หนังสือ E-Book เรื่อง โคก หนอง นา โมเดล

หนงั สือเพ่อื การเรียนรอู้ ิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” ศูนย์วิทยาศาสตรเ์ พือ่ การศึกษานครพนม สานกั งานสง่ เสริมการศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอัธยาศัย สานักงานปลดั กระทรวงศกึ ษาธิการ กระทรวงศกึ ษาธิการ

หนังสือเพอ่ื การเรียนรู้อิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” ปญั หาและความสาคญั ปญั หาการเปลีย่ นแปลงสภาพภมู อิ ากาศ ซึ่งมีสาเหตุหลัก มาจากการใช้ทรัพยากรธรรมชาติอย่างไร้ขอบเขตของมนุษย์ ซ่ึงได้เกิดผลกระทบเป็นวงกว้างต่อสมดุลของระบบนิเวศและ สิ่งแวดล้อม การเกิดปรากฏการณ์ต่างๆ ท่ีเป็นภัยคุกคามต่อ แหล่งผลิตอาหารของมนุษย์ เช่น ความแห้งแล้ง ปัญหาน้า ท่วม โรคระบาดและศตั รูพชื และอื่นๆ ศูนย์วิทยาศาสตรเ์ พือ่ การศกึ ษานครพนม

หนังสือเพอ่ื การเรียนรอู้ ิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” ปัญหาและความสาคญั (ตอ่ ) ในแต่ละปีที่ผ่านมาประเทศไทยมีการรับมือกับปัญหาภัย แล้งได้หลากหลายวิธี เช่น การสร้างอ่างเก็บน้า การสร้าง เข่ือน หรือการจัดท้าระบบชลประทาน โดยการแก้ปัญหา เหล่านีสามารถแก้ไขปัญหาได้ในบางพืนท่ีเท่านัน ซ่ึงระบบ ชลประทานสว่ นใหญก่ ระจุกตวั อยใู่ นภาคกลาง ศูนยว์ ิทยาศาสตรเ์ พือ่ การศกึ ษานครพนม

หนังสือเพ่อื การเรียนรู้อิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” ศาสตรพ์ ระราชาสคู่ วามสาเรจ็ ทีย่ ่ังยืน โคก หนอง นา โมเดล เป็นรูปแบบหน่ึงของการ แก้ไขปญั หาเร่ืองการจัดการแหลง่ น้าและพนื ทท่ี างการเกษตร โดยน้าเอาหลกั การของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิ พลอดุลยเดชรัชการที่ 9 ด้านการท้าเกษตรทฤษฏีใหม่ตาม แนวเศรษฐกิจพอเพียงมาใช้ในการบริหารจัดการแหล่งน้า และพืนท่ีท้าการเกษตร โดยมีการผสมผสานระหว่างภูมิ ปัญญาพืน บ้านใ ห้ส อด ค ล้ อง กั น โด ยพระ ราชท าน พระราชด้าริให้ท้าการทดลอง “เกษตรทฤษฎีใหม่” ณ วัด มงคลชัยพัฒนาราม ต้าบลห้วยบง อ้าเภอเมือง จังหวัด สระบรุ ี โดยท้าการแบง่ พืนท่ที มี่ อี ยอู่ อกเป็นสัดส่วน 30 : 30 : 30 : 10 ดงั นี ศูนยว์ ิทยาศาสตรเ์ พื่อการศกึ ษานครพนม

หนงั สือเพอ่ื การเรียนรู้อิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” 30 % ขุดบ่อกักเก็บน้า โดยจะขุดบ่อเพ่ือกักเก็บน้าไว้ ใช้ยามหน้าแล้งหรือตอนท่ีจ้าเป็น และเป็นที่กักเก็บน้าเม่ือ เกิดน้าท่วม มีการขุดคลองไส้ไก่หรือคลองระบายน้ารอบ พืนที่ โดยการขุดคลองให้คดเคียวไปตามพืนท่ีเพื่อให้น้า กระจายเต็มพืนที่เพ่ือเพิ่มความชุ่มชืน และลดพลังงานใน การรดน้าต้นไม้ ศูนยว์ ิทยาศาสตรเ์ พื่อการศกึ ษานครพนม

หนังสือเพ่อื การเรียนร้อู ิเลก็ ทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” 30 % ปลูกนาข้าว โดยจะปลูกข้าวในช่วงฤดูฝน เพ่ือ ใช้เป็นอาหารประจ้าวันส้าหรับครัวเรือนให้เพียงพอตลอด ทงั ปี โดยไม่ตอ้ งซอื ขา้ วในราคาแพง เป็นการลดคา่ ใช้จ่ายใน ครวั เรอื นและสามารถพงึ่ พาตนเองได้ รู้หรือไม่ ? ตวั เลขของข้าวแตล่ ะสายพันธ์ุหมายความว่าอย่างไร เฉลย ขา้ วที่ลงท้ายดว้ ยเลขคเู่ ปน็ สายพันธขุ์ า้ วเหนยี ว เช่น กข 6 กข 22 ขา้ วทล่ี งท้ายดว้ ยเลขคเ่ี ปน็ สายพนั ธข์ุ า้ วเจา้ เช่น กข 15 ส่วน กข ย่อมาจาก กรมการข้าว ศูนยว์ ิทยาศาสตร์เพื่อการศกึ ษานครพนม

หนงั สือเพ่อื การเรียนรูอ้ ิเลก็ ทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” 30 % พืนที่โคก เพื่อให้เกิดความหลากหลายในพืนท่ี และสามารถใช้เปน็ แหลง่ ผลิตอาหารในการบริโภค ยารักษา โรค และสามารถเก็บผลผลิตไปขายเพ่ือให้เกิดรายได้ใน ครอบครวั โดยจะใช้พืนท่ีโคกในการปลูกป่า 5 ระดับ ได้แก่ ไมเ้ ศรษฐกิจ ไม้ใช้สอยและไม้ผล พืชคลุมดิน พืชเลือย และ พชื หัว ศูนยว์ ิทยาศาสตร์เพื่อการศกึ ษานครพนม

หนงั สือเพ่อื การเรียนรู้อิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” 10 % ที่อยู่อาศัยและพืนที่เลียงสัตว์ โดยแบ่งพืนที่ เหลืออยู่เป็นที่อยู่อาศัย พืนท่ีเลียงสัตว์เช่น วัว ควาย ไก่ เป็ด โรงเรือนและสิ่งก่อสร้างอื่นๆ รวมทังคอกเลียงสัตว์ เรอื นเพาะชา้ ฉางเกบ็ ผลิตผลทางการเกษตร เปน็ ตน้ ศนู ยว์ ิทยาศาสตรเ์ พื่อการศกึ ษานครพนม

หนังสือเพอ่ื การเรียนรูอ้ ิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” คลองใส้ไก่ คือ การขุดร่องน้าในแปลงท่ีดินโดยเป็น รูปแบบหนึ่งของ หลุมขนมครก การขุดร่องน้าในท่ีดิน เป็น การกักเก็บน้าและกระจายความชุ่มชืนให้ทั่วบริเวณพืนท่ี เพาะปลูก และเป็นการชะลอน้าท่ีไหลผ่านไม่ให้ไหลแรง จนเกินไป รวมถึงการทา้ ฝายเล็กๆเป็นระยะ เพอื่ ชะลอน้าให้ ซึมลงใต้ดินได้มากที่สุด เปรียบเสมือนล้าธารที่มีความคด เคยี ว ที่สา้ คัญยงั เปน็ การลอ็ กตะกอนดินทเี่ กิดจากการทบั ถม กันของใบไม้และอินทรีย์วัตถุต่างๆ อันอุดมไปด้วยธาตุ อาหารท่จี า้ เป็นแกพ่ ชื ศูนย์วิทยาศาสตร์เพือ่ การศกึ ษานครพนม

หนงั สือเพ่อื การเรียนรอู้ ิเลก็ ทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” “การออกแบบพืนทีด่ ว้ ยภมู ิสงั คม” ภาวะภูมิสังคม ถือเป็นปัจจัยหลักท่ีส้าคัญของการ ออกแบบพืนที่ ภูมิ คือ สภาพทางกายภาพ เช่น สภาพดิน น้า ลม สังคม คือ วัฒนธรรม ความเช่ือ ภูมิปัญญาดังเดิมท่ี อยู่ในพืนท่ีนัน ซึ่งในการออกแบบจะให้ความส้าคัญกับ “สังคม” มากกว่า “ภูมิ” คือต้องออกแบบตามสังคมและ วัฒนธรรมของคนท่ีอยู่ แม้ว่าภูมิประเทศจะเหมือนกันก็ตาม หากสงั คมตา่ งกนั การออกแบบก็จะตา่ งกันโดยสนิ เชงิ ศนู ย์วิทยาศาสตร์เพือ่ การศกึ ษานครพนม

หนังสือเพ่อื การเรียนรอู้ ิเลก็ ทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” การปลูกป่า ๕ ระดับ คือ การปลูกพืชในแปลงเกษตร เชิงผสมผสาน มีการปลูกพืชหลากหลายชนิดโดยอยู่ใน แปลงเดยี วกนั หลุมเดียวกนั แต่มีความสงู ต่างระดับกัน โดย อาศัยลักษณะความแตกต่างของพืชที่มีความสูงต่้ามาปลูก ร่วมกันในแปลงเดียวกัน เกิดการเกือกูลกันเหมือนป่า ธรรมชาติ ท้าให้เกิดประโยชน์หลายอย่างและสามารถใช้ พืนที่ทุกตารางเมตรให้เกิดประโยชน์สูงสุด การปลูกป่า ๕ ระดับ เรียกวา่ เบญจเกษตร ได้แก่ ระดับท่ี 1 ไม้ชันสูง ไม้กลุ่มนีจะเป็นไม้เศรษฐกิจ มี ลักษณะเป็นไม้เนือแข็ง ล้าต้นสูงใหญ่ เช่น ยางนา ประดู่ มะค่า สัก เต็ง รัง เป็นต้น ศูนย์วิทยาศาสตร์เพื่อการศกึ ษานครพนม

หนังสือเพอ่ื การเรียนรอู้ ิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” ระดับท่ี 2 ไม้ชันกลาง เป็นไม้ที่มีความสูงรองจากไม้ ชันสูง เช่น มะม่วง มะพร้าว ขนุน ขีเหล็ก สะเดา ดอกแค เป็นต้น ระดับท่ี 3 ไม้ชันเตีย มีลักษณะเป็นไม้พุ่ม ล้าต้นเตีย คลุมดิน เช่น พริก มะเขือ ตะไคร้ พืชสมุนไพร ดาวเรือง เป็นตน้ ระดับท่ี 4 ไม้เร่ียดิน มีลักษณะเป็นเถาเลือยดิน เช่น บวบ ต้าลึง ฟกั หอม ฟกั ทอง มะระ ผักบงุ้ เปน็ ต้น ระดบั ที่ 5 พืชหวั หรอื ไมใ้ ต้ดิน เป็นพืชทมี่ หี วั ใต้ดนิ เชน่ ขิง ขา่ มันเทศ เผอื ก ถ่ัวลสิ ง เปน็ ตน้ ศนู ยว์ ิทยาศาสตร์เพื่อการศกึ ษานครพนม

หนังสือเพ่อื การเรียนร้อู ิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” ป่า 3 อย่าง ประโยชน์ 4 อย่าง เป็นการปลูกป่าในเชิง ผสมผสานทังในด้านการเกษตร เศรษฐกิจ สังคม มารวมไว้ ดว้ ยกนั ป่า 3 อย่าง ไดแ้ ก่ 1) ไม้ใชส้ อย คือ ไม้ที่โตเร็วสามารถน้ามาใช้ประโยชน์ ได้หลากหลาย เช่น ไผ่ สะเดา เปน็ ตน้ 2) ไม้กินได้ คือ ไม้ที่สามารถน้ามาท้าเป็นอาหารหรือ ใชเ้ ปน็ สมุนไพรได้ เช่น ขีเหล็ก มะม่วง ขนุน ฟ้าทะลายโจร เปน็ ตน้ 3) ไม้เศรษฐกิจ คือ ไม้ท่ีมีมูลค่าสูง มีความส้าคัญทาง เศรษฐกิจ เช่น ยางนา มะค่า เป็นต้น การปลูกพืชเช่นนีจะมีลักษณะท่ีเกือกูลกัน มีความเป็น ธรรมชาติ ท้าให้เกดิ ระบบนเิ วศซง่ึ มลี ักษณะคลา้ ยปา่ พืชแต่ ละชันสามารถเกือกูลกันได้ และเป็นการใช้พืนท่ีให้เกิด ประโยชน์สูงสุด ซ่ึงสามารถท้าให้เกษตรกรเก็บผลผลิตที่ ไดม้ าขายเป็นรายไดเ้ สริม ศนู ยว์ ิทยาศาสตรเ์ พื่อการศกึ ษานครพนม

หนังสือเพ่อื การเรียนรู้อิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” ประโยชน์ 4 อย่าง ไดแ้ ก่ 1) พอกนิ การปลกู ไมท้ ี่กินได้ เราสามารถน้ามาใช้ ประโยชน์ได้หลากหลาย การน้ามาใช้ประกอบอาหาร การ ท้ายารักษาโรค เปน็ ตน้ 2) พออยู่ การปลูกต้นไม้ท่ีใช้เนือไม้และไม้เชิง เศรษฐกิจให้เป็นป่า ไม้กลุ่มนีเป็นไม้อายุยาวนานซึ่งจะเน้น ใชป้ ระโยชน์โดยใชเ้ นือไม้เพอ่ื นา้ มาสร้างบ้าน ทา้ เครอ่ื งเรือน และถือได้ว่าเป็นการออมทรัพย์เพื่อสร้างความม่ันคงใน อนาคต 3) พอใช้ การปลูกต้นไม้ให้เป็นป่าไม้ให้สามารถ น้ามาใช้สอยในครัวเรือน ท้าฟืน เผาถ่าน ท้างานหัตถกรรม เป็นตน้ 4) พอร่มเย็น ประโยชน์อย่างที่ 4 ท่ีเกิดจากการ ปลูกป่า 3 อย่าง ที่ท้าให้เกิดความร่มเย็น และป่าทัง 3 อย่างนี จะช่วยฟื้นฟูระบบนิเวศของดินและน้าให้กลับมา อุดมสมบูรณแ์ ละมีความรม่ รนื่ ศนู ยว์ ิทยาศาสตรเ์ พือ่ การศกึ ษานครพนม

หนงั สือเพ่อื การเรียนรู้อิเลก็ ทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” การกักเก็บน้าดว้ ยโคก หนอง นา โมเดล น้าฝนอาจไร้ค่าและอาจสร้างปัญหาในยามที่มีมาก เกินไป แต่หากฝนทงิ ชว่ ง นา้ เพยี งนอ้ ยนดิ ก็มคี ุณคา่ มหาศาล ความไม่สมดุลนีสามารถแก้ไขได้ด้วยการ “เก็บน้า” การกัก เกบ็ น้าไว้ในพนื ที่ ซ่ึงมี 3 วธิ ี คอื 1. เก็บนา้ ไวใ้ นหนอง การขุดหนองจะต้องขุดให้คดโค้ง และมีระดับตืนลึกแตกต่างกันไปในแต่ละจุด ก่อนขุดต้องมี การค้านวณปริมาตรน้าท่ีสามารถเก็บได้ในหนองเพ่ือให้ พอใช้งาน ศนู ยว์ ิทยาศาสตร์เพื่อการศกึ ษานครพนม

หนงั สือเพ่อื การเรียนรู้อิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” การกักเก็บน้าดว้ ยโคก หนอง นา โมเดล 2. เก็บน้าไว้บนโคก ท้าได้โดยการปลูกป่าและเก็บใน ระบบรากของตน้ ไม้ที่ปลูกไว้ 5 ระดับ ได้แก่ ไม้ระดับสูง ไม้ ชันกลาง ไม้ชันเตีย ไม้เร่ียดิน และไม้หัวใต้ดิน ไม้แต่ละ ระดับควรจะมีอย่างน้อยไม่น้อยกว่า 21 ชนิด เพ่ือสร้าง ความหลากหลายของระบบราก เม่ือฝนตกลงมาระบบราก จะช่วยอมุ้ น้าไว้ในดิน 3. เก็บไว้ในนา ยกคันนาให้สูงและกว้างสามารถเก็บ น้าไว้ใช้ในช่วงฝนทิงช่วง นอกจากนีเรายังสามารถปลูก พชื ผกั ไวบ้ นคนั นาได้อีกด้วย ศูนย์วิทยาศาสตร์เพื่อการศกึ ษานครพนม

หนังสือเพอ่ื การเรียนรู้อิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” โคก หนอง นา เพอ่ื การจัดการนาอยา่ งยัง่ ยืน ด้วยพืนฐานสงั คมไทยเป็นสังคมเกษตรกร “โคก หนอง นา โมเดล” ถือเป็นแนวคิดและแนวทางที่เหมาะสมกับ สภาพชีวิตคนไทยที่มีเกษตรกรเป็นฐานรากของสังคม หลัก ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงและหลักการทางวิชาการต่างๆ ถูกน้ามาปรับเป็นค้าพูดที่ง่ายต่อการเข้าใจแล้วน้าไปสอน และถ่ายทอดแก่ชาวนาเพื่อให้พวกเขาสามารถช่วยเหลือ ตนเองได้และมีชีวิตที่ดีขึน เมื่อพืนฐานชีวิตมีมาตรฐานมี ความมัน่ คงแลว้ ชวี ติ คนไทยจงึ จะมนั่ คง มงั่ คง่ั และยั่งยืน ศูนย์วิทยาศาสตร์เพื่อการศกึ ษานครพนม

หนงั สือเพอ่ื การเรียนรอู้ ิเล็กทรอนิกส์ “ โคก หนอง นา โมเดล ” เอกสารอา้ งอิง ศูนยเ์ ทคโนโลยีอเิ ล็กทรอนิกสแ์ ละคอมพิวเตอร์แหง่ ชาติ. (2560). การ บริหารการจัดการน้าด้วยโคกหนองนาโมเดล. สืบคน้ 8 มกราคม 2564, จาก https://www.nectec.or.th/news/news-pr- news/khoknongna.html# ศนู ย์วิทยาศาสตร์เพื่อการศกึ ษานครพนม

ศูนยว์ ทิ ยาศาสตรเ์ พื่อการศึกษานครพนม 355 หมู่ 6 ต้าบลหนองญาติ อา้ เภอเมอื ง จงั หวดั นครพนม 48000 โทรศพั ท์ 042-530780 โทรสาร 042-53081 https://www.nkpsci.ac.th/