A+289 NL

Architecture in Belgium BEL € 20 – INT € 25 02760 9 771375 507012 289 April – Mei 2021 Rediscovering Craftsmanship   Projecten van AE, B-ild, Baukunst – Bruther, Bel – Dhoore Vanweert, Blaf, Générale, Karbon’, Bart Lens, Schenk Hattori, Tribolet, Voet

DESIGN VOOR IEDEREEN Be-Line®, design en comfort voor het grijpen! Het nieuwe Be-Line® assortiment grepen en douchezitjes van DELABIE combineert design, comfort en veiligheid. Gemakkelijk gaan zitten en opstaan zonder te vallen! DELABIE, expert in sanitaire voorzieningen en kranen voor Publieke Ruimten, Grepen beschikbaar in stelt water- en energiebesparing voorop bij het ontwerpen van hoogwaardige en verschillende maten verantwoorde productlijnen. en uitvoeringen Meer informatie op delabiebenelux.com

289 5 Edito Lisa De Visscher 7 Opinie Kelly Hendriks Actua 9 Goffart Polomé  Apolline Vranken 11 Home Stories: 100 Years, 20 Visionary Interiors  Benoît Vandevoort 14 Prix de la Maîtrise d’ouvrage publique  Francelle Cane Craftsmanship 20 Bruther – Baukunst, Studentenhuisvesting, Paris-Saclay   Pierre Chabard 28 Générale, Brasserie de la Senne, Brussel  François Gena 34 Details van vakmanschap 40 Blaf, Woning wsT, Ternat  Véronique Patteeuw 46 Voet, Schuur Lamourette, Auvergne   Gitte Van den Bergh 50 Karbon’, Hen, Hennuyères  Élodie Degavre 53 Karbon’ – Gauthier Nagat, Mock  Carla Frick-Cloupet 54 Tribolet, Woning Terril, Luik  Pauline Malras 60 Bart Lens, Vis à Vis, Nieuwpoort  Hera Van Sande 66 Gesprek tussen AE architecten en schrijnwerker De Meersman  Lisa De Visscher 72 Victor Horta, Huis Solvay, Brussel  Barbara Van der Wee en Ellen Van Impe 78 Schenk Hattori, De Palingbeek, Zillebeke  Bart Tritsmans 84 Bel – Dhoore Vanweert, Betonlaboratorium ACB2, Diepenbeek  Pieter T’Jonck 90 B-ild, Huize Levenslust, Linter  Eline Dehullu Interview 96 Vlaams Bouwmeester Erik Wieërs  Lisa De Visscher 100 Open Oproep Van Marcke site, Kortrijk  Dieter Bruggeman 107 Product news  Viviane Eeman Student 119 Master Interior Architecture, UHasselt  Eline Dehullu 120 Curating Craftsmanship, KU Leuven  Gitte Van den Bergh 123 #010 Michiel De Cleene

+2 Biographies A 289 Dieter Bruggeman Élodie Degavre Bart Tritsmans Gitte Van den Bergh is an architectural engineer and is an architect. She teaches at La teaches at the University of obtained a master’s in Dutch- researcher at Cosmopolis (VUB). Cambre-Horta (ULB). She was Antwerp. He obtained a PhD in language cinematographic, theat- He obtained his PhD from Ghent project manager for ten years at history (University of Antwerp) rical and literary arts in 2011. University in 2019. His research Bureau V+ and currently works and architectural engineering In 2015 she obtained a master’s focuses on the multiform dynam- with the collective Grue. (Vrije Universiteit Brussel) in in architecture and cinema as ics of the urbanization process, 2014. His research focuses on an architect at the University of with particular interest for our Carla Frick-Cloupet the historical evolution of urban Antwerp. She has worked at approach to urban issues such as is an architect and PhD student green spaces. He is a former head Re-st since 2016. the energy transition. at the Université Jean Monet and of exhibitions at the Flanders the École Nationale Supérieure Architecture Institute. Barbara Van der Wee Francelle Cane d’Architecture de Saint-Étienne. leads the Brussels-based office is a Brussels-based architect Pieter T’Jonck Barbara Van der Wee Architects, (École Nationale Supérieure François Gena is an architect. He writes on specialized in the conservation d’Architecture de Versailles) is an architect. Having graduated architecture, the visual arts and and restoration of 19th- and and curator. Her award-winning in 2016 from the Faculty of the performing arts for several 20th-century buildings, with master’s thesis and degree proj- Architecture of the University of Belgian and foreign newspapers a focus on the work of Victor ect were published and exhibited Liège, he combines his practice and magazines. He works for Horta. Her projects include, respectively in 2017 and 2018 by with writing and teaching within the Klara radio station and was among others, the restoration of the Maison de l’architecture ÎIe- the same faculty. editor-in-chief of A+ in 2017. the Horta Museum, the houses de-France in Paris. Van Eetvelde, Solvay, Frison and Pauline Malras Ellen Van Impe Winssinger, as well as Horta’s Pierre Chabard is a freelance journalist who spe- is research manager at Barbara Centre for Fine Arts. She teaches is an architect and doctor in cializes in architecture, design Van der Wee Architects. Her at the Raymond Lemaire Inter- architecture. He currently teach- and construction techniques. PhD was on 19th-century Belgian national Centre for Conservation es Architectural History and In 2013 she graduated from the architectural historiography (KU at KU Leuven. Theory at the École Nationale École Nationale Supérieure d’Ar- Leuven, 2008). She has worked Supérieure d’Architecture de chitecture et de Paysage de Lille for ten years in the archives Benoît Vandevoort Paris La Villette. A founding (with a focus on ‘materiality and section of the Flanders Archi- graduated as an architectural member of the architecture building culture’). She draws on tecture Institute. She publishes engineer from Ghent University. review Criticat (2008–2018), he her experience and her training on architectural historiography He is currently working on now heads Éditions de la Villette, to analyse contemporary devel- and cultural heritage and on the a PhD at KU Leuven on the which specializes in architecture, opments in architecture. Belgian reception of the Arts and history of education of interior urbanism and landscape. Crafts Movement. architecture in Belgium. Véronique Patteeuw Michiel De Cleene is associate professor at the Hera Van Sande Apolline Vranken is an architectural photographer École Nationale Supérieure d’Ar- is an architectural engineer is an architect who graduated with an interest in landscape. chitecture et de Paysage de Lille (UGent, 1991). In 2008 she from La Cambre-Horta (ULB). Since 2015 he has worked on the and editor of Oase. Her research completed her PhD on Kunio In 2018 she managed the ‘Home long-term projects Reference focuses on the theory and history Maekawa (JP). She is currently For Less’ project (modular and Guide and Documenting Objects of architectural publications artistic director at Archipel vzw temporary housing for the home- as a researcher at KASK School in relation to the history of the and teaches at the Vrije Univer- less). As the author of the book of Arts, where he is a founding postmodern. She has been a siteit Brussel and the KU Leuven Des béguinages à l’architecture member of the School of Specu- visiting professor at KU Leuven Faculty of Architecture. She has féministe, she advocates an equal lative Documentary. since 2019. been a partner at Juno Architects city of men and women. She cur- since 2014. In 2020 Juno Archi- rently works at Urban Platform. tects entered into a partnership with MOPurbandesign under the name MOP+JUNO. A+ Architecture In Belgium  Bimonthly bilingual magazine, ISSN 1375–5072, Volume 48 (2021) N2 Editorial team Board of directors Advertisers CIAUD/ICASD Editor-in-chief Artistic committee ALBINTRA METALFIRE Chair BEGA NEOLITH Lisa De Visscher Gilles Debrun BRACHOT-HERMANT PEFC Pauline Fockedey Philémon Wachtelaer CARIMAR RENSON Deputy editor-in-chief Nicolas Hemeleers DELABIE SIMONSWERK Kelly Hendriks Vice-chair DESIGN MUSEUM GENT SOUDAL Eline Dehullu Véronique Patteeuw ETERNIT STEENBAKKERIJ Hera Van Sande Anne Sophie Nottebaert FEBE AWARD VANDE MOORTEL Production coordinator Guillaume Vanneste FEBEFLOOR STO Ward Verbakel Secretary FINSTRAL STONE Grégoire Maus GEBERIT STÛV Editorial address Geert De Groote HANSGROHE VELUX Copy-editing Dutch JUNG VILLEROY ET BOCH Ernest Allardstraat 21/3 Members KORATON VLAAMS ARCHITEC- www.controltaaldelete.be 1000 Brussels KREON TUURINSTITUUT VAI [email protected] Olivier Bastin LAUFEN VOLA Copy-editing French www.a-plus.be Paul Dujardin Benoît Moritz Benoît Francès A+ is a publication of CIAUD/ICASD Oana Bogdan Information Centre for Architecture, Ruben Goots Translations Urbanism and Design. Nicolas Hemeleers Stéphanie Lorfèvre Alain Kinsella Publisher Isabelle Vanhoonacker Eva Van Walle (Artemo) Eddy Vanzieleghem Antoon Wouters Philémon Wachtelaer Patrick Lennon Ernest Allardstraat 21/3 Business management 1000 Brussels Graphic design Roel Rijssenbeek Copyright CIAUD/ICASD Kritis & Kritis Office management Articles are the sole Typeface responsibility of the authors. Deborah Schwarzbaum All rights of reproduction, [email protected] Rhymes translation and adaptation (even partial) reserved for all Exhibitions and lectures Printing countries. Lara Molino Die Keure, Bruges Communication Cover image Louise Van Laethem Bel – Dhoore Vanweert, Betonlaboratorium ACB2, Advertising management Diepenbeek © Kristof Mariën Rita Minissi Contents page image [email protected] +32 497 500 292 Schenk Hattori, Palingbeek, Zillebeke

Efficiënte en krachtige armaturen als stijlvolle blikvanger: deze STUDIO LINE pendelarmaturen richten hun LED-licht naar boven en beneden – voor een bijzonder hoog en aangenaam lichtcomfort. Elegante fluweelzwarte of witte metalen afscher- mingen in combinatie met een binnenafwerking in drie mogelijke metallic kleuren messing, koper en aluminium zijn kenmerkend voor deze DALI-regelbare armaturen. www.bega.com Das gute Licht. Voor een stijlvolle sfeer.

Beauty is in the details EQUITONE [linea] Vraag gratis het EQUITONE [linea] staal via equitone.com Opmerkelijke architectuur vereist een zorgvuldige aandacht voor details. Complex en mooi, de aanblik van gevelmateriaal EQUITONE [linea] verandert met het ritme van de dag. De 3D-lijnenstructuur van dit gevelmateriaal creëert een lichtspel dat elk gebouw tot leven laat komen. Udenhout - Nederland, Buro013 Architecten Ridderkerk - Nederland, Robert van Oosterom

EditoA+289 5 Midden maart opende in de Japan Society in New York werden gebruikt of het project Hen in ’s-Gravenbrakel waar de tentoonstelling When Practice Becomes Form: Carpen- Karbon’ een nieuwe wandopbouw in stro ontwikkelde. Am- try Tools from Japan in een scenografie van Sou Fujimoto bacht en de directe relatie met de uitvoerder leidden hier tot en Popular Architecture. Tientallen beitels, vijlen, zagen, nieuwe uitdrukkingsvormen binnen de architectuur, voorbij maar ook allerlei soorten mallen en prachtige 1/1-ma- het puur technische aspect van het materiaal of de romantiek quettes van houtverbindingen staan er in een bijna mi- van het ingenieuze detail. litaire slagorde opgesteld. Ze vertellen het verhaal van Soms komen maatwerk, industriebouw en materiaalexpe- de houtbewerking in Japan en hoe vakmanschap hierin rimenten samen. Met een universitair testcentrum, het be- structureel aan de betekenis van de architectuur bijdraagt. tonlaboratorium ACB2 in Diepenbeek, tonen Bel architecten Ook dichter bij huis getuigen lezingen en tentoonstellin- en Dhoore Vanweert architecten dat ook dit in architectuur gen van onder meer het Vlaams Architectuurinstituut en resulteert waarin ruimtelijkheid en compositie centraal staan. Archipel van de connectie die er bestaat tussen Japanse en In een opiniestuk waarschuwt Kelly Hendriks voor een Belgische architecten waarbij ambacht, de liefde voor de- te grote fetisj voor het detail, dat architectuur tot ‘kunstig tail en maatwerk verbindende factoren vormen. De houten maatwerk’ reduceert. “Craftsmanship betekent voor mij niet structuur voor het onthaalpaviljoen van Schenk Hattori in zozeer ‘maatwerk’ of ‘handwerk’”, schrijft ze, “maar veeleer Zillebeke is hier een veelbesproken voorbeeld van. ‘vakmanschap’: de grondige beheersing van een vak.” En dat Geïndustrialiseerde bouwprocessen en het gebruik vak is uiteraard de architectuur. van gestandaardiseerde materialen zijn al decennia in- geburgerd. Bij grotere publieke gebouwen knipt de open- Lisa De Visscher bare aanbesteding de directe verbinding tussen ontwer- Hoofdredactrice per en uitvoerder door. Toch kent België, in vergelijking met zijn buurlanden, dankzij het grote aandeel van de particuliere bouwsector, nog steeds een relatief bloei- ende voedingsbodem voor ambachtelijke uitvoeringen. Bovenop deze eerder traditionele visie op uitvoering, kreeg het ambacht ook de wind in de zeilen dankzij de groeiende ambitie van steeds meer architecten om met spaarzame, lokale, natuurlijke en herbruikbare materialen te bouwen. Dit mondde dan weer uit in materiaalonderzoek en nieuwe experimenten in het bouwen. Hiervan getuigen de woning in Ternat van Blaf architecten waarin zelfontworpen bakstenen

6 A+289 ↘ Bel architecten – Dhoore Vanweert architecten, Betonlaboratorium ACB2, Diepenbeek, 2019 (zie pp. 84–88) © Kristof Mariën

A+289 7 Opinie Craftsmanship: Natuurlijk kun je bij bepaalde projecten op bijzondere een verschuiving in de rol van de architect details inzetten, maar bij het gros van wat er gebouwd wordt moeten we op een andere, economische manier een meer- Ik heb moeite met algemene stellingen. Zo ook met het waarde bieden. Het is volgens mij daarom heel belangrijk adagium dat vakmanschap of ambacht in de architectuur om als architect realistisch, om niet te zeggen zuinig om te over kleinschaligheid en detaillering zou gaan, en over het springen met de graad van detaillering en materiaalonder- verkleinen – of het volledig opheffen zelfs – van de afstand zoek. Doorgaans werken we bij B-ild met dezelfde materialen tussen ontwerp en uitvoering. De tentoonstelling uit 2016 en technieken in verschillende opeenvolgende projecten. Per van het Vlaams Architectuurinstituut, Ensembles. Archi- project komt er maximaal één ‘nieuw’ materiaal of detail bij, tectuur en ambacht met als ondertitel ‘De vakman en de voor de rest grijpen we terug naar eerder gedaan onderzoek. architect als twee handen op één buik’, toonde projecten Zo bouwen we onze kennis stelselmatig op, en beginnen we van architecten die op zoek waren gegaan naar vakmannen niet bij elk project van nul af aan. We steken liever tijd en om samen goede architectuur te maken. Craftsmanship energie in de basis van een project: een heldere planopbouw, werd hier begrepen als de geromantiseerde samenwerking de impact van een gebouw op de omgeving, het overleg met tussen architect en uitvoerder. Architectuur die zich dus betrokken partijen en buurtbewoners, de zoektocht naar de manifesteert in de uitvoering (van het detail), en zo herleid toekomstige aanpasbaarheid van een project. Het doet me wordt tot ‘kunstig handwerk of maatwerk’, in situ en vaak deugd te zien dat de jongste generatie architecten veel meer als unicum vervaardigd. belang hecht aan de sociaal-maatschappelijk impact van een Uiteraard kan een hedendaags metselwerk, een com- project, dan aan een signatuur. plexe betonnen geometrie of een bijzondere houtverbinding Een signatuur is wat mij betreft onbelangrijk. Wat telt is geslaagd zijn als uniek experiment. Maar daar kan crafts- een verantwoordelijke werkmethode, waarbij we ons doelen manship volgens mij niet alleen meer over gaan. In publieke stellen op het vlak van economische haalbaarheid, duurzaam- opdrachten, die aan de hand van een openbare aanbesteding heid, en de mate van detaillering. Het is een werkmethode gerealiseerd worden, is het gewoonweg niet realistisch om op die iedereen kan begrijpen en uitvoeren. Het gaat dus niet de werf complexe details te laten uitvoeren door een aanne- meer over wie welk briljant idee heeft gehad, wie welke schets mer en uitvoerder die je als architect niet zelf hebt kunnen heeft gemaakt of detail heeft bedacht. Het enige wat telt is het kiezen of op voorhand kent. Het wordt ook steeds moeilijker eindproduct: het gebouw of de omgeving die je ontwikkelt. voor aannemers om goede werkmannen te vinden, waardoor Wat mij betreft is dat het vakmanschap van de architect. de voorbereidingsfase, te beginnen bij de opmaak van het ontwerp en het aanbestedingsdossier door de architect, aan Kelly Hendriks belang wint. In die zin zou je kunnen zeggen dat het crafts- Architect en zaakvoerder van manship verschuift, van de uitvoeringsfase naar de beginfase. architectenbureau B-ild, Brussel Als architect moet je ook heel spaarzaam zijn met het bouwbudget van een publieke opdrachtgever, temeer omdat het om belastinggeld gaat. Ik laat dus geen details uitvoe- ren omdat ik die toevallig mooi of interessant vind. Dat is mijns inziens geen verantwoorde manier van werken. Craftsmanship betekent voor mij niet zozeer ‘maatwerk’ of ‘handwerk’, maar veeleer ‘vakmanschap’: de grondige beheersing van een vak. Het verlangen om het werk goed te doen omwille van het werk zelf, zoals arbeidssocioloog Richard Sennett stelt in zijn boek De ambachtsman: de mens als maker. Vakmanschap gaat om verantwoordelijkheid, om betrokkenheid.

Grafietzwart. Zuiver mat. LS 990 ·STAGOBEL ELECTRO B-9800 Deinze JUNG.NL/GRAFIETZWART ·Karrewegstraat 50 Telefoon 09 381 85 00 STAGOBEL.BE · JUNG.BE

A+289 9 Goffart Brice Polomé en Damien Goffart stu- altijd in de prijzen. Zo volgt een reeks op- Polomé deerden samen aan het ESA Saint-Luc drachten, zowel voor de publieke als pri- Bruxelles en deelden jarenlang een vate sector, in stedelijk en landelijk gebied. Apolline Vranken woonst. Polomé ging na zijn studies wer- In 2016 vervoegt binnenhuisarchitecte ken bij het bureau van de Zwitserse ar- Marie Maerckx het team, in 2019 wordt ↓ chitect Serge Grard, waar hij gedurende ze vennoot. Ook zij studeerde af aan het Goffart Polomé (in samen­- vijf jaar ervaring opdeed. Goffart werkte ESA Saint-Luc Bruxelles. In 2019 wint werking met Ney and eerst bij verschillende Belgische bureaus Goffart-Polomé de Grand Prix d’archi- partners – Ney Wow), en werd nadien zelfstandig. In 2012 bun- tecture de Wallonie in de categorie ‘jonge Opslagplaats voor strooi- delden de twee architecten uit Charleroi architect’ met hun project voor het kin- zout, Houffalize, 2020 hun krachten en richtten ze samen het derdagverblijf Les Écureuils. bureau Goffart Polomé op. Goffart Polomé is momenteel nog ge- Ze steken meteen de handen uit de vestigd in Wanfercée Baulet, deelgemeen- mouwen. Bij de oprichting van hun bu- te van de stad Fleurus in Henegouwen, reau dienen ze een ontwerp in voor twee maar ondertussen hebben ze ook een verschillende wedstrijden; een school in tweede bureau in Watermaal-Bosvoorde. Bossière en het stadhuis van Eghezée. Met De Across-lezing op 20 april in Antwer- succes, telkens komen ze als laureaat uit pen is een stap om het land verder te de bus. Daarna volgt de ene wedstrijd na veroveren. de andere en hun ontwerpen vallen haast Across Lecture Goffart Polomé When 20 April 2021, 20:00 Where deSingel, Antwerp How Livestream Facebook Language Dutch/English Info and tickets a-plus.be

10 A+289 ↗ George Sowden, Drawing for Interior 2, 1983

A+289 11 Home Stories. In het Gentse Design Museum is vanaf verschillende zalen stapsgewijs door de 100 Years, maart de reizende tentoonstelling Home vorige eeuw. Eindigen doen ze bij de Villa 20 Visionary Stories te bezichtigen, een productie van Trianon van Elsie de Wolfe, die als eerste Interiors het internationaal gereputeerde meubel- professionele interieuradviseur voor deze merk Vitra. Daarin pakken curatoren tentoonstelling als nulpunt geldt. Benoît Vandevoort Jochen Eisenbrand en Anna-Mea Hoff­ De verschillende interieurs worden mann uit met 100 jaar interieurgeschie- niet alleen visueel geïllustreerd met een denis, vertegenwoordigd door twintig combinatie van geïsoleerde meubelstuk- visionaire huiselijke interieurs. Als start- ken en levensgroot beeldmateriaal, maar punt belicht de omgekeerd chronologi- worden consequent gekaderd binnen de sche tentoonstelling drie recente ontwer- belangrijkste maatschappelijke ontwik- pen: Assembles Granby Four Streets, de kelingen van hun tijd. In dat verhaal lijkt Berlijnse Antivilla van Arno Brandlhuber plaats te zijn voor (westerse) interieur- en het pastelkleurige pocketappartement ontwerpen van allerhande aard. Zo is er van het Spaanse Elii. Van daaruit lood- naast de modernistische klassiekers als sen de curatoren hun bezoekers via vier Mies en Loos bijvoorbeeld ruimte voor → ↓ Brandlhuber+ Emde, Burlon, Antivilla, Krampnitz, Duitsland, 2010–15 © Courtesy of Brandlhuber+ Emde, Burlon, photo: Erica Overmeer / VG Bild-Kunst, Bonn 2020

+12 Home Stories. 100 Years, 20 Visionary Interiors A 289 het tijdelijk tentoongestelde House of toonstelling bijzonder veel aandacht op de excentrieke amateurdecorateur Cecil the Future van Alison en Peter Smithson, het schatplichtig zijn aan deze twintig Beaton, die in de jaren dertig een Engels dat de radicale vooruitgangsgeest van specifieke exemplaren. Ze pretendeert er landgoed uitbouwde tot een circusachtig de jaren vijftig illustreert. Kurokawa’s een opvallend causaal en uniform verhaal fantasiepaleis. Het is de Silver Factory van Nakagin Capsuletoren vertelt er een ver- mee te vertellen van een ontwerpveld dat Andy Warhol die de toon zet voor het New haal van een nieuwe, organische steden- zo’n historische eensgezindheid tot nog Yorkse loftleven sinds de jaren zestig en bouw in het Japan van 1960 en ook aan toe ontbeert. Anderzijds lijkt de tentoon- de curatoren gebruiken het interieur van de alomtegenwoordigheid van Ikea wordt stelling zich ook bewust te zijn van de de fictieve Villa Arpel uit Jacques Tati’s ruim aandacht besteed. vragen die zo’n rigide selectie oproept. film Mon oncle om tegenwicht te bieden Met deze interieurgenealogie impli- Ze combineert moeiteloos vaste waardes tegen de utopische, geautomatiseerde in- ceert de tentoonstelling dat hedendaagse met opvallende nieuwkomers en werpt terieurs die toen al door hun eigen repu- interieurs vanuit hun historische voor- zich zodoende niet strikt canoniserend tatie werden voorgegaan. Het is met dat gangers kunnen en moeten worden be- op. Zo erkent ze de verscheidenheid aan diverse aanbod aan voorbeelden dat Home grepen. Zo’n opzet is even ambitieus als achtergrond en hoedanigheid van inte- Stories enigszins tracht vat te krijgen op de problematisch. Door te hameren op hun rieurbeoefenaars en plaatst ze bijvoor- weinig vastomlijnde interieurgeschiedenis maatschappelijke relevantie legt de ten- beeld Lina Bo Bardi op gelijke voet met van de voorbije 100 jaar. Expo ↓ Verner Panton, Fantasy Home Stories. 100 Landscape op de Years, 20 Visionary expo ‘Visiona 2’, Keulen, Interiors Duitsland, 1970 When 27 March–22 August 2021 Where Design Museum Gent Info and tickets designmuseumgent.be © Verner Panton Design AG, Basel

GEBERIT ONE HET BESTE VAN TWEE WERELDEN WORDT ÉÉN Geberit heeft zich voortdurend en met veel succes ontwikkeld. Nu zetten we de volgende stap en combineren we knowhow achter de muur met designexpertise voor de muur. Met Geberit ONE bieden wij nu volledig geïntegreerde oplossingen die zowel technisch als esthetisch top zijn. Voor een betere badkamer. www.geberit.be

14 A+289 Prix de In 2011 riep de Minister van Cultuur van het ontwikkelingstraject van de bouwheer la Maîtrise de Franse Gemeenschap de Prix de la (van het uitschrijven van de opdracht tot d’ouvrage Maîtrise d’ouvrage publique (MOP) in de uitvoering van de werken) en de kwa- publique het leven. Deze prijs schenkt aandacht liteit van het gebouw. Dit is een vrij uit- aan publieke opdrachtgevers en pro- zonderlijke benadering, want de meeste Francelle Cane – Foto’s Maxence Dedry cessen die leiden tot kwalitatieve archi- prijzen voor architectuur en stedenbouw tectuur in Wallonië en Brussel. Met de richten zich hoofdzakelijk op de kwaliteit uitreiking van de prijs wil men publieke van het gebouwde resultaat. bouwheren aanmoedigen om een door- De elf kandidaturen die in maart 2020 dachte aanpak en zin voor vernieuwing werden ingediend, werden over vier cate- en kwaliteit voorop te stellen. gorieën verdeeld: ‘Openbare gebouwen’, De Prix MOP 2020 was de vijfde edi- ‘Publieke woonprojecten’, ‘Landschap en tie van de prijs. De jury van deze editie, openbare ruimte’ en ‘Buiten categorie’. De bestaande uit een vijftiental experts, jury haalde uit deze selectie enkele pro- architecten, landschapsarchitecten en jecten die blijk gaven van een doordacht andere gemeentelijke en regionale amb- en zorgvuldig bouwproces. Zo werden tenaren van Brussel en Wallonië, kwam de aanpak van het Folkloremuseum in in juni vorig jaar samen. Zoals bij elke Moeskroen (laureaat) (zie A+285) en het editie werd tijdens de jurering – ditmaal buurthuis La Berle in de gemeente Berloz voorgezeten door de Franse architect en (nominatie) (zie A+282) bekroond in de architectuurcriticus Cyrille Véran – voor- categorie ‘Openbare gebouwen’. De bena- al naar de volgende beoordelingscriteria dering van het sociale huisvestingsproject gekeken: het definiëren van de opdracht, Mexico in Sint-Jans-Molenbeek (laureaat) Book Machine opérationnelle. Dix ans de Maîtrise d’ouvrage publique Editor Francelle Cane Authors Carlo Menon, Typhaine Moogin, Thomas Moor, Cyrille Véran Publisher Fédération Wallonie- Bruxelles, Cellule architecture, April 2021 ISBN 978-2-930705-42-2

A+289 Prix MOP 2020 15 (zie A+284) kreeg de prijs in de categorie terug aan de wijk. Ten slotte viel de stad En dat is precies wat het Folkloremu- ‘Publieke woonprojecten’. De woonblok- Brussel in de prijzen als opdrachtgever seum in Moeskroen aantoont. De jury ken Fontainas in het centrum van Brussel voor Fontainas. De wijk die kampte met prijst de ambitie en de totaliteit van alle (laureaat) werd ten slotte gelauwerd in de een stedelijke problematiek, is door het ingezette middelen, waaronder het con- categorie ‘Buiten categorie’, die men voor project een stukje gereanimeerde stad sequente traject van de bouwheer, de bij- deze editie tot ‘Grote schaal’ omdoopte. geworden dat openstaat voor iedereen. zondere aandacht voor de lokale context De jury was vooral vol lof over het Het aantal inzendingen blijft voor de en de openbare ruimte, en de integratie Folk­loremuseum in Moeskroen, laureaat verschillende edities redelijk laag in verge- van een kunstwerk. Voor de jury is het een in zijn categorie en winnaar van de Grote lijking met het aantal gerealiseerde publie- voorbeeldproject voor de manier waarop Prijs van deze editie. Een discussie tussen ke gebouwen in Brussel en Wallonië. De alle actoren in het bouwproces betrokken de leden van de jury was overbodig. De prijs krijgt dus nog niet de aandacht die worden, zodat het project breed gedragen manier waarop dit project werd aange- hij verdient, maar de deelnemende projec- wordt. Dit zou de norm in plaats van de pakt, is zonder meer interessant en getuigt ten tonen desalniettemin de verschillende uitzondering moeten worden. van een voorbeeldig traject (zie verder). La maatschappelijke uitdagingen, waaron- De weerhouden inzendingen stellen Berle in Berloz prees men dan weer voor der – zo blijkt uit de editie van 2020 – de allemaal deze vraag op scherp: hoe gaan een aanpak met veel overleg en ruimte om manier waarop een architectuuropdracht we om met de bestaande context waarin nog tijdens de uitvoering van het project wordt toegekend aan een ontwerpteam. het nieuwe gebouw ingebed moet wor- het proces in vraag te stellen. In het Brus- Ook al blijkt de uiteindelijke projectkwali- den? De geografie van het Waals Gewest, selse Molenbeek trok het project Mexico teit te variëren, een evenwichtige en cohe- Brussel, Luik, Doornik en Neufchâteau is de aandacht, onder meer omdat een deel rente openbare aanbestedingsprocedure erg verschillend, alsook de manier waar- van het bouwperceel als openbare ruimte vormt een doorslaggevende factor om tot op men op het grondgebied bouwt. Uit de werd benut. Het is niet alleen een col- de beoogde kwaliteit te komen en blijkt vorige edities van de Prix MOP bleek ook lectief woonproject, het gaf ook een tuin vaak een ingrediënt dat succes verzekert. al dat bepaalde anekdotes en een kennis → ←← he-architectes – Georges-Eric Lantair, La Berle, Berloz, 2018 ← V+ en Projectiles, Folkloremuseum, Moeskroen, 2017

+16 Prix MOP 2020 A 289

A+289 Prix MOP 2020 17 ← B612associates, Îlot Fontainas, Brussel, 2019

+18 Prix MOP 2020 A 289 van de habitus noodzakelijk zijn om te wordt ontwikkeld, kunnen we er gerust Elke stad, gemeente of dorp zou zich begrijpen wat er speelt op een bepaalde van uitgaan dat private bouwpromotoren over deze vragen moeten buigen wan- plek. Die opgedane kennis en ervaring is er geen interesse in zouden hebben.” 1 neer men een architecturale en/of ste- van kapitaal belang in het realisatiepro- Er zijn uiteraard, en gelukkig maar, denbouwkundige ingreep in de openbare ces van nieuwe publieke gebouwen. De meerdere manieren om met deze kwestie ruimte plant: is het ontwerp haalbaar en kracht van een project ligt immers niet om te gaan. Getuige hiervan is het grote realistisch, heeft het oog voor de lokale alleen in de esthetiek en de architecturale aantal projecten met een maatschappe- context, en is het aanpasbaar in de tijd? vorm van het gebouwde resultaat, maar lijke meerwaarde in het Waals Gewest. Nu we in West-Europa een toenemen- evenzeer in het oplossen van specifieke De percelen die door de privémarkt vaak de privatisering van de openbare ruimte lokale en maatschappelijke uitdagingen, over het hoofd worden gezien maar wel zien, is het meer dan ooit van het grootste die op zich een hefboom voor een inno- degelijk belangrijke kwaliteiten te bie- belang om plaatsen voor ontmoeting en verend ontwerp kunnen vormen. Zodra den hebben, worden door publieke op- sociale interactie te beschermen en te een welbepaalde noodzaak benoemd en drachtgevers ontwikkeld. Inspraak van blijven ontwikkelen. Zowel de stad als het duidelijk gemaakt wordt, kan ze immers en toe-eigening door de eindgebruiker dorp evolueert pijlsnel, en daarom is het een echte motor worden voor het project. versterken vaak het project. Dit zet aan noodzakelijk om in deze veranderende Een goed voorbeeld hiervan is het ac- tot nadenken over het publieke bouw- context een goede openbare aanbeste- tieplan van de duurzame wijkcontracten heerschap, vroeger en in de toekomst: dingsprocedure centraal te stellen. Dit is in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. welke evolutie zien we in de methodo- best een zware taak, maar het is essentieel Het wordt onder meer toegelicht in het logie of in de profielen van de publieke voor het ontwikkelen van een kwalitatieve boek Le temps d’une politique. Chronique opdrachtgever? Welk vormen van beheer aanpak voor publieke opdrachtgevers. des contrats de quartier bruxellois van zijn mogelijk? Waar kunnen we maat- Meer dan ooit leven we in een tijd in volle Mathieu Berger (Brussel: CIVA, 2019) schappelijke winsten boeken? verandering. Het is belangrijk om zowel en er zijn heel wat laureaten van de Prix De uitdaging ligt erin een gedeelde te analyseren wat geweest is, als te antici- MOP uit voortgekomen. Het wijkcon- visie te ontwikkelen voor een stad of een peren op wat nog kan komen, om op basis tract, dat tussen het Gewest, de gemeente gemeente, waarbij men rekening houdt daarvan de contouren uit te tekenen voor en de inwoners van een Brusselse wijk met zowel de lokale cultuur en de sociale eventuele nieuwe manieren om publieke wordt afgesloten, is best pionierend in noden, als met economische voorwaar- projecten te realiseren. De laureaten van de manier waarop een publieke bouw- den en technische beperkingen. En dat is de Prix MOP 2020 en hun voorgangers heer zich flexibel kan opstellen binnen ook de ambitie van deze prijs: een cultuur zijn de boodschappers van deze nieuwe een duidelijk gedefinieerd kader. Terwijl van openbare aanbesteding ontwikkelen uitdagingen. de bouwgrond- en vastgoedmarkt steeds die realistisch is, maar daarom niet min- agressiever wordt, laat het wijkcontract der gedurfd. Een cultuur die wedstrijden 1 Cyrille Véran, ‘Soutenons la commande pu- toe om het sociale aspect op het econo- aanmoedigt en architecturale kwaliteit mische te laten primeren. Cyrille Véran stimuleert, zowel in het Waals Gewest blique’, in: F. Cane, Machine opérationnel- zegt hierover: “Omdat het hier om ruimte als in Brussel. gaat die op een niet-rendabele manier le. Dix ans de Maîtrise d’ouvrage publique, Brussel: Federatie Wallonië-Brussel, 2021, pp. 132–133. In samenwerking met ← Vers.a, Mexico, Sint-Jans-Molenbeek- Saint-Jean, 2019

Responsible Elegance BELGISCHE MARMER & GRANIETBEDRIJVEN NV: [email protected] www.neolith.com | @neolithbelgium

20 A+289 Rediscovering

A+289 21 Craftsmanship

22 A+289 Bruthalisme In de herfst van 2020 leverden Stéphanie Bru en Alexandre EN At the heart of the ‘Paris-Saclay cluster’, a French- Thériot (Bruther) de studentenhuisvesting Rosalind style Silicon Valley in miniature, which has been under Franklin op in de technologiecampus Université Pa- construction for a decade in the south-west of Paris, ris-Saclay. Het Frans-Zwitserse architectenbureau werk- Stéphanie Bru and Alexandre Theriot (Bruther), in as- te hiervoor samen met Adrien Verschuere (Baukunst) uit sociation with Adrien Verschuere (Baukunst) for the Brussel. Hun gebouw is een van de meest overtuigende occasion, completed the Rosalind Franklin university voorbeelden van een optimaal evenwicht tussen less en residence in the autumn of 2020. Housing the two parts more op deze campus. of the programme (192 social housing units for students with communal spaces and commercial premises; a partly Pierre Chabard – Foto’s Maxime Delvaux reversible underground and above-ground car park com- prising 491 spaces) in the same building, in a U-shape around a shared garden, the project stands out through its surprising blend of aesthetic intransigence, structur- al commitment and spatial generosity. ← De hele kolom- en balkstructuur is zichtbaar en toont expliciet de toepassing van een generische constructiemethode. Het gebouw laat zien hoe architectuur een aangeleerd spel is. → De helderheid van opbouw is de basis en de kracht van dit project. Getuige daarvan is de meesterlijke uitwerking van het technische en functionele ontwerp van de dubbele parkinghelling.

A+289 Bruther – Baukunst, Studentenhuisvesting en parking, Paris-Saclay 23 De Université Paris-Saclay is gespecialiseerd in wetenschap- enkele gemeenschappelijke en commerciële ruimtes, an- pen en technologie. De campus is een Franse miniversie van Silicon Valley, in het zuidwesten van Parijs. Of zou het derzijds een parkeergarage met 491 plaatsen, waarvan een toch moeten worden, maar de campus is al tien jaar één grote werf. Net zoals de nieuwe steden in de jaren 1970–1980 deel herbestemd moet kunnen worden. In het hart van het is de campus op het plateau van Saclay een strategische ontwikkelingszone, zeer dens en in ijltempo gebouwd. Zijn U-vormige gebouw ligt een collectieve tuin. architectuur is daardoor vaak tijdsgebonden. De belangrijk- ste gebouwen zijn getekend door gevestigde waarden, zoals Het gebouw met zes verdiepingen ligt aan een nieuwe OMA en Gigon/Guyer, Renzo Piano, Bernard Tschumi en Grafton Architects. Andere projecten werden uitgevoerd boulevard, de ruggengraat van het masterplan van Michel door opkomende bureaus die vooral gekend zijn om post- crisistrends – het tijdschrift Arch+ beschreef ze recent nog als Desvignes, Xaveer De Geyter en Floris Alkemade. Hier komt ‘neo-realistisch’. Zo werd het gebouw Lieu de Vie, met mul- tifunctionele voorzieningen voor de studenten, ontworpen binnenkort het metroviaduct voor de nieuwe Grand Paris Ex- door Studio Muoto en werd de andere studentenhuisvesting ontworpen door Tank, Data, Lan/Clément Vergely, 51N4E/ press-lijn. De nieuwbouw richt zich echter allesbehalve naar Bourbouze & Graindorge en AUC. Binnen deze context is het gebouw van Bruther en Bau- die boulevard. Het is eerder een groot geraamte in ruw beton, kunst zonder twijfel een van de meest overtuigende voorbeel- den van het optimale evenwicht tussen less en more, tussen zonder specifieke voorgevel. Net zoals andere projecten van minder middelen en meer architectuur die op zich haar werk doet. Het bestaat uit twee delen, elk met een compleet Bruther – zoals het Centre Saint-Blaise (Parijs, 2011–2014), verschillend programma: enerzijds 192 studentenunits met Le Dôme (Caen, 2013–2015) of de residentie voor onderzoe- kers (Parijs, 2013–2017) – is dit project uitgevoerd als een stapeling van plateaus waarvan de invulling zo open en vrij mogelijk is gelaten, dankzij een uiterst rationele opbouw en organisatie van circulatiestromen. De architecten trokken het gebouw op als een perfect regelmatige, grote structuur met een vast grid van kolommen en traveeën van 7,60 meter. Dat komt zelden voor bij dit soort programma’s; de krappe afmetingen van een studentenkamer vereisen immers geen grote overspanningen. Een travee kan hier net zo goed drie parkeerplaatsen omvatten als drie eenpersoonskamers, twee studio’s of ook enkele kantoorruimtes. →

24 Bruther – Baukunst A+289 Section Aa a A Floor 5 Floor 6 2.5m 5m 10m 2.5m 5m 10m Floor 0 Architect Location Client 0 5 10 15 20m Bruther (mandatary) Palaiseau, Essonne Établissement public Acoustics Baukunst d’aménagement Programme Paris-Saclay, 1001 Vies Gamba Website Habitat 192 student apartments, Completion bruther.biz common spaces, garden Structural engineering 10m bau-kunst.eu and reversible car park October 2021 Batiserf Official project name Procedure 2.5m 5m Total floor area Student residence and International competition Service engineering 9,750 m2 reversible car park Inex Budget € 21,500,000 (excl. VAT and fees)

A+289 Studentenhuisvesting en parking, Paris-Saclay 25

+26 Bruther – Baukunst, Studentenhuisvesting en parking, Paris-Saclay A 289 Aangeleerd spel Al doende denken Om voorbereid te zijn op de toenemende druk op de vast- Wat Bruther en Baukunst delen, is eenzelfde overtuiging goedmarkt die ongetwijfeld zal ontstaan wanneer het nieuwe wat betreft de manier van bouwen. Het construeren zelf is metrostation opent, was de mogelijkheid tot het herbestem- de voorwaarde voor architectuur, als vorm maar ook als ge- men van een deel van de parking een belangrijke vereiste in bruiksmatrix. Maar deze interesse voor het bouwen zelf, voor de wedstrijd. Alleen Bruther en Baukunst maakten hiervan het ‘doen’, waarover Stéphanie Bru stelt dat het hun ontwerp- echt de motor van hun ontwerp. De programma-elementen filosofie bepaalt1, staat daarom niet voor een terugkeer naar werden niet naast maar boven elkaar geplaatst in één enkel een traditionele of ambachtelijke manier van werken. De ma- gebouw, wat een sterk punt is voor een mogelijke functiewij- terialen die ze gebruiken, zijn beperkt in hoeveelheid, resoluut ziging later in de toekomst. De generatie van Mvrdv paste industrieel, weinig gemanipuleerd en meestal onafgewerkt. dit soort gelaagdheid en stapeling van functies ook al toe, Door zich te verdiepen in materiaal- en constructieleer, kon- maar zij benadrukten in de gevel de veelzijdigheid van het den ze hun architectuur herleiden tot de kern van de zaak: de programma. Het project van Bruther en Baukunst doet dat tektoniek. De helderheid van opbouw is de basis en de kracht niet, integendeel: de autonome structurele orde neutraliseert van hun architectuur. Getuige daarvan is de meesterlijke juist het verschil in programma’s. uitwerking van het technische en functionele ontwerp van De gevel van de studentenunits (helaas niet met evenveel de dubbele parkinghelling (één opwaartse, één neerwaartse). glas als in het wedstrijdontwerp) is wat naar achteren gescho- De afzonderlijke hellingen, symmetrisch opgehangen aan de ven, waardoor de kolommen van de draagstructuur ononder- structuur (om ze makkelijker te kunnen verwijderen bij een broken kunnen doorlopen. De hele kolom- en balkstructuur is herbestemming), geven de benedenverdieping met dubbele zichtbaar en toont expliciet de toepassing van een generische hoogte de allures van een kasteel van de Loire. constructiemethode. Het gebouw laat zien hoe architectuur Het repertoire van deze architecten bestaat uit zeer ver- een aangeleerd spel is. Het toont letterlijk de wetten en norme- schillende elementen, zowel voor ruwbouw als voor afwer- ringen van de stabiliteit, maar verwijst ook naar archetypes in king, die allemaal op gelijke voet worden behandeld. De fel- de architectuurgeschiedenis, zoals Maison Dom-Ino van Le gekleurde thermische gordijnen en de radiatoren op hoge Corbusier. Er zijn ook andere referenties: zo herinneren de pootjes in de studentenunits, maar ook de wielstoppen in rondbogen van de bovenste duplexappartementen, net als de gegalvaniseerd staal in de parking: elk element is even oprecht schroefvormige trappen aan de buitengevel met bovenaan een aanwezig en staat op zichtzelf binnen het grotere geheel. cirkelvormige betonschijf, aan de modernistische beeldtaal. Geen verbinding, geen versmelting, geen versiering, maar een Die was niet zelden wat ambigu – tegelijk warm en koud – en mechanische samenstelling van ‘gevonden voorwerpen’ die wijdverspreid, van het Brazilië van Lina Bo Bardi tot het samen een functionele, uiterst precieze, bedrieglijk eenvou- Nederland van Jan Duiker. dige architectuur met een onverwachte poëzie vormen. 1 Tijdens een lezing in het Pavillon de l’Arsenal, Parijs, op 7 juni 2017. ↘ De felgekleurde elk element is even thermische gordijnen, oprecht aanwezig de radiatoren op en staat op zichtzelf hoge pootjes in de binnen het grotere studentenunits: geheel.

FORM FOLLOWS PERFECTION AXOR MyEdition. Een collectie voor het tijdperk van personalisering. De mengkraan is vlak, modern en uiterst minimalistisch en wordt met een elegante plaat van een materiaal naar keuze afgerond. Er kan onder andere worden gekozen uit rijk nappaleer, spiegelglas, warm notenhout en koel wit Lasa-marmer. AXOR biedt daarnaast een modulaire plaat aan die het mogelijk maakt het eigen, zelfgekozen materiaal in de AXOR MyEdition mengkraan aan te brengen, zodat uw product nog persoonlijker en individueler wordt. axor-design.com

28 A+289

A+289 29 Industrie in de stad De uitstroom van ambachtelijke activiteiten naar indus- EN In the 1960s, the mixed nature of nineteenth-century ur- triezones buiten de stad, zorgde in de jaren 1960 voor een ban fabrics changed following the exodus of artisanal drastische wijziging in het weefsel van de 19de-eeuwse activity to monofunctional estates in the suburbs. To- stadsgordel. Maar er is nu weer een omgekeerde bewe- day, a reverse movement is under way through the grad- ging op gang gekomen, waarbij productieve activiteiten ual reintroduction of productive activities in the resi- opnieuw worden geïntroduceerd in de binnenstad. Dat dential centres. This movement goes hand in hand with gaat gepaard met het ontstaan van nieuwe typologieën. the emergence of new urban typologies, as illustrated by Een mooi voorbeeld is het recente project van Générale Générale’s recent project for the Brasserie de la Senne voor Brasserie de la Senne in Thurn & Taxis. at Tour & Taxis. François Gena – Foto’s François Lichtlé

+30 Générale A 289 Het industriële terrein van Thurn & Taxis rond het voorma- (of horizontale vermenging) opstarten. De industriële pan- lige goederenstation Gare Maritime (gebouwd in 1907) is al den met gevels aan de straatkant zorgen voor interactie met ruim vijftien jaar in volle herontwikkeling. De herbestem- het openbare domein en zijn de opvolgers van de gestandaar- ming van deze enorme site gaat terug op het masterplan van diseerde anonieme gebouwen die eind 20ste eeuw werden Bas Smets, daterend van 2012. Door de jaren is de integriteit gebouwd en die meer geïsoleerd in de stadsrand liggen. van het plan wat zoek geraakt. De gebouwen die ondertussen De architecten van Générale (tijdens de wedstrijd vertegen- zijn uitgevoerd – de meeste door private ontwikkelaars – heb- woordigd door L’Escaut) bieden met de Brasserie de la Senne ben allemaal een verschillend stedelijk programma. Nieuwe een architecturaal antwoord op deze nieuwe typologie. Het wooncomplexen worden gecombineerd met handelspanden, doel was duidelijk om de ambachtelijke activiteit in de kijker kantoren staan naast industriële gebouwen. De productieve te zetten. Drie opeenvolgende hallen staan frontaal langs activiteit heeft zich altijd al langs het kanaal afgespeeld, maar de weg die de kaai van het kanaal verbindt met het park van nu komt ze zich opnieuw vestigen in deze stadsontwikkeling. Thurn & Taxis. De herhaling van de puntgevels is een knipoog De stedelijk mix van functies is het ankerpunt van het Ka- naar de vroegere Gare Maritime en geeft de gevel een zekere naalplan, dat economische en industriële activiteiten in de monumentaliteit. In de transparante centrale hal, geflankeerd stad wil integreren omdat die wel degelijk complementair door de blinde zijvolumes, vindt het eigenlijke brouwproces zijn met de woonfunctie. Onder de noemer ‘productieve stad’ plaats. De inox kuipen van de brouwzaal staan achter een vi- kiest het Brussels Gewest dus voor een prominente plaats trine in een ruimte die publiek toegankelijk is. Twee moutsilo’s voor industrie in het stadsproject voor de Kanaalzone. torenen uit boven een vierde logistieke doorgang buiten, die De keuze van Brasserie de la Senne om haar bierbrouwerij getuigt van een bruisende industriële activiteit. op de site van Thurn & Taxis te vestigen, past perfect in deze strategie. Het ruime perceel, dat oorspronkelijk van de Brus- Inclusief karakter selse haven was, werd onderverdeeld in zes concessies. Elk Het plan schikt de verschillende ruimtes van de brouwerij deel is bestemd voor de ontwikkeling van een economische – administratie, productie en opslag – als een eenvoudig activiteit onder begeleiding van het team Kanaalplan, dat organigram dat ruimte laat voor evolutie. Elke hal kan naar- vertegenwoordigers van urban.brussels, de Maatschappij gelang de behoeften en binnen de perceelsgrenzen worden voor Stedelijke Inrichting (MSI), Bouwmeester Maître-Ar- uitgebreid. Alle stappen van de fabricatie komen samen in de chitecte en het Brussels Planningsbureau samenbrengt. Het centrale productiehal, van het brouwen tot het labelen van Kanaalplan wil een nieuw model van stedelijke ‘microzoning’ de flessen. De ruimte heeft bewust een publiek en inclusief → ↓ buiten, die getuigt ↘ geflankeerd door de Twee moutsilo’s van een bruisende Het doel was om de blinde zijvolumes, torenen uit boven een industriële activiteit. ambachtelijke acti- vindt het eigenlijke logistieke doorgang viteit in de kijker te brouwproces plaats. zetten. In de trans- parante centrale hal,

A+289 Brasserie de la Senne, Brussel 31

+32 Générale, Brasserie de la Senne, Brussel A 289 karakter. In deze op de stad gerichte plek worden de bezoe- lijden onder de gevolgen van oplopende kosten, waardoor kers ontvangen; ze vormt het verbindingselement tussen tijdens de werf nog essentiële vierkante meters logistieke café, winkel, administratie en opslagruimte. ruimte geschrapt moesten worden. De zichtbare structuur uit geprefabriceerde betonnen De Brasserie de la Senne straalt de ambities uit van de kolommen en balken, stalen trekkers en massief houten productieve stad, soms ten koste van bepaalde functionele panelen komt tegemoet aan de brandnormen die voor in- prioriteiten. Het is een mooi voorbeeld voor privé-ontwik- dustriële gebouwen gelden. Maar ze is evenzeer bepalend kelaars, die vaak bang zijn om de greep op hun budget en voor de architecturale kwaliteit van de ruimtes. Voor dit infrastructuur wat te lossen. De niet altijd gemakkelijke type van gebouwen voor de secundaire sector, die vaak neer- onderhandelingscontext en discussies tussen de architecten gepoot worden volgens de logica’s van pure pragmatiek en en het team van het Kanaalplan hadden geleid tot hoge rendabiliteit, is de bijzondere aandacht voor architecturale, stedenbouwkundige ambities, die niet noodzakelijk in lijn constructieve en structurele details uitzonderlijk. Het ge- liggen met de financiële realiteit van de investeerders. Enkele bouw beantwoordt bovendien aan de stedenbouwkundige naburige projecten zijn daardoor niet erg geslaagd wat betreft regels en specifieke vereisten voor integratie en interactie stedelijke integratie en architecturale kwaliteit. Toch moeten met de context. De architecten deden dus veel meer dan we dat relativeren, omdat ze deel uitmaken van een veelzijdige louter beantwoorden aan de strikt functionele noden van de stedelijke context, waarin de uitstraling van een kwalitatief brouwerij, zowel op architecturaal als op stedenbouwkundig project zoals dat van Générale gelukkig voldoende tegenwicht vlak. Dat was zeker geen evidentie, want het project had te biedt tegen de onhandige ingrepen in de buurt. Section Aa A Section Bb 15 10 15 10 1 main production B 14 15 16 17 b hall 2 2 maturation room 12 13 1 - Main production hall 3 stock 2 - Maturation room 4 grain stock 1 3 - Stock 5 charging area 4 - Grain stock 6 workshop 9 84 3 5 - Charging area 7 grain stock fridge 75 6 - Workshop 8 milling area 11 7 - Grain stock fridge 9 laboratory 10 6 8 - Milling area 10 electricity and gas 9 - Laboratory transformer 10a - Electricity transformer 11 shop 10b - Gas transformer 12 main bar area 11 - Shop 13 bar restrooms 12 - Main bar area 14 kitchen 13 - Bar restrooms 15 hall to first floor 14 - Upcoming kitchen 16 cloakrooms 15 - Hall to first floor 17 barrels stock 16 - Cloakrooms 17 - Upcoming barrels stock e1 - Customer parking e2 - Logistics area e3 - Delivery area e46 - SBtaorctkererxatceension area e75 - LGoagrdisetincs extension area Production cycle A - Milling B - Mashing and boiling C - Fermenting D - First Maturation E - Bottling / Keg filling F - Second Maturation N 15 10 Floor 0 0 5 10 15 20m a Completion Architect Programme Lead contractor November 2020 Générale Assemblée New production site, De Coninck d’Architectes tap house and shop for the Total floor area brewery Public realm Website 5,500 m2 Procedure SAU, Port of Brussels, generale.la BMA Budget Selection through Brussels Official project name Government Architect Structural engineering € 4,200,000 (excl. VAT and fees) Brasserie de la Senne Client Util Struktuurstudies Product supplier Location Brasserie de la Senne Building physics Reynaers (windows, door Tour & Taxis, Brussels MK Engineering and curtain wall frames) Sustainability MK Engineering

purity in light inti Ambiance and focal light in one recessed downlight. Available in black and white. - Design by Kristof Pycke Discover more at .com/inti

34 A+289 ↗ Schenk Hattori, Palingbeek, Zillebeke (zie pp.78–82)

A+289 Details van 35 vakmanschap Het vakmanschap in sommige projecten vertaalt zich in EN The craftsmanship in some projects is reflected in the de- de detaillering of het materiaalgebruik. Of het nu gaat tailing or use of materials. Whether it is a different use of om een ander gebruik van baksteen, een nieuwe houtver- brick, a new wood connection or building with straw, the binding of bouwen met stro, volgende detailtekeningen drawings below give an insight into the execution and at geven inzicht in de uitvoering en meteen ook de kern the same time the core of the design. van het ontwerp.

+36 Details van vakmanschap A 289 6 Blaf-brick: 288 x 188 x 63 mm 7 4 5 3 12 ↑ Blaf, Woning wsT, Ternat (zie pp. 40–44) Hoek van het dak 1 12.5 mm 4 22 mm fiberboard → plasterboard (celit) Victor Horta, Hotel 2 15 mm OSB3 5 35 mm cavity Solvay, Brussel (hermetic closed) 6 188 mm Blaf-brick (zie pp. 72–76) 3 240 mm cellulose 1.0 Buitenaanzicht between timber 7 rainpipe in cavity bestaande toestand frame voordeur

A+289 Details van vakmanschap 37

+38 Details van vakmanschap A 289 → Bel architecten – Dhoore Vanweert architecten, ACB2, Diepenbeek (zie pp. 84–88) Verankering luifelconstructie in betonnen prefab kolom ← 1 betonnen prefab kolom Voet, Schuur 2 kunststofbeglazing Lamourette, Auvergne 3 luifelconstructie samen- (zie pp. 46–48) Zijaanzicht detail gesteld uit profielstaal spant 4 structuurelement staal: koker 200x200x10 5 thermisch onderbre- kingsprofiel tbv bevesti- ging luifelconstructie 6 glaslat als onderdeel van vliesgevel 7 thermisch isolerende beglazing 8 geprofileerde metaalplaat

A+289 Details van vakmanschap 39 2 1 3 4 8 5 6 7

40 De maakbaarheid A+289 van de architectuur In Ternat, middenin een veelheid aan verkavelingen, EN In Ternat, in the middle of a wildly irregular mix of build- gabarieten en inplantingen, staat een bijzondere woning. ing styles, stands a special house. It is head and shoul- Ze steekt met kop en schouders boven het banale daken- ders above the banal roofscape. Higher and wider than landschap uit. Hoger en breder dan haar buren, lijkt its neighbours, it seems outsized, but its footprint on the deze woning buitenmaats; toch zoekt ze een minimale site is in fact minimal. The quality of the house lies not footprint op het terrein. De kwaliteit van de woning ligt only in the generous spaces it offers, but in its reinter- echter niet alleen in de genereuze ruimtes die de woning pretation of pre-war rational building. biedt, maar in haar herinterpretatie van het vooroorlogs rationele bouwen. Véronique Patteeuw – Foto’s Stijn Bollaert ↓ De dwingende vorm van het perceel – een rechthoek die in een hoek van 60° door de straat werd afgesneden – vormde de aanleiding voor een oefening in planopbouw.

Blaf, Woning wsT, Ternat De dwingende vorm van het perceel – een rechthoek die in een hoek van 60° door de straat werd afgesneden – vormde de aanleiding voor een oefening in planopbouw. Blaf archi- tecten wist binnen de moeilijke geometrische vorm van de driehoek een indeling te ontwikkelen. Het wonen verspreidt zich over drie identieke bouwlagen die telkens een kwartslag gedraaid zijn ten opzichte van hun omgeving. Daar waar het wonen zich op de benedenverdieping op de tuin opent, zoekt de eerste verdieping een relatie met de straat en biedt de tweede verdieping een ver uitzicht over de omgeving. Binnen de driehoek ontstaat ruimtelijkheid door op elke verdieping een woonkamer met een buitenmaats raam te voorzien. Door de verticale circulatie in de hoeken onder te brengen, werkt de ruimtelijke ervaring eveneens tussen de verdiepingen. “We waren niet op zoek naar een vuurwerk van fantastische ideeën, maar eerder naar wat het wonen speciaal maakt”, licht architect Bart Vanden Driessche toe. Maar de kwaliteit van dit project ligt niet alleen in die rijkheid aan ervaringen. De rationaliteit van het grondplan vertaalde zich in de rationaliteit van het bouwen. Het opti- maliseren van het bouwproces staat centraal in het werk van Blaf. Gedurende de voorbije twee decennia observeerden ze de kwaliteit van de vooroorlogse architectuur en raakten →

42 Blaf A+289 ↙ De woning bestaat uit twee autonome structuren: een zelfdragende, struc­ turele buitenschil in baksteen en een aparte zelfdragende binnenschil in hout.

A+289 Woning wsT, Ternat 43 ↓ bakstenen in half- ↓ ↓↓ onder te brengen, Blaf ontwikkelde een steens verband gemetst Binnen de driehoek Het wonen op de werkt de ruimtelijke nieuw baksteenpro- en werden zo weinig ontstaat ruimtelijkheid benedenverdieping ervaring tussen de duct: de ‘Big Brick’, die mogelijk afgeslepen. door op elke verdieping opent zich naar de verdiepingen. het mogelijk maakt om Op de hoeken van een woonkamer met tuin. Door de verticale zelfdragende baksteen- de woning geeft dit een buitenmaats raam circulatie in de hoeken gevels te realiseren. In bijzondere details. te voorzien. de woning zijn de

+44 Blaf, Woning wsT, Ternat A 289 0 2 m Section Aa gefascineerd door het dragend metselwerk uit die periode. De a woning in Ternat is een zoveelste getuige van Blafs ambitie om dat erfgoed te actualiseren. Samen met studiebureau Util A en Lab15 werd een woning met twee autonome structuren opgetrokken: een zelfdragende, structurele buitenschil in FIRST FLOOR +1 baksteen en een aparte zelfdragende binnenschil in hout. Waar Lab15 en Util expertise in huis brachten, wisten de 0 2m architecten samen met de bevlogen opdrachtgever het onder- zoek in maakbare architectuur te vertalen. In tegenstelling Floor 1 tot eerdere projecten van Blaf, startte men in Ternat van bin- nenuit. Het houtskelet werd volledig autonoom ontworpen en als drie op elkaar gestapelde houten tafels opgetrokken. Omwille van de onderlinge stabiliteit, werd de vloerplaat van elke bouwlaag een kwartslag gedraaid ten opzichte van de vorige. Dat geeft erg mooie details, wanneer de kolommen van de ene bouwlaag bijvoorbeeld in rotatie op de volgende passen. De afwerking met multiplex plaatmateriaal zorgt voor een leesbare, eerlijke architectuur. De zoektocht naar een bepaalde economy of means, leid- de Blaf eveneens tot het herdenken van de baksteenmuur. In reactie op de EPB-regelgeving, voert Blaf sinds 2015 onderzoek naar wat het betekent om vandaag een muur te ontwerpen. De regelgeving die op het bewaken en verhogen van de energieprestaties van de bouwschil gericht is, zorgt niet alleen voor een toename aan isolatie, ze reduceert vaak ook de rol van baksteen tot die van lichte gevelbekleding. In samenwerking met Wienerberger ontwikkelde Blaf een nieuw baksteenproduct en een specifieke hybride bouwme- thode. Hun ‘Big Brick’, een ongewoon grote baksteen van 20 op 30 op 6,3 cm, maakt het mogelijk om op een economische manier zelfdragende baksteengevels te realiseren. In de woning zijn de bakstenen in halfsteens verband gemetst en werden zo weinig mogelijk afgeslepen. Op de hoeken van de woning geeft dit bijzondere details. Ze doen ons heel even aan Sigurd Lewerentz’ beroemde kerken in Klippan en Stockholm denken. Of hoe het verlangen naar wonen zich in het verlangen naar (maakbare) architectuur vertaalt. GROUND FLOOR +0 1 bedroom 2 bathroom 0 2m 3 multipurpose space Floor 0 4 entrance 5 kitchen 6 technical room 7 living room 8 dining room Architect Executive architect Client 0 1 2 3 4m Blaf architecten Blaf architecten Wouter Roesems and Sustainability (Bart Vanden Driessche Stien Vierendeels Website and Barbara Oelbrandt) Blaf architecten Lead contractor blaf.be Programme Completion Lab15 Official project name Single family house 2020 Structural engineering House wsT Procedure Total floor area Util Location Private client 250 m2 Building physics Sint-Katherina-Lombeek Budget (Ternat) Studiebureau Tecclem (EPB) N/a Product supplier Wienerberger (bricks – Blaf Big Brick 1.0)

Herzog & de Meuron 56 Leonard St, New York Voor meer informatie over Bespoke neem contact op met Laufen 0800 - 32790 LAUFEN - MEIDOORNKADE 2a - 3992AE - HOUTEN - WWW.LAUFEN.BE

46 Voortborduren A+289 op tradities In 2013 kocht architect Caroline Voet een schuur in de EN In 2013 architect Caroline Voet bought a barn in the Franse Auvergne. Centraal binnen het gebouw plaatste French region of Auvergne. At the heart of the building ze een houten vakwerkconstructie, die in dialoog treedt she placed a wooden truss structure that enters into dia- met de authentieke houten spanten. Het beschermde logue with the authentic wooden rafters. The listed vol- volume functioneert als compacte vakantiewoning op ume serves as a compact holiday home tailored to her maat van haar gezin, met zijruimtes die flexibel gebruik family, with side rooms that allow for flexible use during tijdens de verschillende seizoenen toelaten. the different seasons. Gitte Van den Bergh

A+289 Voet, Schuur Lamourette, Auvergne 47 Volgens de Franse traditie is de schuur uit 1880 langs de Authentieke delen blijven zichtbaar en springen door res- noordzijde ingegraven. Onderaan bevinden zich beschutte pectvolle toevoegingen nog meer in het oog. Vier nieuwe iden- stallen, bovenaan een hoge opslagruimte voor graan. De eer- tieke gevelopeningen en een dakkapel trekken het zuiderlicht ste vijf jaar na aankoop brengt het gezin zijn vakanties in de binnen in de basiswoning; de schaduwwerking benadrukt het bestaande schuur door, zonder iets aan te passen. Tijdens die reliëf van de oude materialen. De geïsoleerde betonvloer met periode leren ze de plek in al haar bijzonderheden kennen; potten en balken is bovenop de bestaande houten roostering in 2018 volgen de effectieve bouwplannen. geplaatst, waardoor de ingreep omkeerbaar is. De constructie Bij het ontwerp wenst Voet vooral het doorzicht, met in- van de woning zelf is geïnspireerd op de lokale traditie van begrip van het zicht op de authentieke spanten, te behouden. vakwerkhuizen, maar dan met wanden die zoveel mogelijk Binnen de bestaande structuur wordt centraal een gesloten beglaasd zijn om de openheid te behouden. De tussenwanden vakwerkconstructie geplaatst, met onderaan de leefkeuken, zijn net naast de bestaande spanten geplaatst, en genereren zo bovenaan de slaapkamers en in de nok het zogenaamde ‘ui- nog meer aandacht en detail voor hun grillige, onregelmatige lenkamertje’. Deze compacte basiswoning deelt de schuur vorm. De trap leidt de bewoners langs de spanten zodat je de op, met aan één zijde een open ruimte die voorzien wordt authenticiteit en de dialoog met de nieuwe elementen van heel van vloerverwarming en een nieuwe kachel. Aan de andere nabij ervaart. Om ook de kepers en gordingen in het zicht te zijde blijft de graanschuur behouden zoals ze was, en dient in laten, werd het dak langs buiten geïsoleerd. tussenseizoenen en zomer als multifunctionele uitvalsbasis. Om de vakwerkwanden op te vullen, koos Voet voor kalk- “De basiswoning is bewust compact gehouden”, licht Voet hennep: “Kalkhennep is een natuurlijk materiaal dat goed toe. “Als we met vieren zijn, verwarmen we alleen het centrale isoleert, het trekt geen ongedierte aan, het werkt akoestisch gedeelte. Als er vrienden op bezoek zijn, kunnen we ook één fantastisch en je kunt het ook zelf plaatsen.” De hennep wordt zijruimte mee verwarmen.” gemengd met kalk en zand. Met enkele medewerkers experi- → ← centraal in de ↓ dialoog met de nieuwe Voet wenst vooral het bestaande structuur De trap leidt de elementen van heel doorzicht, met inbegrip een gesloten vakwerk- bewoners langs de nabij ervaart. van het zicht op de constructie, die dienst- spanten zodat je de authentieke spanten, te doet als 'basiswoning'. authenticiteit en de behouden. Ze plaatst

+48 Voet, Schuur Lamourette, Auvergne A 289 menteerde Voet met gekleurde aardsoorten uit de omgeving, “Door in projecten traditionele materialen zoals hennep, om zo de exacte samenstelling te bepalen. Uiteindelijk viel de schelpen en leem te gebruiken komen we veel meer tot een keuze op een rode aarde uit de buurt van de stallingen. In dit natuurlijk klimaat in de woning, waardoor de woning gaat project koos Voet voor chaux aérienne, met een traag droog- ademen.” Voet verzet zich met deze filosofie tegen de huidige proces waarbij de hennep zich bij contact met lucht begint te tendens in België om alles met industriële isolatie luchtdicht binden. De hennep wordt evenredig verdeeld en aangestampt te maken en achteraf technieken zoals ventilatie toe te voe- in de bekisting, waarop die stelselmatig naar boven wordt op- gen, “waardoor we onze eigen vochtproblemen creëren.” getrokken. Omdat het materiaal hier binnen gebruikt wordt, is er geen nood aan een bijkomende afwerking. Niets in het gebouw is echt recht; op basis van een hele reeks details werd alles op maat gemaakt. Voor de uitvoering van de meest technische zaken, werkte Voet samen met plaatselijke aannemers en vakmannen. Met hulp van vrien- den en familie voerden ze zoveel mogelijk zelf uit, waaronder arbeidsintensieve processen als die van het hervoegen en die van de kalkhennep. ↑ Wand in kalkhennep snede Bb a Section Aa A A B a b 0 25 10m a Floor 0 02 5m niveau +0 (Re)conversion of a barn Lamourette, France Architect Location Procedure Total floor amrea2B(ouifltw, 2h0i2c0h winter Voet architectuur Auvergne (France) Direct commission 617 house: 120 m , and summerTNhoispadrrtaowfinthgisredmraawinisngthmeapyrobpeerctoypoiefdV, OreEprTodaurccheidteocrtueuxre.2cuted Website Programme Client space: 74 m )without written permission of the responsible architec2t. voetarchitectuur.be Conversion of the central Brughmans – Voet Budget bays of a barn from 1982 Official project name into a house with winter Lead contractor € 200,000 and summer sections (excl. VAT and fees) Barn conversion Jean-Pierre Maignol Lamourette (general works) Completion 25 10m March 2020 0 N