NL294-light

A+294 Het Steen, Antwerpen 49 ↓ aan de kant van de Het ontwerp van stroom. Die biedt een noA voegt een eigen verbluffend uitzicht element toe: een toren over stad en stroom. met dakterras

50 noA A+294 Section Aa drinkfontein dtienrinimnktfeeougnbrteeerilnen TS 01b nachthek Floor 1 plateaulift 102x168 A 0 5 10 0 5 10 a Floor 0 0 5 10 20m Architect Procedure Building physics 5 10 Budget noAarchitecten Open call (Team Flemish Daidalos Peutz € 9,000,000 (incl. VAT) Government Architect) 0 (excl. fees) Website (OO3101) Acoustics Selected offices of Open Call 3101 noAarchitecten.net Client Daidalos – noAarchitecten Project name City of Antwerp – – aNNo – Bogdan & Van Broeck AG Vespa – Visit Antwerp Sustainability – Atelier Kempe Thill – Team Het Steen Restoration architect Daidalos van Meer! Location – Callebaut Architecten – noAarchitecten Lead contractor Antwerp FVWW Frederic Vandoninck Structural engineering Democo – Renotec Wouter Willems Programme - Maat-Werk – Util Structuurstudies Completion Van Belle & Medina All-inclusive design brief for the develop- Service engineering November 2021 ment of ‘Het Steen’ into a tourist reception and HPengineers Total floor area visitor centre 3,700 m2

A+294 Het Steen, Antwerpen 51 ↓ Voor die vernuftige De bakstenen gevel is kleurcompositie deed aan de voet donkerder noA een beroep op gekleurd dan aan de kunstenaar Pieter top, net zoals de oude Vermeersch. burchtmuren.

+52 noA, Het Steen, Antwerpen A 294 ren op de noordwestelijke punt. Aan de kant van de stroom© Antony McCallum NoA wijkt zo ver af van de restauratieprincipes van het vertoont die toren een prominente erker. In de gevel die de Charter van Venetië. Dat bepaalt niet alleen dat ingrepen overgang maakt met huis ‘De Mol’ keren de raamopeningen op monumenten omkeerbaar moeten zijn, het eist bij uit- met betonnen monelen terug. breidingen ook een duidelijk hedendaagse vorm- en materi- De gevel valt zo uiteen in diverse fragmenten, die ove- aalkeuze. Dit ontwerp is daarin dubbelzinnig. Constructief rigens verwijzen naar verdwenen bouwdelen. Ze worden is het hedendaags, maar het leunt wel op oude vormen en gearticuleerd door grillige insnijdingen die het beeld van een beelden. Door die dubbelzinnigheid sluit het ontwerp echter middeleeuwse burcht oproepen. Als je nader kijkt, merk je evenmin aan bij het 19de-eeuwse streven naar een ideaalty- ook dat de bakstenen gevel aan de voet donkerder gekleurd pisch beeld. NoA neemt met die houding afscheid van de is dan aan de top, net zoals de oude burchtmuren. Voor die traumatische ervaring van verlies, een verloren oorsprong of vernuftige kleurcompositie deed noA een beroep op kunste- authenticiteit, die de erfgoedzorg van de 19de en 20ste eeuw naar Pieter Vermeersch. doordesemde. Voor deze architecten is alles architectuur en alles geschiedenis. Een enscenering en een verhaal waarin ↗ schijn of zijn er niet meer toe doen, maar alleen de precisie Sir Edwin Landseer van het gebaar telt. Lutyens, Castle Drogo, Het huidige ontwerp is om die reden niet het enige moge- Devon (UK), 1930 lijke. Het vertoont ook geen dwingende verhouding tussen programma en ontwerp. Vorm volgt hier niet ‘functie’ maar Het resultaat is een gebouw met een ambigue verschijning: ‘verhaal’. Het ontwerp accommodeert de huidige functie noch oud, noch nieuw. Het schrijft verder aan een lang ver- wel perfect, maar staat daar wezenlijk wat onverschillig haal met middelen van deze tijd, maar met vormprincipes die tegenover, vanuit het besef dat hier morgen iets heel anders er iets ‘kasteelachtigs’ aan geven. Inspiratie voor die aanpak kan gebeuren. Ooit was dit een burcht, een gevangenis, vond noA bij de lang versmade, maar briljante Engelse ar- een houtzagerij, een woonkazerne, een museum. Nu is het chitect Edwin Lutyens. Al vroeg in de 20ste eeuw verzon hij een bezoekersonthaal en terminal. Wie weet dan wat mor- voor het splinternieuwe Castle Drogo een vormentaal die gen brengt? Met kleine ingrepen kan het nieuwe gebouw eigentijds was, maar zich typologisch laafde aan het beeld inderdaad veel andere bestemmingen krijgen dankzij een van oude burchten. Veel van die vormprincipes kregen een eenvoudig betonskelet. vertaling in het ontwerp van noA. De nieuwe toren echter is een blijver. Het is een landmark, een uitkijkpunt dat op zichzelf staat. Dat hebben stadsgidsen ondertussen goed begrepen: het terras boven op de toren is een geliefd vertrekpunt voor stadswandelingen geworden. In samenwerking met © Michiel De Cleene

Verf & Gevelisolatie Capatect ProAttika® Strakke gevels zonder dakrand Woningen met een strakke architectuur in pleisterwerk zijn vandaag zeer geliefd, en dan kan de dakrand een storend element zijn. WWW.CAPAROL.BE

54 A+294 BC Briquette Beyond Brick 1 BC Architects   Met het onderzoeksproject UTUBE on- 2 derzoekt BC materials – in samenwerking met het Weten- schappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf 3 (WTCB) en een aantal (buitenlandse) partners – of het mo- gelijk is om de uitgegraven aarde van de toekomstige me- trolijn 3 in Brussel (Noordstation tot Bordet) te gebruiken in leemstenen die de toekomstige metrostations en andere bouwwerken kunnen vormen. Leemstenen hebben nu al een uitzonderlijk lage ecologische voetafdruk en een goede bouwkwaliteit. 1 muur in Briquette 2 basispleister 3 afwerkingspleister ↓ Brusselse stadswerven. Brusseleir Brusseleir Briquette: Optioneel gestabiliseerd Samenstelling: met 4% hydraulische Yperiaanse klei en/of kalk. Afmetingen: 9 cm Brabant Loessleem, (± 3 mm) x 29,5 cm (± 1 en Brusseliaanzand, mm) x 14 cm (± 1 mm) voornamelijk uit grondverzet van © Thomas Noceto

A+294 Innovatieve ontwikkelingen en baksteenalternatieven 55 dmvA, Kunstencentrum Nona, Mechelen dmvA  Bij de afwerking van de muren van de buiten- Toegepaste baksteen: Wienerberger patio’s werd bewust gekozen voor metselwerk, niet alleen om logistieke redenen. De aanvoer van bouwmaterialen was niet evident wegens de ligging van het project in het midden van een bouwblok, maar ook vanwege de flexibiliteit van bakstenen als bouwmateriaal. De patio’s zijn tot stand gekomen in samenwerking met kunstenaar Nick Ervinck, met het concept ‘Brick in motion’. © Sergio Pirrone Perceelsgrens Zinken loket, in te slijpen in bestaande muur Prefab betonnen muurdeksteen in kleur metselwerk EPDM Zinken kraal (2cm) gemoffeld in kleur metselwerk Open stootvoeg Buiten EPDM

56 Beyond Brick A+294 Karbon, Maison Vignette, Oudergem Karbon    De keuze voor een bakstenen gevel op een hou- Toegepaste baksteen: Franck (Boomse steen) ten constructie is bijzonder. De noordelijke voorgevel van deze uit hout, stro en leem opgetrokken woning moest voor een goede ventilatie zorgen, maar ook de dialoog aangaan met het materiaal van de naburige gevels: een terracotta­ kleurige baksteen, steenstrips of lichte pleister en verticale ramen. Om aan die eisen te voldoen, werd als tweede huid een zelfdragend bakstenen claustraverband ontworpen, dat steunt op een grote portiek van wit beton. Die buitenafwer- king biedt niet alleen waterdichtheid, maar beschermt vooral tegen zon en slagregen – om het stro te beschermen – en belet inkijk in de badkamers. De keuze voor hergebruik drong zich op tijdens de zoektocht naar een rustiek materiaal met 455 een lage milieu-impact. Het klassieke formaat van de alom 625 beschikbare Boomse baksteen was te dun en te kort voor het gewenste patroon. Pas toen een gebouw werd afgebroken met een groter formaat baksteen (24 x 11 x 6 cm) kon de gevel worden uitgevoerd. +5,60 +3,67 +2,80 +2,50 4+2,20 20 ±0,00 2 7 30 19 15 20 20 - 0,30 23 - 0,45 15 15 - 0,60 Détail Axe 1 porte de garage © Giulia Frigerio GSPublisherVersion 461.65.76.100

A+294 Innovatieve ontwikkelingen en baksteenalternatieven 57 Ledroit Pierret Polet Architectes, Anne Ledroit   De dieprode bakstenen van de gevel aan Crèche Sainte-Walburge, Luik de kant van het kerkplein, met een opvallend metselverband, Toegepaste baksteen: Vande Moortel (Brick E) verwijzen naar de aanpalende gebouwen, die zijn opgetrok- ken in dezelfde steen. Het patroon nuanceert dan weer de schaal van de grote gevelwand. De uitstekende bakstenen en uitsparingen in het metselwerk verrijken niet alleen de gevel dankzij een spel met schaduwen, maar beklemtonen ook de sokkel als geheel. © Stijn Bollaert

+58 Beyond Brick A 294 Low, School Merlijn, Tongeren Marijn Vreys, projectarchitect Low   Gevelsteen is een Toegepaste baksteen: De Saegher – Vandersanden graag gezien materiaal in scholen vanwege zijn onderhouds- vriendelijke en toch stootvaste, robuuste eigenschappen. Om (Wapper Silvergrey en Helsinki) de harde materialen van de rondgang – betonnen vloer en plafond, glas en gevelsteen – te doorbreken, werd bovenaan de geperforeerde steen op zijn kant gemetseld. Deze verde- ling zorgt voor een menselijke schaal in de gang. Achter- liggend werd rotswolisolatie geplaatst om de akoestische absorptie van de geperforeerde gevelstenen te verhogen. In uitvoering werd extra aandacht besteed aan het uitzetten van de voegen, om een egaal en passend metselverband te verkrijgen. © Johnny Umans

A+294 Innovatieve ontwikkelingen en baksteenalternatieven 59 Carmody Groarke – Trans – Re-st, Trans    De gevelsteen voor de nieuwe vleugel van het Designmuseum, Gent Designmuseum is het resultaat van een interdisciplinair Toegepaste baksteen: BC Materials onderzoek naar een innovatieve circulaire gevelsteen. Een mengeling van kalk en Gents afval wordt in een mal geperst tot een witte steen. Deze zal met een kalkmortel worden ge- metseld en zal zich als een massief omhulsel onthullen voor de CLT-structuur. De sporen van het afval blijven zichtbaar en vertellen het circulaire verhaal aan de toekomstige bezoe- ker. Het recept en de manier van verwerken – de steen zal finaal niet worden gebakken – garanderen een significante reductie van CO2. © Bart Van Leuven

60 A+294

A+294 Another Brick 61 in the Wall EN In order to add two extensions to the Ur- Om de twee uitbreidingen van het scholencomplex van de suline school complex in Mechelen, La- Mechelse ursulinen te realiseren, heeft Label architec- bel architecture had to handle with great ture een behendig spel moeten spelen met de bestaande delicacy the existing density and the dichtheid en de ontstaansgeschiedenis van de gebouwen. genealogy of the buildings. Using brick Ook al gebruiken de architecten bakstenen, een stan- (a typical material for school archi- daardmateriaal voor schoolarchitectuur, toch slaagt tecture), the project manages to com- het project erin om niet alleen sober maar ook genereus bine generosity and sobriety and to make te zijn én het beste te maken van de gestandaardiseerde the most of the standardized march of the aanpak van het programma ‘School van Morgen’ van Flemish Ministry of Education’s ‘School het Vlaamse ministerie van Onderwijs. of Tomorrow’ programme. Guillaume Vanneste – Foto’s Stijn Bollaert ↓ sluit aan op een oude Label integreert twee vleugel. Een lager, compacte volumes tweede volume aan in het bestaande de oostkant voorziet bouwblok. Een eerste, in een kleinere en centraal volume beschutte speelplaats verdeelt de speelplaats voor de kleuters. van de middelbare en lagere school en

62 Label A+294 De hoge baksteenvolumes laten zich raden zodra je de Brus- 1 kleuter- en lagere school selsepoort verlaat. Door een doodlopend steegje dat het hui- 2 middelbare school zenblok in leidt, zie je de rode bakstenen muren met dubbele 1 voeg, tussen de mix van bijgebouwtjes en veranda’s van de 2 aanpalende huizen. De klokkentorens weerklinken in de verte. Mechelen is een stad van kerken en scholen. Kerken toornen uit boven de daken en scholen vullen de binnen- gebieden van bouwblokken. De recente uitbreiding van het scholencomplex van de ursulinen is gerealiseerd binnen een bestaande opeenvolging van open en ingenomen ruimte. Het complex ontwikkelde zich op een eeuwenoude locatie met op- eenvolgende uitbreidingen en verbouwingen, waartoe ook de recentste uitbreiding van de school gerekend kan worden. Elke toevoeging vereist wel dat de open ruimte die deze ministad binnen de stad huisvest, met precisie en zorg wordt benaderd. Het project van Label voegt eenvoudig twee imposante volumes toe. Ze zijn compact en beredeneerd in het bestaande complex geïntegreerd. Een eerste, centraal volume verdeelt de speelplaats van de middelbare en lagere school en sluit aan op een oude vleugel. Een lager, tweede volume aan de oostkant voorziet in een kleinere en beschutte speelplaats voor de kleuters. In beide gevallen behoudt een compact plan met weinig middelen de algemene kwaliteit bij de verdeling van de verschillende programmaonderdelen. De dimensies van de mooie en ruime sporthallen wgreorndden, daefSgiatuenastditoeenmarlepdlzaonwpeedfet 0 10 20 ruimte die er was. De ene zit in de ↓ De grote zwarte boven de klaslokalen, als het ware om de kubieke meters die De gevel vertoont kaders van de echte een patroon van ramen geven de het evenwicht van het geheel kunnen verstoren, in het niets gelijkvormige echte en twee gebouwen een blinde raampartijen institutioneel karakter te doen opgaan. Bij de ursulinen dient de kathedraal als doel (die laatste lijken en benadrukken dat op dichtgemetselde ze tot dezelfde ingreep bij het voetballen … → kaders die nooit echt behoren. ramen waren).

A+294 Ursulinen, Mechelen 63 ↘ ↓ kleuter- en lagere middelbare school school Section Aa Helling : 10% Section Bb 0 5 10 Phase A - Section 0 5 10 Phase B - Section Floor 1 Floor 1 0 5 10 0 5 10 Phase A - Level +1 Phase B - Level +1 Bb Aa Floor 0 Floor 0 0 5 10 Phase A - Level 0 0 5 10 Phase B - Level 0 0 5 10m Architect Programme Execution architect Completion Label architecture Extension of a nursery, Bureau Bouwtechniek October 2019 primary and secondary Website school with 2 sports halls Structural engineering Total floor area labelarchitecture.be Procedure Util 5,018 m2 Project name Open Call Service engineering Budget (Team Flemish Government Ursulinen Architect) Tecon € 8,334,952 (excl. VAT and fees) Location Client Building physics - Product / Supplier Mechelen DBFM Scholen van Morgen Tecon Vande Moortel (bricks) Lead contractor IBO

+64 Label, Ursulinen, Mechelen A 294 Hoewel de volumes het materiaal baksteen ontlenen aan het komen en gaan van honderden leerlingen en leerkrach- de gebruikelijke beeldtaal van schoolarchitectuur, breken ze ten vloeiend doen verlopen, van de ene binnenplaats naar enigszins met de genealogie van het bouwblok door hun am- de andere, van thuis naar de klas, van fiets naar schoolbank. bachtelijk uitzicht, rechte lijnen en regelmatige ritmering. Ze Ze markeren de verschillende buitenruimten, organiseren lijken zich te willen inpassen in een vervlogen tijdperk. Best de ruimte bestemd voor de oudere of jongere kinderen en grappig als we bedenken dat deze ingreep kadert in het door dienen als toegangspoort tussen de straat en de speelplaats. het Vlaamse ministerie van Onderwijs gesteunde program- Ze haken aan op de aanpalende gebouwen, nieuwe bakstenen ma ‘School van Morgen’. Aan de hand van procedures die vermengen zich speels met oude. architecten en bouwondernemingen van bij het voorontwerp De gevel vertoont een patroon van gelijkvormige echte en mee betrekken, wordt een programma uitgerold volgens een blinde raampartijen (die laatste lijken op dichtgemetselde streng gecontroleerde, uniforme regelgeving. De gebruikte kaders die nooit echt ramen waren). De grote zwarte kaders materialen zijn bescheiden en worden sober toegepast. Bin- van de echte ramen, volledig gesloten of asymmetrisch in nen stralen ze een sfeer van schijnbare alledaagsheid uit. In tweeën gedeeld met één deel dat opengaat, geven de twee beide gebouwen is het plan eenvoudig en pragmatisch: een gebouwen een institutioneel karakter en benadrukken dat centrale gang strekt zich uit tussen de trappenhallen en ze tot dezelfde ingreep behoren, en niet tot eerdere fases. bedient zes tot acht klaslokalen. Maar de architectonische Een geoefend oog herkent in hun onregelmatige positione- elementen en ruimtes zijn steevast ontworpen met een ge- ring in de gevel de verdeling van de klaslokalen in plan en nerositeit die het pragmatisme van de afwerking overstijgt. de turnzaal in doorsnede. De architectuur spreekt hier in Een zeer brede gang, scheidingswanden volledig in glas, hoofdzaak via de gevels en speelt op een ietwat ondeugende verticale lichtkokers en, ten slotte, zeer grote ramen. De manier met de context en de beperkingen van de site, om los werking van bepaalde programmaonderdelen maakt ook van de vorm een goed samengesteld geheel te vormen. buitenschoolse activiteiten mogelijk. Daarnaast zijn er nissen, hekkens, hellingen, trappen, Een verkorte versie van deze tekst werd eerder gepubliceerd op de portieken en binnenplaatsen. Het zijn wissels en filters die website Wallonie-Bruxelles Architectures: wbarchitectures.be

culture of light Alma Hasun and Mads Mikkelsen illuminated by Mito aura. Watch the movie on occhio.com

66 Alsof het er altijd A+294 heeft gestaan EN In Lo-Reninge, in the polders of Flan- In Lo-Reninge, tussen de polders, drukt het Brus- ders, the Brussels-Ghent office ECTV sels-Gentse bureau ECTV middels twee projecten zijn has left its mark on the austere ‘recon- stempel op de sobere ‘wederopbouwarchitectuur’ van de struction architecture’ of the Westhoek Westhoek. Baksteen speelt telkens een hoofdrol in een through two projects. In each case, brick subtiel spel van behoud en vernieuwing. plays a leading role in a subtle game of conservation and innovation. Hera van Sande – Foto’s Hilde D’haeyere

A+294 ECTV, Tekenacademie en jeugdcentrum, Lo-Reninge 67 De Westhoek kreeg het tijdens de Eerste Wereldoorlog Vlaams verband zwaar te verduren. Na de grootschalige vernieling kwam Deelgemeente Lo zocht een plek om twee jeugdbewegingen, er een nooit geziene bouwactiviteit op gang; hele dorpen een gemeenschapswerking en een speelpleinwerking in on- en stadsdelen moesten uit het niets heropgebouwd worden. der te brengen. De Zuidhoevesite, een oude hoeve met een In eerste instantie wilde men de vertrouwde leefomgeving aantal vervallen schuren en erachter een banale brandweer- herscheppen. De wederopbouwarchitectuur liet zich op kazerne, ligt in het verlengde van de Markt van Lo, net waar sobere en eenvoudige wijze inspireren door lokale tradi- de Zuidstraat wegdraait richting Reninge. ECTV ontwierp tionele architectuur, lokale typologieën, ornamenten en hier een volumetrisch geheel dat het perspectief in die straat bouwdetails, zonder in een welbepaalde stijl te vervallen. beëindigt en de brandweerkazerne naar de achtergrond duwt. De kracht en betekenis ervan lagen niet zozeer vervat in de ECTV brak de hoeve af en zette een L-vormig volume in losse gebouwen, maar wel in de totaliteit en de samenhang. de plaats, met dubbele kop aan de straatzijde en een verlengd Typerend is het materiaalgebruik: baksteenarchitectuur, been dat doorschiet tot aan de kazerne. Deze figuur omsluit voornamelijk met de kenmerkende gele kleur. een aangename buitenruimte en opent zich naar het einde- Het stadje Lo-Reninge, diep in de Westhoek en destijds in loze polderlandschap achterin. De gemeenschapswerking de frontzone gelegen, heeft vier deelgemeenten – vier woon- situeert zich vooraan, de jeugdlokalen zijn op het binnenhof kernen, telkens gelegen in het weidse: Lo, Reninge, Noord- georiënteerd. Een buitentrap, in de oksel van beide volumes, schote en Pollinkhove. Naar aanleiding van een aantal nieu- werkt bijzonder uitnodigend en versterkt de relatie met het we potenties, bestaande knelpunten en programmatorische binnenplein. Zonnewering, schuifpanelen in gerekt staal, uitdagingen wenst de stad Lo-Reninge na te denken over de balustrades en leuningen in een donkergroene kleur inte- toekomst van haar (semi)publiek patrimonium. Ze geeft aan greren het project bijzonder goed in de omliggende natuur. ECTV in 2013 de opdracht een masterplan op te maken met De tweedeling van de voorgevel speelt in op de korrel een ruimtelijke visie en strategie voor de vier deelgemeenten. van de stedelijke percelen. Twee opeenvolgende zadeldaken Twee voorstellen worden uiteindelijk uitgevoerd. vinden hun autonomie boven een geraffineerd spel in expres- sieve baksteenverbanden. Ook hier kiezen de architecten ← → ECTV ontwierp in Lo een L-vormig volume voor de plaatselijke jeugdb­ eweging en speel-­ pleinwerking, met dubbele kop aan de straatzijde en een verl­engd been dat door-­ schiet tot aan de bestaande brandweer-­ kazerne. Deze figuur omsluit een aangename buitenruimte en opent zich naar het eindeloze polderlandschap achterin.

68 ECTV A+294 voor een eenvoudige gele baksteen, opgaand in de harmonie Hersteld straatbeeld van de stadskern. Het kleinere volume is uitgevoerd in een halfsteensverband, het hoofdvolume wordt gekenmerkt Om plaats te maken voor een lokale brandweerkazerne is door Vlaams verband, waarbij de kopse stenen om de drie rijen subtiel uit het vlak springen. De textuur van deze gevel een voormalige jongensschool in deelgemeente Reninge in wordt nog verrijkt door het toepassen van een claustra ter hoogte van de keuken. Het gebruik van dezelfde steen voor de jaren 1970 deels afgebroken, zeg maar geamputeerd. In het het geheel zorgt voor eenheid binnen de verscheidenheid. overgebleven deel huizen de bibliotheek en de buitenschoolse kinderopvang. Wanneer de brandweer later verhuist, blijkt uit masterplanonderzoek dat er nood is aan bijkomende, nieuwe functies voor de jeugd: een kunstacademie en een speelpleinwerking. Zo ontstaan vier functies die het gebouw in de loop der tijd aanvullend gebruiken. → ↓ ↓ Lo – jeugdlokalen en Reninge – gemeenschapswerking tekenacademie en speelpleinwerking inkom plan verdieping Floor 1 01 5m Floor 1 luik voor toegang VAV luik voor toegang VAV frigo hxbxd 85x175x60cm Floor 0 plan gelijkvloers Floor 0 01 5m 0 5 10m Architect Location Structural engineering Budget ECTV architecten Els Lo-Reninge Sileghem & Partners € 583,000 Claessens Tania (excl. VAT and fees) Vandenbussche Programme Service engineering Product / Supplier Website Drawing academy and youth Tech 3 facilities Wienerberger (roof tiles) ectv.be Lead contractor Heylen Ceramics (bricks) Procedure Mosa (floor tiles) Project name M. Coghe en Zonen Open offer request Drawing academy and youth Completion facilities Reninge Client April 2019 Municipality of Lo-Reninge Total floor area 414 m²

A+294 Tekenacademie en jeugdcentrum, Lo-Reninge 69

+70 ECTV, Tekenacademie en jeugdcentrum, Lo-Reninge A 294 ECTV geeft de site haar samenhang terug door het oude – die elk afzonderlijk maar ook als geheel gebruikt kunnen straatbeeld te ‘herstellen’. De ‘geamputeerde’ schoolmuur worden dankzij makkelijk verschuifbare binnendeuren –, wordt opnieuw verlengd met een hedendaagse interpretatie een sanitaire hub en een berging. Aan de speelplaatszijde van het oude patroon. De steunberen worden net iets anders van de vernieuwde volumes zorgt een lichte, elegante stalen hernomen en de boogritmiek wordt vertaald in een spel van luifel voor een overdekte passage en buitenverbinding tussen kruisvormige kijkgaten in het metselwerk. Het leven achter alle functies. De speelplaats biedt een weids uitzicht op de de schoolmuur komt zo in contact met de straat, en vice ver- achterliggende velden. sa. Het dak wordt vervangen door een open houten structuur ECTV biedt, zowel in volumetrie als in materialisatie, met stalen trekkers en werkt als overdekte speelruimte. een antwoord op de architectuur die er al was. Na een lange Aan het uiteinde vormt een volume dat parallel ligt aan zoektocht naar een gepaste, genuanceerde baksteen om op het oude schoolgebouw – ondergeschikt in grootte, maar evenwichtige wijze aan te sluiten bij het wederopbouwerf- gelijkaardig in morfologie – een sluitend antwoord op het ge- goed, kozen de architecten uiteindelijk voor een eenvoudige, brek aan evenwicht van het complex. Een langgerekt volume effen gele steen met oranje voegwerk. Net die combinatie met zadeldak, dwars op de straat, herstelt de twee-eenheid kleurt de nieuwe aanvulling met warmte en gevoel. Het van vroeger. Een verhoging in het dakvolume en een delicate nieuwe drukt zijn stempel, in alle bescheidenheid. verspringing in het gevelmetselwerk van de kop reageren als Beide projecten respecteren de sfeer en homogeniteit van een subtiel tegengebaar op de prominentere architectuur de wederopbouwarchitectuur in de Westhoek. Op fijngevoe- van het bestaande gebouw. Bovendien wijzigt ter hoogte lige wijze schrijft ECTV zijn werk in het stedelijk weefsel van deze haast onzichtbare knik het metselwerkverband in, door onopvallende toevoegingen, alsof ze er altijd zijn van patroon: van staatskruisverband gaat het over naar half- geweest. Met bijzonder veel gevoel vinden de architecten steensverband. In dit deel huizen drie polyvalente lokalen een evenwicht tussen behoud en vernieuwing. ↗ In Reninge geeft ECTV de site haar samen-­ hang terug door het oude straatbeeld te ‘herstellen’. De ‘geamputeerde’ schoolmuur wordt opnieuw verlengd met een hedendaagse interpretatie van het oude patroon.

VOORGESPANNEN DRAAGVLOEREN, GEMAKKELIJK TE STOCKEREN, TE DRAGEN EN TE PLAATSEN VEDERLICHT RECTOLIGHT® DOE DE TEST RECTOPLAST® KORATON NV visserskaai 26 – Kortrijk 8500 tel. 056-23.07.11 [email protected] www.rector.be

72 A+294 ↘ Blaf architecten, dnA House, Asse: baksteenfaçade als autonome constructie in traditioneel metselwerk.

A+294 Baksteen: bouwsteen 73 van paradoxen EN Brick is ubiquitous. In all the registers Baksteen is alomtegenwoordig. In alle registers van onze of our built environment, as literal- gebouwde omgeving, als letterlijk de kleinste bouwsteen ly the smallest building block of a har- van een taaie en gelaagde materiële structuur, en in dy and layered material structure, and in ons door ontginning getekende landschap. Baksteen our landscape, which has been shaped by zit daarenboven ‘in onze maag’, in het zelfbeeld van reclamation. Moreover, in the self-image onze samenleving. Het materiaal is de cynische am- of our society, Belgians are born with bassadeur van ons problematisch ruimtegebruik, onze ‘a brick in their stomach’. The materi- fiscaal-ruimtelijke onderlegger, verkavelingsgewoonten, al is the cynical ambassador of our prob- wildbouw en doe-het-zelf-logica, en tegelijk drager van lematic use of space, our fiscal-spatial een virtuoze en rijke architectuur- en bouwcultuur. Van foundation, subdivision habits, ille- de mascotte van de grootste bouwbeurs van het land, tot gal construction and DIY logic, while at het logo van de jongste editie van de Dag van de Archi- the same time it is the medium of a virtu- tectuur. Baksteen lijkt het bouwen zelf in al zijn vormen oso and rich architectural and building en geledingen te vertegenwoordigen, en te legitimeren. culture. From the mascot of the largest building fair in the country to the logo Lieven Nijs – Foto’s Stijn Bollaert of the latest edition of the Day of Archi- tecture, brick seems to represent and le- gitimize building itself in all its forms and manifestations.

+74 Baksteen: bouwsteen van paradoxen A 294 Blaf architecten voert sinds 18 jaar een (onder)zoekende ons afvragen hoe we het komende decennium als ontwerpers praktijk, waar de impact van de uitdagingen en het beleid en bouwers een hernieuwde relatie kunnen ontwikkelen met inzake klimaat, energie en grondstoffen op het ontwerp, de ons landschap en onze grondstoffen, materiaalstromen en constructie en de betaalbaarheid van architectuur prominen- maakprocessen, dan is baksteen bij uitstek de lens waardoor te thema’s zijn.1 Sinds het dnA-huis in Ternat, een realisatie we naar die uitdagingen kunnen kijken. van Blaf uit 2013, is daar een interesse en fascinatie voor Wanneer we baksteen in verband brengen met duur- baksteen bij gekomen. Geen enkel ander materiaal gaf ons zaamheid, stapelen de contradicties zich snel op. Baksteen eerder zo’n directe toegang tot zo veel betekenislagen en bestaat in essentie uit twee grondstoffen: klei en energie. maatschappelijke aanknopingspunten. Van de grondstof, De basiseigenschappen van baksteen worden gevormd door receptuur, bakwijze, het formaat, de verwerking, kostprijs en de kwartssprong en sintering, twee processen die alleen tot duurzaamheid van het materiaal tot de mogelijke associaties stand komen dankzij een langdurig droog- en bakproces met die de baksteen in een bepaalde context oproept: van armoe- bijbehorende CO2-uitstoot. Hoewel er aan het materiaal ver- digheid, eenvoud, functionaliteit, authenticiteit, tot rijkdom, der weinig tot geen schaduwkosten verbonden zijn, schrijven complexiteit, ornamentaliteit, auteurschap en representatie. we de duurzaamheid van baksteen toch vooral toe aan de Hoe meer we baksteen hanteren, bestuderen en trachten te lange levensduur van het materiaal. En die duurzaamheid begrijpen, des te meer kunnen we het materiaal kenschet- heeft het materiaal juist te danken aan de grote hoeveelheid sen als een bron van tegenstellingen en tegenstrijdigheden. geïnvesteerde energie tijdens de productie. Spanningen, waardoor baksteen een bijzondere plaats heeft Baksteenproducenten zijn zich bewust van de impact van verworven in de poëtica van de Belgische architectuur. hun activiteiten op het milieu, en zoeken manieren om ener- In wat volgt worden twee ‘baksteenparadoxen’ aangesne- gie-efficiënter te bakken en de CO2-uitstoot te beperken. Ze den die ons in de praktijk bezighouden: die van de duurzaam- doen dat onder andere door mee te stappen in de race naar heid, en die van het dragen versus het bekleden. Baksteen is dunnere, lichtere gevelproducten. Ze ‘slanken af’, gaan ‘op door zijn intrinsieke eigenschappen het materiaal bij uitstek dieet’. Geperforeerde stenen bevatten minder grondstoffen dat uitnodigt om essayistisch te werk te gaan. Daardoor, en zijn lichter. Ze vertegenwoordigen dus minder uitstoot zo zal blijken, is het een pleitbezorger voor ontwerpend en door productie en transport. Eco-formaten zijn dunner, heb- bouwend onderzoek. ben hetzelfde besparende effect en laten bovendien toe om binnen dezelfde geveldikte enkele centimeters baksteen in te ruilen voor thermische isolatie. Baksteenstrips ten slotte bevatten tot 9 keer minder grondstoffen -klei en energie. Het circulair bouwen werpt een wat ander licht op deze evolutie. Bakstenen die we vandaag recupereren voor herge- bruik zijn vaak sterker dan hun hedendaagse en energie-ef- ficiëntere opvolgers. Ze doorstaan daardoor de afbraak- processen in functie van hergebruik veel beter. Ze zijn dus duurzamer, als duurzaam betekent dat ze lang meegaan. Maar naast de intrinsieke kwaliteit van het materiaal zelf, brengt circulair bouwen ook het belang van de constructie en het ontwerp op de voorgrond. Dunnere buitenspouwbladen kunnen minder windbelasting aan en zijn daardoor sneller afhankelijk van spouwankers en cementgebonden mortels. Bakstenen met perforaties zijn moeilijker te scheiden van de mortel en daardoor minder herbruikbaar. Baksteenstrips worden doorgaans verlijmd op een drager uit een ander materiaal, en worden daardoor definitief tot gemengd afval herleid. Alle inspanningen ten spijt lijkt het erop dat ener- gieslanke bakstenen de belangrijkste kenmerken van het materiaal op losse schroeven zetten: de lange levensduur en het vermogen van de stapeling. Duurzaamheid Dragen en bekleden Crisissen over grondstoffen, klimaat en energie komen sterk In 2015 verscheen het boek Architecture passive: Stratégies, tot uiting in architectuur. Ze zetten druk op maatschappelij- expériences et regards croisés en Belgique, naar aanleiding ke doelstellingen zoals betaalbare huisvesting, bevragen de van de invoegetreding van de EPB/PEB-passiefnorm voor kwaliteit van de constructie, en veroorzaken een shift in het nieuwbouw in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het beeld van onze gebouwde omgeving en het landschap. Als we boek moest het nieuwe tijdperk inluiden en voorzien van praktijkvoorbeelden en inzichten over passiefbouw. Opval- lende vaststelling, die in het boek zelf echter ontbreekt, is dat het slechts één bouwwerk bevat met bakstenen gevels (het dnA-huis van Blaf architecten). Een logische evolutie die het

A+294 Baksteen: bouwsteen van paradoxen 75 gevolg is van de steeds toenemende druk op de dominante beeld van stad en landschap naar de achtergrond. De conti- constructiemethode voor gebouwen met baksteengevels: nuïteit van de bakstenen stad wordt feitelijk in vraag gesteld. de spouwmuur. Door het gebruik van meer – en minder Niet veel later, begin 2016, verscheen Brick. An Exacting drukvaste – thermische isolatie neemt de spouwdikte toe. Material van Jan Peter Wingender (architect Office Winhov, Het verankeren en ophangen van een buitenspouwblad aan Amsterdam), een nieuw referentiewerk voor de contextu- de achterliggende structuur wordt bijgevolg complexer, alisering van baksteenarchitectuur in Nederland. In het duurder en foutgevoeliger. Het beeld van de architectuur hoofdstuk ‘Brick Dresses’ beschrijft Wingender hoe in de verandert: de façade uit gestapelde bakstenen wordt meer evolutie naar de spouwmuur de structuur en de bekleding en meer vervangen door dunne, lichte materialen, en herleid van de gevelarchitectuur stelselmatig van elkaar werden tot bekleding. losgekoppeld. Het buitenspouwblad zoals we het vandaag nog steeds kennen, houdt het midden tussen dragen en be- kleden. Het houdt zichzelf staande, binnen de grenzen van het haalbare, en met wat hulp hier en daar. Het is niet louter structuur en niet louter bekleding. Het heeft een eigen logica en narratief, de nuance tussen het aankleden (dressing) en het bekleden (cladding). Met het essay ‘The Tectonics of Brick Architecture’ van Udo Garritzmann opent Wingen- der pistes voor mogelijke toekomstige ontwikkelingen en ontwerpposities. Daarbij is belangrijk dat Garritzmann en Wingender het moraliserende debat over de ‘eerlijkheid’ van de constructie en het beeld afzweren. Een bakstenen gebouw kan perfect verschijnen als een stapeling van steen, geboetseerde keramiek, geweven textiel of een gemonteerd timmerwerk2, ongeacht de dragende dan wel niet-dragende rol van het materiaal, en ongeacht het solide dan wel filigrane karakter van de constructie. Een van de pistes die Wingender opent, is het definitief loskoppelen van het buitenspouwblad, zowel thermisch als structureel. De zelfdragende gevelmuur in steens metselwerk wordt voorgesteld als een economische ‘nul-operatie’ – het → ↗ ↑ Blaf architecten, Blaf architecten, wsT btL House, Lokeren: House, Ternat: twee baksteenfaçade als autonome structuren; autonome constructie een zelfdragende, in Big Brick structurele buitenschil metselwerk. in baksteen en een aparte zelfdragende Baksteen lijkt niet langer het voorkeursmateriaal van de he- binnenschil in hout. dendaagse, door energie-performantie herijkte ontwerp- en bouwpraktijk. De legitimatie van het ontwerp op basis van energieprestaties, economische haalbaarheid en flexibiliteit duwt overwegingen over de precieze relatie tussen het maken van een gebouw als duurzame structuur en het langdurige

+76 Baksteen: bouwsteen van paradoxen A 294 uitsparen van secundaire draagstructuren wordt tenietge- Big Brick daan door meer materiaal en arbeid – maar tegelijk ook als Het recente baksteenwerk van Blaf architecten valt te be- een manier om de relatie tussen het maken en het beeld grijpen vanuit het zoeken naar een positie ten aanzien van tot uiting te brengen, en de complexiteit en foutenlast van – onder meer – de beschreven paradox van de duurzaamheid de uitvoering te reduceren. Naast de referenties van Tony en die van het dragen en het bekleden. Via ontwerpend en Fretton en Dok Architecten die in het boek vermeld staan, bouwend onderzoek verzamelden we kennis over gevelsa- realiseerde Office Winhov met Office Haratori een project menstellingen en bouwprincipes voor passiefbouw, die we met een zelfdragende terrasstructuur in baksteen voor de toetsten op het vlak van betaalbaarheid, uitvoerbaarheid Freilager-appartementen in Zürich in 2017. en circulariteit.3 De keuze om een bakstenen gevelmuur als een zelfdragend bouwwerk op te trekken in steens met- selwerk verschijnt voor het eerst in het dnA-huis uit 2013. Het meest energie-intensieve en duurzame materiaal wordt bewust ingezet in dienst van de lange duur van het beeld en de materiaalkwaliteit. De houtskeletwoning die zich als een box-in-box in die bakstenen schil nestelt, is daaraan ondergeschikt. Het beeld van de bakstenen ruïne versterkt de confrontatie tussen de duurzaamheid van beeld en structuur, de kortstondigheid van het maken en de tijdelijkheid van de bewoning. De ruïne is een manier om zowel achteruit als vooruit in de tijd te kijken. Wat volgde is de ontwikkeling van een constructieprincipe dat we ‘Big Brick’ noemen, en dat sterk gericht is op de cir- culaire aspecten van de constructie als een hybride geheel. De ontwikkeling van een grootformaat gevelsteen laat ons toe om zelfdragende gevelmuren te bouwen zonder daarbij te moeten overstappen naar de veel arbeidsintensievere en dus duurdere steense muur. Sinds 2015 zijn een zestal pilootprojecten gerealiseerd met autonome bakstenen ge- velmuren in combinatie met verschillende types houtbouw. Blaf onderzoekt de vochthuishouding, warmtedoorslag, de uitvoerbaarheid en de kostprijs van de gevelsamenstellin- gen; de impact van verschillende isolatiematerialen en hun toepassingswijze; de optimalisatie van de houtconstructie binnen in de bakstenen schil. Blaf nam de productieketen, het bakproces en de receptuur onder de loep voor de ontwik- keling van nieuwe gevelstenen. Maar vooral herontdekte het architectenbureau het plezier van het ontwerpen van gevels door het ‘volgen’ van het materiaal. Als het aan Blaf ligt, is ‘Back to Brick’ dus zowel een aansporing als een uitnodiging voor ontwerpers. 1 A. Hendrickx. ‘De (onder)zoekende praktijk’ in Jaarboek Architec- tuur in Vlaanderen #14, 2020 2 Verwijzing naar G. Semper. ‘Stereotomy, Ceramics, Textile, Timber’ in The Four Elements of Architecture, 1851 3 Nathan Claeys. 30 Ways to build a wall, UGent, 2019 ↗ Blaf architecten, odG Dek, Gent: terrasstructuren in Big Brick dragend metselwerk.

® TECTUS® HET KOMPLEET VERDEKTE SCHARNIERENSYSTEEM Voor hoogwaardige woonkamer- en objektdeuren voor zowel stomp als opdek concepten. TECTUS® 〉 belastbaar vanaf – kg 〉 voor stompe- en opdekdeuren 〉 comfortabele D verstelling 〉 model varianten voor speciaal gebruik www.simonswerk.com

78 A+294 Bouwen met aarde EN In Rwamishiba, Rwanda, the office EDA-AU In Rwamishiba, Rwanda, bouwt architectenbureau Eda- is building, together with local crafts- Au samen met plaatselijke ambachtslieden een centrum men, a home dedicated to education and is gewijd aan onderwijs. Het concretiseert zo een onder­ materializing an educational project in wijsproject in de ruimst mogelijke zin. Ook in dit land the broadest sense. While in this country is beton moeilijk van de troon te stoten als icoon van too concrete is an icon of modernity that moderniteit. Toch lag voor de architecten het gebruik is difficult to depose, it seemed obvious van baksteen voor de hand. to the architects to use rammed earth. Cécile Vandernoot geperforeerde buizen voor ventilatie poutre treillis portant les voûtes en briques et assurant la ventilation des classes koele lucht → ← warme lucht – dunne plaat van gewapend beton, poutre treillis portant 6 cm dik les voûtes en briques – gestampte aarde et assurant la – vakwerkligger die de gewelven ventilation des classes ondersteunt koele lucht → geperforeerde buizen voor ventilatie ← warme lucht -fine dalle en béton armé, ép.6cm -dalle de contreventement en béton armé, ép. 10cm -terre de terrassement damée -voûtes en briques posant sur poutre treillis COUPES DETAIL 01 3m

A+294 EDA-AU, Zaza School, Rwamishiba (Rwanda) 79 Het begon allemaal met de wens van een in België wonende Het centrum voor onderwijs en bijscholing volgt een Rwandees woont om zijn geboortedorp te helpen. Hij zocht standaardplan in drie delen (klaslokalen, circulatie en de middelen en een architect om een plek te bouwen waar de diensten) verdeeld over traveeën. Bepaalde keuzes liggen jongere generaties hun opleiding kunnen uitdiepen en hun voor de hand, omdat ze door de site worden opgelegd. De kritisch denken kunnen aanwakkeren. Arnd Amand, oprich- materialen werden gekozen naargelang hun akoestiek; de ter van Eda-Au, wilde op vrijwillige basis meewerken. Samen noord-zuidoriëntatie bood een antwoord op oververhit- maakten ze een rondreis door het land, met bezoeken aan ting, net zoals de blinde zijgevels. Andere keuzes, zoals staatsscholen, fabrieken en steenbakkerijen. In de scholen drie verdiepingen, lijken ongerijmd in de lokale context, kwamen ze steeds tot dezelfde vaststelling: de aandacht van maar ook in Rwanda moet de verkavelingsdrang worden de kinderen was niet vast te houden wanneer het te warm ingedijkt. Dit leidt tot compact en dus in de hoogte bou- was of door het lawaai?. Wat vervoer betrof was er noch wen, om op het perceel voldoende ruimte over te houden een rivier, noch een spoorweg. Na hun terugkeer besloten voor een tuin en speelplaats. ze daarom een plaatselijke hulpbron, namelijk aarde, te Het bouwsysteem dat met de hulp van ingenieur gebruiken en alle verouderde technologieën te vermijden, Cédric Evrard werd ontwikkeld, brengt verschillen- om zo een autonoom gebouw op te trekken. de technieken samen en is gebaseerd op een ‘row lock →

80 EDA-AU A+294

A+294 Zaza School, Rwamishiba (Rwanda) 81 ↙ Het centrum voor onderwijs en bij­- scholing in Rwamishiba heeft een eenvoudig plan met een opeen- volging van klaslokalen, verdeeld over ver- schillende traveeën. De noordzuidoriëntatie en blinde zijgevels moeten weerstand bieden tegen de hitte. Het hoge, compacte volume laat plaats voor een tuin en speelplaats. Materialen worden gekozen op basis van hun akoestiek.

82 EDA-AU, Zaza School, Rwamishiba (Rwanda) A+294 bond’-draagmuur-technologie goedgekeurd door Skat, een Section Aa 5m Zwitsers maar in Kigali gevestigd adviesbureau. De dragen- 01 2 5m de holle wanden worden gebouwd volgens een nauwkeurig COUPE AA patroon met smalle bakstenen (10 x 5 x 21 cm) en een voeg van 1 cm. Door het formaat en metselverband is 50 procent Floor 1 minder cement nodig in vergelijking met een conventionele plaatsing. De holtes regelen de temperatuur en maken de PLAN R+1 01 2 doorgang van kabels en leidingen mogelijk. Het systeem heeft echter ook zijn beperkingen: het wordt doorgaans niet gebruikt voor meer dan twee verdiepingen en de overspanningen zijn beperkt omdat er met houten vloeren wordt gewerkt. Er waren echter drie verdiepingen nodig, daarom plaatste men aardbevingsbestendige elementen in de holtes. Deze 10 x 10 cm dikke kolommen van gewapend beton werden aangebracht om de funderingen, muren en vloeren met elkaar te verbinden. De bakstenen worden zo de verloren bekisting voor het beton. De vloeren werden uitgevoerd in bakstenen bogen die rusten op metalen vakwerkliggers (de stalen buizen en stangen werden geïmporteerd maar zijn niet erg duur). In de doorlopende klassen zijn de overspanningen maximaal 7 meter. Elders worden de gewelven gedragen door standaardbalken. De vloeren zijn afgewerkt met een dekvloer van stampleem voor geluidsisolatie. Voor de bouw van de massieve muren waren de plaat- selijke arbeidskrachten volledig gekwalificeerd, maar de voorgestelde techniek was complex. Broer van de architect en hoofdmetselaar, Benoît Amand, begeleidde de bouw en leidde plaatselijke arbeiders op in de bouw van spouwmuren en gewelven op vakwerkliggers. Bij de plannen zaten instruc- ties waarin elke stap werd uitgetekend. Door de westerse steun op de werf nam de betrokkenheid van het dorp toe. Het project, dat eigenlijk niet bedoeld was voor een collec- tieve aanpak, werd uiteindelijk cultureel verrijkt door dit uitvoeringsproces. De kers op de taart is dat de verstrekte opleiding ook door de Rwandese regering werd erkend. Met diplomatie maar niet zonder culturele botsingen werd een plaats van uitwisseling en houvast gebouwd voor de lokale gemeenschap. Dit project werd bekroond met de Charles Duyver Prijs 2021 (catego- rie ‘architecturaal werk’) en met de studentenprijs UCLouvain uclou- vain.be/nl/faculty/loci/prix-duyver-2021. Het werd ook bekroond met de Grand Prix d’Architecture de Wallonie 2021 (categorie ‘realisatie buiten Wallonië’) gpaw.bydw.be. Aa PLAN RDC Floor 0 0 1 2 0 5m 2 5m Architect Location Client Total floor area EDA-AU Karembo, Ngoma District, Jean-Paul Niyigena 514 m² Eastern Province, Rwanda (UCLouvain) Website Budget Programme Structural engineering eda-au.be € 140,000 Remediation and education Prototype (Cédric Evrard) (excl. VAT and fees) Project name centre Completion Foyer de remédiation de Zaza 2021

www.neolith.com

84 A+294 3D-puzzel EN The brick façade to the rhythm of the De bakstenen gevel op het ritme van de straat lijkt zich street seems to conform to the generic te conformeren aan de generieke rijwoningen. Of toch terrace houses. Or does it? Behind the niet? Achter de buitenschil, in het midden van deze bij- outer shell, in the middle of this unique zondere meergezinswoning in Leuven, lieten Carton123 multi-family house in Leuven, Carton123 architecten, van voor- tot achtergevel en over de hele architecten actually left the space of hoogte tot onder het zadeldak, zowaar de ruimte van an entire house free, from front to back een heel huis vrij. En toch zijn er vier woningen op de façade and over the entire height up to plaats waar volgens de heersende bouwcode van de stad the gable roof. And yet four houses fill normaal drie rijwoningen zouden kunnen staan. the site which, according to the city’s own building code, can normally accommo- Edith Wouters – Foto’s Olmo Peeters date three terrace houses.

A+294 Carton123, Korbeek Winners, Leuven 85 Sofie en David met hun vier kinderen namen het initiatief immers al een opvallende schaalsprong ten opzichte van de om haar ouders, An en Ludo, en broer Peter, en zijn zus smalle, overwegend bakstenen rijwoningen in de straat.” Er Sarah met drie kinderen mee in het project te betrekken. waren genoeg andere redenen waarom de buurtbewoners De architecten ontwierpen deze woning dus voor een ‘uitge- het gebouw als controversieel zouden hebben kunnen erva- breide familie’, een term uit de culturele antropologie voor ren. Quod non. Kinderen uit de buurt maken gretig gebruik een kerngezin, aangevuld met andere familieleden. De vier van de doorsteek naar het collectieve speeldomein van de huishoudens delen geen leefruimte, maar wel een gemeen- inwonende speelkameraden, terwijl hun ouders al eens een schappelijke tuin en binnenstraat, een wasplaats en onder- babbeltje slaan in de genereuze overdekte ruimte. grondse berging. Omdat ze geen leefruimte delen, gaat het Naast een buitenschil die tegen een stootje kan, maakt hier volgens de definitie van de provincie Vlaams-Brabant baksteen zelfdragende steense wanden mogelijk, zoals ter niet om ‘co-housing’, maar om ‘co-wonen’. Om de combinatie plaatse van de voorgevel van het ‘lege’ huis, waar een spouw- co-wonen en binnenstraat mogelijk te maken, puzzelden de muur niet noodzakelijk is. Baksteen biedt ook een elegante architecten in plan en snede met vier woontypes: een deels oplossing voor de overgang van de steense balustrade van ondergrondse duplexwoning met patio en vier slaapkamers, het inpandige terras achter de voorgevel naar de gevelschil een gelijkvloerse levensloopbestendige woning, een duplex van de binnenstraat eronder. op niveau 1 en een meer traditioneel appartement. Regen, zon en het gezang van vogels zijn welkome gasten De keuze voor een bakstenen huid was voor de architec- in het lege huis, want alle raam- en dakopeningen bleven er ten bijna een evidentie. “Het zou een statement zijn geweest open. De combinatie van rode baksteen, roze betonnen balken, het project in een ander materiaal uit te voeren”, zeggen betonnen tegels voor de terrassen op de verdieping in dezelf- Joost en Els van Carton123. “De meergezinswoning maakt de kleur, het houtfineer van de dakpanelen en de metalen → ↗ Door de ingenieuze 3D-puzzel van deze meergezinswoning genieten de individuele bewoners van een web van diagonale zicht­- relaties: met de straat en de tuin, de gedeelde binnenstraat, en tussen de woningen onderling via de patio’s, terrassen en de binnenstraat.

86 Carton123 A+294 ↓ kleur, het houtfineer De combinatie van van de dakpanelen en rode baksteen, roze de metalen balustrades betonnen balken, geeft de binnenstraat betonnen tegels voor een intiem karakter. de terrassen op de verdieping in dezelfde

A+294 Korbeek Winners, Leuven 87 ↓ ↓ gezinswoning is een De (voorlopig onaan- tussenvorm tussen het gelegde) gedeelde tuin oude individuele wonen zorgt nu al voor kwali- en een toekomstbe- teitsverhoging van het stendigere vorm van binnengebied van het collectief wonen. bouwblok. Deze meer-­

+88 Carton123, Korbeek Winners, Leuven A 294 balustrades geeft de binnenstraat een intiem karakter. Het De bewoners namen gezamenlijk Jan Minne onder de arm balkonnetje van Sarah ligt heerlijk beschut achter de bakste- voor het ontwerp van een wilde tuin. Ondertussen zorgt die nen huid om er een boek in de zon te lezen, of om bezoekers gedeelde tuin al voor kwaliteitsverhoging van het binnenge- of de kinderen toe te roepen. Door de ingenieuze 3D-puzzel bied van het bouwblok. De grenzen van de tuinen links en van het ontwerp genieten de bewoners van de individuele wo- rechts van het project en de lange tuinen van de dwarsstraat ningen van een web van diagonale zichtrelaties: met de straat iets verderop zijn hier en daar weinig scherp. Het transpa- en de tuin, de gedeelde binnenstraat, en tussen de woningen rante lege huis laat buurtbewoners alvast meegenieten van onderling via de patio’s, terrassen en de binnenstraat. het groen. En dat is precies wat nodig is in een omgeving Nog volgens de definitie van co-wonen nodigen de ge- die steeds dichter bewoond wordt: kwaliteitsvolle open en meenschappelijke delen uit tot het intentionele medegebruik groene ruimte die de gebouwde ruimte in evenwicht houdt. en het delen van voorzieningen en activiteiten. De overdekte Korbeek Winners, zoals de architecten het project noe- buitenruimte in het lege huis laat ook ruimte voor de toegang men, blijkt een toepasselijke naam voor een meergezins- naar elk van de woningen en voor toevallige ontmoetingen. woning die niet alleen op de overgang ligt tussen de Kor- Het gedeelde terras op de verdieping krijgt in de toekomst beek-Losestraat – let op de woordspeling – in Leuven en de schaduw van een nog aan te planten boom. De overdekte Oudebaan in Korbeek-Lo, maar bovenal tussen het oude ruimte eronder is niet in gebruik als autostaanplaats, zoals de individuele wonen en een toekomstbestendigere vorm van omgevingsvergunning het voorschrijft, maar wel voor familie- collectief wonen. Het is een inspirerend voorbeeld van hoe feestjes en, tot de fietsenberging in de tuin er is, voorlopig nog de spreekwoordelijke baksteen in de maag van de Vlaming voor het stallen van fietsen. Er komt nog een groenscherm op een nieuwe meerlagige betekenis kan krijgen. een regelwerk, hier niet op baksteen, maar op een pleisterlaag boven de lichte stalen structuur voor de lagere achterbouw. Floor 1 +1 1:250 5m 02 Floor 0 +0 0 5 10m 1:250 Architect Location Structural engineering 02 5m Total floor area Carton123 architecten Leuven Lambda-max 735 m² Website Programme Lead contractor Budget carton123.be A new house for 4 families Easy Bouw € 1,160,000 (excl. VAT and Project name Procedure Completion fees) Korbeek Winners Direct commission November 2020 Product / Supplier Client Reynaers (windows) Heylen Ceramics (bricks) Private

Altra Pietra Collosseo Silvergrau Hong Kong University | Henninglarsen Architect Photography Kris Provoost STONE Olsene STONE Londerzeel Grote Steenweg 13, 9870 Olsene Autostrade 30, 1840 Londerzeel T. +32 (0)9 388 91 11 T. +32 (0)52 31 76 03 [email protected] [email protected] www.stone.be

90 A+294

A+294 91 Bal voor open doel EN In late 2021 the architectural office Het architectenbureau Gafpa realiseerde eind 2021 een Gafpa realized an extension of the sports uitbreiding van de sportcampus Lange Munte op Hoog campus Lange Munte in Hoog Kortrijk. It Kortrijk. Het is een laag, langgerekt gebouw met dertien is a low, elongated building with thir- kleedkamers voor voetballers. Gafpa schakelde het ge- teen changing rooms for football play- bouw tegen een bestaande sporthal, een vroegere reali- ers. Gafpa put the building up against satie van bOb Van Reeth. De tegenzet van de architecten an existing sports hall, an earlier cre­ gebeurde echter geheel op voorzet van de meester. ation by bOb Van Reeth. If the architects scored a winner, it was thanks to the as- Eline Dehullu sist by the master. 2 3 1 ↖ 1 Oorspronkelijk gebouw, 1975 2 Uitbreiding van bOb Van Reeth, 2003 3 Nieuwe buitenkleedkamers van Gafpa, 2021 0 50m

92 Gafpa A+294 De bouw van het sportcomplex in Kortrijk kent een lange Vooreerst bleek het zoveel voordeliger om de uitbreiding geschiedenis. Het eerste deel dateert al van 1975. In 2003 direct aan het bestaande gebouw te koppelen, omdat zo on- wordt het gebouw stevig uitgebreid door Awg, het bureau der meer gebruikgemaakt kan worden van de overcapaciteit van bOb Van Reeth, met een grote hal voor topsportevene- van de reeds aanwezige verwarmingsinstallatie. Een grote menten. Het aanleggen van nieuwe kunstgrasvelden enkele troef ook – waarmee de architecten het bestuur vlot konden jaren geleden deed de capaciteit van de campus, zowel voor overhalen – bleek het zuidgerichte buitenterras van 240 top- als recreatieve sport, nog meer stijgen. De gebruikers vierkante meter op het dak van de nieuwe kleedkamers, di- konden echter niet rekenen op kleedkamers die voldoen aan rect in aansluiting op de bestaande cafetaria, en met zicht op de verwachtingen van een topsportsite. Vooral de buitenspor- de iets hoger gelegen voetbalvelden. Bovendien koos Gafpa ters bleven in de kou staan. Daarom besloot het stadsbestuur ervoor om geen binnencirculatie te ontwerpen (buitengan- in 2017 om tien kleedkamers voor telk­ ens twintig personen gen hoeven niet verwarmd of onderhouden te worden) en bij te bouwen, alsook een grote en twee kleine scheidsre- alle stromen onder een gemeenschappelijke luifel onder te chterkleedkamers en bergruimtes voor sportmateriaal en brengen. Gevolg daarvan is dat toegangen van het bestaande onderhoudsmachines. gebouw overdekt konden worden. De opdrachtgever had hiervoor al een concrete locatie Door zijn inplanting lost de nieuwe uitbreiding ook een op de site van de Lange Munte in gedachten – ergens logistieke knoop op. In de oksel tussen het bestaande gebouw verderop, achter de voetbalvelden, weg van de bestaande en de haaks daarop aansluitende nieuwe kleedkamers is gebouwen. Het stond letterlijk in de opdrachtformulering: er plaats voor een lusvormige drop-offzone voor vips en raak niet aan het bouwwerk van bOb Van Reeth. Maar de topsporters die met de bus naar hier komen. Deze steden- architecten van Gafpa wijzen die bestemmingslocatie reso- bouwkundige ingreep scheidt de verschillende logistieke luut van de hand. In hun wedstrijdontwerp tekenen ze de flows van het veld en de publieke circulatie, maar zorgt nieuwe kleedkamers wel degelijk direct tegen de bestaande ook voor een andere beleving van de plek. Eenzelfde soort sporthal aan. En daar hadden ze meerdere fundamentele landschappelijke geste gebeurt ook iets verderop. Op het redenen voor – zowel praktisch, landschappelijk als filo- einde van het langgerekte gebouw lieten de architecten de sofisch van aard. luifel iets verder doorlopen, om er een trefpunt te creëren

A+294 Sportcampus Lange Munte, Kortrijk 93 met een bankje met uitzicht op de achterliggende glooiende Ze respecteerden daarbij de symmetrieassen en zochten naar velden. De opdrachtgever was eerst zeer gekant tegen het precieze punten om de twee gebouwen aan elkaar te lijmen. idee van ‘een plek voor hangjongeren’, maar Gafpa maakte Architectuur en stijl waren wederom ‘niet interessant’ 1 ; in hiervan een punt. Want hier wordt niet alleen een eerste navolging van Van Reeth keek Gafpa naar wat er voorhan- sigaret gerookt, maar ook een eerste kus gedeeld met een den was en werkte daarmee. Gafpa haalde – net als Van eerste lief. Dit puur utilitaire gebouw maakt zo plaats voor Reeth – een logische taal uit het bestaande: een bakstenen veel meer dan alleen het functionele waarvoor het in eerste gebouw, met een hoge graad aan abstractie door de grote instantie dient. vlakken. Het grote formaat van de baksteen geeft plasticiteit En dat ligt helemaal in de lijn van de filosofie van Gafpa’s aan het ontwerp, net als bij Van Reeth. voorganger bOb Van Reeth. Van Reeth had het over ‘cultu- De nieuwe kleedkamers lossen de praktische vraag naar rele duurzaamheid’: een duurzaam gebouw is een gebouw meer infrastructuur op, herstructureren de site, en de ar- dat is ontworpen voor onvoorspelbare gebeurtenissen. In chitectuur vormt op zich een aanzet voor toekomstige in- zijn visie moet een gebouw gemaakt worden om te kunnen terpretaties. “Die drievoudige oplossing hebben we alleen veranderen, om aangepast te kunnen worden. Om te kunnen kunnen realiseren omdat er al iets stond dat waarde had en groeien ook, om iets terug op z’n plaats te kunnen zetten, om toch verandering toeliet”, zegt Floris De Bruyn van Gafpa. een plek te maken of te herstellen. Juist daarom ontwierp hij “We hebben de ideeën van Van Reeth gerecupereerd. Dat is ook voor de sporthal in Kortrijk een extreem helder gebouw, ook een vorm van duurzaamheid. We hebben getoond dat we met een loepzuiver plan. Hij beoogde een maximale eenvoud hebben begrepen wat hij met zijn gebouw wilde zeggen, en door een repetitie van verticale structuren, die flexibel inge- hebben met onze eigen woorden zijn verhaal verdergezet. In vuld kunnen worden. De logica van de primaire structuur mijn ogen is dat het grootste eerbetoon dat we hem konden bepaalt de kwaliteit van het gebouw. Dat is wat Van Reeth geven.” ‘intelligente ruwbouw’ noemt. Die intelligentie maakte het voor Gafpa mogelijk om in 1 Willem Koerse in gesprek met bOb van Reeth, Architectuur is niet dezelfde lijn verder te bouwen. De architecten beschouwden de grote leesbaarheid van het gebouw als een open uitnodi- interessant, Houtekiet, 1995. ging om het plan van Van Reeth letterlijk verder te zetten. Section Aa 0 10m Aa Floor 0 0 10 20m 0 10m Architect Location Client Budget Gafpa Bad Godesberglaan 22, City of Kortrijk € 2,159,962 Kortrijk (excl. VAT and fees) Website Structural engineering Programme Product / Supplier gafpa.net Sileghem & Partners New outdoor sports in- Wienerberger Project name frastructure: changing Service engineering (structural bricks), rooms, sanitary facili- Ploegsteert Uitbreiding Sportcentrum ties and storage spaces Boydens (facade bricks) Lange Munte Completion November 2021 Total floor area 700 m2

94 A+294 © Jordi Salinas Interview David Sebastian ‘Een spel van experiment, improvisatie en compositie’

A+294 95 EN A+ and Bozar have invited Spanish archi- A+ en Bozar nodigen de Spaanse architect David Sebas- tect David Sebastian to give a lecture tian op 15 maart uit voor een lezing in het Paleis voor on 15 March in the Centre for Fine Arts Schone Kunsten in Brussel. In deze A+Talk staat de in Brussels. This A+ Talk will focus on toepassing van het materiaal baksteen centraal. Aan de the application of brick as a material. vooravond van de lezing sprak A+ met hem over enkele On the eve of the lecture, A+ spoke to him opvallende projecten die hij met baksteen realiseerde, about some of the striking projects he en over hoe hij het materiaal inzet voor experimenten has realized with brick and about how he in de architectuur. uses the material for experiments in ar- chitecture. Eline Dehullu, Lisa De Visscher – Foto’s Adrià Goula ←  House in Three Springtimes, Jarque de la Val (Teruel, Spanje), 2017. Het huis werd door de bewoners zelf opgetrokken, gedurende drie opeenvolgende lentes.

+96 Interview A 294 A+ In een van uw recentere en bekendste projecten, begonnen met dit simpele bouwelement te experimenten, House in Three Springtimes in Teruel (Spanje, 2017), op een heel speelse manier. Omdat de steen zo handzaam maak je onder andere gebruik van baksteen. Het is een is, begonnen we hem op verschillende manieren te stapelen, zeer opvallende en experimentele toepassing van het hem te keren, of verschillende manieren van voegen te ge- materiaal. Hoe heeft baksteen het ontwerp beïnvloed? bruiken. Zo kreeg dat constructieve element toch een zekere graad van ornament, zonder hem letterlijk ‘af te werken’. We David Sebastian  Het House in Three Springtimes in gebruikten ook verschillende soorten baksteen, afhankelijk Teruel is een vakantiehuis voor drie gezinnen, dat beschut- van wat lokaal op het moment voorradig was. Zo kregen ting moet bieden tegen de loden zomerhitte in Spanje. Het sommige hoekverbanden een speciale uitwerking, en ook huis werd door de bewoners zelf opgetrokken met een heel enkele trapdelen bestaan uit andere bakstenen. klein budget, bijgestaan door lokale arbeidskrachten. Ze realiseerden het huis in verschillende fases, gedurende drie A+ De woning doet denken aan de zomerresidentie opeenvolgende lentes – vandaar de naam. met studio van Alvar Aalto op Muuratsalo (Finland, Het zomerhuis is een reconversie van een oude hooischuur. 1954). Hij bouwde dit huis voor zichzelf en zijn vrouw. In We opteerden ervoor om de bestaande stenen buitenmuren dat huis staat het experiment met het bouwen met ver- en het oude houten dakgebinte te bewaren. Die bepaalden schillende soorten baksteen en verschillende manieren de volumetrie, de hellingsgraad van het dak en de afme- van samenstellen centraal. Was dit huis in zekere zin tingen van de binnenplaats van de nieuwe woning. Omdat een referentie voor u? het budget zeer beperkt was en omdat we met lokale vaklui wilden werken, kozen we ervoor om van standaardmateri- DS Jazeker, we werkten in dezelfde geest van experi- alen gebruik te maken. Die zijn vaak niet alleen goedkoper, ment, improvisatie en compositie. Het spelelement was bij maar ook plaatselijk makkelijk te verkrijgen en vooral ook ons ook heel belangrijk. We speelden echt met verschillende eenvoudiger te hanteren. texturen en vormen, vaak ook met afgebroken stukken van Zo kwamen we naast hout en keramiek – die we vaak ter oude stenen die we ter plekke vonden. Daarom ziet het plekke vonden en recupereerden – ook uit bij baksteen. Niet onderste deel van een muur er vaak helemaal anders uit het soort baksteen dat doorgaans gebruikt wordt als afwer- dan het bovenste, omdat we gaandeweg met andere stenen king of gevelsteen, maar de kloekere versie die toegepast of verbanden gingen werken. Het aspect toeval speelde een wordt als dragend element. Die baksteen is zo eenvoudig, grote rol: het soort gelukkig toeval, de aangename verrassing, hij zit in haast alle constructies vervat als basiselement. We het vinden van iets dat bruikbaar is maar waarnaar we niet

A+294 David Sebastian 97 speciaal op zoek waren. En misschien raakt dit ook aan A+ In eerdere projecten, zoals de School of Art het ‘vernaculaire’. We gebruikten een doorsnee, dragende and Design in Amposta (Spanje, 2013), en de crèche in baksteen die plaatselijk voorradig was, die zeg maar deel Vilanova del Vallès (Spanje, 2010) koos u ook – zij het uitmaakte van het lokale, materiële landschap. Na gesprek- gedeeltelijk – voor baksteen. Was daar telkens een andere ken met de metselaars besloten we de metselverbanden zo reden voor, of waren de motieven relatief vergelijkbaar? te leggen dat we de steen niet hoefden te versnijden of te verzagen. We volgden gewoon de eigen logica van de steen. DS Op het eerste gezicht zijn deze twee projecten niet te Al doende leerden we het materiaal kennen, we leerden het vergelijken met het House in Three Springtimes. Vooreerst hanteren, monteren en assembleren, gebruikmakend van zijn het publieke en geen private projecten, en liggen ze in het vakmanschap van lokale arbeidskrachten. Op die manier een eerder stedelijke en geen rurale context. Maar ook hier raakte het project ingebed in het dorp – niet alleen mentaal, ging het telkens om het ombouwen van een oude, bestaande maar ook fysiek. Het uiteindelijke resultaat gaat op in het constructie tot iets nieuws. Dat deden we telkens met behoud landschap. Het spreekt als het ware het lokale dialect. van de oorspronkelijke vorm van het gebouw, maar zonder te maskereen waar we elementen toevoegen. We tonen altijd A+ Wat was uw rol als architect hier dan precies? heel expliciet wat oud en wat nieuw is. En ook hier was het recupereren van bestaand materiaal dat we gaandeweg ter DS Ik vulde mijn rol als architect hier inderdaad anders plekke ontdekten van groot belang. Dit zorgde ervoor dat we in: het was duidelijk dat ik hier geen aanbestedingsdocumen- nog tijdens de werf het ontwerp verschillende keren aanpas- ten of uitvoeringsplannen moest opmaken. Ik maakte wel ten. Beide projecten zijn geconcipieerd rond 2008, het jaar eenvoudige werkmaquettes en ik maakte schetsen op de werf waarin de grote financiële crisis losbrak, met zware gevolgen om duidelijk te maken aan de bouwers in welke richting we voor de Spaanse economie. Het was dus heel belangrijk moesten werken. Ik stak ook zelf de handen uit de mouwen om spaarzaam om te springen met materialen, en zoveel en bouwde echt mee. Maar een van mijn belangrijkste taken mogelijk het principe te hanteren van recuperatie. Telkens bestond eruit een gedetailleerde inventaris aan te leggen van hebben we onszelf erover verbaasd tot welke mogelijkheden de bestaande materialen die we zouden recupereren (zoals ons dit heeft gebracht. oude houten deuren en ramen), en van nieuwe, goedkope En zo kom ik terug op de notie van experiment. Ook in materialen die snel geleverd zouden kunnen worden. We het grootschaligere en iets prestigieuzere project van de wisten op voorhand nooit exact welk materiaal we waar School of Art and Design in Amposta hebben we geëxperi- precies zouden gebruiken, alles gebeurde ad hoc, afhankelijk menteerd met verschillende materialen, waaronder baksteen. van wat er op het moment aanwezig was. Bijdragen aan een We hebben hier verschillende materialen toegepast omdat circulaire economie maakte deel uit van het centrale concept het project zich moest kunnen aanpassen aan verschillende van dit project, en die inventaris was hiervoor een cruciaal schalen en contexten. De school bevindt zich eerder in de instrument. periferie van de stad, in een amalgaam van forse industriële gebouwen en iets kleinere constructies ter ondersteuning van → ↓ School of Art and Design, Amposta (Spanje), 2013 – in samenwerking met Gerard Puig Arquitectes

+98 Interview David Sebastian A 294 die industrie. Voor het exterieur van de school gebruikten de keuze voor reconversie en hergebruik. De stad kiest meer we dus robuuste stalen frames. Maar voor de binnenruimtes voor het transformeren van het bestaande patrimonium tot pasten we baksteen toe, omdat het een warm, huiselijk en scholen en andere publieke voorzieningen. Dat stemt me humaan materiaal is. Voor mij is materialiteit altijd ver- gelukkig. De pandemie heeft ook het belang van publieke, bonden met schaal en context. En verschillende schalen gedeelde ruimte in de stad benadrukt. Kleine, tijdelijke ingre- en contextualiteit leiden tot verschillende materialen. En pen worden definitief gemaakt. Met name voor de architect omgekeerd: het eigenlijke van een materiaal herinnert mij schuilt hierin een krachtige uitdaging: we moeten eerst en eraan hoe het gebruikt kan worden, en ook hoe het anders vooral begrijpen wat er aan de hand is, leren wat er zich ingezet kan worden. Die verschillende manieren, dat expe- voordoet op een bepaald moment in de geschiedenis, het riment met het materiaal, stuurt de architectuur. hier en nu doorgronden. Om daar dan vervolgens iets mee te doen voor de toekomst, het te projecteren in de tijd. En A+ – Aan welke toekomstige projecten werkt u nu? Wat dat idee verbeelden, uittekenen voor komende bewoners en zit er in de pijplijn? gebruikers. Architectuur is wat mij betreft in wezen dit: het begeleiden van een proces, metgezel zijn in een veranderende DS – Zowel aan private woningen buiten Barcelona, als aan wereld, en die verandering niet alleen verbeelden maar ook wedstrijden voor publieke projecten in de binnenstad. Geluk- vergemakkelijken. kig maakt het politieke bewind van Barcelona steeds vaker ↓ Escola Bressol, Vilanova del Vallès (Spanje), 2010 – in samenwerking met Gerard Puig Arquitectes A+ Talk David Sebastian + Anupama Kundoo When 15 March 2022, 19:00 Where Bozar Centre for Fine Arts, Brussels Language English Info and tickets a-plus.be With the support of Belgische Baksteen­ federatie / Fédération Belge de la Brique Free admission for A+More subscribers!