การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์

เอกสารคำ� แนะน�ำท่ี 5/2558 การปลูกผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ พิมพ์ครัง้ ท่ี 1 : จ�ำนวน 10,000 เลม่ พฤษภาคม พ.ศ.2558 จัดพมิ พ์ : กรมส่งเสรมิ การเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ พมิ พ์ท่ี : ชมุ นุมสหกรณก์ ารเกษตรแหง่ ประเทศไทย จ�ำกัด





คำ� นำ� การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ เป็นการปลูกผักที่สามารถควบคุมกระบวนการ ผลติ ได้ สามารถลดการใชส้ ารเคมที างการเกษตร ส่งผลใหไ้ ดผ้ ลผลติ ผกั ที่มคี ุณภาพ และยังเป็นการผลิตผักท่ีสามารถท�ำได้ในสภาพพื้นที่ที่ไม่เหมาะสม ส�ำหรับการ ท�ำการเกษตร การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ สามารถปลูกเพ่ือบริโภคภายในครัวเรือน และปลกู เพื่อเปน็ การคา้ กรมสง่ เสรมิ การเกษตร จงึ ไดจ้ ัดทำ� เอกสารค�ำแนะนำ� เรอื่ ง “การปลกู ผัก ไฮโดรโปนิกส์” โดยเน้ือหาในเอกสารจะอธิบายเก่ียวกับความรู้พื้นฐานส�ำหรับ เกษตรกรที่จะปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ ระบบของการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ ข้ันตอน และวิธีการปลูก และความรู้ที่เก่ียวข้อง รวมทั้งเรื่องการตลาดของการปลูกผัก ไฮโดรโปนกิ ส์ สดุ ทา้ ยน้ี คณะผูจ้ ัดทำ� หวงั เปน็ อย่างย่ิงว่า เอกสารค�ำแนะน�ำฉบบั นีจ้ ะเป็น ประโยชน์แก่เกษตรกร หรือบุคคลท่ีสนใจ ท�ำให้ผู้อ่านเกิดความรู้และความเข้าใจ ในเรื่องการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์เพิ่มขึ้น และสามารถน�ำไปประยุกต์ใช้ในการปลูก ผักไฮโดรโปนิกสต์ อ่ ไปได้ กรมสง่ เสรมิ การเกษตร 2558

สารบัญ ระบบของการปลกู ผักไฮโดรโปนกิ ส.์..............................................2 วัสดุ อุปกรณส์ ำ� หรบั การปลูกผักไฮโดรโปนกิ ส.์ ..........................4 ขอ้ ควรคำ� นึงสำ� หรบั การปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ ในเชิงการคา้ ......................................................................................8 ขน้ั ตอนและวธิ ีการปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์.......................................9 การจัดการพืช........................................................................9 การจัดการดา้ นสารละลาย...............................................12 ปัจจยั ที่เก่ยี วขอ้ งกบั การเจรญิ เติบโต...........................................18 ความรเู้ กีย่ วกบั สารละลายธาตุอาหารพืช...................................20 ศัตรพู ชื 23........................................................................................... วทิ ยาการหลังการเกบ็ เกี่ยว...........................................................24 การปฏบิ ัติเพ่อื ลดความเสียหายของผัก หลังการเก็บเกยี่ ว........................................................................... 26 การตลาดของการปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ ส์...................................27 เอกสารอา้ งอิง............................................................................... 28

การปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ ไฮโดรโปนิกส์ (Hydroponics) มาจากภาษากรีก ค�ำวา่ “Hydro” แปลวา่ นำ้� รวมกบั คำ� วา่ “Ponos” ทแ่ี ปลวา่ งาน เมอื่ รวมกนั จงึ หมายถงึ การทำ� งานของนำ�้ (สารละลายธาตอุ าหาร) ผ่านรากพืช โดยปกติแล้วการที่พืชจะเจริญเติบโตได้ดีนั้น ตอ้ งอาศัยปัจจัยตา่ ง ๆ ท่ีเหมาะสมหลายอย่าง เชน่ แสงแดด อุณหภมู ิ น�้ำ และธาตุอาหารพืช การที่พืชจะน�ำธาตุอาหารพืชไปใช้ประโยชน์ได้นั้นจะต้อง ค�ำนึงถึงเร่ืองความเป็นกรดเป็นด่าง (pH) ของดินหรือสารละลายธาตุอาหารใช้ ปลูกพืช การปลูกพืชแบบไฮโดรโปนิกส์ พืชจะได้รับธาตุอาหารในรูปสารละลาย เรียกว่า “สารละลายธาตุอาหารพืช” ซึ่งพืชสามารถน�ำไปใช้ได้ทันทีเพราะมี การปรบั คา่ การน�ำไฟฟา้ (Electrical Conductivity : EC) และ pH ใหอ้ ยูใ่ นระดับ ท่ีเหมาะสมต่อการเจริญเตบิ โตของพืชอยตู่ ลอดเวลา ข้อดีของการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ คือ สามารถท�ำการปลูกผักในบริเวณ ท่ีพ้ืนดินไม่เหมาะสมหรือสภาพแวดล้อมที่ไม่เหมาะสมต่อการปลูกผัก ใช้พ้ืนท่ี ในการเพาะปลูกน้อยและสามารถท�ำการผลิตได้อย่างสม่�ำเสมอ ควบคุม สภาพแวดล้อมต่าง ๆ ท่ีเก่ียวข้องกับการเจริญเติบโตได้ เช่น การควบคุมปริมาณ ธาตุอาหาร pH เป็นการปลูกผักที่ใช้น�้ำและธาตุอาหารพืชได้อย่าง มีประสิทธิภาพ อีกทั้งประหยัดเวลา แรงงาน และค่าใช้จ่าย ในการเตรียมดินและก�ำจัดวัชพืช แต่การปลูกผัก ไฮโดรโปนิกส์ เป็นระบบท่ีมีต้นทุนการผลิต ค่อนข้างสูง เนื่องจากอุปกรณ์มีราคาแพง และการควบคุมดูแลต้องใช้ผู้ที่มีความรู้ และประสบการณ์ การปลูกผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ 1

ระบบของการปลูกผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ ระบบการปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สส์ ามารถจำ� แนกไดเ้ ปน็ หลายระบบขน้ึ อยกู่ บั วธิ กี ารตา่ ง ๆ แตท่ ีใ่ ชม้ ากในประเทศไทย มดี งั น้ี ระบบ NFT ระบบ DFT โดยใช้ท่อ PVC 2 กรมสง่ เสรมิ การเกษตร

ระบบ DRFT 1. การปลูกโดยให้สารละลายธาตุอาหารไหลผ่านรากผักเป็น แผ่นบาง ๆ อยา่ งต่อเนื่อง (Nutrient Film Technique : NFT) เป็นการให้ สารละลายธาตอุ าหารพชื ไหลผา่ นรากพชื ทป่ี ลกู บนรางตามความลาดชนั ของรางปลกู อยา่ งชา้ ๆ เปน็ แผน่ ฟลิ ม์ บาง ๆ ประมาณ 1-3 มลิ ลเิ มตร พชื ทปี่ ลกู ไดด้ แี ละนยิ มปลกู ในระบบน้ี ไดแ้ ก่ ผักกินใบจำ� พวกผักสลัด มีอายุยาวประมาณ 45-50 วัน 2. การปลกู โดยใหส้ ารละลายธาตอุ าหารไหลผา่ นรากผกั ในระดบั ลกึ (Deep Flow Technique : DFT) การปลกู ผกั โดยวธิ นี เี้ หมอื นการปลกู แบบลอยนำ้� ซึ่งสามารถปลูกได้ดีในที่ท่ีมีแดดจัด โดยวิธีน้ีจะมีช่องว่างระหว่างแผ่นปลูกกับ สารละลายธาตอุ าหารพชื ประมาณ 3-5 เซนตเิ มตร เพอื่ ใหร้ ากผกั บางสว่ นถกู อากาศ และบางส่วนอยู่ในสารละลายธาตุอาหารพืช ผักที่ปลูกได้ดีและนิยมปลูกในระบบนี้ ได้แก่ ผักไทย (ผักกินใบที่มีอายุส้ัน ประมาณ 20-30 วัน) เช่น ผักคะน้า ผักบุ้ง ผกั โขม เป็นตน้ 3. การปลูกโดยให้สารละลายธาตุอาหารและอากาศไหลวนผ่าน รากผักในระดับลึกอย่างต่อเนื่องในถาดปลูก (Dynamic Root Floating Technique : DRFT) ระบบนี้พัฒนามาจากระบบ DFT โดยเพ่ิมการไหลเวียนของ อากาศและสารละลายธาตอุ าหารพชื ผกั ท่ีปลูกไดด้ แี ละนยิ มปลกู ไดแ้ ก่ ผกั ไทย การปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 3

วัสดุ อปุ กรณ์ส�ำหรับการปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ วสั ดแุ ละอปุ กรณท์ จี่ ำ� เปน็ ตอ่ การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สม์ หี ลายชนดิ ขน้ึ อยกู่ บั ลกั ษณะของการปลกู ซง่ึ สงิ่ ทค่ี วรคำ� นงึ ถงึ คอื ควรมรี าคาไมส่ งู มากนกั แตม่ คี ณุ ภาพดี และหาซอื้ ไดส้ ะดวก นอกจากนี้ ยงั สามารถนำ� วสั ดสุ งิ่ ของเหลอื ใชต้ า่ ง ๆ มาประยกุ ต์ ใชใ้ นการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ไดอ้ กี ด้วย โรงเรอื นขนาดเลก็ โรงเรือนขนาดใหญ่ ปกติแล้ววัสดุและอุปกรณ์ที่จ�ำเป็นส�ำหรับการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ ประกอบด้วย 1. โรงเรือน ในการปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สใ์ นเชงิ การคา้ จ�ำเปน็ ตอ้ งใชโ้ รงเรอื นสำ� หรบั เพาะกล้า อนุบาลต้นกล้า และปลูก ซ่ึงรูปแบบของโรงเรือนต้องเหมาะสม มี ความแข็งแรง สามารถควบคุมภูมิอากาศภายในโรงเรือนให้เหมาะสมต่อการเจริญ เติบโตของผักที่ปลูก นอกจากนี้ โรงเรือนยังสามารถป้องกันศัตรูพืชได้ พ้ืนที่ตั้ง โรงเรือนต้องมีสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมคือมีการถ่ายเทอากาศดี อยู่ในท่ีโล่งแจ้ง มีการคมนาคมท่ีสะดวก มีแหล่งน้�ำอย่างเพียงพอและมีไฟฟ้า แต่ส�ำหรับการปลูก ผกั ไฮโดรโปนกิ สใ์ นบรเิ วณบ้านนั้น ไม่จำ� เปน็ ตอ้ งสรา้ งโรงเรอื นขนาดใหญ่ เน่อื งจาก 4 กรมสง่ เสริมการเกษตร

เป็นการปลูกเพื่อไว้รับประทานกันเองภายในครอบครัว หรือเพ่ือเป็นงานอดิเรก เทา่ น้นั เพียงแตส่ รา้ งโครงมงุ้ เพ่ือป้องกันแมลงและการกระแทกของนำ้� ฝน 2. ภาชนะและวัสดทุ ใ่ี ชใ้ นการปลกู 2.1 ภาชนะทใ่ี ชใ้ นการปลกู ควรเปน็ ภาชนะทเ่ี หมาะสมตอ่ ระบบปลกู มคี วามแขง็ แรง สะอาด และทำ� ความสะอาดได้งา่ ย ไม่ผุกร่อน หรอื ไม่เป็นอันตราย ตอ่ รากผกั และสภาพแวดลอ้ ม นอกจากน้ี ควรมรี าคาถกู หาซอ้ื ไดง้ า่ ย สะดวกตอ่ การ ติดต้งั และการใช้งาน 2.2 วัสดปุ ลูก (Growing media) ตอ้ งเป็นวัสดุทีเ่ ก่ียวข้องกบั การให้ ออกซิเจน ธาตุอาหารและช่วยในการเจริญเติบโตของรากผัก ตลอดจนเป็นท่ีเกาะ ยึดค้�ำยันตน้ พชื ลักษณะของวัสดปุ ลูกที่ดี คอื เปน็ ท่เี กาะยึดค�้ำยนั ตน้ ผัก เปน็ แหล่ง สะสมน้ำ� และอาหาร และเป็นแหล่งทใ่ี ห้อากาศแก่ผัก 3. ปุ๋ยหรอื ธาตุอาหารพืช จดั วา่ เปน็ หวั ใจสำ� คญั สำ� หรบั การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ เนอ่ื งจากเปน็ การ จดั การในการใหป้ ยุ๋ เคมตี า่ ง ๆ เพอ่ื ทดแทนธาตอุ าหารทมี่ อี ยใู่ นดนิ เพราะการปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สเ์ ปน็ การใหผ้ กั ทป่ี ลกู ไดร้ บั สารอาหารพชื หรอื สารละลายธาตอุ าหารพชื (nutrient solution) ท่ไี ดจ้ ากการนำ� ธาตุอาหาร (แม่ปุ๋ย) ผสมกบั น�ำ้ 4. นำ�้ น�้ำท่ีใช้ต้องมาจากแหล่งน้�ำที่ดี มีคุณภาพดีและมีปริมาณเพียงพอต่อ การปลกู กอ่ นทน่ี ำ� มาใชใ้ นการปลกู ผกั ควรมกี ารนำ� ตวั อย่างนำ�้ ไปตรวจคณุ ภาพเสยี กอ่ น 5. ระบบไฟฟา้ ระบบไฟฟ้าใช้เพ่ือเป็นต้นก�ำลังของพลังงานท่ีขาดไม่ได้ ควรมีระบบ ไฟสำ� รองสำ� หรับบางช่วงทีม่ ีปญั หาเกย่ี วกับระบบไฟฟ้า 6. ป๊มั ใช้ส�ำหรับส่งและก่อให้เกิดการไหลเวียนของสารละลายธาตุอาหารพืช และให้ออกซเิ จนแก่รากพืช การปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 5

7. เมลด็ พันธ์ผุ ัก หรือกล้าผักท่ีจะใชป้ ลูก ควรเลือกพันธุ์ที่ตลาดต้องการ ต้นกล้ามีความส�ำคัญต่อการปลูกผัก ไฮโดรโปนกิ สม์ าก เนอ่ื งจากทำ� ใหพ้ ชื สามารถเจรญิ เตบิ โตและตงั้ ตวั ไดเ้ รว็ เมลด็ พนั ธ์ุ ทีด่ ตี อ้ งมลี กั ษณะตรงตามพันธุ์ มีเปอร์เช็นต์ความงอกสงู 8. วัสดุและอุปกรณ์ต่าง ๆ ท่ีเก่ียวข้องกับการเตรียมสารละลาย ธาตอุ าหารพชื 8.1 ถังใส่สารละลายธาตุอาหารพืช ขนาดของถังขึ้นอยู่กับระบบ ของการปลูกเพื่อกักเก็บสารละลายธาตุอาหารให้เพียงพอ โดยท่ัวไปจะฝังถังใส่ สารละลายธาตุอาหารพืชไว้ใต้ดิน เพ่ือลดอุณหภูมิของสารละลายและช่วยลด การระเหยของสารละลายไดอ้ กี ด้วย 8.2 ถงุ มอื เพอ่ื ใชใ้ นการเตรยี ม รกั ษาหรอื ควบคมุ คา่ ความเปน็ กรดดา่ ง (pH) เนื่องจากการปรับค่าความเป็นกรดด่างของสารละลายบางคร้ังต้องใช้กรด เปน็ ตวั ปรบั เมอ่ื สารละลายมคี วามเป็นดา่ งมากเกิน 8.3 เครื่องชงั่ วดั ตวง ใช้ตวงปรมิ าณปุ๋ยหรอื สารอาหารทใี่ ช้ในการ ปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ 9. วสั ดุผกู มัดหรอื รองรับต้นผัก กรณที ผี่ กั มคี วามสงู เชน่ มะเขอื เทศ แคนตาลปู รากไมส่ ามารถยดึ ตดิ กบั วสั ดปุ ลูกได้ จำ� เปน็ ต้องมีวสั ดุรองรับตน้ ผกั เพ่อื ช่วยให้พชื ที่มีล�ำต้นสงู และมผี ลผลติ ทมี่ นี �้ำหนกั สามารถทรงตัวอยไู่ ด้ ซงึ่ วัสดุผกู มดั ได้แก่ เชอื ก ลวด ไม้ค�ำ้ และอาจมี สง่ิ ผกู มดั ตดิ กับต้นผักซึ่งส่วนมากท�ำจากพลาสติก 10. วัสดุ อุปกรณ์ส�ำหรับควบคุมอุณหภูมิโรงเรือน สารละลาย ธาตอุ าหารและวสั ดปุ ลกู เนื่องจากประเทศไทยมีอุณหภูมิสูงจึงจ�ำเป็นต้องมีอุปกรณ์ท่ีใช้ ในการควบคุมอุณหภูมแิ ละความช้นื สัมพทั ธ์ภายในโรงเรอื น 6 กรมส่งเสรมิ การเกษตร

11. อปุ กรณส์ ำ� หรบั การตรวจวดั และควบคมุ สารละลายธาตอุ าหารพชื เครื่องมือตรวจวัดค่าความเป็นกรดเป็นด่างของสารละลาย ธาตุอาหารพืช (pH meter) เครื่องมือตรวจวัดค่าการน�ำไฟฟ้าของสารละลาย ธาตอุ าหารพชื (Electrical Conductivity meter) 12. วัสดอุ ุปกรณ์และโรงเรือนบรรจหุ บี ห่อผลผลิต ส�ำหรับการปลูกในเชิงการค้าจ�ำเป็นต้องมีอุปกรณ์ส�ำหรับการท�ำ ความสะอาด คัดขนาด บรรจุหีบห่อภายใตโ้ รงเรือนท่ีดกี ่อนขนส่งไปตลาด 13. ห้องเย็นและระบบขนส่งที่สามารถควบคุมอุณหภูมิ ความชื้นสมั พัทธ์ การผลิตในเชิงการค้าที่มีพื้นที่ต้ังแต่ 1 ไร่ขึ้นไป จะมีอัตราก�ำลัง ในการผลติ ทสี่ งู ควรมหี อ้ งเยน็ บรรจภุ ณั ฑ์ และระบบขนสง่ ทสี่ ามารถควบคมุ อณุ หภมู ิ ความชื้นสัมพัทธ์ได้ เพ่ือรักษาคุณภาพของผลผลิต โดยเฉพาะในกรณีท่ีแหล่งผลิต อย่ไู กลจากตลาดมาก การปลูกผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ 7

ใขนอ้ เคชวิงรกคาร�ำนคึงา้ สำ� หรับการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์น้ันสามารถปลูกผักได้ทุกชนิด หากปลูกในเชิง การค้าจะต้องค�ำนงึ ถึง ✤ อายุการเก็บเก่ยี ว เน่อื งจากการปลกู ด้วยวธิ ีนจี้ ะมกี ารลงทุนสูง ดงั นนั้ จึงควรเลือกผักท่ีมีอายุการเก็บเกี่ยวสั้น มีรอบการผลิตหลายรอบต่อปีจะช่วยลด ตน้ ทุนได้ เช่น ผกั สลัด หรือผักไทยท่ีมีอายุสั้น เช่น ผักบุง้ ผกั คะน้า ผกั โขม ✤ ราคาผลผลติ ควรเลอื กผกั ทม่ี รี าคาสงู ขายไดร้ าคาดี เนอ่ื งจากมตี น้ ทนุ การผลติ สงู จงึ จำ� เปน็ ตอ้ งเลอื กผกั ทม่ี รี าคาดแี ละตลาดมคี วามตอ้ งการ แตใ่ นปจั จบุ นั ได้มีการน�ำผักที่มีขายอยู่ท่ัวไปตามท้องตลาด เช่น ผักบุ้ง ผักคะน้า ผักกาดเขียว กวางตุ้ง มาปลูกระบบไฮโดรโปนิกส์มากขึ้น และน�ำมาขายภายใต้ผลิตภัณฑ์ ผักปลอดภัยจากสารพิษ ซ่ึงก�ำลังเป็นที่ต้องการของผู้บริโภค ก็สามารถท�ำรายได้ดี อีกทางหน่งึ ✤ ฤดูปลกู ช่วงฤดฝู นผักทว่ั ไปจะมีออกสตู่ ลาดนอ้ ย แต่ส�ำหรบั การปลูก ผกั ไฮโดรโปนิกส์สามารถผลิตได้ทกุ ฤดูกาล 8 กรมสง่ เสรมิ การเกษตร

ขน้ั ตอนและวธิ ีการปลูกผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์น้ันต้องมีการจัดการในส่วนของผัก และส่วนของ สารละลายธาตอุ าหาร การจัดการพืช ความส�ำเร็จของการผลิตอยู่ที่ความแข็งแรงและความสมบูรณ์ของต้นกล้า เพราะจะทำ� ใหผ้ ักสามารถเจรญิ เติบโตและตงั้ ตัวได้เรว็ เมล็ดพนั ธ์ผุ ัก การเพาะกล้าในถ้วยเพาะ การเพาะกลา้ ในแผน่ ฟองน�้ำ การเพาะกล้าในวัสดปุ ลกู การปลูกผักไฮโดรโปนกิ ส์ 9

วิธีการเพาะกล้า 1. การเพาะกล้าในถ้วยเพาะแบบส�ำเร็จรปู วัสดุที่ใช้เพาะในบ้านเราส่วนใหญ่นิยมใช้ เพอร์ไลท์ เวอร์มิคูไลท์ หรืออาจใชเ้ พอรไ์ ลท์ผสมกับเวอร์มคิ ูไลท์ (อัตรา 1 : 4) หรือกรวด ซึง่ นยิ มใช้ปลูก ในระบบ NFT ดังนี้ 1.1 ใส่วัสดุเพาะลงในถ้วยเพาะส�ำเร็จรูปต�่ำกว่าขอบบนของถ้วย ประมาณ 1 เซนติเมตร 1.2 ใส่เมล็ดลงในวสั ดุเพาะทีอ่ ย่ใู นถ้วยเพาะ ถว้ ยละ 1 เมล็ด โดยให้ เมลด็ ลกึ ประมาณ 0.5 เซนติเมตร 1.3 น�ำถ้วยเพาะเมล็ดไปวางในกระบะเพาะ ใส่น�้ำสูงประมาณ 2 เซนติเมตร วางในทม่ี แี สงแดดรำ� ไร มกี ารระบายอากาศดี มีวสั ดุกันฝนและแรงลม 1.4 เมอื่ เมลด็ งอกเปน็ ตน้ กลา้ ควรเรมิ่ ใหส้ ารละลายธาตอุ าหารพชื แบบ เจือจางผ่านรากผกั ในถาดเพาะก่อน เพือ่ ช่วยให้รากแขง็ แรง และควรทำ� การเปลยี่ น สารอาหารสัปดาหล์ ะคร้ัง ควรให้กล้าได้รับแสงแดดรำ� ไร ไม่ร้อนจดั 1.5 เม่อื กลา้ แข็งแรง หรอื มีอายุประมาณ 2-3 สัปดาห์ ย้ายกลา้ ไปยงั แปลงปลูก 1.6 สามารถเก็บผลผลิตได้เมื่อ พืชมีอายุ 35-45 วัน (5-6 สัปดาห์) หลัง เพาะเมล็ด 2. การเพาะกล้าในแผ่นฟองนำ้� การเพาะเมล็ดลงในแผ่นฟองน้�ำ การหยอดเมลด็ ในฟองน้�ำ สว่ นมากนิยมปลกู ในรปู ของแผน่ โฟม โดย 2.1 เจาะรแู ผน่ โฟมขนาดเสน้ ผา่ ศนู ยก์ ลาง 2 เซนตเิ มตร เพอ่ื ใสต่ น้ กลา้ แตล่ ะรู หา่ งกนั ตามแตช่ นดิ ของพชื ทปี่ ลกู โดยทว่ั ไปใช้ ระยะห่าง 15-25 เซนติเมตร 10 กรมสง่ เสรมิ การเกษตร

2.2 เพาะกลา้ ในแผน่ ฟองนำ้� โดยใชม้ ดี กรดี แผน่ ฟองนำ�้ ใหเ้ ปน็ สเ่ี หลยี่ ม ขนาดใหญ่กว่ารูของแผ่นโฟมท่ีเจาะรูไว้ เพ่ือให้ฟองน�้ำที่มีต้นกล้าสามารถอยู่ในรู ของแผ่นโฟมได้หลงั จากย้ายปลกู 2.3 ใช้มีดกรีดตรงกลางของฟองน้�ำในข้อ 2.2 เป็นรูปกากบาท ลึกประมาณ 1 เซนติเมตร เพือ่ ไว้สำ� หรับหยอดเมล็ด 2.4 หลังหยอดเมลด็ แลว้ ใหน้ �ำ้ โดยการสเปรยใ์ ห้ชุม่ ทุกเช้า เยน็ 2.5 วางฟองน้�ำในถาดเพาะที่มนี ำ้� ขงั เลก็ นอ้ ย 2.6 เม่ือต้นกล้าเริ่มงอกควรเร่ิมให้สารละลายธาตุอาหารพืชแบบ เจอื จางผ่านรากผักในถาดเพาะกอ่ น เพื่อช่วยให้รากแข็งแรง และควรทำ� การเปลีย่ น สารละลายธาตุอาหารพืชสัปดาห์ละคร้ัง ควรให้กลา้ ไดร้ บั แสงแดดร�ำไร ไมร่ ้อนจดั 2.7 เมื่อกล้าแข็งแรงหรือมีอายุ 2-3 สัปดาห์ ย้ายกล้าลงแปลงปลูก (ในการเพาะกล้าด้วยฟองน�้ำจะไม่มกี ารย้ายกล้าไปยังแปลงอนุบาล) 3. การเพาะกล้าในวัสดปุ ลกู การเพาะกลา้ ในวสั ดปุ ลกู นนั้ สามารถใชว้ สั ดทุ ห่ี าไดใ้ นทอ้ งถน่ิ หรอื นำ� มา ผสมกันเป็นวัสดุเพ่ือใช้ในการเพาะกล้า แต่ควรมีการทดสอบความเป็นพิษของ วัสดุปลูกเสียก่อน โดยเพาะเมล็ดจ�ำนวนหน่ึงลงในแต่ละวัสดุปลูกที่จะใช้ ให้สารละลายธาตุอาหารและน้�ำอย่างเพียงพอต่อเน่ืองกัน 2-3 สัปดาห์ ถ้าพืชไม่มี อาการผดิ ปกติ เชน่ รากกุด รากเน่า หรอื ใบเหลืองซีด แสดงวา่ วสั ดปุ ลกู นั้นสามารถ น�ำมาใช้ได้ วัสดุปลูกท่ีน�ำมาใช้มีท้ังที่ได้มาจากต่างประเทศและในประเทศ เช่น เวอร์มคิ ูไลท์ หนิ ฟอสเฟต เพอรไ์ ลท์ ขยุ มะพร้าว แกลบ ข้ีเถ้าแกลบ หินกรวด ทราย เป็นตน้ ซงึ่ มวี ิธีการปลูก ดงั น้ี 3.1 เพาะเมลด็ ลงในภาชนะที่บรรจวุ สั ดปุ ลูกไว้แลว้ 3.2 รดน�ำ้ จนกระท่ังเมล็ดงอก ไดต้ น้ กลา้ ท่ีมีใบจริง 2-3 ใบ 3.3 ยา้ ยกลา้ ลงในกระถางหรอื ย้ายลงแปลงทเ่ี ตรียมไว้ 3.4 รดน้ำ� ด้วยสารละลายธาตอุ าหารพืชทกุ เช้า เย็น การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ 11

การจดั การดา้ นสารละลาย การเตรียมสารละลายธาตุ อาหารเพ่ือใช้ปลูกพืชมี 2 แบบ คือ การเตรียมสารละลายแบบเจือจาง และการเตรียมสารละลายแบบเข้มข้น (Stock Solution) สารละลายธาตุอาหารพืช การเตรียมสารละลายธาตุอาหารพชื การเตรยี มสารละลายธาตอุ าหารพชื การเตรียมสารละลายธาตุอาหารพชื การเตรียมสารละลายธาตอุ าหารพืช แบบเจอื จาง แบบเข้มขน้ (Stock Solution) โดยการนำ� ปยุ๋ เคมี ตามสูตรทคี่ �ำนวณ เตรยี มสารละลายธาตุอาหารพืช แล้วมาเตรียมเปน็ สารละลายธาตุ จากปุ๋ยเคมโี ดยตรง อาหารพชื ท่ีมีความเข้มข้นสงู 2 ถงั เรยี กว่า Stock Solution A และ Stock Solution B ถังใส่สารละลายธาตอุ าหารพืช ถงั ใสส่ ารละลายธาตอุ าหารพชื แบบเจือจาง แบบเจือจาง ได้จากการนำ� ปุ๋ยเคมีตามสูตร ได้จากการนำ� สารละลายแบบเข้มข้น ทีค่ �ำนวณแลว้ มาผสมน�้ำสะอาดในถัง จาก Stock Solution A และ B มา ใส่สารละลายธาตอุ าหารเพอื่ นำ� ไปใช้ ผสมกบั น�ำ้ สะอาดเพื่อทำ� ให้เจือจาง ตามอัตราส่วนท่ีกำ� หนด ใส่ลงในถัง ปลูกพืชตามต้องการ สารละลายธาตุอาหารแบบเจอื จาง เพื่อนำ� ไปใช้ปลกู พืชตามตอ้ งการ 12 กรมสง่ เสริมการเกษตร

1. วธิ ีการเตรยี มสารละลายธาตอุ าหารพชื 1.1 การเตรียมสารละลายธาตอุ าหารพืชแบบเจือจาง เป็นการเตรียมสารละลายธาตุอาหารพืชเพื่อใช้ในถังท่ีใช้ปลูกพืช โดยตรง การเตรียมแบบนส้ี ะดวก แตต่ ้องเตรยี มบ่อย ๆ เร่มิ จากเม่ือทราบปริมาณ ของธาตุอาหาร ค�ำนวณน�้ำหนักและจัดหาปุ๋ยเคมี ผสมปุ๋ยเคมีทั้งหมดในน�้ำสะอาด แลว้ เติมน�้ำจนครบ 1.2 การเตรยี มสารละลายธาตอุ าหารพืชแบบเข้มขน้ การเตรียมสารละลายธาตุอาหารที่มีความเข้มข้น (Stock Solution) จะเรม่ิ จากการเตรียมสารละลายธาตอุ าหารแบบเข้มขน้ ไว้ 2 ถัง เรยี กวา่ Stock Solution A และ Stock Solution B และเมื่อต้องการใช้ก็จะเอา Stock Solution มาผสมให้เจือจางตามอตั ราสว่ นที่ก�ำหนดตามความต้องการ สาเหตุท่ีต้องแยกออกเป็น Stock Solution A และ Stock Solution B เพ่ือเป็นการป้องกันการท�ำปฏิกิริยาทางเคมีของสาร โดยจะแยก แคลเซยี มและเหลก็ ไวด้ ว้ ยกนั สว่ นอกี ถงั จะผสมธาตอุ นื่ ๆ ทง้ั หมด สว่ นโพแทสเซยี ม ไนเตรตจะไม่ทำ� ปฏิกิรยิ าก็จะเฉล่ยี ใส่ท้งั 2 ถงั 2. การค�ำนวณหาปริมาณสารละลายธาตุอาหารพืชแบบเข้มข้นและ แบบเจอื จาง ส�ำหรับการหาปริมาณสารละลายธาตุอาหารพืชแบบเข้มข้นถังท่ี 1 (Stock Solution A) และ 2 (Stock Solution B) เพือ่ นำ� ไปใชผ้ สมเป็นสารละลาย ธาตุอาหารเจอื จาง เพอ่ื นำ� ไปใช้ปลกู พชื มหี ลกั การดงั นี้ ปรมิ าณสารละลายธาตุอาหารพชื = อตั ราสว่ นในการเจอื จาง x ความจขุ องถงั ทีบ่ รรจสุ าร แบบเข้มขน้ ท่ีตอ้ งการ ตัวอยา่ ง ถา้ ตอ้ งการใชส้ ารละลายธาตอุ าหารพชื แบบทม่ี คี วามเขม้ ขน้ ตอ่ ความเจอื จาง 1 : 100 เท่า โดยถังใส่สารละลายธาตอุ าหารแบบเจือจาง บรรจไุ ด้ 5 ลูกบาศกเ์ มตร (5,000 ลิตร) อยากทราบว่าจะต้องใช้สารละลายธาตุอาหารพืชแบบเข้มข้นจาก ถงั ท่ี 1 และถังท่ี 2 ถังละกล่ี ิตร การปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 13

แสดงว่าถ้าต้องการสารละลายธาตุอาหารแบบเจือจาง 5,000 ลิตร จะต้องเทยี บบญั ญัตไิ ตรยางค์ คือ สารละลายเจอื จาง 100 ลติ ร ต้องใช้สารละลาย เขม้ ข้น 1 ลติ ร ถ้าต้องการสารละลายธาตุอาหารแบบเจือจาง 5,000 ลติ ร จะต้องใช้ สารละลายเข้มขน้ คอื ( )ปริมาณสารละลายธาตุอาหารพืช=1100 X 5,000 แบบเข้มขน้ ที่ตอ้ งการ = 50 ลติ ร เพราะฉะน้ัน จะต้องใช้สารละลายธาตุอาหารพืชแบบเข้มข้นจาก ถังที่ 1 และถังท่ี 2 ถังละ 50 ลิตร ไปใส่ในถังสารละลายธาตุอาหารแบบเจือจาง แล้วเติมนำ้� จนครบ 5,000 ลติ ร 3. การจดั การสารละลายธาตอุ าหารพืช ผักจะเจริญเติบโตได้ดีนั้น จะต้องได้รับธาตุอาหารที่เพียงพอและ เหมาะสมต่อความต้องการและมีปริมาณออกซิเจนในสารละลายอย่างเพียงพอ ในสารละลายธาตอุ าหารพชื จำ� เปน็ ตอ้ งมกี ารควบคมุ คา่ pH และ EC ของสารละลาย เพอ่ื ใหผ้ กั สามารถดดู ปยุ๋ หรอื สารละลายธาตอุ าหารพชื ไดด้ ี ตลอดจนตอ้ งมกี ารควบคมุ อุณหภมู ิและออกซเิ จนในสารละลายธาตุอาหารพืช การรกั ษาหรอื ควบคมุ คา่ pH ของสารละลายธาตอุ าหารพชื โดย pH = 7 หมายถงึ สารละลายมคี วามเปน็ กลาง pH ตำ่� กวา่ 7 หมายถงึ สารละลายมคี วามเปน็ กรด และ pH สูงกว่า 7 หมายถึง สารละลายมีความเป็นด่าง ต้องมีการควบคุม pH เนื่องจากจะมีผลให้ผักสามารถดูดใช้ปุ๋ยหรือสารอาหารได้ดี เพราะค่า pH หรือ ความเป็นกรดเป็นด่างในสารละลายจะเป็นค่าท่ีบอกให้ทราบถึงสถานะของธาตุ อาหารท่ีจะอยใู่ นรปู ทีพ่ ืชสามารถดูดไปใช้ประโยชนไ์ ด้ ถา้ คา่ pH สงู หรือต�่ำเกนิ ไป ธาตุอาหารพืชบางชนิดอาจอยู่ในรูปที่ไม่เป็นประโยชน์หรืออาจท�ำให้เกิดการ ตกตะกอน สาเหตุท่ีท�ำให้ค่าของ pH ในสารละลายเปล่ียนแปลง เนื่องจากการท่ี รากพืชดูดธาตุอาหารในสารละลายธาตุอาหารพืชแล้วปล่อยไฮโดรเจน (H+) และ 14 กรมสง่ เสรมิ การเกษตร

ไฮดรอกไซด์ (OH-) สสู่ ารละลายธาตอุ าหารพชื ทำ� ใหค้ า่ pH เปลย่ี นแปลงไป โดยทว่ั ไป ควรรักษาค่า pH ของสารละลายให้มคี า่ pH = 6 แต่ในค�ำแนะน�ำของบางประเทศ เชน่ ประเทศญป่ี นุ่ จะควบคมุ ใหส้ ารละลายมคี า่ pH = 5.5 และ 6.5 ประเทศเบลเยยี่ ม จะควบคมุ ให้สารละลายมีคา่ pH = 5.0 และ 5.5 การปรบั เพมิ่ คา่ ของ pH ในกรณที ส่ี ารละลายธาตอุ าหารพชื มคี วามเปน็ กรดมากเกิน เราสามารถปรับข้ึนได้โดยใช้โพแทสเซียมไฮดรอกไซด์ (KOH) โไซฮดเดร ยี อมกไไฮซดดร์ กอ(NกาHไรซ4ปOดรH์ ับ()NลสaดาOรคHใ่ดา) ขสโซาอรเงดหยี นpมึง่ Hไลบงคไใปานรใกน์บรสอณาเนรีทลตะ่ีส(ลาNารaยลHธะาCตลOุอา3า)ยหหธาารรือตพุอืชแาอหมาโมรเพนืชียมมี ก คกรรวดดาอมไ นซเปติต็นิกริกด(C่าเ(งHคHม3รNCา่ือกOOงเมO3ก)ือHินทก) ่ีใรเสชรดาา้วไรสัดฮใดาคโดมส่าราาคครรวหถลานปมอ่ึงรเรปลับิกง็นขไ(กึ้ปนHรใไCนดดlเส้โ)ปดา็นรยกลดกระด่าาลงรฟาเอตยคสิมธือาฟกตpรออุ ดHราิซกหัลmา(ฟรHeพูร3tิกPืชeOr(H4ก)2่อSหนOรใ4ือช)้ ควรปรับเคร่ืองมือให้มีความเท่ียงตรงก่อน โดยใช้น้�ำยามาตรฐานหรือท่ีเรียกว่า “สารละลายบฟั เฟอร์มาตรฐาน” (Buffer Solution) การปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ 15

4. การควบคุมค่าการน�ำไฟฟ้า (Electrical Conductivity : EC) ของสารละลายธาตอุ าหารพชื การทตี่ ้องควบคุมคา่ EC เนือ่ งจากตอ้ งการใหม้ ปี ริมาณสารอาหารครบ ตามท่ีพืชต้องการ แต่เป็นการควบคุมค่ารวมของการน�ำไฟฟ้าของสารละลาย ธาตุอาหารท้ังหมดท่ีอยู่ในถัง ไม่ใช่ปริมาณท่ีแท้จริงของธาตุใดธาตุหน่ึง ซ่ึงธาตุ ที่ถูกใช้น้อยอาจตกตะกอนหรอื ก่อใหเ้ กิดปัญหา ดังน้นั จงึ ควรมกี ารเปลย่ี นสารอาหาร เปน็ ระยะ ๆ เช่น ทกุ 2-3 สัปดาห์ 4.1 ปจั จัยทีม่ ผี ลตอ่ การเปลี่ยนแปลงของค่า EC ปัจจัยที่มีผลต่อการเปล่ียนแปลงของค่า EC มีหลายอย่าง เช่น ชนดิ ของพชื ระยะการเตบิ โต ความเขม้ ของแสง และขนาดของถงั ทบ่ี รรจสุ ารอาหารพชื สภาพภูมิอากาศก็มีผลต่อการเปล่ียนแปลงค่า EC เน่ืองจากเม่ือมีสภาพอากาศ ทร่ี อ้ นจะทำ� ใหพ้ ชื ตอ้ งการความเขม้ ขน้ ของสารละลายทน่ี อ้ ยลง เนอื่ งจากพชื จะดดู นำ�้ มากกวา่ ธาตอุ าหาร ในขณะทถี่ า้ อากาศมคี วามชน้ื พชื กม็ แี นวโนม้ ทจี่ ะดดู ธาตอุ าหาร มากกวา่ น้�ำ ดงั นั้น พชื จงึ ตอ้ งการสารละลายทม่ี ีความเขม้ ขน้ มากขนึ้ 4.2 การควบคุม EC ของสารละลายธาตอุ าหารพืช โดยท่ัวไปเม่ือพืชยังเล็กจะมีความต้องการ EC ท่ีต่�ำ และจะเพ่ิม มากขึ้นเมื่อพืชมีความเจริญเติบโตที่มากข้ึน และพืชแต่ละชนิดมีความต้องการ คา่ EC แตกต่างกนั เชน่ ผกั สลัด มคี วามต้องการสารละลายธาตุอาหารท่มี คี า่ EC ระหว่าง 0.5 – 2.0 mS/cm แตงกวา มคี วามต้องการสารละลายธาตุอาหารที่มีค่า EC ระหว่าง 1.5 – 2.0 mS/cm ผกั และไม้ดอก มีความตอ้ งการสารละลายธาตอุ าหารท่มี คี า่ EC ระหว่าง 1.8 – 2.0 mS/cm มะเขือเทศ มีความตอ้ งการสารละลายธาตุอาหารทม่ี ีคา่ EC ระหว่าง 2.5 – 3.5 mS/cm แคนตาลูป มีความตอ้ งการสารละลายธาตอุ าหารที่มีคา่ EC ระหว่าง 4.0 – 6.0 mS/cm ค่า EC ท่สี ูงจะทำ� ใหป้ ริมาณน�้ำตาลในผลสูง เนือ่ งจากท�ำให้พชื เกิดความเครียด (stress) เครื่องมือท่ีใช้วัดค่าการน�ำไฟฟ้า (Electrical Conductivity meter) เรยี กวา่ EC meter กอ่ นใชค้ วรปรบั ความเทย่ี งตรงเสยี กอ่ น โดยปรบั ทปี่ มุ่ ของเครอ่ื ง ในสารละลายมาตรฐาน ซง่ึ ค่าทวี่ ดั ไดจ้ ะเปลย่ี นแปลงไปตามอณุ หภมู ขิ องสารละลาย กล่าวคอื ยิ่งสารละลายมอี ณุ หภมู ิสงู ขึน้ ค่า EC ก็จะสงู ขึ้นตามดว้ ย 16 กรมส่งเสริมการเกษตร

5. การจัดการนำ�้ ในระบบสารละลายธาตอุ าหารพชื ควรรักษาปริมาณน�้ำในระบบปลูกให้คงที่ตลอดเวลา เพื่อให้ผัก สามารถเจริญเติบโตได้ดี ผักจะใช้น�้ำในอัตราที่สูงกว่าตัวธาตุอาหารพืช ถ้าปริมาณ นำ้� ลดลงจะทำ� ให้ความเข้มขน้ และปริมาณธาตอุ าหารพืชแต่ละชนดิ เพม่ิ ขนึ้ ปริมาณน�้ำจะลดลงมากหรือน้อยขึ้นอยู่กับขนาดของแปลงท่ีปลูก ปริมาณและชนิดของผัก และสภาพภมู อิ ากาศภายนอก 6. การเปล่ียนสารละลายธาตอุ าหารพืช ผักสามารถดูดใช้ธาตุอาหารพืชในแต่ละชนิดแตกต่างกัน บางชนิด ดูดไปใช้มาก บางชนิดดูดไปใช้น้อย จึงท�ำให้เหลือธาตุอาหารพืชท่ีสะสมอยู่ใน สารละลายธาตุอาหารพืชแตกต่างกัน เป็นผลท�ำให้องค์ประกอบของสารละลาย ธาตอุ าหารพชื ตัวอื่น ๆ เปลย่ี นแปลงไปหรอื ตกตะกอน ดงั นัน้ จงึ จ�ำเป็นตอ้ งมีการ เปลีย่ นสารละลายธาตุอาหารใหมส่ ามารถทำ� ได้ 3 วิธี คือ 6.1 การเปล่ียนสารละลายเป็นระยะ ๆ ทุก 2-3 สัปดาห์ ซ่ึงเป็นวิธี ท่ีนิยมปฏิบัติกัน ปริมาณของการถ่ายเปล่ียนสารละลายใหม่เข้าไปทดแทน ส่วนท่ีถูกถ่ายออกจะแบ่งเป็นส่วน ๆ เช่น 1 ใน 5 หรือ 2 ใน 3 ของความจุของ ถังใส่สารละลาย 6.2 การถา่ ยเปล่ยี นสารละลายแบบช้า ๆ อย่างสม่ำ� เสมอ 6.3 เปล่ียนสารละลายเก่าออกท้ังหมด จะท�ำเม่ือสิ้นสุดการปลูก ในแตล่ ะรนุ่ หากตอ้ งการทราบแนน่ อนวา่ เมอ่ื ใดควรเปลย่ี นสารละลายธาตอุ าหารพชื หรือควรเพ่ิมธาตุอาหารพืชใดเข้าไปในสารละลาย สามารถท�ำได้โดยเอาตัวอย่าง สารละลายนนั้ ไปวเิ คราะห์ ส่วนสารละลายท่ีถูกถ่ายออกจากระบบปลูกจะยังมีธาตุอาหารพืช ที่สมบูรณ์อยู่ ถ้าไม่มีเช้ือโรคปะปนก็สามารถน�ำไปใช้ประโยชน์ในการปลูกพืชใน ระบบปลูกท่ีใช้วัสดุปลูกได้ เนื่องจากวัสดุปลูกสามารถดูดซับโซเดียมและคลอไรด์ ไวไ้ ด้ จึงไมเ่ ปน็ อนั ตรายต่อผกั การปลูกผักไฮโดรโปนกิ ส์ 17

ปจั จัยท่ีเกีย่ วข้องกบั การเจรญิ เตบิ โต ปัจจัยที่เป็นตัวควบคุมการเจริญเติบโตของผักสามารถจ�ำแนกได้เป็น 2 ประเภท คือ ปัจจัยภายในและปัจจัยภายนอก ซึ่งปัจจัยทั้งสองนี้ต่างมีอิทธิพล ร่วมกัน คือ ปัจจัยภายในจะเป็นตัวก�ำหนดขอบเขตการเจริญเติบโต ส่วนปัจจัย ภายนอกจะเป็นตัวก�ำหนดระดับของการเจริญเติบโต อันเป็นผลท�ำให้พืชสามารถ เจรญิ เติบโตอยา่ งสมบรู ณ์ 1. ปัจจัยภายใน ได้แก่ พันธุกรรม และสารควบคุมการเจริญเติบโต ของพชื 1.1 พนั ธกุ รรม (genetic) ของพืชจะเกี่ยวขอ้ งกบั เรอ่ื งของยีนท่เี ป็น ตวั ควบคมุ ลกั ษณะและถา่ ยทอดพนั ธกุ รรมจากพอ่ แมไ่ ปสลู่ กู หลาน ความรนู้ ส้ี ามารถ น�ำไปใช้ในการปรบั ปรุงพนั ธุ์พืชได้ 1.2 สารควบคุมการเจริญเติบโตของพืช (Plant Bioregulator) มีทั้งที่พืชสร้างขึ้นเอง (Plant hormones) และที่มนุษย์สร้างขึ้น ซ่ึงฮอร์โมนที่พืช สร้างขึ้นนีจ้ ะมีบทบาทต่อการกระตุ้น ยบั ยัง้ หรอื เปลี่ยนแปลงสรรี วทิ ยาของพืช 18 กรมสง่ เสริมการเกษตร

2. ปจั จยั ภายนอกหรอื สภาพแวดลอ้ ม นบั วา่ เปน็ ปจั จยั ทมี่ คี วามสำ� คญั ต่อการเจริญเติบโตของพชื ปัจจัยภายนอกทส่ี �ำคญั ไดแ้ ก่ 2.1 แสง เป็นปัจจัยที่ส�ำคัญต่อการเจริญเติบโตและการพัฒนาการ ของพชื เน่ืองจากแสงเป็นปจั จัยสำ� คัญในกระบวนการสรา้ งอาหาร 2.2 อุณหภูมิ มีผลต่อกระบวนการทางสรีรวิทยา เคมี และชีววิทยา ของพืช เช่น การงอกของเมล็ด การแบ่งและขยายขนาดของเซลล์ การสังเคราะห์ ดว้ ยแสง การหายใจ เปน็ ต้น พชื แตล่ ะชนดิ ตอ้ งการอณุ หภมู ิทใี่ ช้ในการเจริญเตบิ โต แตกต่างกนั ขน้ึ กับชนิดของพชื นัน้ ๆ 2.3 ความชื้น ความช้ืนในดินจะมีผลต่อการเจริญเติบโตของพืช โดยเฉพาะการปลูกพืชบนดิน หากดินขาดน�้ำจนรากพืชไม่สามารถดูดน�้ำได้ทันกับ อัตราการคายน�ำ้ ของพชื แล้ว พชื จะแสดงอาการเหย่ี ว และหากพืชไมไ่ ด้น�้ำแลว้ ก็จะ ตายในท่สี ดุ 2.4 อากาศและองคป์ ระกอบของอากาศ พชื ไดร้ บั คารบ์ อนไดออกไซด์ จากอากาศซึ่งเป็นก๊าซท่ีจ�ำเป็นต่อการสังเคราะห์ด้วยแสง นอกจากน้ีก๊าซบางชนิด ใปนรอิมาากณามศากเชจ่นะมซีผัลลเเฟสอยี รต์ไอ่ ดกอาอรกเจไซรญิด์เต(Sบิ Oโต2)ขอแงลพะืชคาร์บอนมอนนอกไซด์ (CO) ถ้ามี 2.5 องคป์ ระกอบของอากาศในนำ�้ กา๊ ซทม่ี บี ทบาทสำ� คญั ตอ่ การเจรญิ เติบโตของรากพืช คือ ก๊าซออกซิเจน (O2) รากพืชที่ได้รับ O2 อย่างเพียงพอจะมี สีขาว ยาว และมีรากฝอยมาก 2.6 ธาตุอาหารพชื เปน็ สิง่ สำ� คัญตอ่ การเจริญเตบิ โตของพชื 2.7 ความเป็นกรดด่างของน�้ำ (pH) จะเกี่ยวข้องกับความเป็น ประโยชนข์ องธาตอุ าหารทพ่ี ชื จะนำ� ไปใชป้ ระโยชน์ได้ ซง่ึ จะมผี ลตอ่ การเจรญิ เตบิ โต ของพชื 2.8 สิ่งมชี ีวิตอน่ื ๆ ท่เี กีย่ วขอ้ ง สง่ิ มชี ีวติ ไม่วา่ จะอยู่บนดนิ หรอื ในน�้ำ ต่างก็มีอิทธพิ ลตอ่ การเจริญเตบิ โตของพชื ทง้ั สิน้ ไม่ว่าจะทางตรงหรือทางอ้อม การปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 19

ความรู้เก่ยี วกับสารละลายธาตอุ าหารพืช ธาตุอาหารพชื หรอื ธาตุอาหารจ�ำเป็น (Plant nutrients หรอื Essential nutrient elements) หมายถงึ ธาตทุ จ่ี �ำเป็นต่อการเจริญและพฒั นาของเซลล์ การทจี่ ะทราบวา่ ธาตุใดเป็น “ธาตอุ าหารทจ่ี ำ� เป็นต่อพืช” นั้น พจิ ารณาไดจ้ าก ✤ ธาตุนั้นมีความจ�ำเป็นต่อการเจริญเติบโตของพืช หากพืชไม่ได้รับ ธาตุน้ันจะไม่สามารถเจริญเติบโตและสืบพันธุ์ได้ตามปกติจนครบ วงจรชีวิต ✤ ถ้าพืชไม่ได้รับธาตุอาหารน้ันอย่างเพียงพอแล้ว จะแสดงอาการผิดปกติ ออกมาและเป็นอาการเฉพาะเจาะจงของธาตนุ ั้น ✤ พืชต้องน�ำธาตุอาหารน้ันไปใช้กับกระบวนการต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับ การเจรญิ เติบโต โดยทั่วไปธาตุอาหารท่ีพืชต้องการมีท้ังส้ิน 17 ธาตุ ซ่ึง 3 ธาตุท่ีได้จาก น้�ำและอากาศ ได้แก่ คาร์บอน (C) ไฮโดรเจน (H) และออกซิเจน (O) ส่วนอีก 14 ธาตจุ ะแบ่งเป็น 2 กลมุ่ ตามปริมาณทพี่ ชื ตอ้ งการ คอื 1. ธาตทุ พ่ี ชื ตอ้ งการในปรมิ าณมากหรอื มหธาตุ (macronutrient element) คือ ธาตุอาหารท่ีจ�ำเป็นต่อการเจริญเติบโต พืชมีความต้องการใน ปรมิ าณมากเมอ่ื เทียบกบั ธาตุอนื่ ๆ มที ้งั หมด 6 ธาตุ สามารถแบง่ ไดเ้ ปน็ 2 กลมุ่ คอื 1.1 กลุ่มธาตุอาหารหลัก (Primary nutrient elements) คือ ธาตทุ พี่ ืชต้องการมาก ได้แก่ ไนโตรเจน (N) ฟอสฟอรสั (P) และโพแทสเซียม (K) 1.2 กลมุ่ ธาตุอาหารรอง (Secondary nutrient elements) คอื ธาตุท่พี ชื ตอ้ งการลดนอ้ ยลงมา ได้แก่ แคลเซียม (Ca) แมกนีเซยี ม (Mg) และก�ำมะถนั (S) 20 กรมส่งเสริมการเกษตร

2. ธาตทุ พ่ี ชื ตอ้ งการในปรมิ าณนอ้ ย หรอื จลุ ธาตุ (micronutrient element) คือ ธาตุอาหารที่จ�ำเป็นต่อการเจริญเติบโตของพืช แต่พืชมี ความตอ้ งการในปรมิ าณนอ้ ยเม่ือเทียบกบั ธาตอุ ืน่ ๆ แต่เปน็ ธาตุทีข่ าดไม่ได้ ถา้ ขาด พืชจะแสดงอาการผิดปกตหิ รอื เจรญิ เติบโตไม่ครบชีพจกั ร มอี ยดู่ ้วยกนั 8 ธาตุ ไดแ้ ก่ เหล็ก (Fe) แมงกานีส (Mn) สังกะสี (Zn) ทองแดง (Cu) โบรอน (B) โมลบิ ดนิ ัม (Mo) คลอรีน (Cl) และนกิ เกลิ (Ni) ลกั ษณะอาการขาดธาตุอาหารของพชื เม่ือพืชได้รับธาตุอาหารไม่ครบทุกชนิด หรือไม่เพียงพอต่อความต้องการ พืชจะแสดงอาการผดิ ปกติออกมา สงั เกตไดด้ ังน้ี ภาพแสดงอาการขาด N ภาพแสดงอาการขาด P ภาพแสดงอาการขาด K การปลูกผกั ไฮโดรโปนิกส์ 21

ตารางท่ี 1 ลักษณะอาการผิดปกติเบ้ืองต้นท่ีพบท่ัวไปในพืชที่ขาด ธาตอุ าหารทจ่ี ำ� เปน็ ตอ่ การเจรญิ เตบิ โต (ธาตทุ เี่ คลอ่ื นท่ีได)้ ธาตุท่ขี าด ลักษณะอาการ กลมุ่ ของธาตทุ แ่ี สดงอาการครงั้ แรกทีใ่ บแก่ (ธาตุทเ่ี คลอื่ นทีไ่ ด้) ไนโตรเจน (N) ใบแก่มีสีเหลืองปนส้ม เริ่มจากปลายใบก่อน เมื่อขาดรุนแรง ใบแก่จะ แหง้ ตาย ฟอสฟอรสั (P) ใบลา่ งและลำ� ต้นมีสแี ดงอมมว่ ง โพแทสเซียม (K) ใบล่างมีสีเหลืองโดยเริ่มจากขอบใบก่อน หลังจากน้ันจะเปล่ียนเป็น สีน�้ำตาลลกุ ลามเข้าสู่กลางใบ แมกนีเซียม (Mg) เนอ้ื เยอ่ื ระหวา่ งเสน้ ใบขอบใบแกจ่ ะมสี เี หลอื ง แตเ่ สน้ ใบเปน็ สเี ขยี วปกติ โมลิบดนิ ัม (Mo) ใบแกม่ ีสเี หลืองบางครัง้ มีจดุ สีน�้ำตาลไหมบ้ นใบ ตารางท่ี 2 ลักษณะอาการผิดปกติเบื้องต้นที่พบท่ัวไปในพืชท่ีขาด ธาตอุ าหารทจี่ �ำเปน็ ตอ่ การเจรญิ เตบิ โต (ธาตทุ เี่ คลอื่ นที่ไม่ได)้ ธาตทุ ่ขี าด ลักษณะอาการ กลมุ่ ของธาตุที่แสดงอาการครัง้ แรกที่ใบอ่อน (ธาตุทีเ่ คล่อื นที่ไมไ่ ด้) แคลเซียม (Ca) ใบอ่อนบิดเบยี้ ว มว้ นงอ ยอดหงกิ ใบไม่สามารถคลี่ไดเ้ ตม็ ท่ี กำ� มะถนั (S) ใบอ่อนหรือใบบนมสี เี หลืองทง้ั ใบ เหล็ก (Fe) ใบออ่ นท่ียังโตไม่เต็มท่มี ีสเี หลืองระหว่างเส้นใบ แมงกานีส (Mn) ใบออ่ นท่ีโตเต็มทีม่ ีสเี หลืองระหว่างเส้นใบ และมีจดุ สีน้�ำตาลบนใบ สงั กะสี (Zn) ใบอ่อนเกดิ แถบสีเหลอื งทัง้ สองขา้ งของเสน้ กลางใบ จากปลายใบลาม เขา้ สู่กลางใบ เสน้ กลางใบยังเขียว ใบมขี นาดเลก็ ทองแดง (Cu) ปลายใบอ่อนมีสซี ีดหรอื ขาว โบรอน (B) ใบยน่ หนาผิดปกตแิ ละเปราะ ม้วนงอหรอื ขาดว่ิน คลอรนี (Cl) ปลายใบแห้ง ใบเหลือง นกิ เกิล (Ni) พืชใหผ้ ลผลิตไมเ่ ตม็ ที่ 22 กรมส่งเสรมิ การเกษตร

ศัตรูพชื ส่ิงท่ีจัดได้ว่าเป็นศัตรูพืช ได้แก่ โรค แมลง และวัชพืช ซ่ึงการปลูกผัก ไฮโดรโปนิกส์มักพบปัญหาเกี่ยวกับโรคและแมลง ซ่ึงส่วนใหญ่จะเป็นเรื่องของโรค มากกวา่ แมลง การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สโ์ ดยเฉพาะในระบบปดิ ทมี่ กี ารใชส้ ารละลาย ธาตอุ าหารหมนุ เวยี นอยตู่ ลอด หากเกดิ การระบาดของโรคจะกอ่ ใหเ้ กดิ ความเสยี หาย ไปท้ังระบบ เน่ืองจากเชื้อโรคจะติดไปกับสารละลายธาตุอาหารและพืชต่างก็ดูด สารละลายไปใชก้ จ็ ะทำ� ใหไ้ ดร้ ับเชือ้ ดว้ ยเชน่ กัน การป้องกนั กำ� จัดโรคในระบบการปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 1. ควรจัดการให้ระบบมีความปลอดเช้ือสาเหตุของโรคและศัตรูพืชอ่ืน ๆ มากท่ีสุด รวมทั้งวัสดุปลูก อุปกรณ์ต่าง ๆ น�้ำ เมล็ดพันธุ์ควรเป็นเมล็ดพันธุ์ท่ีไม่มี เช้อื โรคปะปน 2. รกั ษาความสะอาดบรเิ วณท่ีปลูกพชื ให้สะอาดอย่ตู ลอด 3. ก่อนปลูกพืชรุ่นต่อไปต้องล้างท�ำความสะอาดอุปกรณ์ รางปลูก ด้วยคลอรนี ท่มี คี วามเขม้ ขน้ 5 มิลลิกรมั ต่อลติ ร ไหลผา่ นเขา้ ไปในระบบเพอ่ื ฆา่ เชื้อโรค การปลกู ผักไฮโดรโปนกิ ส์ 23

วทิ ยาการหลงั การเก็บเกยี่ ว ผัก เป็นพืชที่มีประโยชน์ต่อร่างกาย เนื่องจากผักมีคุณค่าทางอาหารและ ชว่ ยในระบบการทำ� งานของลำ� ไส้ ผกั มคี วามบอบบางจงึ ทำ� ใหเ้ กดิ ความเสยี หายไดง้ า่ ย โดยเฉพาะการสูญเสยี ท่ีเกดิ หลงั การเกบ็ เก่ียว ซ่ึงสาเหตุหลักมาจากโรค โดยเฉพาะ เชื้อแบคทีเรีย นอกจากน้ียังมีปัจจัยอ่ืน ๆ อีกที่ท�ำให้เกิดความเสียหาย ได้แก่ การตัดแต่ง การบรรจุ การเกบ็ เก่ยี ว และการขนส่ง ฉะนน้ั จงึ ควรมีการจดั การหลัง การเกบ็ เกยี่ วทถ่ี กู วธิ เี พอ่ื ปอ้ งกนั มใิ หเ้ กดิ การสญู เสยี กบั พชื ผกั เพอ่ื ใหผ้ กั มคี ณุ ภาพทดี่ ี ปจั จยั ที่เกย่ี วข้องกบั คุณภาพของพืชผัก 1. การสูญเสียน�้ำหนักเนื่องจากการคายน�้ำ ผักท่ีมีการคายน�้ำมาก จะท�ำให้คุณภาพของผักเสียเร็ว ซึ่งอุณหภูมิมีผลต่อการคายน�้ำ ดังน้ันจึงควร ลดอุณหภูมิของผักหลังการเก็บเกี่ยวลงโดยเก็บผักไว้ในท่ีร่มเย็น หรือท�ำการบรรจุ โดยใช้พลาสติกหรือกระดาษหุม้ เพือ่ ช่วยลดการคายนำ้� 2. การหายใจมีผลต่อคุณภาพของผัก หากผักมีอัตราการหายใจสูง จะท�ำให้อายุการเก็บรักษาส้ัน ดังนั้นจึงควรเก็บรักษาผักไว้ที่อุณหภูมิต�่ำเพื่อลด อัตราการหายใจของพืชผักให้ลดลง ส�ำหรับพืชผักผลไม้เมืองร้อนควรเก็บรักษา ทอี่ ุณหภมู ิ 12-15 องศาเซลเซียส 3. การปฏบิ ัตหิ ลงั การเกบ็ เกี่ยว ไดแ้ ก่ 3.1 การท�ำความสะอาด เก็บเศษดนิ หิน ตลอดจนตดั แตง่ ใบแกแ่ ละ เสียออก เพือ่ ไม่ใหเ้ ปน็ แหล่งสะสมของความร้อนและเช้ือจุลนิ ทรีย์ 3.2 การคัดเลือกขนาด เพ่ือให้ได้ตรงกับมาตรฐานความต้องการ ของตลาด ตลอดจนคัดผักท่ีมีการเข้าท�ำลายของเช้ือจุลินทรีย์ออก เพื่อป้องกัน การสะสมของเช้อื ตา่ ง ๆ 3.3 ความร้อนจากแปลง ผักที่เพ่ิงเก็บจากแปลงโดยไม่มีการท�ำให้ เย็นก่อน จะท�ำเกิดความร้อนและก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์สะสมอยู่สูง ท�ำให้เกิด ความเสยี หายกับพชื ผลทเ่ี ก็บในทใี่ กลก้ นั 24 กรมสง่ เสรมิ การเกษตร

3.4 การใช้สารป้องกัน ก�ำจัดเช้ือจุลินทรีย์ ที่อาจเกิดข้ึน เนื่องจากเกิดบาดแผลหรือการปฏิบัติ หลังการเก็บเก่ียวไม่ดี ท�ำให้จุลินทรีย์ สามารถเข้าท�ำลายผลิตผลได้ ในพืชผัก น้ันความเสียหายส่วนใหญ่มาจากเช้ือ แบคทเี รยี แตเ่ นื่องจากผักสว่ นใหญ่เปน็ ผักทน่ี �ำมารบั ประทานสด ไม่สามารถใช้ การเกบ็ เก่ยี วผลผลติ สารปอ้ งกนั กำ� จดั แบคทเี รยี ได้ จงึ จำ� เปน็ ต้องใช้วิธีการอื่น เช่น ใช้พวกสารคลอรีนเพ่ือฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ระหว่างท�ำให้เย็น (cooling) หรือใส่ในนำ้� ทีใ่ ช้ลา้ งท�ำความสะอาด 4. การบรรจุหีบห่อ (Packing) ในการขนส่งผักนั้นต้องบรรจุผักลงใน ภาชนะเต็มพอดี ไม่อัดแน่นหรือหลวมเกินไป และควรระวังไม่ให้เกิดการกระแทก หรอื ถกู กดทบั การคัดเลือกขนาด การบรรจผุ ลผลติ การปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ 25

หกาลรังปกฏาิบรเตั กิเบ็ พเกอื่ ยี่ลวดความเสียหายของผัก 1. เทคโนโลยีการปลูก เริ่มจากการคัดเลือกพันธุ์ท่ีดีและมีคุณภาพ มาเพาะปลูก การเตรียมดิน การให้น้�ำ การใส่ปุ๋ย การป้องกันก�ำจัดศัตรูพืชอย่าง ถูกวธิ ี เพ่ือให้ได้ผลผลิตทม่ี ีคณุ ภาพ 2. เกบ็ เกยี่ วผกั ทีม่ คี ณุ ภาพและขนาดตามความต้องการของตลาด หลังการตัดควรเก็บไว้ในภาชนะท่ีมีการระบายอากาศดี สะดวกต่อการขนย้าย ระหว่างการตัดแต่งและการท�ำความสะอาดควรท�ำในที่ร่มเพื่อป้องกันการระเหย ของน้�ำ ในการเก็บเก่ียวต้องระวังให้พืชเกิดบาดแผลให้น้อยที่สุดเพื่อป้องกัน ความเสยี หายทเี่ กิดข้นึ 3. ภาชนะท่ีบรรจุ เลือกวัสดุให้ตรงกับความต้องการของตลาดทั้งในรูป ของการขายสง่ และขายปลีก การวางจำ� หนา่ ยในหา้ งสรรพสนิ คา้ ตลอดจนสง่ ออกไป จ�ำหน่ายยังต่างประเทศ 4. ในระหว่างการเก็บรักษาเพ่ือรอการขนส่ง ควรเก็บไว้ในที่ร่มมี การถ่ายเทอากาศดี เพื่อไม่ให้ผักที่เก็บเก่ียวมาเกิดความร้อนสะสม ซึ่งจะท�ำให้ ผกั เห่ียวเฉา 5. ผกั ทตี่ อ้ งการจำ� หนา่ ยไปยงั ตา่ งประเทศ ควรเกบ็ ไวใ้ นทเ่ี ยน็ เพอื่ ยดื อายกุ ารวางจำ� หนา่ ยใหน้ านขน้ึ พาหนะในการขนสง่ ควรใชพ้ าหนะทสี่ ามารถทำ� ความ เยน็ ไดแ้ ละควรเปดิ ใหเ้ ยน็ กอ่ นขนยา้ ยผกั เพอ่ื ใหผ้ กั ไดร้ บั ความเยน็ อยา่ งสมำ่� เสมอและ เพียงพอ 6. การเคลอื บผวิ ผกั บางชนดิ ทมี่ กี ารคายนำ้� สงู ท�ำให้ผิวเกิดการเห่ียวย่นและสูญเสียน�้ำหนัก ได้ง่าย การเคลือบผิวด้วยสารเคลือบผิว จ ะ ท� ำ ใ ห ้ ไ ม ่ สู ญ เ สี ย น้� ำ ห นั ก แ ล ะ ดู น่ารับประทานยิง่ ขึ้น เชน่ พริกหวาน มะเขอื เทศ เป็นตน้ 26 กรมส่งเสรมิ การเกษตร

7. การใช้อุณหภูมิและความช้ืนสัมพัทธ์ท่ีเหมาะสม ผักแต่ละชนิด ต้องการอุณหภูมิในการเก็บรักษาต่างกัน ความช้ืนสัมพัทธ์ในการเก็บรักษาผักมี ความส�ำคัญส�ำหรับการรักษาคุณภาพของผัก ซ่ึงผักส่วนใหญ่จะเก็บในท่ีมี ความชืน้ สมั พทั ธ์ 95-100% ยกเว้นผกั บางชนิดท่ไี ม่ควรเก็บในทมี่ คี วามช้ืนสมั พัทธ์ เกิน 65-70% ได้แก่ หอม กระเทียม การตลาดของการปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ ในปจั จบุ นั ประชาชนใหค้ วามสนใจกบั การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สเ์ พม่ิ มากขนึ้ และในการท�ำธุรกิจน้ีส่วนใหญ่จะนิยมปลูกผักกินใบมากกว่า เนื่องจากมีอายุ การเก็บเก่ียวส้ัน สามารถทำ� รอบการผลติ ไดบ้ อ่ ยครงั้ และงา่ ยต่อการดูแลรกั ษา ผลผลิตของผักที่ได้จากปลูกผักไฮโดรโปนิกส์จะสังเกตได้ง่ายคือ ผลผลิต จะมีรากและวัสดุปลูกติดมาด้วย สังเกตได้ว่าถ้ารากพืชยาวและขาว แสดงว่าพืช มีการเจรญิ เติบโตที่ดี ผลผลติ สว่ นใหญ่จะบรรจุอยใู่ นถงุ พลาสตกิ ใส เพือ่ ให้สามารถ เหน็ รูปร่างของผลผลิต การตลาดส่วนใหญ่ของพืชที่ปลูกในระบบนี้มีท้ังท่ีจ�ำหน่ายหน้าสวนตัวเอง มีพ่อค้าคนกลางมารับและมีการขายส่งไปแหล่งต่าง ๆ เช่น โรงแรม ภัตตาคาร รา้ นอาหาร ตลาดกลางและหา้ งสรรพสนิ คา้ ซงึ่ ตลาดของผกั ทป่ี ลกู โดยผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ ก�ำลังขยายตัวไปได้ดี เน่ืองจากผักท่ีปลูกในระบบน้ีจัดได้ว่ามีความปลอดภัยจาก สารเคมี ผบู้ ริโภคจึงนยิ มบริโภคกันมากขน้ึ การปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 27

เอกสารอ้างอิง ขนษิ ฐา พงษ์ปรีชา. 2544. การปลกู พืชผกั ระบบไฮโดรโปนกิ ส.์ สำ� นักงานสง่ เสริม การเกษตรภาคตะวันตก. จ.ราชบรุ .ี บรษิ ทั เอซเี ค ไฮโดรฟารม์ จำ� กดั . คมู่ อื อบรม “เรยี นรเู้ ทคนคิ กบั ไฮโดรโปนกิ สแ์ บบ มืออาชพี ” ครงั้ ท่ี 2. กรุงเทพฯ. ดเิ รก ทองอรา่ ม. 2546. การปลูกพืชโดยไมใ่ ช้ดนิ . ธรรมรกั ษก์ ารพิมพ.์ ราชบุร.ี ดิเรก ทองอร่าม และ อิทธิสุนทร นันทกิจ. การปลูกพืชโดยไม่ใช้ดินเชิงธุรกิจใน ประเทศไทย. สาขาวชิ าสง่ เสรมิ การเกษตรและสหกรณแ์ ละสำ� นกั การศกึ ษา ตอ่ เนือ่ ง มหาวิทยาลยั สุโขทยั ธรรมาธริ าช. กรงุ เทพฯ. ถวัลย์ พัฒนเสถยี รพงศ.์ 2534. ปลูกพืชโดยไมใ่ ช้ดิน. โรงพิมพพ์ รานนกการพมิ พ์. กรงุ เทพฯ. 28 กรมสง่ เสริมการเกษตร

เอกสารค�ำแนะนำ� ท่ี 5/2558 การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ ทีป่ รึกษา อธิบดีกรมส่งเสรมิ การเกษตร นายโอฬาร พทิ กั ษ์ รองอธิบดีกรมส่งเสรมิ การเกษตร ฝา่ ยบริหาร นายสรุ พล จารพุ งศ ์ รองอธิบดกี รมสง่ เสรมิ การเกษตร ฝา่ ยวิชาการ นายไพรัช หวงั ด ี รองอธบิ ดีกรมสง่ เสรมิ การเกษตร ฝา่ ยสง่ เสรมิ และฝกึ อบรม นายสงกรานต์ ภักดีคง ผู้อ�ำนวยการส�ำนักพัฒนาการถา่ ยทอดเทคโนโลยี นางสุกัญญา อธปิ อนนั ต์ ผอู้ ำ� นวยการสำ� นกั สง่ เสรมิ และจัดการสินค้าเกษตร นางอรสา ดสิ ถาพร เรยี บเรียง นางสาวจริ าภา จอมไธสง ผูอ้ ำ� นวยการกลุ่มส่งเสรมิ พชื ผกั และเหด็ นายอภิรกั ษ์ หลักชัยกุล นกั วิชาการเกษตรชำ� นาญการพิเศษ นางสาวรงุ่ นภา โบวิเชียร นกั วิชาการเกษตรปฏิบัติการ กลมุ่ ส่งเสริมพืชผกั และเห็ด สำ� นกั ส่งเสรมิ และจัดการสนิ คา้ เกษตร กรมส่งเสรมิ การเกษตร จดั ทำ� นางอมรทพิ ย์ ภริ มยบ์ ูรณ ์ ผอู้ �ำนวยการกลุ่มพฒั นาส่อื สง่ เสริมการเกษตร นางอบุ ลวรรณ อารยพงศ์ นักวิชาการเผยแพรช่ ำ� นาญการ นางสาวอำ� ไพพงษ์ เกาะเทียน นักวิชาการเผยแพร่ช�ำนาญการ กล่มุ พฒั นาส่ือส่งเสริมการเกษตร ส�ำนักพัฒนาการถา่ ยทอดเทคโนโลยี กรมสง่ เสรมิ การเกษตร