat doordringen. gesteld, maar nu al baart de aan- staande verbouwing grote zorgen. Toen in 1997 aan Robbrecht en In de huidige prefiguratie wordt Daem werd gevraagd om de uitbrei- immers de vleugel van het museum ding van Boijmans te concipiëren, afgebroken – ontworpen door Rob- deden ze dat bewust, in nauwe sa- brecht en Daem en in 2003 inge- menwerking met de toenmalige di- huldigd. Dat die vleugel, waar zes recteur en bevlogen cultuurmaker jaar lang aan werd gewerkt, al na Chris Dercon. Hun ontwerp is een vijftien jaar tegen de vlakte moet, ode aan Van der Steur: het speelt doet niet alleen vele wenkbrauwen in op de hybriditeit van het muse- fronsen, het is ronduit alarmerend. um – zowel in de collectie als in de architectuur – door ze expliciet te Museum Boijmans Van Beunin- maken, de oorspronkelijke symme- gen bestaat uit een amalgaam van trie te herstellen en een oplossing te gebouwen. Het oorspronkelijke ge- bieden voor de problematische cir- bouw van stadsarchitect Adrianus culatie. De materialiteit (beton, glas van der Steur uit 1935 doet in alle en hier en daar baksteen), de ritme- opzichten aan als een traditioneel ring van de gevel, de planopbouw en museum: ruime zalen, intieme ka- het gabarit van de vleugel zorgden binetjes en zichtassen uitgevoerd voorts voor een dialoog tussen oud

10 Op-Ed a+276 en nieuw, én voor een integratie van immers ook voor het spiegelende het museum in de stad – helemaal Depot (een ontwerp van mvrdv), tot aan de Westersingel, waar het dat binnenkort het subtiele muse- smalle pand zijn plek verdient tus- umpark zal ontsieren. sen de historische woonhuizen. Het blijft trouwens ook nog maar Het project werd door de vak- de vraag of Boijmans Van Beunin- gemeenschap enthousiast ont- gen zichzelf werkelijk opnieuw kan haald: het werd opgenomen in het uitvinden door respectloos om te Jaarboek Architectuur Nederland gaan met zijn eigen patrimonium. 2003–2004 én in het Jaarboek Ar- In tijden waarin iedereen zich chitectuur Vlaanderen 02/03, en bewust is van de eindigheid van bezorgde Robbrecht en Daem een grondstoffen en energiebronnen, plekje in de “kleine geschiedenis zou een museum dat zich resoluut van de museumarchitectuur”, zo- wil richten op de toekomst een als een architectuurcriticus het schoolvoorbeeld moeten zijn. De destijds verwoordde. Amper vijf- huidige architectuur van het muse- tien jaar later staat het gebouw, dat um is bovendien op maat van zijn destijds overigens ruim 17 miljoen heterogene collectie: de 150.000 euro kostte, dus op de helling. artefacten, afkomstig uit 1.700 ver- schillende verzamelingen, zijn niet Waarom dan een zo verregaan- allemaal gebaat bij grote witte za- de verbouwing? Is afbraak nood- len en daglicht, en evenmin bij een zakelijk? En is dit niet, nu al, een resoluut hedendaagse architec- gemiste kans voor Boijmans Van tuur. Terwijl her en der in Neder- Beuningen? Onder het motto ‘leve land de betere architectuur uit de de authenticiteit’ wil het muse- voorbije drie decennia plaats moet um terug naar het oorspronkelij- ruimen – denken we nogmaals aan ke Van der Steur-gebouw om van de afbraak van oma’s danstheater Boijmans een daglichtmuseum in Den Haag – zou Rotterdam met te maken. Maar laten we vooral Boijmans opnieuw een voorstrek- niet naïef zijn: de achterliggende kersrol kunnen opnemen zoals de agenda van de hele operatie is ui- stad dat zo spraakmakend deed in teraard van economische aard, de jaren 1990. Voorlopig zijn ge- en daar zal ongetwijfeld de nodige meente en bestuur helaas niet zo ‘blingbling-architectuur’ bij ho- ambitieus. ren. Boijmans Van Beuningen koos

I ONLY (S)WIPE MY SMARTPHONE. GEBERIT AQUACLEAN. DE DOUCHE-WC. Geberit AquaClean zorgt voor een ongeëvenaard gevoel van frisheid: na een druk op de bedieningstoets wordt u gereinigd door een bijzonder aangename waterstraal op lichaamstemperatuur. Meer informatie over de veelzijdige douche-wc‘s vindt u op www.geberit-aquaclean.be.

12 a+276 Het Oostenrijkse bureau Marte. de abstracte vorm met klei, een ma- Marte realiseerde, naast een groot teriaal dat het menselijke aspect in aantal particuliere opdrachten, een de spirituele opdracht brengt. hele reeks bekroonde gebouwen in De projecten van Marte.Marte cultuur, onderwijs, infrastructuur gaan in dialoog met de omgeving, en gezondheidszorg. In Bozar ver- na grondige analyse van context tellen de broers Marte over de evo- en functie. Abstracte conversaties lutie van hun projecten – van een tussen de broers leiden tot speci- kleine brug in de Ebnit-vallei tot fieke invalshoeken – hoewel ze in musea in Berlijn en Wachau. wezen over hetzelfde praten, heb- Marte.Marte werd opgericht ben ze vaak toch een verschillend in 1993 door Bernhard en Stefan beeld voor ogen. Zo verschijnt een Marte, nadat ze hun eerste wed- brug als publieke sculptuur die deel strijd wonnen. Naast allerlei pro- uitmaakt van de plek, maar ze ook Marte.Marte jecten realiseerden de architecten mee bepaalt. een monografie in 2008, en toon- Het sie-kantoor in de omgeving Gitte Van den Bergh – Foto's Marc Lins den ze op de Biënnale van Venetië van Lustenau straalt kracht, do- in 2016 met Appearing Sculptural minantie en bescherming uit. Toch een reeks kortfilms in samenwer- zijn er ook elementen die de massi- king met Andreas Waldschuetz. viteit en structuur doen vervagen, Hun werk wordt vaak als mi- bijvoorbeeld de dubbelhoge ramen nimalistisch of puristisch geklas- die de niveaus doorbreken. Die du- seerd, door de voorliefde voor aliteit, dat spel met perceptie van massief zichtbeton en het gebruik de architecturale elementen, komt van rechte en eenvoudige lijnen. ook in andere projecten naar vo- Maar de industriële materialen ren. Bijvoorbeeld in de genereuze, en expressieve, geometrische vor- maar ook geborgen, aanpak van men dragen ook een zekere poëzie de tentoonstellingshallen in Dorn- en menselijkheid met zich mee. Bij birn, waarvoor ze de German De- de realisatie van een kapel in Bat- sign Award 2019 ontvingen. schuns realiseerden de architecten Marte.Marte WHEN 26 February 2019, 20:00 WHERE Bozar Centre for Fine Arts (Hall M) In English INFO AND TICKETS www.a-plus.be ← Messe Exhibition Hall, Dornbirn, Austria, 2017. → Mountain Cabin, Laterns, Austria, 2011.

a+276 Marte.Marte 13

SMART SOLUTIONS OP ALLE NIVEAUS RECTOSTEN® DECOR RECTOLIGHT® RECTOSTEN® COFFRANT DE ISOLERENDE VLOER DE VERDIEPINGSVLOER DE ISOLERENDE VLOER MET ESTHETISCHE ONDERKANT VOOR PLAT DAK + THERMISCHE ONDERBREKERS Umax = 0.30 W/m²K Umax = 1.11 W/m²K PERISTEN® voor binnenisolatie RECTOPLAST RECTOSTEN® 23 DE VLOER BOVEN KRUIPRUIMTE DE ISOLERENDE VLOER BOVEN KRUIPDKELDER NIET-ISOLEREND Umax = 0.23 W/m²K WIJ DRAGEN UW PROJECT KORATON NV visserskaai 26 – Kortrijk 8500 tel. 056-23.07.11 [email protected] www.rector.be

a+276 15 Agmen Omringd door gedetailleerde ma- vormelijk sterk van elkaar, maar quettes van papier en kleurrijke door te kiezen voor een bepaalde Roxane Le Grelle tekeningen in hun kantoor in het gemeenschappelijke vormentaal in centrum van Brussel, leggen de drie beide delen, smeden de architecten oprichters van Architecten Geldof toch een samenhangend geheel. Mertens en Noben – kortweg Agmen – hun architectuurpraktijk uit. Dat is precies waarnaar Agmen op zoek is: heldere ontwerpoplos- Michiel Geldof, Paul Mertens singen die een zekere sereniteit uit- en Piet Noben ontmoetten elkaar stralen, een tijdloze vormentaal tijdens hun opleiding aan de ku en ruimtelijkheid, en ten slotte Leuven. Nadat ze ervaring hadden ook een eigen karakter voor elk opgedaan bij verschillende Belgi- project. Zo onderscheidt Agmen sche bureaus, besloten de drie in zich. Om dat te bereiken, houden 2013 hun eigen bureau op te rich- de architecten van het uittekenen ten. Een jaar later ontwierpen ze en het testen van het concept. Want ‘Badhuis’, een herbestemming van alles begint pas te leven als het ont- een markant gebouw in Antwerpen werp tastbaar wordt. De drie op- waarin ooit een publieke badplaats richters proberen zo vaak mogelijk was gevestigd tot drie appartemen- samen te ontwerpen om alle opties ten. Hiermee begon hun praktijk te verkennen en elkaar te kunnen pas echt. Het project omvatte de re- aanvullen. De ruimte zelf is hun novatie van het bestaande gebouw, hulpmiddel om een antwoord te maar ook een nieuw gedeelte dat bieden op een ontwerpvraag en een de overgang vormt tussen buiten verhaal te creëren zonder alles me- en binnen, tussen publiek en pri- teen vast te leggen. vé, tussen de stad en het huis. Dat nieuwe deel werd naast het oude Door te blijven zoeken en de geplaatst. Hierdoor bleef de authen- ruimte steeds opnieuw te defi- ticiteit van het bestaande gebouw niëren door verschillende projec- bewaard. De twee delen – uitbrei- ten heen, ontstaat er geleidelijk ding en renovatie – verschillen aan een rode draad in hun praktijk. ACROSS LECTURE Agmen INTRODUCTION BY Benoît Vandenbulcke (AgwA) WHEN 19 February 2019, 19:00 WHERE Galerie Opéra, Liège INFO AND TICKETS www.a-plus.be ← Renovation Emiel, Leuven, 2016.

16 a+276 Vers.a Nadat Guillaume Becker en Kobe opdracht, die ze weten om te bui- Van Praet in 2011 een wedstrijd gen tot een voordeel. Lara Molino – Foto Maxime Delvaux voor een publieke opdracht won- Becker en Van Praet besteden nen, beklonken ze hun samenwer- bijzondere aandacht aan de rol king met de oprichting van hun van het gebouw in zijn context. Zo bureau Vers.a in Brussel. ook bijvoorbeeld bij het Mexico- Het ontwerpend onderzoek van project. De inplanting van het ge- Vers.a spitst zich toe op drie hoofd- bouw is een direct gevolg van de zaken: materialiteit, structuur en plaats van een bestaande boom op vorm. Zo ook bij het realiseren van het perceel. een informatiepaviljoen en omge- De architecten manipuleren vingsaanleg op het domein van Ma- vormelijkheid en ruimtelijkheid riemont, een project uit 2017 (zie op subtiele wijze. Zo ontstaat niet a+275). Het paviljoen vat perfect alleen een dubbele lezing van een hun visie op architectuur samen. project zelf, maar ook van de re- Hun architectuurpraktijk is presentatie ervan. ondertussen gegroeid en hun op- Het project waarmee Vers.a de drachtenportefeuille is divers. Het wedstrijd voor de renovatie van spectrum van hun interventies is het station van Courcelles onlangs breder geworden, gaande van de heeft gewonnen, getuigt van een inrichting van een paviljoen voor maatschappelijke betrokkenheid: een particuliere kunstverzamelaar het ontwerp vertrekt van de be- tot het ontwerpen van publieke perkte middelen. Becker en Van voorzieningen. Hun visie op archi- Praet genieten er in ieder geval van tectuur – nauwgezet en fijn – ver- om voorstellen intuïtief samen te trekt vaak van de contextuele of stellen en ze vervolgens nauwgezet economische beperkingen van de uit te werken en uit te tekenen. ACROSS LECTURE Vers.a INTRODUCTION BY Halewijn Lievens (nu Architectuur- atelier WHEN 5 March 2019, 20:00 WHERE deSingel, Antwerp INFO AND TICKETS www.a-plus.be → Garden pavilion, Ronse, 2015.

VELUX Een nieuwe vorm INNOVEERT : van ontwerpen platdakvenster met gebogen glas © 2019 VELUX GROUP ® VELUX EN HET VELUX LOGO ZIJN GEREGISTREERDE HANDELSMERKEN GEBRUIKT ONDER LICENTIE DOOR DE VELUX GROEP. • De CurveTech technologie zorgt voor optimale afstroming van regenwater. • Elegant «glass-to-edge» design garandeert een perfecte waterdichtheid. • Uitstekende akoestische en thermische isolatie. • Ug-waarde van 0,8. • Beste prijs-kwaliteitverhouding. Ontdek het VELUX platdakvenster met gebogen glas op pro.velux.be

18 a+276 Murmuur Murmuur staat niet voor grote ge- De afgelopen jaren wist het bureau baren: de ontwerpen zijn beschei- enkele complexe opdrachten om te Gitte Van den Bergh – Foto Thomas Min den, de aanpak is nuchter en de zetten in realisaties die het contact groei is zacht. Binnenkort geeft het tussen binnen en buiten verheerlij- ontwerpbureau uit Gent en Ronse ken. Op de Familia-site integreren een Across-lezing over zijn visie en ze een stadsplein aan de rand van projecten. Ronse, opgeladen met ateliers in Tinne Verwerft en Pieter Van- de plint. Ook de Standaert-site ver- derhoydonck bouwden ervaring bijzondert de overgang door een op bij respectievelijk Marie-José bestaande loods op een ingesloten Van Hee en Robbrecht en Daem. binnenplein in te zetten als verbin- Na een vlotte samenwerking met dend element. bouwheer-zelfbouwer Koen Van Omwille van de persoonlijke fac- Delsen stapte die als derde part- tor blijven ze private opdrachten ner in het bedrijf. Met een profiel aannemen. “We vinden het onze als bio-ingenieur bewaakt hij het taak om als ‘huisdokter’ van de stad duurzame en ecologische belang ook de dagelijkse noden op kleinere dat Murmuur vooropstelt. schaal aan te pakken”, besluit het Al sinds zijn ontstaan, zeven jaar trio. Project per project bouwen ze geleden, denkt Murmuur na over verder aan een architectuur die hun de beleving van elke beweging, over nuchtere en gedreven kijk steeds het samengaan van tijd en ruimte. beter weerspiegelt. ACROSS LECTURE Murmuur INTRODUCTION BY Benoît Moritz (msa) WHEN 19 March 2019, 19:00 WHERE Galerie Opéra, Liège INFO AND TICKETS www.a-plus.be ↓ Vacation house, Brakel, 2016

Porotherm Dryfix Plug & Spray Sneller, beter en efficiënter bouwen Wienerberger introduceert met Porotherm Dryfix een baanbrekende techniek voor bouwen met PLS lijmstenen. Met de Porotherm Dryfix extra spuitbus kan het voortaan nog sneller, beter en efficiënter. BEZOEK ONS OP BATIBOUW STAND 309, HAL 5 Drie maal tijdswinst Jelle Bekaert ziet nog voordelen: “In de overgang naar de winter kan het plots gaan vriezen en dan worden de werken stilgelegd. Nu kan er tot -5°C verder gewerkt worden. Met warme handschoenen natuurlijk.” “Bij de opstart moet geen lijm meer gemaakt worden. Geen rolbakken die steeds opnieuw gevuld moeten worden. Dat betekent een behoorlijke tijdswinst en ook werkcomfort. Moet er even gepauzeerd worden, even de spuitmond reinigen met Dryfix cleaner en je doet gewoon verder, zonder tijdverlies. Plug & Spray…” En er is nog tijdswinst, zegt Jelle Bekaert: “Geen afwas meer op het einde van de dag en minder materiaal op te bergen. Afwassen doen we alleen nog thuis, na het avondeten.” Aannemer Jelle Bekaert (Algemene Bouwwerken Jelle Bekaert) Geïnteresseerd om een gecertificeerde Porotherm Dryfix aannemer te worden? Voor meer info contacteer ons: T 056/24 96 27, [email protected] www.porotherm.be

20 a+276 Ouest Omdat ze nagenoeg hetzelfde dach- De architecten maken tijdens het ten over architectuur, vervoegde ontwerpproces vaak gebruik van re- Lara Molino Jan Haerens het bureau Ouest Ar- ferenties. Ze testen hun ontwerpen chitecture, dat Stéphane Damsin in aan de hand van maquettes. Die die- 2009 had opgericht. Hun werkter- nen als basis voor een voortdurende rein is het dichte stedelijke weefsel discussie en zijn een handig middel van Brussel, de stad waar ze zich om een project verder uit te werken ook hebben gevestigd. Daar putten en te presenteren. Damsin en Hae- ze ten volle uit de verschillen tussen rens stellen de bouwheer altijd ver- hen beiden op het vlak van taal en schillende scenario’s voor en zorgen architectuur, evenals uit hun ver- ervoor dat alle bouwpartners het schillende professionele parcours. project ten gronde begrijpen. De eerste realisatie van het bu- Ze noemen zichzelf graag min- reau, Les Ateliers Claus, speelt in naars van de architectuur, eerder op de tegenstelling tussen het pro- dan deskundigen. Voor Damsin en gramma van het project (een con- Haerens is nieuwsgierigheid cruci- certzaal) en de directe omgeving aal om hun aanpak en opdrachten- (woningen). Aan de buitenkant is portefeuille te blijven diversifiëren. de interventie onopvallend, net als Daarom werken ze momenteel zo- bij twee andere projecten van het wel in een stedelijke, randstedelijke bureau; het Vlaams Fonds voor de als landelijke omgeving; zowel in de Letteren in Antwerpen en Project publieke als in de private sector; zo- z (Zinneke) in Brussel. In die twee wel aan de realisatie van woningen, realisaties is het interieur verdeeld als aan een educatieve boerderij en in verschillende eilandjes en wordt culturele instellingen. er een verband gelegd met de reeds bestaande elementen. Co-working Onlangs werden ze laureaat en hergebruik typeren het Project z. van de wedstrijd voor de verbou- Hiervoor sleepte Ouest in 2017 de wing van het theater Le Rideau in be.exemplary-prijs van het Brussels Brussel, alsook voor de renova- Hoofdstedelijk Gewest in de wacht. tie van het Théâtre Jean Vilar in Louvain-la-Neuve. ACROSS LECTURE Ouest INTRODUCTION BY Alexander Dierendonck (dierendonck- blancke architecten) WHEN 30 April 2019, 20:00 WHERE deSingel, Antwerp INFO AND TICKETS www.a-plus.be → Atelier Théâtre Jean Vilar, Louvain-la-Neuve, 2015.

De warmtepomp die men voelt – niet hoort: Vitocal 200-S van Viessmann Viessmann Belgium b.v.b.a. · Hermesstraat 14 · 1930 Zaventem (Nossegem) Stel de nieuwe Vitocal 200-S aan uw klanten 5 GJaararantie* voor. Want met het nieuwe en moderne design van de buitenunit past deze warmtepomp bij * Voorwaarden op www.viessmann.be zowel nieuwbouw- als renovatieprojecten. De nieuwe lucht/water warmtepomp kenmerkt zich door: • Fluisterstille buitenunit: 35 dB(A) op slechts 3 meter afstand • Zeer hoge rendementen • Seizoensrendement SCOP: tot 4,76 (gemiddeld klimaat, lage temperatuur 35°) • Uitstekende EPB score • Natural defrosting • Hoogrendementspompen die weinig elektriciteit verbruiken • Eenvoudige bediening via smartphone met de ViCare app De Vitocal 200-A monoblok variant kan ook zonder koeltechnische certificereing of F-gas reglementering geïnstalleerd worden. Laat u inspireren door uw vertegenwoordiger of kijk alvast op: www.viessmann.be

22 a+276 Naar aanleiding van zijn twin- stoelen… De benadering is een ver- tig jarig bestaan bracht het Fonds ademing tegenover de conventio- Culturele Infrastructuur (foci) het nele statische architectuurbeelden boek Cultuurhuizen uit. Het trekt van een pas opgeleverd gebouw, verschillende registers open om waar alle sporen van gebruik of de cultuurhuizen niet enkel vanuit het ontstaan ervan verborgen zijn. een esthetisch aspect te belichten, ‘Niemand heeft opgeruimd’, ver- maar de nauwe verbinding tussen klaart uitgever en auteur Joeri De ruimte en gebruik te tonen. Bruyn in de inleiding. Cultuur- Een selectie van culturele instel- De beeldenreeks wordt onder- huizen lingen van de Vlaamse overheid, broken door fragmenten uit inter- de grote cultuurhuizen van Vlaan- views. Stemmen van architecten, Gitte Van den Bergh – Foto's Stijn Bollaert deren en Brussel, maar ook van maar ook van gebruikers, kunste- enkele kleinere spelers, vormt een naars, directeurs, journalisten, pars pro toto voor de in totaal 150 acteurs en theatermakers, bieden uitgevoerde (of nog in uitvoering inzicht in de werking en beleving. zijnde) werken. Hoofdingrediënt in De uiteenlopende perspectieven Cultuurhuizen is de fotoreeks van ondersteunen hiermee de overkoe- Stijn Bollaert. De fotograaf toont pelende beschouwing van Louis De momentopnames van het kmska Mey, die stelt dat de infrastructuur in Antwerpen, dat nog volop in zelf ook deel uitmaakt van het verbouwing is, van de Zwarte Zaal culturele landschap, en dat het in deSingel (Antwerpen) waar een menselijke aspect er nauw mee technicus de vloer herstelt, repe- verbonden is. tities, ladders, opeengestapelde ↘ Renovation of The Royal Museum of Fine Arts in Antwerp (KMSKA).

a+276 Cultuurhuizen 23

24 Cultuurhuizen a+276 ↑ Cultuurhuizen, van AB tot Unie der Zorgelozen Authors : Joeri De Bruyn, Louis De Mey, Jozefien Van Beek Publisher : Public Space, Mechelen, 2018 ISBN : 978 949178 918 2

MAKKELIJK RENOVEREN MET iWINDOW FLEX De opengaande glaskoepel die past op élke opstand Skylux Ingebouwde Een lichtkoepel vervangen? Dat wordt met Skylux nóg eenvoudiger iWindow2 kettingmotor en goedkoper. De nieuwe iWindow Flex is immers de eerste (+gasveren) opengaande glaskoepel waarbij je zélf de opstand kiest. Je haalt met Regensensor een iWindow Flex licht én lucht (opent tot 30 cm) binnen zonder Hellend gedoe of extra kosten. Want de huidige dakopstand, die kan je bij pvc-kader renovatie gewoon blijven gebruiken. Zo is die nieuwe dakkoepel snel én makkelijk geplaatst. En bij nieuwbouw kies je gewoon een opstand naar keuze. Hemels, toch? www.skylux.be

26 a+276 ↘ De vorm van de driehoekige gevel- openingen wordt gedicteerd door de krachtlijnen van het vakwerk.

a+276 Building sites 27

28 Duizelingwekkende a+276 ruimtes Sinds een tijdje rijst een nieuw silhouet op aan de EN For some time now, a new silhouette has been taking Antwerpse skyline: een intrigerende, golvende wand shape on the Antwerp skyline: an intriguing wavy met een patroon van omgekeerde driehoeken. Het wall with a pattern of inverted triangles. Designed nieuwe provinciehuis van Antwerpen, een ontwerp by XDGA, Antwerp’s new provincial house replaces van xdga, vervangt de autoritaire toren die zo’n 40 the authoritarian tower that dominated this part of jaar dit stadsdeel beheerste. Dat zegt iets over de town for some 40 years. That says something about bescheidenere rol van het provinciebestuur. Toch is the more modest role of the provincial administra- het een ambitieus gebouw. Het hertekent niet alleen tion. Yet it is an ambitious building. It not only re- de buurt, het is ook uitzonderlijk in zijn vormgeving draws the neighbourhood, but is also exceptional en detaillering. in its design and detailing. Pieter T’Jonck – Foto’s Matthias Van Rossen

a+276 xdga, Provinciehuis, Antwerp 29 Het oude provinciehuis, een ontwerp van René Grosemans met waardevolle bomen. Dat laatste beseften slechts weini- en Maurice De Vocht, was geen lang leven beschoren. Hoewel gen, want de voorbouw en de terreinaanleg ontmoedigden pas in gebruik sinds 1970, besloot de provincie Antwerpen al elk bezoek. Nochtans lag een publieke bestemming van de in 2005 tot afbraak omwille van de torenhoge verwarmings- tuin voor de hand. Het gebied vormt immers – samen met het kosten en vele technische problemen. Bovendien belemmerde Albertpark, aan de overzijde van de Koningin Elisabethlei, de toren de aanvliegroute van de luchthaven van Deurne. en het Harmoniepark – één groengebied. De nieuwbouw was Toch wilde men de 75 meter lange, lage voorbouw behou- een uitgelezen kans om dit concreet vorm te geven. Parkeren den. Dit representatieve deel van het complex was pas later moest dan maar ondergronds gebeuren. Die vraag stond in gebouwd, en bovendien zo rijk van aankleding dat sloop na 2011 nadrukkelijk op de agenda. slechts ca. 25 jaar al te spilzuchtig leek. Dat stelde de ontwerpers bij de Open Oproep voor een Rond die tijd hing een wijziging van de rol van de pro- moeilijke taak: het behoud van de voorbouw leek totaal in vincies echter al in de lucht – persoonsgebonden materies strijd met de vraag naar een publiek park. xdga vond echter zoals sport, jeugd, welzijn of cultuur behoren sinds 2018 het ei van Columbus: over de voorbouw, en dwars erop, werd inderdaad niet meer tot hun bevoegdheid. Men voorvoelde een langwerpig kantoorvolume geplaatst tot op de maximale in 2005 al een drastische afslanking van personeels- en hoogte van 59,4 meter of 16 bouwlagen. In het midden on- ruimtebehoefte. Om dezelfde reden moest de deputatie deraan werd over vier etages een grote opening uitgespaard zich ook bezinnen over haar aanzienlijke kunstcollectie. om over de voorbouw heen te reiken. De architect liet die voorbouw wel niet helemaal ongemoeid. De bovenste laag, Anderzijds leek het nieuwe provinciehuis een ideale met de kantoren van de gedeputeerden, werd weggenomen. locatie voor nieuwe congresfaciliteiten. Door al die onze- Die kantoren verhuisden naar de hoogste etages van het kerheden werd een eerste Open Oproep in 2008 geannu- nieuwe volume. leerd. Pas in 2011 waren alle knopen doorgehakt en volgde een definitieve Open Oproep. De opdracht werd daarbij Complexe eenvoud toegewezen aan Xaveer De Geyter Architects (xdga). De voordelen waren legio: de footprint van het nieuwe complex was minimaal. Het verlaagde dak van de voor- Tussen 2008 en 2011 rezen ondertussen, zeker bij de stad, bouw werd heringericht als een belvedère met zicht op het vragen over de open ruimte rond het gebouw. Het oude pro- park. Die belvedère loopt door onder de grote opening in → vinciehuis trok zich hooghartig terug tegenover de straat. Links ervan lag een zee van parkeerruimtes, rechts een tuin SITEPLAN 0 50 100m Section Aa 0 1 5m SECTION B-B’ 0 5 10m

30 xdga a+276 LEVEL +7 Floor 7 B B’ A A 0 5 10m A’ a 02 10m Floor 0 Architect Programme Lead contractor Acoustics XDGA / Xaveer Offices, conference hall, THV Democo / Denys Blasco De Geyter Architects library, restaurant Landscape architect Completion Website GROUNDFLOOR Procedure Michel Desvigne Under construction xdga.be Competition (Open Paysagiste Oproep 2101 – Team Total floor area Official project name Vlaams Bouwmeester), 0 5 Stru1c0mtural engineering 1st prize 33,000 m2 Provinciehuis Antwerp Bollinger + Grohmann Budget Location Client Services engineering € 60,700,000 Koningin Elisabethlei 22, Province of Antwerp Boydens Engineering (excl. VAT and fees) Antwerp, Belgium Sustainability Boydens Engineering

a+276 Provinciehuis, Antwerp 31 het nieuwe volume. Het nieuwe gebouw biedt ruime open Het is merkwaardig hoe nauw het uitgevoerde project aan- kantoorvloeren, maar kan ook moeiteloos volumineuze sluit bij het voorstel van de Open Oproep. Het telt weliswaar programma-onderdelen zoals een bibliotheek of een res- één bouwlaag minder, en spectaculaire roltrappen aan de taurant opnemen. Bovendien heeft het nieuwe complex nu inkom sneuvelden. Maar de inkompartij wordt nog steeds één centrale ingang aan de straat voor alle functies. Een gemarkeerd door enkele naar buiten gedraaide driehoeken royale trappenpartij voert vanaf die ingang direct naar re- in beton. Aan de belvedère bevindt zich nog steeds het res- presentatieve ruimtes van de behouden voorbouw, terwijl taurant. Op de 11de en 12de etage ligt de grote, dubbelhoge twee trap- en liftkokers de kantoren rechtstreeks bedienen. bibliotheek, op de 13de en 14de etage zijn de kantoren van de gedeputeerden nog steeds geschaard rond een verborgen patio. Echt ‘spannend’ was dat concept daarom nog niet. Dat was pas het geval toen xdga besloot om het nieuwe volume Pas als je het gebouw in werkelijkheid ziet, merk je echter over acht etages te laten wegzwenken naar het zuiden, met hoe consequent hier een beperkte set van materialen toege- de noordwesthoek als rotatie-as. Elke etage, vanaf +3 tot past werd. Op een verhoogde vloer van tapijttegels na is de +10, keert zich wat verder achteruit. Tegelijk vermindert de betonstructuur van wanden en vloeren in de kantoren overal breedte van de vloeren telkens een fractie, zodat de resul- volledig zichtbaar. De driehoekige raamopeningen zijn terende totaaloppervlakte precies correspondeert met de omlijst met een aluminium kader dat precies even dik is als vraag. Het effect is dramatisch: het nieuwe hoofdgebouw de isolatielaag en de buitenbekleding van glazen pastilles. wringt zich letterlijk in bochten om de doorgang naar de De centrale kernen zijn steeds gemarkeerd door het gebruik waardevolle tuin rechts van het gebouw open te houden en van zwart getint beton. De nagalm wordt beperkt door er zoveel mogelijk licht toe te laten. geperforeerde metalen wanden gevuld met gecacheerde rotswolplaten. Je begrijpt de logica van de constructie haast Die ene, allesbepalende geste is een constructief huzaren- in een oogopslag. Maar door de schuine gevels ontstaan wel stukje: de gevels van het nieuwe gebouw bestaan door de ver- bijzondere ruimtes, van een robuuste, sculpturale eenvoud. vorming van het volume uit regelvlakken. Ze dragen, samen met twee centrale kernen, alle vloeren. Die zijn daardoor Het was geen sinecure om die eenvoud te bereiken. Als vrij in te vullen, zonder hinder van kolommen. Dat vereiste beton overal zichtbaar blijft, valt er immers niets weg te dat de buitenwanden uitgevoerd werden als een driedimen- moffelen achter verlaagde plafonds of pleister. Alle leidingen, sionaal vakwerk in beton. Dat verklaart ook de driehoekige van betonkernactivering over verlichting tot een sprinkler- gevelopeningen: die vorm wordt gedicteerd door de kracht- installatie, moeten ingepast raken in de dikte van de plaat. lijnen van het vakwerk. Maar hij is ook voordelig voor de Dat vraagt een enorme precisie in planning en uitvoering. lichtinval: doordat de openingen naar boven toe verbreden, In de bibliotheek bereikt die gesofisticeerde eenvoud een laten ze meer licht toe dan rechthoekige ramen met dezelfde orgelpunt. Alle niet-dragende elementen zijn hier uitgevoerd oppervlakte. Enkel waar het nieuwe gebouw over de oude in brute staalplaten van 1 centimeter dik. Het materiaal werd voorbouw grijpt was een extra hulpconstructie nodig. Een in massieve vorm toegepast voor boekenkasten en traptreden. reuzenvakwerk over twee etages overbrugt er de bijna 24 De vloeren van de passerelles op de tussenniveaus en de borst- meter brede belvedère van de voorbouw. weringen voorzag xdga echter op maat met lasergeperfo- © Annelotte Herrebosch

32 xdga, Provinciehuis, Antwerp a+276 reerde platen. Toptechnologie. Toch doet het geheel door de daarom niet onvriendelijk – tegenover bezoekers. Alles wat keuze voor onbewerkt staal paradoxaal genoeg ambachtelijk hier gebeurt, kan niet anders dan vluchtig, momentaan zijn. aan. Arts-and-crafts van de 21ste eeuw. Een gebouw als dit leent zich niet gemakkelijk voor het Kunstdepot tentoonstellen van kunst. Welk werk kan voldoende beteke- Toch verschilt de uitvoering in één opzicht aanzienlijk van nis mobiliseren om niet te verdampen in de ontvangsthal? de ontwerptekeningen: kort na de bouwaanvraag werd dui- Nochtans besloot de provincie om haar kunstcollectie – een delijk dat het geen steek hield om de oude voorbouw zelfs dwarsdoorsnede van de artistieke productie in de streek maar gedeeltelijk te behouden. Binnen het in de bouwaan- – publiek toegankelijk te maken. Ze trok daarnaast Nico vraag voorziene volume werd daarom een nieuwe construc- Dockx aan voor een kunstopdracht voor het nieuwe gebouw. tie ingepast. De ontwerpers haalden hier constructief alles Die ziet zichzelf hier als een ‘facilitator’: hij wil onderzoeken uit de kast. De vloeren van net geen 71 bij 24 meter steunen hoe men met de diversiteit van de collectie kan omgaan. Dat op 16 stalen kolommen, of dus zowat 100 vierkante meter werd een verhaal op zich, parallel met het bouwproces. vloer per kolom. De buitenwanden zijn volledig in glas uit- gevoerd. De ruimtelijke indruk die zo ontstaat is bijzonder De opvallendste ingreep wordt wellicht de bouw van een ijl. De licht spiegelende vloeren in aluminiumplaten en het ‘open depot’ in de ontvangsthal. Dit zal worden opgebouwd schimmige plafond van de tot ruiten geplooide polycar- uit 9 x 9 houten palen, een grondoppervlak beslaan van 6,5 bonaatplaten maakt de ruimte nog ongrijpbaarder. m2 en oprijzen over de volle hoogte van de hal. Qua volume is het daarmee vergelijkbaar met de glazen cilinder rond Op de onderste vloer, meer dan 3 meter in de grond de trap naar de belvedère. De idee is dat (een deel van) de verzonken, temperen de rondgaande funderingswanden collectie binnen dat raster opgeslagen wordt, en dat me- in onbewerkt beton dat ijle effect enigszins. Een gekromde dewerkers er een stuk kunnen lenen. Daarnaast wordt een wand in geschilderd beton zondert hier de raadszaal van wisselende selectie van stukken tegen de buitenzijde van het de provincieraad af. Vanaf het park kun je door de ramen depot uitgestald. Het wordt afwachten hoe die installatie zal boven de funderingswanden zomaar binnenkijken in de uitpakken binnen de ontzagwekkende ruimte van de hal. zaal. Een flinterdunne wand in witgelakt staal bakent Dockx brengt met zijn constructie immers nieuw materiaal aan de andere zijde van de ruimte een congreszaal af. De én een nieuw volume binnen. Gaan ze elkaar versterken of oplopende vloer eindigt aan de tuin. Tussen beide zalen juist tegenspreken? voert een imposante wenteltrap in witgelakt staal naar de bovenliggende ontvangsthal. De architecten droegen zelf ook zorg voor één bestaand werk uit de collectie. De fontein van Pol Bury die ooit de Die enorme open hal is vrijwel leeg, op de kolommen ingang van de voorbouw opsierde, herrijst in volle glorie te na. Door de grote raampartijen lijkt ze te zweven boven de midden van een watervlak in de tuin. Het kunstwerk krijgt tuin. Enkel de centrale wenteltrap geeft er maat en richting zo veel nadrukkelijker zijn eigen statuut, naast de architec- aan. Verder blijft je blik nergens aan haperen. Het heeft iets tuur, en niet als een sierstuk bij de ingang. duizelingwekkends. Dit is geen plaats waar je kunt wonen of lang kunt verblijven. De mens is slechts een passant in deze In samenwerking met abstracte ruimte. Net als de tuin staat ze onverschillig – maar

LTehefeeusseesnsteianltfiierel De Stûv 22 krijgt zijn eigen plaats in uw interieurarchitectuur. Geniet van een maximaal zicht op het vuur dankzij een bijna onzichtbaar kader. Dankzij een gepatenteerde techniek, zijn de aanpassingsmogelijkheden bijna oneindig. U kunt natuursteen, hout, keramiek, ... gebruiken tot vlakbij het vuur ! Een uniek apparaat met uiterst hoge efficiëntie. Wij nodigen u uit de geschiedenis van de Stûv 22 te komen ontdekken. Getoond model : Stûv 22-90 met kader C2 Volg ons op www.stuv.com Stûv verwelkomt u graag op zijn stand 325 (Paleis 6) van 21/02 tot 03/03 in Brussels Expo

34 a+276 → Onder de siervijver groef men een gigantische halve kubus uit. Het is een onzichtbare omke- ring, van volheid naar holte, een volume- trische verschuiving die Archimedes waardig is. →→ De 40 kilometer aan boekenrekken, verspreid over de drie verdiepingen van het kelderarchief, bieden ruimte aan de meeste boeken die eerder in de ‘monumentale boekenkast’ werden bewaard.

a+276 Inversies en 35 verschuivingen In 2005 werd beslist 30 miljoen euro te investeren in EN In 2005 the decision was made to invest 30 million de renovatie van de Gentse Boekentoren, een ont- euros in the renovation of the Ghent Book Tower, werp van Henry van de Velde uit de jaren 1930 dat in designed by Henry van de Velde in the 1930s and 1942 voltooid werd. De werkzaamheden waren ingrij- completed in 1942. With a spectacular underground pend – een gigantisch ondergronds archief, een nieu- storage facility and a new, concrete façade, this was we betonnen buitenschil. Met chirurgische precisie a massive undertaking, but Robbrecht en Daem ar- en conceptuele elegantie werkt Robbrecht en Daem chitecten and their team, working with surgical pre- architecten verder aan de vernieuwde bibliotheek. cision and conceptual elegance, achieved a result well worth the wait. William Mann © Geert Roels

36 Robbrecht en Daem a+276 Voordat een gebouw zich uit een werf kan ontpoppen, zijn een vreemde omkering, ingegeven door de omstandigheden. bepaalde omkeringen noodzakelijk. Een werf volgt immers De architect zelf vond het bouwwerk altijd onvoltooid, een niet dezelfde logica als een gebouw, maar is een waaier van onderbroken werkstuk. inversies. De straat aan de voorkant wordt een kaai, waar een stroom van materialen wordt aangevoerd en verplaatst. Ook al werd de kwaliteit van het materiaal en de uit- Een schacht wacht op een hijskraan, zoals onkruid in een voering aan strenge controles onderworpen, verval trad brede barst. Het sublieme, het stedelijke en het collectieve al snel op. Henry van de Velde en zijn ingenieur Gustave moeten als salami in fijne plakjes worden gesneden, op de Magnel stelden hoge eisen: het beton werd tegen stalen maat van het menselijk lichaam. Een reusachtige leegte bekistingspanelen gegoten en de aannemer moest het witte wordt met een stelling gevuld en ingekooid; een buiten- Portland-cement in een enkele lading bestellen om kleurgra- schil verwordt eerst tot een interieur van passerelles. Die daties te vermijden. De structuur bleef echter niet tijdloos tijdelijke, stuttende constructies en handelingen leggen schoon en stabiel. Net als bij veel baanbrekende gebouwen een verdraaide maar parallelle architectuur bloot, die de van beton zetten de corroderende wapeningsstaven uit, architect noch kan noch mag bemeesteren. Al sinds de waardoor de buitenkant begon te barsten. metselaars zich in de middeleeuwen in afzonderlijke stam- men organiseerden, is het het lot van de architect om het Monsterlijke dubbelganger einddoel te bepalen, maar de middelen om dat einddoel te De huidige werken aan de bibliotheek – onder leiding van bereiken worden overgelaten aan ingenieurs en aannemers. Robbrecht en Daem architecten, Barbara Van der Wee architects, Baro en SumProject – omvat een restauratie, De Boekentoren in Gent is een ‘ontijdig’ gebouw: tegelijk een renovatie en een uitbreiding. Om de gevels te herstel- laat, vroeg, en onderbroken. De bouw van de bibliotheek len, moest men de buitenmuren eerst strippen, helemaal kwam pas laat in het leven van Henry van de Velde; de ar- tot op het stalen wapeningsnet. De buitenlaag weghalen chitect was al 82 jaar toen het werd voltooid. Als seculier was een precisiewerk, maar ook een gewelddadig karwei: monument dat de identiteit van de stad Gent veranderde, waterstralen met een angstaanjagende hoge druk – 200.000 kwam het ook vrij laat. Maar het gebouw was tegelijk een kn/m2 – werden ingezet om het beton te verwijderen tot vroege voortrekker in de toepassing van zichtbeton en het de gepaste dikte werd bereikt. Daardoor werd de werf ‘de gebruik van een klimbekisting voor de toren. De werkzaam- luidste in de stad’. heden begonnen in vredestijd en werden tijdens de oorlog voltooid, waardoor ze werden vertraagd en zelfs aangepast Toen men de stellingen wegnam, kregen de Gentenaars als gevolg van materiaalschaarste. Zo werd bijvoorbeeld een monsterlijke dubbelganger van de Boekentoren te zien. (geïmporteerd) rubber vervangen door (Belgisch) marmer – De buitengevels waren tot een huiveringwekkende, naakte en rauwe staat gevild. Na openluchtchemie om zuurcor- © Geert Roels

a+276 Book Tower, Ghent 37 rosie van het staal vast te stellen en dan te verhelpen, goot helder en bleek als fijne klei, zacht maar stevig. Ze drukt men een dunne laag van zelfverdichtend beton als nieuwe Van de Veldes vreemde maar overtuigende ontwerp uit: een buitenschil. De dunne, nieuwe huid is even dik als een paar compositie van beweging en stilstand, kracht en zachtheid, boeken (6 cm), en werd gegoten tussen de bestaande gevel tegelijk verouderd en tijdloos. en een bekisting van triplex met fenolcoating. Net als bij de oorspronkelijke bouw zette men ook nu een klimbekisting De ware elegantie van het ontwerp van de architecten over de toren heen. Men maakte daarbij gebruik van de ori- bevindt zich onder de binnenplaats: niet de vormelijke ginele boutgaten. In het winterlicht is de nieuwe betonlaag elegantie van de lijnen en volumes van Van de Velde, maar een conceptuele elegantie. Bij aanvang van de renovatie hs 2 hs 2 hs 2 Typical floorTypical flToyopricaTl fylopoicral floor 20th floor20th floo2r0th flo20orth floor 21st floor21st floo2r1st flo2o1rst floor GBBST--20cooeha0lweegl7kenei-uert21nm/,0ftl51oo60BG-SBT-2or00coeoerha0snlweegl7kenei--uert2U1nm/,2-TSB-BG0fntl05cooe1oho6i0a0lwevoergl07keeernei-uesrnrt21snm/,0fi-ttl51Uoyo60ornL0eriisnbver-arUsryint,yivLeirbsriatyryL, ibrary, 0 0 5 0 5 10 5 10 10 20m 20m 20m Section Aa a 2 20 B B 5 15 A 6 17 18 13 15 Boekentoren - University Library, 20 8 19 Ghent, 20 5 Belgium - 2007-2016 - Situation Scale 1/3.000 0 10 20 50m A 9 12 20 16 A 7 10 Boekentoren - University Library, 55 2 Ghent, 11 Belgium 3 11 4 14 - 2007-2016 Floor 0 02 10m - Section AA Scale 1/1.000 0 5 10 20m 1 Main entrance 7 Acquisition and catalography 11 Consultation room – charts 16 Sanitary 2 Secondary entrance 8 Main reading room 12 Consultation room – 17 Garden 3 Reception area 9 Secondary reading room – 18 Pond 4 Cloakroom manuscripts 19 New internal connection 5 Visitor's circulation magazines 13 Study room 20 Courtyard 6 Back office staff 10 Consultation room – 14 Meeting room 15 Auditorium computers

38 Robbrecht en Daem a+276 © Walter Vorjohann

a+276 Book Tower, Ghent 39 ← Grote leeszaal op de begane grond.

40 Robbrecht en Daem, Book Tower, Ghent a+276 werden de archiefruimtes en leeszalen tijdelijk verdubbeld, Bij de nieuwe, vlakke zuidwestelijke toegang slingert een om boeken uit de toren en lezers uit de leeszalen te decan- betonnen luifel langs de gebogen voorgevel van de bestaande teren. Onder de siervijver groef men een gigantische halve conciërgewoning en naast een verzonken patio. Deze patio, kubus uit. Zo kon men de enige extra capaciteit op de site die de ateliers op de kelderverdieping verlicht, is een res- benutten: 10 meter zandgrond onder de binnenplaats tot op tant van de helling waarlangs de heistelling voor de nieuwe het funderingsniveau van de toren. Het is een onzichtbare kelder werd binnengebracht – een litteken dat nog aangeeft omkering, van volheid naar holte, een volumetrische ver- waar de chirurg in het lichaam heeft gesneden. schuiving die Archimedes waardig is. Want de 40 kilometer aan boekenrekken, verspreid over de drie verdiepingen van Er moeten nog verschillende fasen van de werkzaam- het kelderarchief, bieden ruimte aan de meeste boeken die heden worden uitgevoerd, zoals de renovatie van het in- eerder in de ‘monumentale boekenkast’ werden bewaard. terieur en het aanbrengen van nieuw vast meubilair. Het Deze belangrijke eerste stap maakte het mogelijk ondertus- zal dus nog jaren duren vooraleer de leeszalen opnieuw sen de toren zelf te renoveren. De architecten hadden niet opengaan. Maar wanneer studenten eindelijk de plaats van alleen het eindresultaat gewild, maar door deze inversies en bouwvakkers terug overnemen, zal dit elegante litteken de verschuivingen reeds in hun ontwerp te integreren, beoog- enige herinnering zijn aan het geraas van de bouwwerf, en den ze ook de middelen voor dit einddoel. aan de verschillende schaakzetten die ooit hebben geleid tot het ontketenen van een hels kabaal. → © Walter Vorjohann Nieuwe toegang met patio. Architect Restoration architect Lead contractor Completion Robbrecht en Daem Barbara Van Der Wee Furnibo (stage 1), Under construction architecten architects BAM-Renotec (stage 2), Artes (stage 3) Total floor area Website Programme Structural engineering 20,000 m2 robbrechtendaem.com Conservation and reno- vation of the university Bureau d’Etudes Greisch Budget Official project name library by Henry van de Velde (1939) Services engineering € 27,000,000 Book Tower (excl. VAT and fees) Procedure VK Engineering Location Competition, 1st prize Building physics and acoustics Rozier 9, Ghent, Belgium Client Daidalos Peutz Execution architect Ghent University Supplier SumProject, Baro Beltrami (Basalt Opus Incertum)

De internationaal toonaangevende beurs voor technisch textiel en vliesstoffen Textile Solutions for Innovative Building Ontdek de ontwikkelingen en toepassingen van de toekomst, voor membraanconstructies, lichtbouw en massiefbouw, grond-, weg- en waterbouw. Exposanten van over de hele we- reld presenteren visies, trends en innovaties die u vooruit helpen. techtextil.com [email protected] Tel. +32 (0) 2 880 95 88 14 t /m 17. 5. 2019 Frankfurt am Main Gelijktijdig met:

De waarde42 a+276 van het weghalen Elementen verwijderen om een nieuwe ruimte- EN Removing matter to create new spaces required lijkheid te creëren. Het vereiste een gedetailleerde in-depth knowledge of the Espace des Arts of kennis van het bestaande Espace des Arts in Cha- Chalon-sur-Saône. Transformed by Atelier d’Ar- lon-sur-Saône (Frankrijk). Atelier d’Architecture chitecture Pierre Hebbelinck and HBAAT (Heleen Pierre Hebbelinck en hbaat (Heleen Hart en Mathieu Hart, Mathieu Berteloot), it has become an incre- Berteloot) transformeerden het kunstencentrum tot dible tool both spatially and strategically in terms een innovatieve plek, zowel op architecturaal vlak of its cultural partners. als qua samenwerkingsvorm met culturele partners. Cécile Vandernoot © Mathieu Berteloot

a+276 Pierre Hebbelinck – Hart Berteloot, Scène nationale, Chalon-sur-Saône 43 Historicus Marcel Otte zei ooit dat bouwen een daad van De Lyonese stedenbouwkundige en architect Daniel Petit geweld is tegen de materie en de herinnering. Ook Pierre Hebbelinck stelt dat ‘een werf een wonde is’. Hij verzacht bouwde in 1971 een kunstencentrum in de wijk Saint-Cos- niettemin de gevolgen ervan: ‘door het verhaal van de ar- chitectuur heen moeten we het vermogen om te evolueren me, als antwoord op het ambitieuze programma van de kunnen beoordelen, om de ruimtelijkheid niet af te rem- men’. Maar hoe pak je het concreet aan als een gebouw in Franse cultuurminister André Malraux. In 1984 kreeg het 2009 als 20ste-eeuws erfgoed is geregistreerd en in 2013 geclassificeerd als historisch monument? “We zoeken tot de naam Espace des Arts (eda) en zette het zijn missie als elke keuze klopt.” “cultuurmachine” voort. De huidige directeur, Philippe Buquet, was ervan overtuigd dat er een nieuwe structuur nodig was om het artistieke beleid verder te ontplooien, en trok tien jaar uit om een financieel plan op poten te zetten. Sébastien Martin, de president van de agglomeratie, schreef in 2015 een ontwerpwedstrijd uit, waarna de opdracht voor de “modernisering” van het gebouw werd uitbesteed aan twee architectenbureaus, één uit België en één uit Rijsel1. Richard Klein vervoegde het team voor een grondig histo- risch onderzoek. Hij vond archiefdocumenten verstopt in een garage, die een grote hulp bleken te zijn om de moge- lijkheden en de reikwijdte van de verbouwing nauwkeurig in te schatten. → © Daniel Petit ↓ van de enige toe- Het volume op voegingen aan het de bestaande gebouw. Het be- toneeltoren –als klemtoont het EDA verblijf voor als lichtbaken in kunstenaars die in de stad. het EDA komen optreden– is een © François Brix

44 Pierre Hebbelinck – Hart Berteloot a+276 Radicaliteit Vooral schetsen tonen de oorspronkelijke bedoelingen van Petit. Die moest, in een tijd waarin de auto heer en meester was, het gebouw verhogen om op de begane grond een parking aan te leggen. Gesteund door de opdrachtgever maakten de architecten enkele scherpe ontwerpbeslissingen. Hun inter- venties versterken de nieuwe ruimtelijkheid, ten voordele van de verschillende soorten publiek van het kunstencentrum en de relatie ervan met de stad. Een scherpe keuze in die zin dat het concept vooral bestaat uit het weghalen van elementen. Met een radicaliteit die doet denken aan Gordon Matta-Clark vormen vier grote ingrepen het basisidee van het ‘nieuwe’ eda: → ↘ Het creëren van een Doorboorde vloer- nieuwe ruimtelijkheid platen brengen een primeert op het (kost interne relatie tot wat kost) behouden stand tussen straat- van het bestaande. niveau en foyer. © Mathieu Berteloot

a+276 Scène nationale, Chalon-sur-Saône 45 Coupe 4 - Démolitions Coupe 4 - Projeté Section Aa 05 15 25m 1/500 a EVIER A Floor 1 0 1 5m Plan R+1 - Projeté 05 15 25m 1/500

46 Pierre Hebbelinck – Hart Berteloot, Scène nationale, Chalon-sur-Saône a+276 1. De buitentrappen worden ontmanteld en het plafond per m2) en beperkten hun beslissingen bijgevolg niet tot het van de begane grond krijgt een opening. Daardoor komt verwijderen van materiële elementen: om financiële ruimte de ingang aan het voorplein te liggen en leidt een nieuwe te creëren, moesten ze alle budgetten aanpassen en onder binnentrap naar de foyer; 2. Het verlagen van het plafond andere toegevingen doen op de afwerking van het gebouw. Ze van de rotonde. Ze komt op dezelfde hoogte als de ingang, kozen ervoor om de gesloopte delen zichtbaar te houden en en die intieme ruimte wordt groter; 3. Het weghalen van de in plaats daarvan te focussen op ingrepen tussen de verschil- verhogen van 80 cm die de foyer van de patio scheiden. Zo lende functies (kantoren, ateliers, loges, repetitiezalen …), wordt een doorlopende vloer gecreëerd; 4. Het weghalen van zodat het gebruik door de verschillende publieken van het de kolommen in de grote zaal. De omvang ervan kan zo ten eda de echte toegevoegde waarde zou vormen. volle benut worden, waardoor de verhouding tot het podium verandert, evenals de zichtbaarheid voor het publiek. 1 De twee teams werkten in 2017 samen aan de herstructure- ring van een fabriek van de gebroeders Perret in Montataire Het symbool van deze gigantische werf werd het cirkel- (a+ 273), en aan het tijdelijke Centre Pompidou in Maubeuge, zaagblad, dat de elementen van de structuur splijt en de dat in 2015 werd afgelast. enorme betonnen oppervlakken opbreekt. De architecten hadden zich geëngageerd om goedkoop te bouwen (850 euro © François Brix Architect Location Client Acoustics Atelier d’Architecture Chalon-sur-Saône, Le Grand Chalon Khale Acoustics Pierre Hebbelinck – France Hart Berteloot Lead contractor Completion Programme Website Verdi – Ingex (Opc) September 2018 Renovation and moder- pierrehebbelinck.net – nization of the National Structural engineering Total floor area hbaat.fr Scene of the Espace des Arts in Chalon-sur-Saône Verdi 15,647 m2 Official project name Services engineering Budget Espace des Arts Verdi € 7,300,000 (excl. VAT and fees)

“De Beroepsvereniging Voor Archi- BVA voor en door Architecten tecten (BVA) versterkt en verbindt De BVA - de Beroepsvereniging voor Architecten – werd opgericht in 1970 en was oorspronkelijk de koepel architecten die het maatschappelijk van de Vlaamse Architectenverenigingen die sinds 1905 bestonden onder de Federatie van Architectenvereni- belang van architectuur binnen gingen van België (FAB). Tien jaar geleden werd de werking van de BVA grondig hervormd zodat zij kon evol- een duurzame samenleving ter ueren tot een beroepsvereniging die een professionele omkadering creëert voor de architect als spilfiguur harte nemen” - Edward Sorgeloose, binnen de steeds veranderende maatschappelijke context. Hiertoe organiseert BVA culturele activiteiten, voorzitter BVA sociale evenementen en technische opleidingen in het kader van de permanente vorming. Verbindend cement “De Beroepsvereniging Voor Architecten (BVA) versterkt en verbindt architecten die het maatschappelijk belang van architectuur binnen een duurzame samenleving ter harte nemen”, vindt Edward Sorgeloose. Daarmee zette hij in 2017 meteen de toon bij zijn voorzitterschap. De BVA wil niet enkel de individuele belangen van het beroep verdedigen, maar evenzeer het verbindend cement vormen tussen architecten onderling. Permanente vorming en onderlinge verbondenheid De onderlinge verbondenheid is van groot belang om het hoofd te bieden aan de toenemende complexiteit van wetgeving en techniciteit. BVA is een forum voor individuen, organisaties, deskundigen en bedrijven die hun kennis delen en de leden ondersteunen in hun dagelijkse werkzaamheden. Daarom werd in 2017 BVA PRO opgericht - in samenwerking met SBM - met een relevant aanbod aan opleidingen. Maar daarnaast staat BVA staat ook voor sport en zorgeloze ontspanning zoals de gegeerde zaalvoetbalcom- petitie BVA Archigoldcup, altijd amicaal en sportief. Memorabel zijn zonder meer de BVA Meet and Greet momenten vorig jaar onder meer met Sven Grooten, een van de vennoten van B-Architecten. Het ontwerpbu- reau betreedt graag en gretig nieuwe paden en schuwt geenszins het onderzoek alvorens een lijn op scherm of papier belandt. Goed om het Mundo-a project en Scoutshuis met een bezoek te vereren. Memorabel was eveneens het bezoek aan AIM in Turnhout. BVA liet zich inspireren door het wervelende tweetal Bart Janssens en Luc Vanhout, de bevlogen bezielers van het architectenbureau aan de groene Parklaan. Met hen bezochten we de modernistische woning van Jozef Schellekens, De Warande en ging het richting Welzijnscampus CAW De Kempen. Net zo boeiend was het bezoek aan de Antwerps Museum voor Schone Kunsten onder de noemer BVA Prime Projects, waar Claus en Kaan Architecten uit Rotterdam een ingenieus plan ontwikkelden, dat het uitzicht van het negentiende-eeuwse museumgebouw niet zal veranderen en de tentoonstellingsruimte met de helft vergroot. Hoe boeiend en leerrijk was het BVA One day of Inspiration, met een bezoek aan Charleroi waar we een stad zagen in volle transformatie, maar ook kennis maakten met de onzichtbare architecturale parels. Wat biedt BVA aan BVA PRO PERMANENTE VORMING onder de vorm van een lessenpakket in samenwerking met SBM. Gent, Antwerpen, Brussel, Hasselt of Brugge. BVA PRIME PROJECTS Interessante bezoeken aan bouwprojecten in werffase met toelichting door architect of uitvoerder. BVA MEET AND GREET Kennismaking met toonaangevende architectenbureaus. BVA GAME CHANGERS Boeiende lezingen gebracht door baanbrekende architecten. BVA ONE DAY OF INSPIRATION Inspirerende daguitstappen met bezoek aan historische en hedendaagse architectuurprojecten. BVA ARCHISLIM Dé architectenquiz om je kennis op een ludieke manier te testen. BVA ARCHIGOLDCUP Dé zaalvoetbalcompetitie die architecten sportief samenbrengt. ABONNEMENT A+ A+ MORE Ontvang een abonnement op het architectuurtijdschrift A+ en 8 duotickets voor de architectuurlezingen in BOZAR aan 199 € (incl BTW) ipv 250 € (incl BTW) ! Wat kost een lidmaatschap 2019 Individueel lidmaatschap 95€ Bureaulidmaatschap 95€/vanaf 5e lid: 55€/aantal > 30 leden gratis + logo van uw bureau één jaar lang op onze website Lidmaatschap Ambtenaar 95€ Lidmaatschap Stagiair/Student/ Architect op rust GRATIS Prijzen exclusief BTW en transactiekosten

48 Van het tijdelijke a+276 naar het permanente Met de aanstelling van het Brusselse bureau AgwA EN Repurpose, reuse: the two keywords of the site man- in februari 2017 krijgt de herinrichting van een kan- aged by AgwA in Molenbeek-Saint-Jean involving toorgebouw in Sint-Jans-Molenbeek eindelijk vorm. the transformation of a pharmaceutical office struck Of lijkt dat alleen maar zo? In vijf akten reconstru- by capitalist nomadism into a sustainable school. eren we de lange weg van de herbestemming tot een Part of the site remains dedicated to productive ac- school en laten u kennismaken met de hoofdpersona- tivities; the other has become a school, the equip- ges en sleutelscènes. Alleen: waar blijft de slotscène? ment left on site making possible an otherwise un- payable quality interior. Mathias Bouet – Foto's Arvi Anderson ↘ de strakke gevels 01 3 5 10 De nieuwe elementen van architectonisch – een houten brand- beton. trap en een afdak – contrasteren met