คู่มือผู้เล่าเรื่องธรณี ฟอสซิลแลนด์แดนสตูล

คูมือผูเลาเรื่องธรณี ฟอสซิลแลนดแดนสตูล กรมทรพั ยากรธรณี กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสง่ิ แวดลอม

คูมือผเู ลา เรื่องธรณี ฟอสซิลแลนดแดนสตลู อธบิ ดีกรมทรพั ยากรธรณี นายปราณตี  รอ ยบาง รองอธิบดีกรมทรัพยากรธรณี นายทศพร นุชอนงค รองอธิบดีกรมทรพั ยากรธรณี นายวรศาสน อภัยพงษ ผอู าํ นวยการสํานักธรณีวทิ ยา นายมนตรี เหลืองอิงคะสตุ ผอู ํานวยการศูนยส ารสนเทศทรพั ยากรธรณี นายอนุกลู  วงศใหญ เขยี นเรอ่ื ง นายวินัย เยาวนอ ยโยธิน นายประชา คตุ ติกุล พมิ พคร้งั ที่ 1 จาํ นวน 2,500 เลม กุมภาพันธ 2557 จัดพมิ พโดย ศูนยสารสนเทศทรพั ยากรธรณี กรมทรพั ยากรธรณี 75/10 ถนนพระรามที่ 6 เขตราชเทวี กรงุ เทพมหานคร 10400 ขอ มลู ทางบรรณานกุ รม กรมทรพั ยากรธรณี, 2556, คูมอื ผูเ ลาเรือ่ งธรณี ฟอสซิลแลนดแ ดนสตูล; 19 หนา 1. ธรณวี ทิ ยา 2. ฟอสซิล พมิ พที่บริษทั ธนาเพรส จํากดั โทรศพั ท 0 2530 4114 โทรสาร 0 2108 8910 Email: [email protected] เอกสารฉบับนีเ้ ปนลขิ สทิ ธิ์ของ กรมทรัพยากรธรณี กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดลอม



สารบัญ เกรนิ่ นาํ ............................................................................................ 1 อา นบนั ทกึ ในหินตะกอน....................................................................2 ฟอสซิลที่รักท่ีควรรู ............................................................................3 เวลาทางธรณวี ิทยา............................................................................3 สโตรมาโตไลต ...................................................................................4 ไทรโลไบต .........................................................................................6 ตารางธรณีกาลมหายคุ พาลีโอโซอิก ....................................................8 แกรปโตไลต ....................................................................................10 แบรคโิ อพอด...................................................................................12 หอยกาบคู....................................................................................... 14 นอติลอยด ......................................................................................16 แอมโมนอยด. ..................................................................................18 iv

เกรนิ่ นําาก พดู ถงึ จงั หวดั สตลู เชอื่ วา คนไทยสว นใหญจ ะรแู ตเ พยี งวา สตลู ตงั้ อยทู างภาคใตข องประเทศ หแตไ มร วู า สตลู เปน จงั หวดั ใตส ดุ ของประเทศทต่ี ดิ กบั ทะเลอนั ดามนั สาํ หรบั เกาะตะรเุ ตา และ เกาะหลีเปะ เปนแหลงทองเที่ยวที่เปนที่นิยมอยางมาก ช่ือน้ีท้ังคนไทย และชาวตางชาติ รูจัก มากกวา จังหวัดสตูล ในความเปนจริงพื้นท่ีแผนดินของ จังหวัดสตูล ส่ิงสําคัญอีกประการท่ีจะขอกลาว ณ ตรงนี้อีก ประกอบดวยทรัพยากรธรรมชาติท่ีสวยงามมี ประการหน่ึงก็คือ ขอมูลในเอกสารฉบับน้ี ไดจาก ระบบนิเวศนหลากหลาย พรอมไปดวย ชายหาด การสํารวจ - วิจัย ของนักธรณีวิทยา ซึ่งสวนใหญ ปะการัง แมน้ํา ภูเขา ถ้ํา น้ําตก ปาไม และ เปนนักธรณีวิทยาจาก กรมทรัพยากรธรณี และมี สัตวปา สตูล เปนดินแดนที่ “สงบ สะอาด และ บางสวนเปนผลงานของสถาบันการศึกษา จาก ธรรมชาติบริสุทธ์ิ” วัฒนธรรม-ประเพณี ท้ังใน และตางประเทศ ซึ่งผูจัดทําเอกสาร ทองถิ่น ของชาวไทยท่ีนับถือศาสนาอิสลาม และ คงไมสามารถจัดทําหนังสือเลมน้ีออกมาได ถา ชาวไทย-ชาวจีนพุทธ อยูรวมกันอยางกลมเกลียว ไมมีผูวิจัย แ ล ะ ผูทรงคุ ณ วุ ฒิ เหลาน้ี จึ ง เปนที่นาศึกษาอยางย่ิง ขอขอบพระคุณทานเหลาน้ีมา ณ ที่น้ี นอกเหนือจาก แหลงทองเที่ยว – วัฒนธรรม เน้ือหาของคูมือแบงไดเปน 2 สวนหลัก คือ ท่ีหลากหลายแลว ปจจุบันคุณครู – นักเรียน ป ร ะ เ ด็ น เ ก่ี ย ว กั บ พ้ื น ฐ า น ท่ี สํ า คั ญ ท า ง เจา หนา ทข่ี องรฐั ในทอ งถน่ิ ตางทราบกันดีวา ธรณีวิทยาท่ีควรรู ประกอบดวย เรื่องราว แผนดินสตูล เปนแหลงธรณีวิทยา ท่ีมีความ เกี่ยวกับ หินตะกอน เวลาทางธรณีวิทยา และ โดดเดนระดับประเทศ โดยเฉพาะอยางย่ิง ฟอสซิล สวนท่ีสอง เปนเรื่องราวของฟอสซิล ก า ร พ บ ฟ อ ส ซิ ล ท่ี สํ า คั ญ ห ล า ย ช นิ ด ใ น ที่สําคัญแตละชนิด ท่ีพบในแผนดินสตูล หินตะกอน ทั้งในดานความหลากหลาย และ ปริมาณ ทายสุดทางคณะผูรวบรวม และเรียบเรียง “คูมือเลาเร่ือง ฟอสซิลแลนดแดนสตูล” หวังวา เอกสาร “คูมือผูเลาเร่ืองธรณี ฟอสซิลแลนด- ผูอานคงไดรับ หลักการ เนื้อหา ตลอดจนถึง แดนสตูล” จัดทําข้ึนสําหรับผูเลาเร่ืองทาง แนวทางสําหรับการเลาเร่ืองที่นาสนใจเกี่ยวกับ ธรณีวิทยา ซึ่งคงจะเปนใครไมไดนอกจาก ฟอสซิลที่มีอยูหลากหลาย และมากมาย ใน “เจาบาน” ท่ีจะเปน ”ผูเลาเร่ือง” และนําชม แผนดินสตูล และหากมีขอแนะนํา หรือพบขอผิด ฟอสซิลประเภทตางๆ ที่พบในหินบนแผนดินสตูล พลาดประการใด โปรดแจง ซึ่งทางคณะผูรวบรวม แกผูมาเยือน ใหไดรับความประทับใจ ไดรับความรู และจัดทําขอขอบพระคุณมา ณ โอกาสนี้ และประสบการณดีๆ ติดตัวกลับไป สําหรับคําวา “ฟอสซิลแลนด แดนสตูล” ตั้งโดย คุณคมฉาน ตะวันฉาย จากหนังสือพิมพกรุงเทพธุรกิจ ขาว ทองเท่ียว ตีพิมพ ในวันที่ 30 มิถุนายน 2556 หัวขอขาว “Fossil Land แดนสตูล” ซึ่งโดนใจ และ ขออนุญาตนํามาใชอยางไมเปนทางการ สําหรับ การตั้งช่ือคูมือน้ี 1

คูมอื ผูเ ลา เรอ่ื งธรณี ฟอสซิลแลนดแ ดนสตูล อานบันทกึ ในหินตะกอน “โคลนทแ่ี ตกระแหง มเี รื่องราวทนี่ า สนใจซอ น เรนแฝงอยู มันบอกฉันวาตัวของมันเปน ตะกอนขนาดเลก็ มแี รเ คลยเ ปน องคป ระกอบหลกั ตะกอนเหลานี้คงจะกรอนมาจากดิน และหินใน บรเิ วณใกลๆ กอ นหนา นค้ี งมฝี นตก บรเิ วณนค้ี งมี นาํ้ ขงั และฝนคงหยดุ ตกมาหลายวนั แลว แสงแดด ไดร ะเหยนา้ํ ออกไป เหลอื ทง้ิ ไวเ ปน ตะกอนโคลน ท่ี สว นใหญแตกเปนรูป 6 เหลีย่ ม” นกั ธรณวี ทิ ยาจาํ แนกหนิ ตามกระบวนการเกดิ ของมนั ในสว นนข้ี อกลา วถงึ หนิ ตะกอน ชนดิ ทเ่ี กดิ จาก การสะสมตวั ของตะกอนเฉพาะ หนิ ทราย หนิ ดนิ ดาน และหนิ ปนู การอา นบนั ทกึ ในหนิ ตะกอนทาํ ไดจ าก 1. บอกชอ่ื หินใหถ ูกตอ ง อาศยั เนือ้ หิน องคประกอบ และสี หินตะกอนในกลุม นจี้ ะแสดงเนอ้ื ประสม (เน้อื หินทีป่ ระกอบดวยเศษแร เศษหิน และเศษฟอสซลิ ) ใน กรณหี ินตะกอนที่พบในจงั หวัดสตลู สว นมากเปน หนิ ตะกอนเนือ้ ละเอียด จงึ ตองอาศยั องคประกอบใน การบอกชอื่ หนิ หนิ ทรายจะแขง็ เพราะสว นใหญป ระกอบดว ยแรค วอตซ หนิ ดนิ ดานเปน หนิ ทไี่ มแ ขง็ มาก เพราะประกอบดวยกลมุ แรเ คลย สวนหนิ ปูนมีความแขง็ นอยเนอ่ื งจากประกอบดวยแรแคลไซตเปน หลกั สําหรับทายสุดคือสี ใชไดดีในการบอกช่ือหินตะกอนในสตูล (ดูสีจากผิวสด) หินทรายสวนใหญมี สีแดง น้ําตาลออน หินดินดานจะมีสีดํา ถงึ เทา สว นหินปูนมสี ีเทาเขม-ดาํ สแี ดง และสเี ทา-เทาออ น 2. ใชเ น้ือหิน องคประกอบ และสี ในการเลา เร่อื ง 2.1 เน้อื หนิ ตะกอน บอกถงึ ความเรว็ ของกระแสนํา้ ในขณะทต่ี ะกอนสะสมตัว กรณีหินทราย อาจนึกถึงสภาพสะสมตัว เปนบริเวณน้ําที่ไหลในรองนํ้า หรือคลื่นท่ีซัดขัดเกลาเม็ด ทรายบรเิ วณชายหาด กรณหี นิ ดินดาน ขนาดตะกอนท่เี ล็กมาก บงบอกถงึ สภาพแวดลอ มในการสะสม ตัวท่มี ีกระแสนาํ้ ไหลชา มาก ไดแ ก ทะเลสาบ ลากูน และทองทะเลลึก กรณีหินปนู เน้ือละเอยี ด สว นมาก บอกถึงสภาพแวดลอมในการสะสมตัวแบบชายฝงทะเลตื้น กระแสน้ําไหลชา โดยมีตะกอนคารบอเนต ขนาดโคลน เปน องคป ระกอบหลกั แตห นิ ปนู สตลู บางชนดิ เกดิ เปน กรณพี เิ ศษ (ดสู โตรมาโตไลตป ระกอบ) 2.2 องคป ระกอบ สว นมากเปน แรป ระกอบหิน ฟอสซิล และแรเ ช่ือมประสาน โดยทวั่ ไปองคป ระกอบในหนิ ตะกอน อาจบอกถงึ การกาํ เนดิ หนิ ตะกอนวา มาจากไหน รวมถงึ สามารถ ใชบ อกสภาพการตกตะกอน และสภาพการแขง็ ตวั เปน หนิ (ดเู รอื่ งการใช องคป ระกอบกอ นเหลก็ -แมงกานสี ในเรือ่ งสโตรมาโตไลต สาํ หรบั ชว ยอธิบายสภาพแวดลอ มในการเกดิ หินสาหรายจากทะเลลกึ ) ฟอสซิล ที่พบในหินตะกอน บางชนิดนอกจากจะบอกอายุหินไดแลว ฟอสซิลยังสามารถใชบอก สภาพแวดลอมไดอ กี ดวย (ดูรายละเอียดของฟอสซิลหลักในแตละสว นตอ ไป) 2.3 สี จากหนา หนิ ที่ทบุ ใหมๆ หินตอ งไมผ ุ หินปูน และหินดินดาน ในจังหวัดสตูล สวนมากมีสีเทาเขม – ดํา เปนผลมาจากการมีสารอินทรีย เปน องคป ระกอบในหนิ สวนหินปนู สีแดง เปนผลมาจาก เหลก็ ออกไซด และเหล็ก-แมงกานีส พอกพูน เปน เมด็ เลก็ ๆ เปนองคประกอบในหนิ หินปูนสีเทาซ่ึงสวนมากพบในภาคกลางกพ็ บในจังหวดั สตูลดวย 2

พน้ื ฐานธรณวี ิทยา ฟอสซิลที่รักที่ควรรู 1. ส่งิ มีชีวิตทีเ่ คยอาศยั บนโลก มบี างชนดิ เทา นัน้ ท่ีซาก และรอ งรอยของมนั เกิดเปนฟอสซิล 2. ยังมฟี อสซิลอกี จํานวนมาก ทเี่ รายงั ไมพบ หลายชนดิ อยูในหนิ ท่ีโผลบ นผวิ โลก และหลายชนิดอยู ในหินใตผวิ โลก 3. โอกาสที่ฟอสซิลอายุมาก จะถูกเกบ็ รักษาไวในหินอยา งสมบูรณ มนี อยกวาฟอสซลิ อายุนอย 4. ฟอสซลิ ทเี่ กิดในหินทอี่ ยูใ ตผ วิ โลก หลายสวนถกู ทําลายโดยกระบวนการแปรสภาพ ไปเปน หินแปร ถูกหลอมกลายเปน หนิ อคั นี และที่โผลบ นผวิ โลกจะผุพงั -กรอน ไปจากตัวกลาง น้ํา นา้ํ แข็ง และลม 5. มเี พยี งบางสว นของส่งิ มีชีวิต จะเหลือเปนฟอสซลิ ฟอสซิลทีแ่ สดงรายละเอียดครบพอมใี หเ หน็ แต หายากมาก 6. อวัยวะบางสว นที่แข็งของส่งิ มีชวี ติ เหลอื เปนฟอสซลิ ไดงา ยกวา อวยั วะท่ีออ นนิม่ 7. ช้ินสวนของฟอสซิลตัวเดียวกัน มักถูกพัดพากระจายไปยังบริเวณอ่ืนๆ หรือบางครั้งไมเกิดเปน ฟอสซลิ 8. รายละเอียดของสิ่งมชี ีวติ มกั สญู หายในกระบวนการเกิดฟอสซิล 9. นักธรณีวิทยาเชื่อวา ฟอสซิลท่ีพบในปจจุบันมีนอยมาก และยังมีฟอสซิลจํานวนมากท่ียังไมมีการ คนพบ จากทง้ั 9 ขอ ดเู หมอื นจะเปน ขอ จาํ กดั ในการศกึ ษาฟอสซลิ แตถ า กลบั มามอง ฟอสซลิ แลนดแ ดนสตลู จะพบวา แผนดินสตูล จัดเปนหนึ่งในพ้ืนที่ที่มีศักยภาพสูง สําหรับการสํารวจคนควาหาฟอสซิลท่ี มีอายมุ ากของประเทศ เวลาทางธรณวี ทิ ยา เวลา หรืออายุทางธรณีวิทยา แบงเปน เวลาสัมพัทธ ที่ศึกษาวาหินชนิดไหนมีอายุมากกวา หรือ นอยกวาหนิ อกี ชนดิ หนึง่ และเวลาที่เปนตวั เลข เปน เวลาที่ไดจากการหาอายุหิน จากการหาอายุโดยวธิ ี กมั มนั ตรังสี อายุของฟอสซิล ไดจากการอางองิ ชนั้ หนิ ที่พบฟอสซลิ (ใชเวลาสมั พทั ธ) กบั หนิ ทสี่ ามารถ หาอายุไดโ ดยวิธีกัมมันตรงั สี ซง่ึ สว นมากเปน หนิ อัคนี นักธรณีวิทยาแบงชวงเวลาของโลกโดยอาศัยเหตุการณที่สําคัญ การเปลี่ยนแปลงหลักท่ีเกิดกับโลก และหลกั ฐานสงิ่ มีชีวติ ทปี่ รากฏใหเ ห็นเปน บรมยุค มหายคุ ยคุ และสมยั ตามลาํ ดบั ชว งเวลากอนแคมเบรียน ชวงอายตุ ้ังแตโลกเกดิ ขนึ้ เมือ่ 4.6 พนั ลา นป ถงึ 541 ลา นปทีผ่ านมา เวลา น้ีโลกอยใู นระยะพฒั นา และเปล่ยี นแปลงสภาพแวดลอ มใหเหมาะสมตอสงิ่ มีชวี ติ พบหลกั ฐานการเกิด สง่ิ มีชวี ิตอาศยั บนโลก แตจะมขี นาดเล็กและมีโครงสรางงา ยๆ บรมยุคฟาเนอโรโซอิก (541 ลานป ถึงปจจุบัน) พบฟอสซิลขนาดใหญท่ีมองเห็นได มีโครงสราง ซบั ซอ นหลากหลายประเภท และแบง ไดเ ปน 3 มหายคุ ตามลกั ษณะฟอสซลิ สตั วท พี่ บ มหายคุ พาลโี อโซอกิ เปน ชว งเวลาของฟอสซลิ สตั วท มี่ ลี กั ษณะโบราณ มหายคุ มโี ซโซอกิ เปน ชว งเวลาของฟอสซลิ สตั วท ม่ี ลี กั ษณะ กลางๆ ระหวา งลกั ษณะโบราณ กบั ลกั ษณะปจ จบุ นั และมหายคุ ซโี นโซอกิ เปน ชว งเวลาของฟอสซลิ สตั วท ี่ มลี กั ษณะคลายปจจบุ นั รอยตอ ระหวา งมหายคุ คอื การเกดิ การสูญพันธคุ ร้ังใหญข องส่งิ มีชวี ติ (ดูตารางธรณีกาล ในหนา 8) 3

คมู ือผเู ลาเรื่องธรณี ฟอสซลิ แลนดแ ดนสตลู สโตรมาโตไลต โครงสรา งหินตะกอนไซเกยิดาจโนากแสบงิ่ คมทชี เี ีวรติีย สโตรมาโตไลต มาจากภาษากรีกหมายถึง “หินที่แสดงลักษณะเปนช้ัน” หมายถึง โครงสรางท่ีเปนช้ันซอนกัน เกิดจากส่ิงมีชีวิตขนาดเล็กรวมกับ กระบวนการตกตะกอน เพอ่ื ใหเ หน็ ภาพทช่ี ดั เจน ตามเสน ทาง สต. 3028 (เสน ทางไป บา นปา แกบ อ หนิ ) และเขาแดง จะพบหนิ ปนู เนอื้ ละเอยี ดสแี ดงเกดิ เปน ชน้ั แทรกสลบั ดว ยชนั้ บางๆ ของหนิ เนอื้ ดนิ (หรอื หนิ อารจ ไิ ลต) ไดท วั่ ไป ชาวสตลู เรยี กลกั ษณะของ หนิ ดงั กลา ววา “หนิ สาหรา ย” ซงึ่ เปน หนิ ธรรมดาแตม กี ารเกดิ เฉพาะพบไมบ อ ยบนโลก การเกิดสโตรมาโตไลต สโตรมาโตไลต เกิดจากสิ่งมีชีวิตขนาดเล็ก ไฟลัมไซยาโนแบคทีเรีย รวมกับ การตกตะกอน มันเปนสิง่ มีชีวติ เซลลเ ดียวอาศยั อยบู ริเวณพ้ืนนํ้าโดยอยรู วมกัน เปน กลุม ไซยาโนแบคทีเรีย หรอื สาหรา ยสีเขยี วแกมนา้ํ เงนิ เช่ือวา เปนส่งิ มีชีวติ ชนดิ แรกของโลก เกิดขึน้ เมอ่ื ประมาณ 3,500 ลา นปทผี่ า นมา ไซยาโนแบคทีเรยี ขยายพันธุโดยการแบงตัว และสวนมาก ใชนํ้า แกสคารบอนไดออกไซด และ แสงอาทติ ย ในการสรา งอาหาร ดว ยเหตนุ ม้ี นั จงึ เปน สงิ่ มชี วี ติ ทสี่ าํ คญั ในการสรา ง แกสออกซิเจนใหกับโลกในชวงแรก การเกิดสโตรมาโตไลต มีปจจัย 3 ประการ สาํ คญั ดังน้ี 1. ความลึกของนาํ้ 3. การเจรญิ เตบิ โต การเกิดของสโตรมาโตไลต สวนมากเกิด กลุมของสาหรายท่ีเติบโตบนชั้นตะกอน ในน้ําต้ืน พบมากในชวงระดับนํ้าทะเลลดลงตํ่า คารบอเนต สรางเมือกปกคลมุ พ้นื ทะเล เมอื กดงั สุด ซ่ึงเช่ือมโยงไปกับแสงท่ีสองผานลงไปในน้ํา กลาวดักตะกอนขนาดโคลนท่ีถูกพามาโดยกระแส ทะเล จากขอ มลู ในแหลง สโตรมาโตไลต ทีพ่ บใน นํ้า และเช่ือมตดิ กนั อยา งงา ยๆ เกิดเปนชน้ั เกดิ ปจ จบุ นั ความลกึ 0 – 4 เมตร ที่ อา วชารก ประเทศ การตกตะกอนของแคลเซยี มคารบอเนตปดทับชน้ั ออสเตรเลยี ถงึ ความลกึ 0 – 23 เมตร ทเ่ี กาะสตนั ดา เมือกดังกลาว และตอมากลุมสาหรายกลุมใหม ประเทศอนิ โดนเี ซยี อยา งไรกต็ ามนกั วทิ ยาศาสตร จะเจริญเติบโตบนช้ันตะกอน และสรางเมือกทับ พบหลกั ฐานวา สาหรา ยสเี ขยี วแกมนา้ํ เงนิ สามารถ บนชนั้ ตะกอนตอไป เกิดไดในระดับความลึกนํ้าทะเล ถึง 1,000 เมตร ซึง่ เปนบริเวณทะเลลกึ ที่แสงไมสามารถสองถงึ มัน สามารถใชก ระบวนการชวี เคมใี นการสรา งพลงั งาน ได ปจจุบันมีการพบเมือกของแบคทีเรีย ในพื้น ทะเลทมี่ ีความลกึ มากกวา 200 เมตร 2. ความเค็มของนา้ํ ปจ จบุ นั พบสโตรมาโตไลต เกดิ ขนึ้ ไดท งั้ ในสภาพ นํา้ จดื นํ้ากรอย และน้าํ เค็ม 4

สโตรมาโตไลต รูปรา ง และลักษณะ สโตรมาโตไลต คอื ผลผลติ ของสง่ิ มชี วี ติ ขนาดเลก็ กบั สภาพแวดลอ ม ทาํ ใหเ กดิ โครงสรา งเปน ชน้ั ซง่ึ เปน ผลจากการตกตะกอนคารบอเนต สลบั กบั ช้นั พอกพูนของตะกอนโคลน รปู รา งของสโตรมาโตไลต เปน รปู แทง เดย่ี ว (แบบกง่ึ ทรงกลม แบบโดม หรอื เปน แทง เสา) แบบ แผราบ และอาจเกดิ รวมกันเปนโดมทีต่ อกัน ลกั ษณะเปน แผน บาง มคี วามหนาในหนว ยมลิ ลเิ มตร มลี กั ษณะและรปู รา งโคง แบบตา งๆ ใน กรณที มี่ รี ปู รา งไมเ ปน แทง เสาประกอบดว ยรปู รา งทเี่ ปน แผน คอ นขา งราบ และรปู รา งทเ่ี กดิ จากการ พอกพูน สาํ หรบั ในกรณีรูปรา งโครงสรา งแบบแทงเสาอาจพบลกั ษณะแผน บางดว ย หินสาหรา ย หินปูนที่เกิดในทะเลลกึ แหง แรกในประเทศ ดร. ธนิศร วงศว านิช (2553) ไดศ ึกษาหินสาหรา ย และจัดกลมุ ใหอยใู นหมวดหนิ ปาแก มีอายุ ในชว งปลายยคุ ออรโดวิเชยี น และเกิดในทะเลลึก 175 - 290 เมตร ดว ยขอ มลู สําคัญดังนี้ 1. กอ นเหลก็ ออกไซดข นาดเลก็ และกอ นทรงมนขนาดเลก็ ของเหลก็ -แมงกานสี ทอ่ี ยใู นหนิ และทาํ ใหเ กดิ สแี ดงในหนิ สาหรา ย เกดิ บรเิ วณพน้ื ทะเลลกึ ปจ จบุ นั พบวา มนั เกดิ ขน้ึ ในระดบั ความลกึ 100 – 500 เมตร 2. ฟอสซลิ ทพี่ บเปน ฟอสซลิ ในเขตนา้ํ ทะเลลกึ ประเภท แบรคโิ อพอดนาํ้ ลกึ (โฟลโิ อมนิ า และครสิ เตยี เนยี ) และไทรโลไบตน ํ้าลกึ ประเภทพวกท่ีไมม ีตา และพวกที่วายน้ําแตมีตาขนาดใหญ 3. สวนประกอบทางเคมีของหินปูนของหมวดหินปาแก มีคา Sr, Ti, Ba และ P2O5 สูงกวาหินปูน ทวั่ โลกทเ่ี กดิ ในนาํ้ ต้นื ในขณะทีค่ า Mg มคี า ตํา่ กวา 4. ปจ จบุ นั มกี ารพบสาหรา ยสเี ขยี วแกมนาํ้ เงนิ สามารถเจรญิ เตบิ โตไดใ นพนื้ ทะเลทล่ี กึ ถงึ 1,000 เมตร ใน สภาพแสงแดดปกติ บรเิ วณใตท ะเลทค่ี วามลกึ ทม่ี ดื สนทิ สาหรา ยจะปรบั ตวั โดยอาศยั เมด็ สแี ดงในการดดู กลืนพลังงานที่ยังคงหลงเหลอื อยูในชวงคลนื่ สนี ้ําเงินของแสง ในกระบวนการสังเคราะหแ สง 5

ไทรโลไบต ไฟลัมช:ัน้ อ: าไทรโรทโลรโไพบตดาา แมไทรโลไบต จะสญู พนั ธุไ ปแลว แตป จ จบุ ันมรี ายงานระบุถงึ ฟอสซลิ ไทรโลไบต มากกวา 20,000 สปชสี  ซากไทรโลไบต รว มกับผลู า และเหย่ือของมันทเ่ี หลือ อยูในชั้นหิน บอกถึงสภาพทะเลท่ีหลากหลายในอดีต ต้ังแตยุคแคมเบรียน ถึง ยคุ เพอรเ มยี น ไทรโลไบตแมม ีขนาดเลก็ ความยาวโดยเฉลยี่ 2 – 3 เซนตเิ มตร แตใ นดา นการ เปน ฟอสซิลยอดนยิ มของโลก ไทรโลไบต ติดอันดับสองรองจากไดโนเสาร รูปรางและลักษณะสาํ คัญของไทรโลไบต ดา นหลังของไทรโลไบต เสน ลอกคราบ ดานทองของไทรโลไบต ตา เปลือกดา นลา งเชื่อกันวา เปน สว น สวนหัว กลาเบลลา ของปาก แกม หาง ลําตัว ขอ และปลอง เปลอื กตอ เนือ่ งคลมุ ถงึ ใตตวั ไทรโลไบต ขอและปลอ ง ไทรโลไบต และอวัยวะภายใน ระบบหมนุ เวยี นเลือด ถงุ น้าํ ยอย ทอ ระบายของเสีย เสนและปมประสาท พูซา ย พูกลาง พขู วา กระเพาะ สมอง ปาก เชน เดียวกับลูกหลานไทรโลไบต เชน กุง กิง้ กอื ตะขาบ ไทรโลไบตลอกคราบเม่ือรสู ึกวา เกราะทห่ี ุมตัวอยูค บั ไป ชวงไทรโลไบตล อกคราบเปนชว งท่มี นั ออนแอทส่ี ดุ 6

ไทรโลไบต อสซลิ ไทรโลไบตส ว นมากมลี กั ษณะคลา ยกนั คอื มสี ว นหวั ลาํ ตวั และหาง แต ชอ่ื “ไทรโลไบต” ไม ฟไดมาจากลักษณะดังกลาว ช่ือ “ไทรโลไบต” มาจากลกั ษณะ 3 สว น ตามแกนยาว ประกอบดว ย พซู า ย พกู ลาง (หรอื แกนลําตัว) และพขู วา ไอโซที ัลส เร็ก ซ ยาว 72 ซม. ไทรโลไบตอยูในโลกยาวนานถึง 270 ลานป ซากของมนั แสดงถึงการวิวัฒนาการที่ หลากหลาย นอกจากนพี้ วกทม่ี อี ายมุ ากสดุ มอี ายุ 521 ลา นปท ผี่ า นมา แสดงอวยั วะ ท่ีซับซอนและทันสมัยแลว บงบอกถึงกอนหนาน้ีนาจะมีตนตระกูลของมันเกิดอยู ขนาดใหญท สี่ ดุ ของไทรโลไบต พบในปจ จบุ นั คอื ไอโซทลี สั เรก็ ซ (Isotelus rex) ยาว 72 ซม. สว นไทรโลไบตข นาดเลก็ ท่สี ุดมคี วามยาวนอยกวา 1 มม. ขนาดทั่วไปทพ่ี บ ยาว 2-3 ซม. สว นมากเราจะพบแตด า นหลงั ของไทรโลไบตท ไี่ มค อ ยจะเตม็ ตวั เทา ไร สว นดานทอ ง ขา หนวด และโครงสรา งออ นอน่ื ๆ พบไดยากมาก หวั ไทรโลไบตม ลี กั ษณะเปน เกราะสาํ หรบั ปอ งกนั ไทรโลไบตที่มีกลาเบลลาใหญเปนไทรโลไบตท่ี สมอง ประกอบดวย แกม ตา แนวเสน ลอกคราบ ลา เหยือ่ และกลาเบลลา (สว นทน่ี นู กลางหวั ) แกม ไทรโลไบต มสี องสว น สว นหนง่ึ จะตดิ กบั หวั ตลอด และอกี สว น ลาํ ตวั ของไทรโลไบต ประกอบดว ยปลอ งแยกที่ ไทรโลไบตจะสรา งขน้ึ ใหมใ นตอนลอกคราบ ชิดกนั ทาํ ใหมนั สามารถงอตัวขน้ึ หรือลงได โดย ทว่ั ไปรปู รา งของปลอ งแตล ะปลอ งจะเหมอื นกนั แต ตาของไทรโลไบตเ ปน ตารวม ทส่ี ามารถมองเหน็ ขนาดจะไมเทากัน ไทรโลไบตมีจํานวนปลอง 2 เปน 3 มติ ิ และสามารถปรบั โฟกสั ของวตั ถใุ กล- ไกล ถงึ 61 ปลอ ง ปลองบรเิ วณพูซา ย และพูขวา ทํา ได ไทรโลไบตที่ไมมีตา เช่ือวาเปนไทรโลไบตท่ี หนา ทป่ี องกันขา และเหงอื ก ปลอ ง 1 ปลอ งมีขา ดํารงชีวิตอยใู นทะเลลกึ 1 คู และขาสว นหนา 3 – 4 คจู ะสมั พนั ธก บั สว นหวั แนวเสนลอกคราบเปนรองลึกบริเวณหัว สว นหางของไทรโลไบตป ระกอบดว ยขอ ปลอ งท่ี ไทรโลไบตแตละอันดับจะมีแนวเสนลอกคราบไม รวมตดิ กนั ขนาดของสว นหาง สว นลาํ ตวั และสว น เหมือนกัน กลาเบลลา หรือสวนหัวท่ีโหนกนูน หวั ของไทรโลไบตใ นแตล ะอนั ดบั มขี นาดไมเ ทา กนั เนื่องจากบริเวณนี้เปนท่ีอยูของกระเพาะอาหาร จากมสี ว นหางเลก็ กวา สว นหวั เทา กบั สว นหวั และ และเปนที่เก็บไข นักวิทยาศาสตรใหขอคิดวา ใหญกวา สว นหัว การดาํ รงชีวติ ไทรโลไบตส ว นมากจะคลานหากนิ อยกู บั พน้ื ทะเล กนิ ซากเปน อาหาร บางชนดิ เปน ผลู า โดยกนิ หนอนทขี่ ดุ รู อยใู นพนื้ ทะเล บางชนดิ วา ยนา้ํ และลอยนา้ํ กนิ แพลงกต อนจากการกรองนาํ้ ทะเล แมว า ไทรโลไบตจ ะววิ ฒั นาการ เกราะปองกันตัว การขดตัวกลม รวมถึงการมีตาที่มีประสิทธิภาพ และหนวดตรวจจับการเคล่ือนไหว แตผูลา อยาง นอตลิ อยด แอมโมนอยด และปลา ตา งมคี วามสุขในการกนิ ไทรโลไบตเ ปน อาหาร จะเห็นไดวา ในยุคของ ปลา (ดโี วเนยี น) ความหลากหลายของไทรโลไบตลดลงอยา งมาก ไทรโลไบตใ นไทย มีรายการการพบไทรโลไบตห ลายจังหวัดในประเทศ เชน จังหวดั แพร เลย สระบุรี ชมุ พร และสตูล เปนตน จากรายงานการสํารวจธรณีวิทยาในปจจุบันพบวา จังหวัดสตูล เปนจังหวัดท่ีพบไทรโลไบตจํานวนมาก และ หลากหลายสายพันธุทีส่ ดุ 7

550 500 450 400 350 300 คูมือผเู ลาเรอ่ื งธรณี ฟอสซลิ แลนดแ ดนสตลู 8 เวลา แคมเบรียน มหายคุ พาลโี อโซอกิ คารบ อนเิ ฟอรัส เพอรเ มยี น ลานปท ผ่ี า นมา ออรโดวิเชยี น ไซลูเรียน ดีโวเนยี น 250 หนอน แบรคโิ อพอด หอยสองฝา ปลา ฟอสซลิ ท่สี ําคญั และรอยละของส่งิ มีชวี ติ (ส ไทรโลไบต แกรปโตไลต หอยฝาเดยี ว ไครนอยด นอตลิ อยด คลบั มอส (พชื บก) เฟรน (พชื บก)

สปช ีส) ที่สญู หาย ในมหายคุ พาลีโอโซอกิ ตารางธรณีวทิ ยากาลของมหายคุ พาลโี อโซอกิ รอยตอเพอรเมยี น - ไทรแอสซกิ แมงมุม แมลงปอ โกเนียไท ต สัตวสะเ ิทน ้นำสะเทินนบก ตนไ ม สัตวเ ื้ลอยคลาน รอยตอ ออรโดวเิ ชยี น-ไซลเู รยี น 0 10 20 30 40 50 60 70 จำนวนสปชสี ข องส่ิงมีชีวิตทสี่ ูญหายไปจากโลก (หนวย %) 9

คมู ือผูเ ลา เรอื่ งธรณี ฟอสซลิ แลนดแ ดนสตลู ไฟชลนั้มั :: แเฮกมริคปอโตรลด ธิานิตาา แกรปโตไลต แกรปโตไลต เปนสัตวทะเลขนาดเล็กอาศัยรวมเปนกลุม ไดช่ือมาจากภาษากรีก หมายถงึ “รอยเขยี นบนหนิ ” เนอื่ งจากมกั พบ ฟอสซลิ แกรปโตไลต ในหนิ ดนิ ดาน มีลักษณะคลายอักษรภาพไฮโรกลิฟท่ีเขียนบนหิน ตอนแรกท่ีนักวิทยาศาสตรเห็น แกรปโตไลต ตางไมท ราบวา เปนอะไร แตบางทกี ด็ คู ลายกบั “เลื่อยจิ๋ว” เชน เดียวกับ ชาวสตูล แตเ มอ่ื นาํ ตัวอยา งทส่ี มบูรณไปศกึ ษาภายใตกลองจลุ ทรรศน จึงทราบวา มันเปน สัตวเลก็ ๆ อยูในโครงสรางคลายถวย ที่เรียงตอกนั ในรปู แบบตา งๆ รปู รางและลกั ษณะสาํ คัญของแกรปโตไลต โครงสรางแบบกลุมของแกรปโตไลตเปนกิ่งที่เชื่อมตอกัน ในแตละกิ่งมีแถวของ รูปถว ย ในกระบวนการเกดิ เปนฟอสซลิ โครงสรา งทัง้ หมด รวมถงึ รปู ถว ยถูกบีบ อัดใหแบน ทําใหเหน็ ภาพรวมคลา ยกับ “เลือ่ ยจวิ๋ ” โครงสรา งถว ยแตละอันเปน ที่อยขู องสตั วขนาดเล็ก รูปรา งคลายซีแอนนีโมนีขนาดเลก็ 10

แกรปโตไลต ชนดิ ของแกรปโตไลต แกรปโตไลต เกิดข้ึนคร้ังแรกในยุคแคมเบรียนตอนกลาง และสูญพันธุ ในชวงเวลาใกลปลายยุค คารบอนเิ ฟอรัส การสญู พันธุของแกรปโตไลต ปจ จบุ นั ยงั ไมทราบสาเหตุทีแ่ นชดั แกรปโตไลตชนิดแรกท่ีเกิดข้ึน เปนแกรปโตไลตท่ีมีลักษณะเปนพุมโตอยูบริเวณพื้นทะเล ตอมามี การวิวัฒนาการ เปนกลุมแกรปโตไลตลอยตัวตามกระแสนํ้าอยางอิสระ ในพวกแกรปโตไลตที่ลอยตัว ตามกระแสนํ้า มีลักษณะก่ิงหลากหลายรูปแบบ ท่ีพบบอยคือ แบบก่ิงเดียว แบบสองกิ่ง และแบบ กิ่งเดียวท่ีขดเปนเกลียว การขดเปนเกลียวทําใหแ กรปโตไลต จมนํ้าไดชา ลง และหาอาหารไดด ีขน้ึ แผนคารบอนบางๆ แกรปโตไลตย คุ แรก แกรปโตไลตสองกง่ิ แกรปโตไลตกงิ่ เดียว แกรปโตไลตเกลียว การดาํ รงชีวติ แกรปโตไลตทัง้ อยตู ดิ กบั พ้นื ทะเล และลอยตวั อยบู ริเวณผวิ ทะเลตนื้ -ทะเลลึก เปนแพลงกตอนสัตว ขนาดใหญช นิดแรกของโลก แกรปโตไลตท ี่อยูต ดิ พน้ื จะอยบู ริเวณทะเลตน้ื สวนพวกลอยนํ้าจะอยูไดทั้ง ทะเลตน้ื - ทะเลลกึ โดยลอยอยใู กลกบั ผวิ ทะเล เน่อื งจากเปน บรเิ วณท่มี ีอาหารมาก แพลงกต อนขนาด เลก็ เมอ่ื ผา นมายงั ตวั แกรปโตไลต แกรปโตไลตจ ะใชห นวดจาํ นวนมากโบกแพลงกต อนดงั กลา วผา นเขา ปาก ทาํ ไมเราพบแกรปโตไลตม ากในหนิ ดนิ ดานสดี าํ บริเวณทะเลตื้นแกรปโตไลต จะเปนอาหารของ ปลา และหอย โอกาสพบแกรปโตไลตเหลือเปน ฟอสซิลจึงเกดิ ยาก ขณะทพ่ี วกลอยตวั บริเวณผิวนํ้าทะเลลกึ ทัว่ โลก มโี อกาสเกิดเปนฟอสซลิ ไดม ากกวา เน่ืองจากเมื่อแกรปโตไลตต าย ซากมนั จมสพู ื้นทะเล โดยไมม กี ารรบกวนจากสงิ่ มีชวี ิต และจากการยอ ย สลายอยางเร็ว โดยทั่วไปพ้ืนทะเลลึกมีสิ่งมีชีวิตนอย มีระดับออกซิเจนที่ละลายนํ้าตํ่า และยังมีการตก ตะกอนขนาดละเอียด (ตะกอนดินเหนียว) ทําใหซากแกรปโตไลตท่ีตกบนพ้ืนทะเล ถูกทับถมอยางชาๆ และถกู เก็บรกั ษา จนเปลย่ี นเปนฟอสซิลในหินดนิ ดานในที่สุดเม่อื เวลาผานไป ฟอสซิลดัชนี แกรปโตไลต เปน ฟอสซลิ ดชั นี ใชใ นการบอกอายหุ นิ เพราะ เปน สตั วท ล่ี อ งลอยอยบู รเิ วณผวิ ทะเล จงึ มชี วี ิตกระจายตัวไดท ว่ั โลก มีความหลากหลาย และเกดิ ในชวงเวลาทางธรณวี ิทยาท่สี ้นั พบแกรปโตไลต ในจังหวดั สตูล ตรงั และเชยี งใหม บอกอายหุ นิ ในชวงยคุ ไซลเู รยี น ถงึ ยุคดโี วเนียน 11

คูมอื ผเู ลาเรอื่ งธรณี ฟอสซิลแลนดแ ดนสตูล ไฟลมั : แบรคิโอโพดา แบรคโิ อพอด ชื่อเรียกท่วั ไป: แบรคโิ อพอด, หอยตะเกียง แบรคโิ อพอด เปน สตั วท ะเลรปู รา งคลา ยหอย แตไ มจ ดั อยใู นไฟลมั มอลลสั กา แมว า มนั จะ มลี ักษณะคลา ยหอยแครง และหอยสองฝาชนดิ อืน่ ๆ ดวยแบรคโิ อพอด เปน กลมุ สัตว ที่แยกเปนไฟลัมตางหาก คือไฟลัมแบรคิโอโพดา ลักษณะแตกตางของแบรคิโอพอด กับ หอยสองฝาทว่ั ไปคอื แบรคโิ อพอด มฝี าสองฝาขนาดไมเ ทา กนั และมสี มมาตรเมอ่ื ลากเสน ผา กลางฝา เมอ่ื เปรยี บเทยี บกบั หอยกาบคู หรอื หอยสองฝา ซง่ึ จะมฝี าทง้ั สองขนาดเทา กนั และฝาแตละฝาไมม ีสมมาตรเมอื่ ลากเสน ผา กลางฝา ชอื่ ไมเ ปน ทางการของแบรคโิ อพอด คอื หอยตะเกยี ง เนอ่ื งจากมรี ปู รา งคลา ยตะเกยี งนาํ้ มนั ดนิ เผาโบราณ ดว ยแบรคโิ อพอด ไม จดั อยูในไฟลัมเดียวกับหอย นกั วิชาการบางทานจึงไมเ รียกแบรคโิ อพอดวา หอยตะเกยี ง แบรคโิ อพอด หอยกาบคู แบรคคโิ อพอดบางอนั ดับเทา นัน้ ทมี่ ีลักษณะคลา ยตะเกยี งน้ำมนั โบราณ เสน แบง ฝา เสนแบงฝา ตะเกยี งน้ำมนั โบราณ » สองฝาไมเ ทา กนั » สองฝาเทากนั ของชาวโรมันทำจากดินเผา » ฝามสี มมาตร » ฝาไมมีสมมาตร » อยูตดิ บนพื้นทะเล » ขดุ รใู ตพ นื้ ทะเล ความแตกตา งระหวา งแบรคโิ อพอดกบั หอยสองฝา แบรคิโอพอด ทีม่ รี ปู รา งคลายตะเกยี งน้าํ มัน ลักษณะสําคญั ของแบรคโิ อพอด เปลือกฝาดานบน เรียกตามตำแหนง ฝาขณะเกาะที่พน้ื เปนฝาทมี่ ีขนาดใหญกวา เปลอื กฝาลาง ลิงกไู ลต ส่งิ มชี วี ิตปจ จบุ นั ที่คงลกั ษณะเดิม ขดุ รอู ยูบรเิ วณพนื้ ทะเล ชอ งเปด สำหรับพิดิเคิล อมั โบ สว นที่นนู ข้ึนมา เปลือกฝาบน เปน สว นแรกของเปลอื กทีเ่ กิดขึน้ ฝาลา งเปลอื กทีเ่ ล็กกวา เสน การเตบิ โต พดิ เิ คลิ หรอื เอ็น หรือตีนเกาะพื้น รอยฝาประกบกนั 12

แบรคิโอพอด รปู ราง ของแบรคิโอพอด บรรพบุรุษของแบรคิโอพอด ในปจจุบันยังไมเปนท่ีทราบแนชัด แบรคิโอพอดเร่ิมพบตั้งแต ยุคแคมเบรียน โดยมีจํานวน และความหลากหลายมากตลอดชวง มหายุคพาลีโอโซอิก แบรคิโอพอดจํานวนมากสูญพันธุ ในเหตุการณการสูญพันธุครั้งใหญที่สุดของโลกที่เกิดในปลาย ยคุ เพอรเมียน แตมันสามารถปรับตัว และคงเหลืออยูรอด ปจจุบันพบลิงกูไลท (แบรคิโอพอด) ทีย่ งั คง ลกั ษณะเดมิ จดั เปนสตั วท่อี าศัยอยบู นโลกยาวนานท่ีสุดประมาณ 500 ลา นป รูปรางของแบรคิโอพอด พบไดหลากหลาย ในการศึกษาแบรคิโอพอด ศึกษาจาก 1. รูปรางโดย รวมทั้งหมด และเปลือกที่โคงนูน 2. จากรอยของฝาท้ังสองที่ประกบกันดานหนา และ 3. จากผิวฝาที่ โคงงอเกิดเปน สัน และรอ ง โครงรางโดยรวมและความโคง นนู ของฝา รอยประกบของฝาทง้ั สอง เปลอื กท่หี ยกั และโคง การดาํ รงชวี ติ แบรคิโอพอด สวนมากอาศัยอยูติดพ้ืน อวัยวะภายในทีส่ ำคัญของแบรคิโอพอด ทะเลตน้ื โดยใชเอ็น หรอื ตนี เกาะกับพ้นื แตม ีบาง สายพันธุอาศัยอยูในบริเวณทะเลลึก และบริเวณ กระเพาะอาหาร ตอ มเพศ นํา้ กรอย แบรคิโอพอดไมชอบอาศยั อยูในบรเิ วณ ตนี ปากที่อา ท่มี ีกระแสนาํ้ ไหลรุนแรง หรือบริเวณท่ีมคี ล่นื มนั กินอาหารดวยการกรองอาหารขนาดเล็กท่ีอยูใน กลามเน้ือ ชองวา งในเนอื้ นํ้า ดวยโลโพฟอร ซึ่งเปนอวัยวะภายในทําหนาท่ี หายใจ และกรองอาหาร ศัตรูของมันคือ ปลา ชอ งวา ง ทอ ขบั ของเสยี โลโพฟอร ที่สามารถกัดฝา และพวกที่สามารถชอนไชฝา แบรคโิ อพอดได เชน หอยกาบเดย่ี ว และหอยกาบคู แบรคิโอพอดในประเทศ แบรคโิ อพอด พบมากในหนิ ของมหายคุ พาลโี อโซอกิ จากหลายจงั หวดั ของภาคใต เชน สตลู ตรงั พงั งา และกระบี่ ในภาคกลาง พบทจี่ งั หวัดเพชรบูรณ และภาคตะวนั ออกเฉียงเหนอื ท่ีจังหวัดเลย 13

หอยกาบคูคูมือผูเ ลา เร่อื งธรณี ฟอสซิลแลนดแดนสตูล ไฟลัม: มอลลสั กา ชั้น: พีลีไซพอด; สกลุ : โพซิโดโนเมีย หอยกาบคู เปนสัตวน้ําจัดอยูในไฟลัมมอลลัสกา ชั้นไบวาลเวีย หรือพีลีไซพอด คําวา มอลลสั กา มาจากภาษาละตนิ แปลวา น่ิม (ลําตัวนม่ิ ) ฝาหอยซึง่ เปน แคลเซยี ม คารบ อเนตมสี องฝามขี นาดเทา กนั และสมมาตรกนั ฝาทง้ั คยู ดึ ตดิ กนั ดว ยเอน็ แตภ ายในฝา เดยี วกันไมมสี มมาตรดา นซา ยและขวา ตวั อยางเชน หอยแครง หอยลาย และหอยนางรม หอยกาบคูม ีขนาดเล็กเทาหวั เขม็ หมุด จนถงึ 2 เมตร สว นใหญอาศยั ตามพน้ื ทะเล แต บางชนดิ วา ยนาํ้ บางชนดิ เกาะตดิ บางชนดิ ขดุ รู หวั ของพวกหอยกาบคไู มแ สดงววิ ฒั นาการ สว นใหญไมมตี า ตนี มีลักษณะคลา ยลิม่ ใชเคล่ือนที่ และใชข ุดเพื่อแทรกตวั ลงไปในตะกอน ระบบสืบพันธโุ ดยท่วั ไปเปนสัตวแยกเพศ การจดั วางและกาํ หนดดานของฝาหอย การจัดวางเปลือกหอยกาบคูเพื่อกําหนดดาน หนั จะงอยงุมออกไป ฝาขวา บน - ลาง หนา - หลัง และฝาซาย - ขวา กําหนด จากตวั ขณะสงั เกต ใหดานหับเผย หรือบานพับเปนดานบน และ ฝาซา ย ปากหอยที่เปด - ปดไดเปนดานลาง การกําหนด ฝาขวา เสน หบั เผย ทําโดยหันจะงอยออกจากตัว และใหเรียกดานท่ี จะงอยชไี้ ปวา ดานหนา สวนดา นทต่ี ดิ ตวั เปน ดา น หลงั และฝาหอยท้ังสอง เรยี กเปน ฝาซาย และฝา ขวา ตามตําแหนงดังกลาวนี้ รปู รา งและอวัยวะภายในของหอยกาบคู หอยกาบคฝู าซาย หวั ใจ กระเพาะอาหาร ไต กลา มเนอื้ ทอระบายของเสีย ปาก กลา มเนอ้ื อวัยวะโบกพัดอาหาร ทอ พนนำ้ ตีน ทอ ดดู น้ำ เหงอื ก เน้ือ หรือแมนเทิล ใชใ นการสรา งเปลอื ก 14

หอยกาบคู รปู รา งลกั ษณะหอยกาบคกู บั การใชช ีวติ หอยกาบคเู กดิ ในยคุ แคมเบรยี น ตอ มาในยคุ ดโี วเนยี น หอยกาบคไู ดว วิ ฒั นาการ สามารถอยใู นนา้ํ กรอ ย และในนาํ้ จดื สว นใหญมนั กนิ อาหารขนาดเลก็ ในนา้ํ ทก่ี รองจากเหงือก หอยกาบคปู รับตัวตอ เน่ือง ตลอดทาํ ให พบรปู รา งของหอยกาบคหู ลากหลาย รปู รา งและลกั ษณะฝาหอยกาบคู บอกความลบั มากมาย เกีย่ วกบั การใชช ีวติ ใตนา้ํ รปู รางลักษณะหอย สัมพนั ธก ับการใชชวี ิตของมันทสี่ าํ คัญมีดังน้ี พวกฝงตัวต้ืน: หอยกาบคู ฝงตัวตื้นๆ อยูในตะกอน ทอ ดดู และพนน้ำ น้ำ ทองนํ้า สวนมากหอยประเภทนี้จะมีความกวาง และ เปลอื ก ความสูงของฝาแตกตางกันไมมาก มีเปลือกหนา (หอยแครง และหอยตลับ) บางชนิดลักษณะเปลือก ความสูง ของมันจะเรียบเรียว (หอยลาย) เพ่ือความสะดวกใน การฝงตัว หอยกาบคูประเภทน้ีบางชนิดจะมีหนามท่ี ความกวา ง ตีน ตะกอน เปลอื กเพอื่ ปอ งกนั ศตั รไู มใ หข ดุ มนั ไดง า ย หอยกาบคทู ่ี พบในมหายคุ พาลีโอโซอิก รวมถงึ โพซิโดโนเมยี หรือ ฝง ตัวตน้ื ในพื้นตะกอน โพซิโดโนมยา จะดาํ รงชวี ิตแบบน้ี ฝงตัวลึก: หอยกาบคูประเภทนี้ฝงตัวลึกในตะกอน นำ้ ฝง ตวั ลกึ ในพนื้ ตะกอน ใตท อ งนา้ํ โดยทว่ั ไปเปลอื กจะมคี วามสงู มากกวา ความ ตะกอน กวางไมตํ่ากวา 2 เทา หอยประเภทนี้มีทอนํานํ้าเขา ทอดดู และพนนำ้ และทอ นาํ นาํ้ ออกจากตวั ทย่ี าว ในขณะทอ่ี ยใู ตต ะกอน เปลือก จะยนื่ ทอ ดงั กลา วโผลบ รเิ วณพนื้ ทอ งนาํ้ หอยประเภทน้ี ตนี ฝาขนาดยิ่งใหญ พบเปน ฟอสซิลอายปุ ระมาณ 2 ลานปเ ทา นนั้ ยง่ิ ฝงตวั ไดล ึกมากข้นึ หอยที่อาศัยอยูบนพื้นทองน้ํา: ตัวอยางรูปราง ทิศทางการเคลื่อนท่ี ลกั ษณะหอยแบบน้ี คือ หอยแมลงภู ซึง่ มรี ูปรา งยาวรี อาศัยบนพื้นทะเล ใชห นวด (กระจกุ เสน ใยทห่ี อยสรา งขน้ึ เอง) ในการพยงุ เปลอื กหอย ทะเล ตัวขณะทอี่ ยูบนพื้นตะกอน และพนั จับวัสดเุ พ่ือยดึ ตัว สวนหอยเชลล อยูบนพื้นทะเล พัฒนาการเคล่ือนที่ หนวด หรอื กระจุกเสนใย ไดอยางเร็วดวยการขยับฝาเพ่ือวายน้ําในระยะไมไกล พื้นทะเล สําหรับหอยนางรม เช่ือมประสานฝาของมันติดอยู กับหิน ทําใหรูปรางของมันมีความหลากหลายมาก นำ้ พนน้ำ ดดู นำ้ สาํ หรบั หอยมอื เสอื ใชห นวดยดึ และเจาะฝง ในปะการงั โคลน บางสว นอยบู นพนื้ สว นหนงึ่ ฝง ตวั ใตต ะกอนอกี สว นโผลข น้ึ มาดา นบน: บางสว นอยใู นตะกอน รปู รา งหอยประเภทนเี้ ปน รปู สามเหลย่ี ม เชน หอยจอบ หรือหอยซองพูล มักเปนหอยท่ีอาศัยอยูบริเวณพื้น หนวด หอยกาบคู โคลนทอ่ี อ น และมคี ลนื่ ลมแรง ในบรเิ วณชายฝง ทะเล วงคห อยจอบ มนั จะฝง สว นเรยี วลงในตะกอน และใชห นวดชว ยยดึ พนื้ โคลน และโผลส ว นปานเหนือพืน้ ตะกอน 15

คูมอื ผูเ ลาเร่ืองธรณี ฟอสซิลแลนดแดนสตลู ไฟลัม: มอลลัสกา นอติลอยด ชนั้ : เซฟาโลพอด; ชน้ั ยอ ย: นอตลิ อยดี นอตลิ อยด เปน บรรพบรุ ษุ ของเซฟาโลพอด หมายถงึ สตั วท มี่ ตี นี ตดิ กบั หวั ตนี ในทน่ี ี้ คอื แขน หรอื หนวด นอตลิ อยดจ ดั อยชู น้ั เดยี วกบั หมกึ หมกึ ยกั ษ และนอตลิ สุ นอตลิ อยด เกดิ ครงั้ แรกมคี วามยาวเพยี ง 2 – 3 มลิ ลเิ มตร ในปลายยคุ แคมเบรยี น เปน สตั วม เี ปลอื กแบง เปน หองและภายในหองมที อเชอ่ื มหอ ง ในยคุ ออรโดวเิ ชียน วิวัฒนาการเปน ผูลา และเปน เจา ทะเล (คามีโรเซรัส ยาวประมาณ 6 เมตร) หลงั จากน้นั นอติลอยดเ รม่ิ ลดชนดิ และความ หลากหลาย เนอื่ งจากเกดิ ปลาซ่ึงเปน ผูล า นอตลิ อยด แมว า นอติลอยด ไดลดจาํ นวนชนิด และปรมิ าณลง แตมันปรบั ตัว จนเหลือเพียงนอติลสุ ท่ียงั คงพบเหน็ ไดในปจจบุ ัน คามโี รเซรสั ยาวประมาณ 6 เมตร หนึ่งในสตั วท ม่ี ีขนาดใหญ ในยคุ ออรโ ดวเิ ชยี น นอตลิ สุ ในปจ จบุ นั เสน ผา นศนู ยก ลางใหญมากถงึ 16 ซม. นอติลอยดระยะแรก ความยาว 3 มม. รปู รางและลักษณะสาํ คัญของนอติลอยด สวนตางๆ ของนอตลิ อยดทมี่ เี ปลือกตรง ซากนอติลอยด ในหินปูน สวนของเปลอื กที่เปนทอี่ ยขู องสตั ว สว นของเปลอื กที่แบงเปนหอ ง กระเพาะ เกราะปด-เปด เพ่อื ปอ งกันสว นหัว หองภายในเปลอื ก (หองอบั เฉา) ผนงั กั้นหอ งภายในเปลอื ก หัวใจเหงือก ทอ พน นำ้ สำหรับการเคลือ่ นท่ี ทอกลางตัวหนา เชอื่ มผานทุกหอ งภายในเปลือก ปากจะงอยคลายปากนกแกว ต้งั แตห อ งแรกสวนปลายจนถงึ หอ งที่เ ปน ท่ีอ ยู 16

นอตลิ อยด ชนิดของนอติลอยด เปน กรวยตรงและโคง งอเลก็ นอ ย เปลอื กเปน กรวย ที่มีปลายขดเปนเกลียว และแบบเปลือกมวนขด นอติลอยด เปนสัตวท่ีมีโครงสรางอยาง เปนเกลียวคลายแอมโมนอยด นอกจากน้ีขนาด งาย สวนของเปลือกแยกเปน 2 สวนคือ ของนอตลิ อยด มคี วามหลากหลายมาก จากขนาด เปลือกท่ีภายในแบงเปนหองมีกลไก สําหรับ นอยกวา 1 เซนติเมตร ไปจนถึงขนาดมากกวา 10 การลอยตัวและการจมตัวในน้ํา และเปลือกท่ี เมตร ตัวอยางที่แสดงในรูปดานลางไมไดแสดง ทําหนาที่ปองกันอวัยวะท่ีออนน่ิม การศึกษา ขนาดของนอตลิ อยด นอติลอยด ใชรูปรางของเปลือกในการจําแนก สามารถแบง ไดอ ยา งกวา งๆ คอื ประเภททเ่ี ปลอื ก ตวั อยางรูปรางเปลือกนอตลิ อยดที่หลากหลาย เปลือกเปนกรวยตรง เปลอื กมวนขด และโคง งอเลก็ นอย เปน เกลยี ว เปลอื กเปนกรวยแต ปลายขดเปนเกลยี ว การดํารงชวี ติ นอติลอยด พบไดใ นสภาพทะเลที่หลากหลาย จากทะเลต้ืน แนวปะการงั ไปจนถงึ ทะเลลึก มันจะ ลาเหย่ือท่ีมีขนาดเล็กกวา โดยเฉพาะอยางยิ่ง ไทรโลไบต โครงสรางภายในของเปลือกแข็ง ที่แบงเปน หองเช่ือมตอกันดวยทอกลางตัวที่หนา ทําใหนอติลอยด ลอยตัว – จมตัวไดอยางอิสระ ขอไดเปรียบ คือทาํ ใหน อตลิ อยดใชพ ลงั งานไมมากนักในการวา ยนํ้า สาํ หรบั การทตี่ อ งออกแรงตา นแรงดงึ ดดู ของโลก การเคล่ือนท่ีในแนวราบทําดวยการพนน้ําความเร็วสูงผานทอท่ีอยูบริเวณสวนลางของหัว ทอดังกลาว สามารถบดิ ปรบั ทศิ ทางในการเคลือ่ นท่ี เดินหนา ถอยหลงั เลี้ยวซา ย-ขวา นกั วทิ ยาศาสตรเ ชอื่ วา นอตลิ อยด เคลอื่ นทไี่ ปดา นหนา เพอ่ื หาอาหาร และเคลอ่ื นทไี่ ดช า กวา เคลอ่ื นท่ี ถอยหลัง ซ่ึงใชหนีศัตรู ดวยการมีเปลือกอยูดานหลังทําใหนอติลอยด วายน้ําไมคลองตัว เลี้ยวและ กลับตัวไดยาก ดวยเหตุนี้เมื่อเกิดการวิวัฒนาการของปลา ซึ่งผูลาชนิดใหมน้ี ทําใหนอติลอยด ลดท้ัง ชนดิ และจํานวนลงอยา งมาก ต้งั แตยคุ ไซลูเรียนเปนตนไป นอตลิ อยดในประเทศ จังหวัดสตูล เปนจังหวัดที่พบฟอสซิลนอติลอยดมาก เนื่องจากมีหินปูนยุคออรโดวิเชียน โผลก ระจายตัวอยทู ่วั ไป นอกจากนแี้ ลว นอติลอยด ยังพบไดใ นจงั หวดั กาญจนบุรีเชนกัน 17

คูมือผูเ ลาเรื่องธรณี ฟอสซลิ แลนดแดนสตูล ไฟลัม: มอลลัสกา, ชัน้ : เซฟาโลพอด แอมโมนอยด ชัน้ ยอย: แอมโมนอยดเดีย, อันดบั : โกเนยี ตดิ า แอมโมนอยด เปนกลุมสตั วท ะเลเปลอื กขดเปนวง ในชั้นเซฟาโลพอด เคยปรากฏอยใู น โลกยาวนานถงึ 350 ลานป มันเกดิ จากนอตลิ อยด ในยคุ ดีโวเนียน โดยมีววิ ฒั นาการ อยา งชา ๆ จนกระทงั่ เพมิ่ ความหลากหลายและจาํ นวนในยคุ ตอ มา แอมโมนอยดใ นมหายคุ พาลโี อโซอกิ มขี นาดเลก็ ขนาดไมเ กนิ ผลมงั คดุ ในปลายยคุ เพอรเ มยี น แอมโมนอยด เกอื บ จะสญู พนั ธุ เหลอื รอดจาํ นวนไมก ช่ี นดิ แตใ นมหายคุ มโี ซโซอกิ แอมโมนอยด มวี วิ ฒั นาการ อยา งรวดเรว็ กลบั มาเพมิ่ ชนดิ และจาํ นวนทหี่ ลากหลาย มกั เรยี กกลมุ สตั วท ะเลในมหายคุ มโี ซโซอกิ น้ีวา “แอมโมไนต” ฟอสซลิ แอมโมไนต ขนาดใหญพบไดท ว่ั โลก และในปลาย มหายคุ มีโซโซอกิ แอมโมนอยดส ญู พันธหุ มดไปจากโลก กาํ เนดิ แอมโมนอยด นั ก วิ ท ย า ศ า ส ต ร เ ชื่ อ ว า แ อ ม โ ม น อ ย ด แบคไทรทินา วิวัฒนาการมาจาก แบคไทรทินา ซ่ึงเปน นอติลอยดขนาดเล็ก มีรูปรางเปนกรวยตรง โดย มวนเขา เปน วง ใชเหตุผลวาทัง้ สองตา งมีเปลือก และไข ขนาดเล็ก รูปรางของแอมโมนอยด ชวงแรกจะมีลักษณะ ตน ตระกลู แอมโมนอยด พนั เปน วง เปลอื กเปน กรวยตรง ตอ มามีการมว น 2 ลักษณะ คอื มว นเปน วง และพนั รอบเปน วง การววิ ฒั นาการ ดงั กลา วเพื่อความคลอ งตวั ในการเคลื่อนท่ี ลกั ษณะสาํ คัญของแอมโมนอยด ฟอสซลิ แอมโมนอยดผ า ดา นขา ง ดา นขา งของเปลอื กแอมโมนอยด เปลอื กชั้นนอก ชอ งท่เี ปน ท่ีอยู เสน การเตบิ โต ทอ เชอื่ มทุกหอ งภายในเปลอื ก ภาพวาดแอมโมนอยด ชอ งวา งภายใน แบงเปน หอ ง รอยเปลอื กทข่ี ดั ออก เปลอื กชน้ั ใน เสน ลายบนเปลอื ก เสน ลายบนเปลอื กจะเห็นก็ตอ เมอื่ เปลอื กนอกผุ หรอื มีการขดั ใหเปลอื กนอกหลดุ ออกไป 18

แอมโมนอยด ลกั ษณะของแอมโมนอยดใ นแตละมหายุค หน่ึงในลักษณะสําคัญ ท่ีใชในการจําแนกประเภทของแอมโมนอยด คือลายเสนบนเปลือกช้ันใน (เสนซิวเจอร) ซึ่งเปนรอยตอของผนังก้ันหองกับผิวเปลือกช้ันใน กลุมของแอมโมนอยดที่เกิดใน ชว งเวลาทางธรณีวทิ ยาท่ีตางกัน มีลายเสน บนเปลอื กตา งกัน 3 กลมุ ดงั นี้ 1. ลายเสน บนเปลือกชั้นในรปู แบบงา ย หรือ รอยหยกั ทโี่ คง ลายเสน แบบนพี้ บในแอมโมนอยด ลายเสนโกเนียติกแบบงาย เปนเสนรอยหยักขึ้น ที่เกดิ ในยคุ คารบอนเิ ฟอรัส ถงึ ยคุ ครเี ทเชยี ส แต โคง และหยักลงโคงชัดเจนแตเรียบงาย ลวดลาย สวนมากเปนลายเสนของแอมโมนอยด ท่ีเกิดใน ดังกลาวเปนลักษณะของแอมโมไนต อันดับ ยุคไทรแอสซิก โกเนียติดา (หรือโกเนียไทต) ลายเสนแบบน้ีพบ ทวั่ ไปกบั แอมโมนอยดท เ่ี กดิ ในมหายคุ พาลโี อโซอกิ 3. ลายเสนบนเปลือกแบบแอมโมนิติก และพบนอยในยุคไทรแอสซกิ แสดงรอยหยักท่ีซับซอนมาก ประกอบดวย รอยหยักบนรอยหยักทั้งสวนท่ีเปนสันและสวนท่ี ขอสังเกตลายเสนบนเปลือกของโกเนียไทต เปนทองของรอยหยักท่ีโคง รอยหยักดังกลาว น้ี มีความโคงมากกวาลายเสนบนเปลือกของ พบกับแอมโมนอยด ประเภทแอมโมไนต ตั้งแต นอติลอยดที่เปลือกมว นเปนวง ยุคเพอรเมียน ถึงยุคครีเทเชียส แตพบมากกับ แอมโมนอยด ที่เกิดในยุคจูแรสซกิ – ครีเทเชยี ส 2. ลายเสนบนเปลือกแบบเซราติติก แสดง รอยหยักเล็กๆ บริเวณสวนสันและสวนทองของ นอตลิ อยด แอมโมนอยด ลายเสนโคง เลก็ นอ ย ลายเสนโคงงา ยๆ ลายเสนโคง มีหยกั ลายเสน โคง หยกั ซับซอ น ยคุ แคมเบรยี น - ปจ จุบัน มหายคุ พาลโี อโซอิก ยุคไทรแอสซกิ ยคุ จูแรสซกิ - ครเี ทเชียส โกเนียไทต โกเนียไทต เปนแอมโมนอยดช นิดแรกทีเ่ กดิ บนโลก ชื่อ “โกเนียไทต” หมายถึง “กอ นหนิ ทีม่ มี มุ ” ซึง่ คอื เสน ลายบนเปลอื กทเ่ี ปน เสน โคง ซกิ แซก โกเนยี ไทต มขี นาดเทา กบั ผลมงั คดุ และไมเ กนิ 15 เซนตเิ มตร ในยุคคารบอนิเฟอรัส - เพอรเมียน เปนชวงเวลาท่ีโกเนียไทตเกิดหลากหลาย และมีจํานวนมาก ใน ชวงปลายยคุ เพอรเ มียน โกเนียไทตล ดชนดิ และจํ านวนลงมาก และสูญพันธใุ นยคุ ไทรแอสซกิ รปู รางของ โกเนยี ไทตบ ง บอกวา เปน สตั วท วี่ า ยนา้ํ ไมเ รว็ ศกึ ษาจากรปู ทรงเปลอื กทก่ี ลมแบน มนั อาศยั รวมเปน กลมุ อยู บรเิ วณท่ีราบนอกชายฝงทะเลลึก การกนิ อาหารของมันยงั ไมท ราบแนชดั โกเนยี ไทต พบหลายบรเิ วณ ในจงั หวดั สตลู (หมวดหนิ ปา เสมด็ ) บอกอายหุ นิ เกดิ ในยคุ คารบ อนเิ ฟอรสั 19

กรมทรัพยากรธรณี เลขท่ี 75/10 ถนนพระรามที่ 6 เขตราชเทวี กรุงเทพมหานคร 10400 โทรศพั ท 0-2621-9816 โทรสาร 0-2621-9820 http://www.dmr.go.th