วิจัยเสนา ๐๑๑ ฉบับสมบูรณ์

๒๒๑ กำรสำรวจข้อมูลประวตั ิศำสตร์ วฒั นธรรม และภูมปิ ญั ญำท้องถิ่น ในอำเภอเสนำ จงั หวดั พระนครศรีอยุธยำ จงกล เฮงสุวรรณ พฑั ร์ แตงพนั ธ์ ศุภสุตำ ปรีเปรมใจ สถำบนั อยุธยำศึกษำ มหำวิทยำลยั รำชภฏั พระนครศรีอยธุ ยำ ๒๕๖๑

๒๒๒ สำรบญั บทที่ ๑ บทนำ .................................................................................................................................๑ ๑.ความเป็นมาและความสาคัญของปัญหา ๑ ๒.วัตถปุ ระสงค์ของการวิจัย ๒ ๓.ขอบเขตการศกึ ษาวิจัย ๓ ๔.ประโยชนท์ ีค่ าดวา่ จะได้รับ ๓ บทท่ี ๒ กำรสำรวจองค์ควำมรู้ .........................................................................................................๔ แนวคิดเกยี่ วกับการศึกษาประวัติศาสตรท์ ้องถน่ิ ๔ แนวคิดเก่ยี วกบั การศึกษาภมู ิปัญญาทอ้ งถนิ่ ๕ แนวคดิ เกยี่ วกบั ลกั ษณะ การต้ังถ่นิ ฐาน และพฒั นาการของชมุ ชนเมือง ๗ งานวจิ ัยท่ีเกีย่ วข้อง ๑๖ ข้อมูลพ้นื ฐานเก่ยี วกับอาเภอเสนา ๑๙ บทที่ ๓ วิธีวทิ ยำกำรวจิ ยั ..............................................................................................................๒๓ ๑.การเกบ็ รวบรวมขอ้ มลู ๒๓ ๒.ข้ันตอนการดาเนนิ งานวจิ ยั ๒๓ การวิเคราะห์ขอ้ มลู ๒๓ บทท่ี ๔ ประวัติศำสตร์ วฒั นธรรม และภมู ิปัญญำทอ้ งถิ่น ของตำบลตำ่ งๆ ในอำเภอเสนำ .............๒๔ ๑. ตาบลลาดงา ๒๔ ๒.ตาบลบ้านกระทมุ่ ๔๑ ๓.ตาบลหัวเวียง ๕๙ ๔.ตาบลรางจรเข้ ๗๑ ๕.ตาบลบ้านโพธิ์ ๗๕ ๖.ตาบลบ้านแพน ๘๗ ๗.ตาบลเจ้าเสดจ็ ๑๐๔ ๘.ตาบลบ้านแถว ๑๑๑ ๙.ตาบลเจ้าเจด็ ๑๒๐ ๑๐.ตาบลเสนา ๑๓๖

๒๒๓ ๑๑.ตาบลสามกอ ๑๔๔ ๑๒.ตาบลบางนมโค ๑๕๑ ๑๓.ตาบลดอนทอง ๑๖๑ ๑๔.ตาบลชายนา ๑๖๗ ๑๕.ตาบลบ้านหลวง ๑๗๘ ๑๖.ตาบลมารวชิ ัย ๑๘๔ ๑๗.ตาบลสามตุ่ม ๑๙๑ บทที่ ๕ สรุป.............................................................................................................................. ๑๙๙ ๑.เขตการปกครอง ภูมปิ ระเทศ และภูมิวัฒนธรรม ๑๙๙ ๒.ดา้ นประวตั ิศาสตร์ ตานาน และเร่อื งเลา่ ของทอ้ งถิน่ ๒๐๑ ๓. วฒั นธรรม และภูมปิ ญั ญาท้องถ่นิ อาเภอเสนา ๒๐๖ ๔.ด้านความสมั พนั ธ์ทางสงั คม เศรษฐกิจในทอ้ งถิ่นอาเภอเสนา ๒๐๘ บรรณำนกุ รม............................................................................................................................. ๒๑๑ ภำคผนวก.................................................................................................................................. ๒๑๖

๒๒๔ สำรบญั ภำพประกอบ ภาพประกอบ ๑ วถิ ชี ีวติ ของชาวลาดงา...................................................................................................๒๘ ภาพประกอบ ๒ เรอื พาหนะสาคญั ในอดตี ของคนท้องถิ่น ......................................................................๒๙ ภาพประกอบ ๓ บริเวณโรงสีเกา่ ทีเ่ คยเป็นตลาดของตาบลลาดงา...........................................................๓๐ ภาพประกอบ ๔ ภาพถ่ายเก่าโรงเรยี นสมบญุ ศภุ บญุ มี.............................................................................๓๑ ภาพประกอบ ๕ ผู้มีอุปการคณุ และผกู้ อ่ ตง้ั โรงเรียนสมบญุ ศุภบญุ มี........................................................๓๑ ภาพประกอบ ๖ ผใู้ หญเ่ ปย๊ี กกบั การแสดงตนตรี......................................................................................๓๓ ภาพประกอบ ๗ ภาพถา่ ยเก่าของเรอื เทพนรสงิ ห์....................................................................................๓๕ ภาพประกอบ ๘ เรอื เทพนรสงิ ห์..............................................................................................................๓๖ ภาพประกอบ ๙ วัดเกาะราษฎรศ์ รัทธาธรรม ..........................................................................................๓๗ ภาพประกอบ ๑๐ ภาพถ่ายเก่าของวัดเกาะราษฎรศ์ รัทธาธรรม..............................................................๓๗ ภาพประกอบ ๑๑ ภาพถ่ายเก่าของวดั เกาะราษฎร์ศรทั ธาธรรม..............................................................๓๘ ภาพประกอบ ๑๒ ภาพถ่ายเก่าของวัดเกาะราษฎรศ์ รทั ธาธรรม..............................................................๓๘ ภาพประกอบ ๑๓ ภาพถา่ ยเกา่ ของวดั เกาะราษฎร์ศรัทธาธรรม..............................................................๓๙ ภาพประกอบ ๑๔ หลวงพ่อทองใบ..........................................................................................................๔๐ ภาพประกอบ ๑๕ หลวงพ่อแสนสขุ .........................................................................................................๔๐ ภาพประกอบ ๑๖ โรงเรียนโสภณพทิ ยา..................................................................................................๔๕ ภาพประกอบ ๑๗ ภาพแพตาเฮงในอดตี .................................................................................................๔๙ ภาพประกอบ ๑๘ รา้ นขายของชาตาเฮงในปัจจุบัน.................................................................................๕๐ ภาพประกอบ ๑๙ ร้านขายของชาตาเฮงในปัจจุบัน.................................................................................๕๐ ภาพประกอบ ๒๐ นางบปุ ผา ฤทธเิ ลิศ ได้รับคัดเลือกให้เป็นผู้สานพาน และฝาชีถวายพระบาทสมเด็จพระ ปรมินทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช.....................................................................................................๕๒ ภาพประกอบ ๒๑ ภูมปิ ัญญาการสานตะกรา้ หวาย..................................................................................๕๒ ภาพประกอบ ๒๒ ภมู ิปัญญาแทงหยวกกล้วย .........................................................................................๕๔ ภาพประกอบ ๒๓ ภาพพิธีฌาปนกิจศพ สมัยทว่ี ดั ต่างๆ ยงั ไม่มีเมรุถาวร.................................................๕๕ ภาพประกอบ ๒๔ พธิ แี หน่ าคทางเรือ......................................................................................................๕๖ ภาพประกอบ ๒๕ พธิ แี ห่นาคทางเรือ......................................................................................................๕๖ ภาพประกอบ ๒๖ โรงเรียนมัธยมสมบูรณ์วิทยา ......................................................................................๖๓

๒๒๕ ภาพประกอบ ๒๗ ตลาดนา้ ยา่ นหวั เวยี ง พ.ศ.๒๕๑๓...............................................................................๖๖ ภาพประกอบ ๒๘ สามแยกหัวเวยี ง พ.ศ.๒๔๙๙......................................................................................๖๗ ภาพประกอบ ๒๙ ภาพถ่ายจากดาวเทยี มบริเวณตาบลบ้านแพน............................................................๙๐ ภาพประกอบ ๓๐ ภาพทรี่ ะลกึ ณ พลบั พลาศรสี ขุ ี ในคราวเสด็จพระราชดาเนนิ อาเภอเสนา.................๙๓ ภาพประกอบ ๓๑ พลับพลาศรีสุขี...........................................................................................................๙๔ ภาพประกอบ ๓๒ การทาบา้ นทรงไทยกระดาษ ......................................................................................๙๘ ภาพประกอบ ๓๓ ภาพการแห่นาคทางนา้ จาก หมู่ ๑ ไปยงั วดั บ้านแพน................................................๙๙ ภาพประกอบ ๓๔ โบสถ์วัดโคกเสือ ...................................................................................................... ๑๐๐ ภาพประกอบ ๓๕ วิหารวัดโคกเสอื ...................................................................................................... ๑๐๐ ภาพประกอบ ๓๖ วดั โพธ์ิ..................................................................................................................... ๑๐๑ ภาพประกอบ ๓๗ หลวงพ่อใหญ่ วดั ยวด.............................................................................................. ๑๐๒ ภาพประกอบ ๓๘ วดั โบสถ์ .................................................................................................................. ๑๐๒ ภาพประกอบ ๓๙ การแห่พระพทุ ธเกสร.............................................................................................. ๑๑๖ ภาพประกอบ ๔๐ การแหพ่ ระพทุ ธเกสร.............................................................................................. ๑๑๖ ภาพประกอบ ๔๑ การประกวดแข่งเรือ................................................................................................ ๑๑๗ ภาพประกอบ ๔๒ ประกวดเรอื งานแห่พระพุทธเกสร........................................................................... ๑๑๗ ภาพประกอบ ๔๓ พระงบนา้ อ้อยของหลวงปยู่ ้ิม วดั เจ้าเจด็ ใน............................................................. ๑๑๘ ภาพประกอบ ๔๔ ศาลพ่อป่ดู า ทีโ่ รงเรยี นบา้ นแถววทิ ยาคาร............................................................... ๑๑๘ ภาพประกอบ ๔๕ ศาลแม่โพสพ........................................................................................................... ๑๑๙ ภาพประกอบ ๔๖ พระบรมรูปพระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หวั ตงั้ ไวเ้ ป็นอนสุ รณอ์ ยใู่ นบา้ นของ นายสวสั ด์ิ กองพทิ ักษ์............................................................................................................... ๑๒๔ ภาพประกอบ ๔๗ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช เสด็จทอดพระกฐนิ ต้น ณ วัดเจา้ เจ็ด ใน วดั เจา้ เจ็ดนอก .................................................................................................................... ๑๒๖ ภาพประกอบ ๔๘ โรงเรยี นวัดเจา้ เจด็ ใน .............................................................................................. ๑๒๙ ภาพประกอบ ๔๙ พิธีบชู าเรือ .............................................................................................................. ๑๓๑ ภาพประกอบ ๕๐ พระพทุ ธเกสร วดั เจา้ เจด็ ใน .................................................................................... ๑๓๒ ภาพประกอบ ๕๑ ทา่ น้าหน้าวัดเจา้ เจ็ดใน............................................................................................ ๑๓๓ ภาพประกอบ ๕๒ ศาลพอ่ ปู่ หมู่ ๕ ....................................................................................................... ๑๓๔ ภาพประกอบ ๕๓ ศาลตาปู่ หมู่ ๗........................................................................................................ ๑๓๕ ภาพประกอบ ๕๔ เหตกุ ารณน์ า้ ท่วม ตลาดบ้านแพน พ.ศ. ๒๕๕๔....................................................... ๑๔๐

๒๒๖ ภาพประกอบ ๕๕ ภาพถ่ายทางอากาศบริเวณตลาดบ้านแพน พ.ศ.๒๕๑๖.......................................... ๑๔๑ ภาพประกอบ ๕๖ การทาบญุ ภายในศาลาขาวในอดีต.......................................................................... ๑๘๔

สำรบญั แผนท่ี ๒๒๗ แผนที่ ๑ แผนท่ีจงั หวดั พระนครศรีอยุธยา แสดงเขตอาเภอเสนา ๑๙ แผนท่ี ๒ แผนทีอ่ าเภอเสนา ๒๑ แผนท่ี ๓ แผนท่ีแสดงอาณาเขตการปกครองของตาบลลาดงา ๒๕ แผนที่ ๔ สภาพทางภมู ิศาสตร์ตาบลลาดงา ๒๖ แผนท่ี ๕ แผนทแ่ี สดงอาณาเขตตาบลบ้านกระทุ่ม ๔๑ แผนที่ ๖ สภาพทางภูมิศาสตร์ตาบลบา้ นกระท่มุ ๔๓ แผนท่ี ๗ แผนทแี่ สดงอาณาเขตตาบลหวั เวียง ๖๐ แผนท่ี ๘ สภาพทางภูมิศาสตร์ตาบลหัวเวยี ง ๖๑ แผนท่ี ๙ แผนทแ่ี สดงอาณาเขตตาบลรางจรเข้ ๗๑ แผนที่ ๑๐ สภาพทางภมู ิศาสตรย์ ่านตาบลรางจรเข้ ๗๒ แผนที่ ๑๑ แผนท่แี สดงอาณาเขตตาบลบา้ นโพธิ์ ๗๖ แผนที่ ๑๒ สภาพทางภูมิศาสตรย์ ่านตาบลบา้ นโพธ์ิ ๗๗ แผนท่ี ๑๓ แผนที่แสดงอาณาเขตตาบลบ้านแพน ๘๘ แผนที่ ๑๔ สภาพทางภูมิศาสตรย์ า่ นตาบลบา้ นแพน ๘๙ แผนที่ ๑๕ แผนที่แสดงอาณาเขตตาบลเจ้าเสดจ็ ๑๐๔ แผนท่ี ๑๖ สภาพทางภมู ศิ าสตรย์ า่ นตาบลเจ้าเสด็จ ๑๐๕ แผนที่ ๑๗ แผนท่แี สดงอาณาเขตตาบลบ้านแถว ๑๑๑ แผนที่ ๑๘ สภาพทางภูมศิ าสตรย์ า่ นตาบลบ้านแถว ๑๑๒ แผนท่ี ๑๙ แผนทีแ่ สดงอาณาเขตตาบลเจ้าเจด็ ๑๒๑ แผนที่ ๒๐ สภาพทางภูมศิ าสตรย์ ่านตาบลเจ้าเจด็ ๑๒๒ แผนที่ ๒๑ แผนที่แสดงอาณาเขตตาบลเสนา ๑๓๗ แผนที่ ๒๒ สภาพทางภูมศิ าสตร์ตาบลเสนา ๑๓๘ แผนท่ี ๒๓ แผนที่แสดงอาณาเขตสามกอ ๑๔๔ แผนที่ ๒๔สภาพทางภมู ิศาสตรต์ าบลสามกอ ๑๔๕ แผนท่ี ๒๕ แผนทแ่ี สดงอาณาเขตบางนมโค ๑๕๒ แผนที่ ๒๖ สภาพทางภูมศิ าสตรต์ าบลบางนมโค ๑๕๓ แผนที่ ๒๗ แผนที่แสดงอาณาเขตตาบลดอนทอง ๑๖๒ แผนที่ ๒๘ สภาพทางภูมิศาสตรย์ า่ นตาบลดอนทอง ๑๖๓

แผนที่ ๒๙ แผนท่ีแสดงอาณาเขตตาบลชายนา ๒๒๘ แผนที่ ๓๐ สภาพทางภูมศิ าสตรต์ าบลชายนา แผนท่ี ๓๑แผนที่แสดงอาณาเขตตาบลบ้านหลวง ๑๖๘ แผนท่ี ๓๒ สภาพทางภมู ิศาสตรต์ าบลบ้านหลวง ๑๖๙ แผนที่ ๓๓ แผนท่ีแสดงอาณาเขตตาบลมารวชิ ยั ๑๗๘ แผนที่ ๓๔ สภาพทางภูมิศาสตร์ตาบลมารวชิ ยั ๑๗๙ แผนที่ ๓๕ แผนท่แี สดงอาณาเขตตาบลสามตุ่ม ๑๘๕ แผนท่ี ๓๖ สภาพทางภูมิศาสตรต์ าบลสามต่มุ ๑๘๖ ๑๙๒ ๑๙๓

๑ บทท่ี ๑ บทนำ ๑.ควำมเป็นมำและควำมสำคญั ของปญั หำ จงั หวัดพระนครศรีอยุธยา เป็นจังหวัดที่มีเอกลักษณ์โดดเด่นหลายด้าน นอกเหนือจากการเป็น แหล่งประวัติศาสตร์ และวัฒนธรรมท่ีมีความสาคัญของชาติ ที่ได้รับการข้ึนทะเบียนเป็นแหล่งมรดกโลก จากองค์การยูเนสโก และเป็นแหล่งท่องเท่ียวทางประวัตศิ าสตร์และวัฒนธรรมท่ีสาคัญ รวมทั้งเป็นแหล่ง เกษตรกรรม อุตสาหกรรม การค้า และการบริการท่ีสาคญั ในภูมิภาคนี้แล้ว จงั หวดั พระนครศรอี ยุธยายังมี ทอ้ งถ่ินต่าง ๆ ทมี่ ากดว้ ยประวัติศาสตร์ ตานานท้องถ่ิน ศิลปวัฒนธรรมและ ภูมิปัญญาทีม่ ีความสาคัญอยู่ ตามอาเภอตา่ ง ๆ อาเภอเสนา เป็นอาเภอหนึ่งของจังหวัดพระนครศรีอยุธยามีพ้ืนท่ี ๒๐๕.๕๖๘ ตารางกิโลเมตร จดั ว่ามากเปน็ ลาดับ ๓ จากท้ังหมด ๑๖ อาเภอของจังหวัด ในด้านประวัตศิ าสตรน์ ้นั พ้ืนที่อาเภอเสนาเป็น ชุมชนเก่าแก่ ตั้งถ่ินฐานหนาแน่นอยูร่ ิมฝั่งแม่น้าน้อย มีฐานะเป็นแขวงมาต้ังแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นราช ธานี และมีการจัดตั้งเป็นอาเภอมาตั้งแต่เม่ือ พ.ศ.๒๔๓๘ ในปัจจุบันมีประชาการมากกว่า ๖๐,๐๐๐ คน จงึ เปน็ ชุมชนเมืองขนาดใหญ่ ทมี่ ีเอกลกั ษณ์ และอตั ลกั ษณข์ องตนเอง สภาพภมู ิประเทศของอาเภอน้ี เป็นที่ราบลุ่ม ชุมทางของลาน้าหลายสาย ท้งั แม่น้าน้อยที่ไหลมา จากทางทิศเหนือ และไหลไปบรรจบกับแม่น้าเจ้าพระยาทางทิศใต้ และคลองเจ้าเจ็ด-บางย่ีหนท่ีไหลมา จากจังหวัดสุพรรณบุรีทางด้านทิศตะวันตก มาบรรจบกับแม่น้าน้อยที่ตัวอาเภอเสนา โดยมีคลองสาขา หลายสาย เช่ือมต่อกับท้องที่ต่าง ๆ อาทิ คลองรางจรเข้ คลองสาน และคลองขนมจีน ลักษณะทาง ภมู ศิ าสตร์เชน่ นี้ ยงั ประโยชน์ใหแ้ ก่อาเภอเสนาหลายประการ ประการแรก คือ เป็นปัจจัยสาคัญท่ีทาให้อาเภอเสนาเคยเป็นศูนย์กลางการคมนาคมทางเรือท่ี สาคัญในย่านนี้ มีท่าเรือเมล์ และเรือด่วนท่ีข้ึนล่องระหว่างอาเภอเสนา และกรุงเทพมหานคร รวมไปถึง ตาบล อาเภอ และจังหวัดข้างเคียง ประการท่ีสอง ทาให้อาเภอเสนาเป็นแหล่งพบปะค้าขาย โดยมีตลาด บ้านแพนเป็นศูนย์กลางของการค้าท่ีสาคัญ และประการสุดท้าย การที่มีลาน้าหลายสายแตกแขนงไปใน ท้องที่ต่าง ๆ ยงั ช่วยอานวยประโยชน์ในดา้ นการชลประทาน ประกอบกับสภาพดินท่ีอุดมสมบรู ณ์ด้วยแร่ ธาตทุ มี่ าพร้อมกับตะกอนโคลน ท่พี ัดพามากับสายน้าช่วงหน้าน้าของทุกที ทาให้ท้องถ่นิ น้ีเหมาะแก่การทา เกษตรกรรม ทาไร่ ทานา เปน็ อยา่ งยิ่ง นอกจากน้ี แตล่ ะตาบลของอาเภอเสนายังเป็นท้องถ่ินที่มีวัดสาคัญตั้งอย่เู ปน็ จานวนมากโดยแต่ ละวัดมักมีเกจิอาจารย์มีชื่อเสียง อาทิ หลวงพ่อลับ วัดบันไดช้าง หลวงปู่ยิ้ม วัดเจ้าเจ็ดใน และหลวงพ่อ ปาน วัดบางนมโค เป็นต้น ในดา้ นของภูมิปัญญานั้น ท้องถ่ินน้ี เป็นศูนย์รวมองค์ความรหู้ ลายแขนง เป็น แหลง่ สานเครอ่ื งจกั สาน ประเภท ตะกรา้ กระบุง กระจาด เสื่อราแพน การเจียระไนพลอย และเป็นแหล่ง

๒ ทาทองท่ีขึ้นช่ือ ด้วยเอกลักษณ์ท่ีโดดเด่นของท้องถ่ินเหล่านี้ ชาวเสนาจึงได้ผูกเป็นคาขวัญประจาอาเภอ เสนาว่า “หลวงพอ่ ปานเปน็ ศรี ทงุ่ นาเขียวขจี หตั ถกรรมมากมี ตลาดดีบ้านแพน” ความเจริญก้าวหน้าของประเทศตลอดห้วงเวลาที่ผ่านมา ได้ทาให้เกิดความเปลี่ยนแปลงทั้งใน ดา้ นของเศรษฐกิจ สังคม และวัฒนธรรม แก่อาเภอเสนาเป็นอย่างมาก เชน่ จากเดิมชาวเสนาใช้เรือและ แมน่ ้าลาคลอง เปน็ พาหนะและเสน้ ทางสัญจร ก็ได้แปรเปลี่ยนเป็นการใช้รถ ใช้ถนน ตลาดบ้านแพนจากท่ี เคยเป็นท่าเรือสาคัญ ก็กลับกลายเป็นท่ารถเสียแทน จากเมืองเกษตรกรรมที่มีการทานาเป็นส่วนใหญ่ ก็ เร่ิมมีพ้ืนทข่ี องอุตสาหกรรมแทรกตัวเข้าไปแทนที่ วัฒนธรรม ประเพณี และภูมิปัญญาหลายๆ ด้านก็เริ่ม หมดไปตามววิ ัฒนาการของอาเภอเสนา ในขณะที่การศึกษาองค์ความรู้ทางประวตั ิศาสตร์ วัฒนธรรม และ ภมู ปิ ัญญาในท้องถน่ิ ตา่ ง ๆ ของอาเภอเสนายงั มีอยูน่ ้อย และข้อมูลท่ีมีอย่นู ้ันคอ่ นข้างกระจดั กระจาย ไม่ได้ ถกู เก็บไว้อย่างเป็นระบบ บ้างเป็นขอ้ มลู ท่ลี า้ สมัยและยงั ไม่สมบูรณ์ ทาให้บรรดาขอ้ มูล หรอื ผู้ทส่ี ามารถให้ ข้อมูลของท้องถ่ินต่าง ๆ ได้นั้น ค่อยๆ เลือนหาย หรือส้ินไปตามอายุขยั และความเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ ท่ี เกิดข้นึ อย่ตู ลอดเวลา ทาใหค้ นรนุ่ ใหม่ไมร่ ู้ ไม่เขา้ ใจประวัติศาสตร์ ประเพณี และวัฒนธรรมของท้องถิน่ วิจัยฉบับน้ีจึงมีวัตถุประสงค์เพ่ือรวบรวมข้อมูลพื้นฐาน สารวจข้อมูลทางประวตั ิศาสตร์ ตานาน และเร่ืองเล่าของท้องถิ่น โดยเน้นข้อมูลจากการบอกเล่า สารวจข้อมูลทางวัฒนธรรม และภูมิปัญญา ท้องถ่ิน และศึกษาความสัมพันธ์ทางสังคม เศรษฐกิจในท้องถ่ินอาเภอเสนา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ภายใต้ความมุ่งหวังว่าการศึกษาและเผยแพร่องค์ความรทู้ างประวตั ิศาสตร์และวัฒนธรรมท้องถิ่น มีส่วน ช่วยเหนยี่ วรัง้ สมาชกิ ในสังคมนั้นให้ มีความร้สู ึกผูกพัน สมานสามัคคี มคี วามเปน็ อันหน่ึงอนั เดยี วกัน ๒.วัตถุประสงค์ของกำรวิจัย ๒.๑ เพ่ือรวบรวมขอ้ มลู พน้ื ฐานในอาเภอเสนา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ๒.๒ เพื่อสารวจข้อมูลทางประวัติศาสตร์ ตานาน และเรื่องเล่าของท้องถ่ินอาเภอเสนา จังหวัด พระนครศรอี ยุธยา โดยเนน้ ขอ้ มูลจากการ บอกเลา่ ๒.๓ เพื่อสารวจข้อมูลทางวัฒ นธรรม และภูมิปัญ ญ าท้องถ่ิน อาเภอเสนา จังหวัด พระนครศรีอยุธยา ๒.๔ เพ่ือศึกษาความสัมพัน ธ์ทางสังคม เศรษฐกิจ ใน ท้องถิ่น อาเภอเสน า จังหวัด พระนครศรีอยุธยา

๓ ๓.ขอบเขตกำรศึกษำวิจยั ๓.๑ ด้ำนช่วงเวลำของกำรศึกษำ ดาเนนิ การศึกษา ต้ังแต่วนั ที่ ๑ เมษายน พ.ศ.๒๕๖๑ ถงึ วนั ท่ี ๓๐ สิงหาคม พ.ศ.๒๕๖๑ ๓.๒ ด้ำนพื้นทีข่ องกำรศึกษำ ดาเนินการสารวจข้อมูลท้องถิ่นตาบลต่าง ๆ ในอาเภอเสนา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา ประกอบด้วย ๑๗ ตาบล ดังนี้ ตาบลเสนา ตาบลบ้านแพน ตาบลเจ้าเจ็ด ตาบลสามกอ ตาบลบางนมโค ตาบล หัวเวียง ตาบลมารวิชัย ตาบลบ้านโพธิ์ ตาบลรางจระเข้ ตาบลบ้านกระทุ่ม ตาบลบ้านแถว ตาบล ชายนา ตาบลสามตุ่ม ตาบลลาดงา ตาบลดอนทองตาบลบา้ นหลวงและตาบลเจ้าเสดจ็ ๓.๓ ดำ้ นเนือ้ หำของกำรศึกษำ เนื้อหาเกี่ยวกับข้อมูลพ้ืนฐาน ประวัติศาสตร์ท้องถ่ิน วัฒนธรรมท้องถิ่น และภูมิปัญญาท้องถ่ิน ในท้องทตี่ าบลตา่ ง ๆ ของอาเภอเสนา จังหวัดพระนครศรอี ยธุ ยา ๓.๔ ด้ำนประชำกร ประชากรกลุ่มเป้าหมายเป็นบุคคลท่ีอาศัยอยู่ดั้งเดิมในท้องท่ีตาบลต่าง ๆ เช่น ชาวบ้านท่ัวไป เกษตรกร ครู อาจารย์ และพระภกิ ษสุ งฆ์ ในอาเภอเสนา จังหวัดพระนครศรอี ยธุ ยา ๔.ประโยชนท์ คี่ ำดวำ่ จะไดร้ บั ๔.๑ จังหวัดพระนครศรีอยุธยามีข้อมลู ทางประวัติศาสตร์ท้องถิ่น ข้อมูลทางวัฒนธรรม และภูมิ ปญั ญาท้องถ่ินอาเภอเสนา จังหวัดพระนครศรีอยธุ ยา โดยการสารวจจากเครือข่ายนักวิจัยประวัติศาสตร์ ทอ้ งถิ่น ในตาบลต่าง ๆ ของอาเภอเสนา จังหวัดพระนครศรอี ยุธยา ๔.๒ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา มีเครือข่ายนักวิจัยประวัติศาสตร์ท้องถิ่น จากครู-อาจารย์ใน ทอ้ งถนิ่ ตาบลต่าง ๆ ของอาเภอเสนา จงั หวัดพระนครศรอี ยุธยา ๔.๓ นักเรียน นักศึกษา ครู อาจารย์ และประชาชนในท้องถิ่นอาเภอเสนา จังหวัด พระนครศรีอยุธยา มีความรู้ ความเข้าใจเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม ศิลปกรรม และภูมิปัญญา ท้องถนิ่ ของตนเอง ๔.๔ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา สามารถนาข้อมูลจากการศึกษา มาวางแผนพัฒนา หรือส่งเสริม วัฒนธรรม และการทอ่ งเทย่ี ว ในอาเภอเสนา จงั หวดั พระนครศรอี ยุธยา ๔.๕ เป็นข้อมูลพ้ืนฐาน สาหรับการศึกษา และอ้างอิงของบัณฑิตศึกษา นักศึกษา นักวิชาการ หนว่ ยงานต่าง ๆ และผูส้ นใจท่วั ไป

๔ บทท่ี ๒ กำรสำรวจองค์ควำมรู้ แนวคิดเก่ยี วกับกำรศึกษำประวัตศิ ำสตร์ท้องถน่ิ ธิดำ สำระยำ (อ้างใน ยงยุทธ ชูแว่น: ๒๕๕๑) ได้ให้แนวคิดเก่ียวกับการศึกษาประวัติศาสตร์ ท้องถ่ิน ดังน้ี “นัยแรก เป็นการมองประวัติศาสตร์โดยผ่านคนในสังคม ฉะนั้นการศึกษาประวัติศาสตร์ ท้องถ่ินจึงเป็นการศึกษาประวัติศาสตร์สังคมของชุมชนต่าง ๆ ในท้องถิ่น ไม่ใช่หมายถึง ศูนย์กลางทาง การเมืองแห่งใดแห่งหน่ึงโดยเฉพาะ มองประวัติศาสตร์ในลักษณะประวัติศาสตร์ชาวบ้าน การศึกษา ประวัติศาสตร์ท้องถ่ิน จึงทาให้ได้รู้ถึงสภาพการณ์ในประวัติศาสตร์ ถึงแม้ถ้าศึกษาเหตุการณ์ก็เป็น เหตกุ ารณท์ ม่ี ีคนเกย่ี วขอ้ งด้วย นัยที่สอง เป็นการมองประวัติศาสตร์ผ่านระบบการเมือง ในสังคมท้องถ่ิน ซึ่งรับอิทธิพลหรือมี ปฏกิ ริ ิยาโตต้ อบระบบการเมืองจากศูนย์กลางการศึกษาประวตั ศิ าสตร์ท้องถิ่นที่เนน้ ประวัติศาสตร์ “เมือง” แตกต่างจากการมองเร่ืองให้อยู่ในกรอบของการเมืองท่ีกว้างใหญ่ กว่า เมืองใดเมืองหน่ึงเพียงเมืองเดียว ประวตั ิศาสตร์ ประวัติศาสตร์ท้องถิ่น คือการลงไปศึกษาประวัติศาสตร์ของสังคมท้องถิ่นที่มีมวลชนเป็นตัว เคลื่อนไหว เป็นกระบวนการศึกษาประวตั ิศาสตร์ที่เน้นมวลชน เป็นประวตั ิศาสตรท์ ่ีคนภายในท้องถิ่นเช่ือ วา่ เป็นจริง ประวัติศาสตร์ท้องถิ่น เป็นประวัตศิ าสตร์ท่ีมีชวี ิตและ dynamic เสมอ ประวตั ศิ าสตร์จากภายใน มิไดค้ าดหมายหาขอ้ เทจ็ จริงจากข้อมลู แตเ่ ป็นประวตั ศิ าสตรท์ ่ถี กู เชอ่ื ว่าเปน็ เชน่ นน้ั ซง่ึ เกดิ จากแรงสะทอ้ น ทางความคิดของคนในสังคม ซ่ึงปรากฏในรูปของตานาน นิทานพ้ืนบ้าน เรื่องปรัมปรามาแล้วแต่ในอดีต โดยการสัมภาษณ์ สืบสวนในปจั จุบัน ประวัติศาสตร์ท้องถิ่น ไม่ใช่เป็นแต่เพียงอดีตเท่านั้น แต่เป็นปัจจุบันด้วย เพราะคนทาให้ ประวัติศาสตร์เกิดขึ้น สานึกของคนท่ีมีต่อประวัติศาสตร์ ต่อมรดกทางวัฒนธรรมของตนเอง ต่อความ เป็นมา ต่อตัวเองในปัจจุบัน เป็นการศึกษาถึงความเข้าใจเก่ียวกับสานึกทางประวัติศาสตร์ของคนใน ปจั จบุ ัน ศรีศักร วัลลิโภดม (๒๕๕๑) ได้ให้แนวคิดว่า การศึกษาประวัติศาสตร์ท้องถิ่น (Local history) คือการศึกษา ประวัติศาสตร์ที่มีชีวิต (Living history) ท่ีแสดงให้เห็นถึงพัฒนาการทางสังคมและ วฒั นธรรมของผ้คู นในพื้นที่วัฒนธรรม ซึง่ พื้นท่ีดังกล่าว มิใช้พ้ืนท่ีท่ีแบง่ ตามการปกครองของรัฐ เช่น เขต ตาบล อาเภอ และจังหวัด เป็นต้น เน่ืองจากการการแบ่งพ้ืนท่ีตามการปกครองของรัฐน้ัน เป็นการมอง ผคู้ นกบั พื้นทีแ่ บบมองจากภายนอก ทไ่ี มเ่ หน็ คนกบั ความสัมพนั ธ์ทางสงั คม ที่เกดิ การเกย่ี วดองกันของผู้คน จากขา้ งใน ท่ีเน้น ความสัมพันธ์ระหว่างคนกับคน คนกับธรรมชาติ และคนกับสิ่งเหนือธรรมชาติ ซึ่งทาให้

๕ เกิดสานึกร่วมกันของการอยู่เป็นกลุ่มเหล่า ภายในพื้นท่ีวัฒนธรรมเดียวกัน เป็นความสัมพันธ์ทางสังคม แบบเห็นหน้าคา่ ตาของคนใน ที่มักมีกิจกรรมทางสังคมร่วมกัน เชน่ ไปทาบุญวดั เดียวกัน ดงั นั้น คนในจะรู้ ขอบเขตของพ้นื ที่วัฒนธรรมของตน ดังนั้น ประวัติศาสตร์ท้องถิ่น คือการศึกษาประวัติศาสตร์ของผู้คนในท้องถ่ิน โดยมองจากการ เปล่ยี นแปลงทางสังคม เศรษฐกจิ และวฒั นธรรมของคนภายในพ้ืนทีว่ ัฒนธรรมเปน็ สาคัญ ทวีศิลป์ สืบวัฒนะ (๒๕๕๔) สรุปความหมายของประวัติศาสตร์ท้องถ่ินไว้ว่า ประวัติศาสตร์ ท้องถิ่น เป็นเร่ืองราวในอดีตของความสัมพันธ์ของผู้คนกับธรรมชาติ ผู้คนกับสิ่งเหนือธรรมชาติ และกับ ผู้คนที่อาศัยอยู่ร่วมกัน อาจเป็นคนกลุ่มเด่ียวกัน หรือหลายกลุ่ม โดยท่ีผู้คนดังกล่าวมีสานึกร่วมกัน ผู้คน เหล่าน้ีไดเ้ ผชิญกับความเปล่ยี นแปลงต่าง ๆ ท้ังสาเหตุอันเน่อื งมาจากปัจจบุ ันภายในและภายนอก ได้เกิด การปรบั ตัว และประสบการณด์ งั กลา่ วบางประการไดก้ ลายเปน็ แนวทางในการดารงชวี ติ ของคนรุ่นตอ่ มา ประวัติศาสตร์ท้องถ่ินช่วยให้ภาพของประวัติศาสตร์ชาติชัดเจนขึ้น เป็นการศึกษาที่ให้ ความสาคัญกับชีวิตผู้คนทั่วไป และโดยเฉพาะอย่างยิ่งชวี ิตผู้คนนอกศูนย์กลางอานาจทางการเมือง จึงทา ให้เน้ือหาของประวัติศาสตร์ท้องถ่ิน มองภาพอดีตจาก “ข้างล่าง” ข้ึนไปสู่ “ข้างบน” และเมื่อนาเนื้อหา ประวัติศาสตรช์ าตแิ ละประวัตศิ าสตรท์ ้องถ่นิ มารวมกัน จะทาให้เหน็ ภาพอดีตของสงั คมไทยชัดเจนยง่ิ ขึน้ ยงยทุ ธ ชูแวน่ (๒๕๕๑) สรุปความหมาย ของประวตั ศิ าสตรท์ อ้ งถิน่ ไว้ว่า ประวัติศาสตร์ท้องถ่ิน เป็นการศึกษาพัฒนาการของสังคม หรือชุมชนที่อยู่นอกแวดวงศูนย์ อานาจทางการเมอื งของรฐั สังคม หรอื ชุมชนดังกลา่ วควรจะศึกษาในลักษณะต่อไปนี้ ๑. กาหนดขอบเขตการศกึ ษาออกเปน็ “หนว่ ย” เฉพาะที่เหมาะสม ซึง่ ขึ้นอยกู่ ับจดุ มุ่งหมายของ ผู้ศึกษาว่าต้องการศึกษาในระดับใด เช่น เมือง หมู่บ้าน หรือชุมชนระดับต่าง ๆ เป็นต้น “หน่วย” ทาง กายภาพท่จี ะใชศ้ กึ ษานับเป็นลักษณะที่สาคัญยง่ิ ของประวัติศาสตร์ทอ้ งถิน่ ๒. ศกึ ษาประสบการณ์หรอื กิจกรรมทุกด้านใน “ทอ้ งถน่ิ ” หน่วยการศกึ ษาไมว่ ่าจะเป็นการเมอื ง เศรษฐกิจ สังคม วฒั นธรรม ตลอดจนประวัติศาสตร์ ความคิดความรู้สึกต่าง ๆ หรือเลือกศึกษาเร่ืองหน่ึง เรื่องใดในหน่วยดังกล่าว แต่ควรโยงให้เห็นว่า ประสบการณ์หรือกิจกรรมท่ีตนศึกษานั้น มีความสัมพันธ์ หรือเกย่ี วโยงกับบริบทด้านอืน่ ๆ ทใ่ี กลเ้ คยี งอยา่ งไร ๓. ศึกษาถึงความเป็นตัวของตัวเองที่แสดงผ่านมิติต่าง ๆ ดังกล่าวเพ่ือให้เห็นพื้นท่ีของการ เคลื่อนไหวของประชาชนในแตล่ ะท้องถิ่น อันหลากหลายโดยเป็นกิจกรรมที่พวกเขารว่ มกันกาหนดข้นึ มา เองเปน็ สาคัญ แนวคดิ เก่ียวกบั กำรศึกษำภูมปิ ัญญำท้องถิ่น ไพฑูรย์ มีกุศล (๒๕๕๐) สรุปความหมายของภูมิปัญญาไทยและภูมิปัญญาท้องถ่ินดังน้ี ภูมิ ปัญญาไทย หมายถึง องค์ความรู้ท่ีเป็นรากฐานของคนไทยในประเทศไทยซึ่งได้มีการพัฒนา สืบสานภูมิ ปัญญาท่ีมีอยู่เดิม และรับภูมิปัญญาใหม่จากภายนอกโดยมีการปรับปรุง เปล่ียนแปลง หรือผลิตซ้า เพื่อ

๖ ประโยชน์ในการแก้ปัญหาให้เหมาะสมกับสภาพสังคมวัฒนธรรมในแต่ละยุคสมัย และภูมิปัญญาท้องถิ่น หมายถงึ องค์ความรขู้ องชาวบ้านที่เกิดจากการเรียนรู้และสรุปความคิดรวบยอดเป็นองค์รวม จนสามารถ พัฒนาสร้างสรรค์สิ่งท่ีดีงามและสามารถสืบทอดต่อมา โดยมีการผสมผสานและปรับเปลี่ยนระหว่างภูมิ ปญั ญาเดมิ และภมู ิปญั ญาใหม่อย่ตู ลอดเวลา สานักงานคณะกรรมการการศึกษาแห่งชาติ สานักนายกรัฐมนตีได้แบ่งภูมิปัญญาไทย เป็น ๑๐ สาขา เพ่อื ใหค้ รอบคลุมเนอื้ หาสาระภูมปิ ญั ญาไทยในการจัดการศึกษา ดังน้ี ๑. สาขาเกษตรกรรม หมายถงึ ความสามารถในการผสมผสานองค์ความรู้ ทักษะและเทคนิคด้าน การเกษตรกับเทคโนโลยี ด้วยการพัฒนาบนพ้ืนฐานคุณค่าด้ังเดิม ซ่ึงคนสามารถพึ่งพาตนเองใน สภาวการณ์ต่าง ๆได้ เช่น การทาเกษตรกรรมแบบผสมผสาน การรจู้ ักปรับใช้เทคโนโลยีให้เหมาะสมกับ การเกษตร และการแกไ้ ขปัญหาดา้ นการผลิต เปน็ ตน้ ๒. สาขาอุตสาหกรรมและหัตถกรรม (ด้านการผลิตและการบริโภค) หมายถึง การรู้จัก ประยุกต์ใช้เทคโนโลยีสมัยใหม่ในการแปรรูปผลผลิต เพ่ือชะลอการนาเข้าตลาด เพ่ือแก้ปัญหาด้านการ บรโิ ภคอย่างปลอดภยั ประหยดั และเปน็ ธรรม อันเป็นกระบวนการให้ชุมชนและท้องถ่ินสามารถพงึ่ ตนเอง ทางเศรษฐกิจได้ การรวมตัวกันเป็นกลุ่มตลอดท้ังการผลิต และการจาหน่ายผลผลิตทางหัตถกรรม เช่น กล่มุ หัตถกรรม กล่มุ โรงสี และศนู ย์ศิลปาชพี เป็นตน้ ๓. สาขาแพทย์แผนไทย หมายถึง ความสามารถในการจัดการป้องกันและรักษาสขุ ภาพของคน ในชมุ ชน โดยเน้นใหช้ ุมชนสามารถพง่ึ พาตนเองทาง ด้านสุขภาพและอนามัยได้ ๔. สาขาการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม หมายถึง ความสามารถเก่ียวกับการ จัดการทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดล้อม ท้ังการอนุรักษ์ พัฒนา และใช้ประโยชน์ จากคุณค่าของ ทรัพยากรธรรมชาตแิ ละสง่ิ แวดล้อมอยา่ งสมดลุ และย่งั ยืน ๕. สาขากองทุนและธุรกิจชุมชน หมายถึง ความสามารถในด้านบริหารจัดการด้านการสะสม และการบรกิ ารกองทุนและธุรกิจในชุมชน ทั้งท่ีเป็นเงนิ ตราและโภคทรัพย์ เพ่ือเสรมิ ชีวิตความเป็นอยู่ของ สมาชิกในชมุ ชน ๖. สาขาสวัสดิการ หมายถึง ความสามารถในการจัดสวัสดิการในการประกันคุณภาพชีวิตของ คนให้เกดิ ความมน่ั คงทางเศรษฐกิจ สงั คม และวัฒนธรรม ๗. สาขาศิลปกรรม หมายถึง ความสามารถในการผลิตผลงานทางด้านศิลปะสาขาต่าง ๆ เช่น จติ รกรรม ประตมิ ากรรม ทัศนศิลป์ คีตศลิ ป์ เปน็ ต้น ๘. สาขาการจัดการ หมายถึง ความสามารถในการบริหารจัดการดาเนินงานด้านตา่ ง ๆ ทั้งของ องค์กรชุมชน องค์กรทางสังคมอ่ืน ๆ ในสังคมไทย เช่น การจดั องค์กรของกลุม่ แม่บา้ น ระบบผเู้ ฒา่ ผู้แกใ่ น ชุมชน เป็นต้น กรณีของการจดั การเรยี นรู้ นับได้วา่ เป็นภูมิปญั ญาสาขาการจัดการท่มี ีความสาคญั เพราะ การจัดการศึกษา เรียนรู้ท่ีดี หมายถึงกระบวนการเรียนรู้พัฒนาและถ่ายทอดความรู้ภูมิปัญญาไทยที่มี ประสิทธิผล

๗ ๙. สาขาภาษาและวรรณกรรม หมายถงึ ความสามารถผลิตผลงานเก่ียวกับด้านภาษา ภาษาถิ่น ภาษาโบราณ ภาษาไทย และการใชภ้ าษา ตลอดท้ังดา้ นวรรณกรรมทุกประเภท ๑๐. สาขาศาสนาและประเพณี หมายถึง ความสามารถประยุกต์และปรับใช้หลักธรรมคาสอน ทางศาสนา ความเช่ือและประเพณีด้ังเดิมท่ีมีคณุ คา่ ให้เหมาะสมตอ่ การประพฤติปฏิบตั ิ ให้บังเกิดผลดีต่อ บคุ คลและสงิ่ แวดลอ้ ม เช่น การถา่ ยทอดหลักธรรมทางศาสนา การบวชป่า การประยกุ ต์ประเพณี เป็นตน้ การศึกษาภูมิปัญญาท้องถิ่นให้ครอบคลุมเนื้อหาสาระทั้ง ๑๐ สาขานั้น ผู้ศึกษาสามารถศึกษา สาขาใด สาขาหนึ่ง หรือหลายสาขา ตามความสนใจ หรือเพ่ือประโยชน์ของตน และส่วนรวม โดย การศึกษาจากเอกสารต่าง ๆ ท่ีเก่ียวข้องกบี เนื้อเร่ืองที่ศึกษา จากเอกสารต่าง ๆ ทีเ่ ก่ยี วข้องกับเน้ือเรือ่ งท่ี ศกึ ษา และการศึกษาภาคสนาม โดยการออกไปเก็บข้อมูลภาคสนาม หรือพื้นท่ีที่ศึกษาจากผู้รู้ที่เป็นพระ ครู ปราชญ์ชาวบ้าน เรียกว่า ผู้ให้ข้อมูลสาคัญ (Key informants) การสัมภาษณ์ในลักษณะนี้เป็นการ สัมภาษณ์เชิงลกึ หรอื เจาะลึก และอาจใช้วิธีศึกษาเพ่ิมเติมโดยการสนทนากลุม่ (Focus Group) เพ่ือให้ได้ ข้อมูลที่เท่ียงและตรงมากขึ้น แล้วนามาจัดกระทาหรือการจัดการความรู้อย่างเป็นระบบ เพ่ือสะดวกใน การวิเคราะห์ข้อมูล และเขียนรายงานค้นคว้าวิจัยตามความจริง ตามข้อมูล หรือสารสนเทศที่ศึกษามา การศึกษาวิจัยนอกจากจะได้องค์ความรู้ใหม่เพิ่มมากขึ้นและหลากหลายแล้ว ยังเป็นการสร้างคุณค่าและ มูลคา่ ทางภูมิปัญญาได้อีกด้วย รวมทั้งยงั เปน็ มรดกทางภูมปิ ัญญาที่สบื ทอดไปยงั อนุชนรนุ่ ตอ่ ๆ ไปอกี ด้วย แนวคดิ เก่ียวกับ ลักษณะ กำรตง้ั ถิน่ ฐำน และพัฒนำกำรของชุมชนเมือง ควำมเป็นเมือง ราชบณั ฑิตยสถาน (๒๕๒๔) อธบิ ายวา่ ความเป็นเมือง หมายถึง กระบวนการท่ีชุมชนกลายเป็น เมือง หรือการเคลอ่ื นย้ายของผู้คนหรือการดาเนนิ กิจการงานเข้าสู่บริเวณเมืองหรือการขยายตัวของเมือง ออกไปทางพื้นที่ การเพม่ิ จานวนประชากร หรือในการดาเนนิ กจิ การงานต่าง ๆ มากขนึ้ เจ. จอห์น พาเลน อธิบายว่า ความเป็นเมือง เป็นเรื่องท่ีเกี่ยวกับการเปลี่ยนแปลงสัดส่วน ประชากรของประเทศที่อาศัยอยู่ในเขตเมือง อันเป็นผลมาจากการที่ประชาชนเคลื่อนย้ายถ่ินฐานเข้าสู่ เมืองหรือไปต้ังถ่ินฐานอยู่กันหนาแน่นบริเวณใดบริเวณหน่ึงหรืออาจกล่าวอีกนัยหน่ึงว่าเป็นขบวนการซึ่ง ชนบทเปลย่ี นรูปแบบมาเป็นเมอื ง ความเป็นเมือง เป็นกระบวนการทางนิเวศวิทยาอย่างหนึ่งท่ีมีรูปแบบการใช้ที่ดินที่และการ ขยายตัวของเมืองแตกต่างกันออกไป รูปแบบของกระบวนการทางนิเวศวิทยาท่ีนิยมนามาใช้อธิบายการ ขยายตวั ของความเป็นเมืองมี ๔ ทฤษฎีหลกั ดังน้ี (Wilson and Schulz, ๑๙๗๘ : ๔๒-๔๗) ๑.ทฤษฎีรูปดาว (Star theory) ริชาร์ด เอ็ม ฮูลด์ (Richard M. Hurd) อธิบายว่า การขยายตัว ของเมืองน้ันเกิดมาจากบริเวณศูนย์กลางของเมืองท่ีเป็นท่ีรวมของเส้นทางคมนาคมสายหลักของเมือง อิทธิพลของเส้นทางคมนาคมจะมีผลทาให้เมืองขยายตัวออกไปตามเส้นทางรถยนต์ รถใต้ดิน และรถไฟ

๘ ประชาชนส่วนใหญ่จะนิยมอาศัยอยู่กันอย่างหนาแน่นบริเวณใกล้เคียงกับเส้นทางคมนาคมดังกล่าวใน ระยะที่สามารถเดินไปถึงได้สะดวก ต่อมาภายในเมืองได้มีการพัฒนาเส้นทางคมนาคมดีขึ้น ประชาชน ภายในเมืองนิยมใช้รถยนต์กนั มากข้ึน พน้ื ทว่ี ่างท่ีอยู่ระหว่างเส้นทางคมนาคมก็จะมีประชาชนเข้าไปอาศัย อยกู่ นั หนาแนน่ มากขน้ึ พ้นื ท่ีวา่ งดงั กล่าวก็เช่อื มต่อกนั เป็นพ้นื ทเ่ี ดยี วกนั ๒. ทฤษฎีวงแหวน (Concentric Zone Theory) เออร์เนสต์ ดับบิว. บูร์เกสส์ (Ernest W. Burgess) อธิบายว่า การขยายตวั ของเมืองจะมีลกั ษณะเป็นรูปแบบวงแหวน เป็นรัศมีวงกลมต่อเนื่องจาก เขตศนู ยก์ ลาง และแบ่งพนื้ ทขี่ องเมืองออกเปน็ ๕ เขต ดังน้ี เขตที่ ๑ เป็นเขตศูนย์กลางธุรกิจ (The Central Business District : C.B.D.) ประกอบด้วย ร้านค้า ห้างสรรพสินค้า โรงภาพยนตร์ โรงแรม ธนาคาร และสานักงานทางเศรษฐกิจ การปกครอง กฎหมาย เป็นต้น เป็นเขตที่มีคนหนาแน่นเวลากลางวันเพ่ือทาธุรกิจและงานตามหน่วยงานต่าง ๆ มีคน จานวนน้อยท่ตี งั้ บา้ นเรือนอยอู่ ย่างถาวร เพราะส่วนใหญ่จะเดินทางไปพกั อาศยั อยู่ทเ่ี ขตรอบนอก เขตที่ ๒ เป็นเขตศูนย์กลางการขนส่ง (The zone in transition) หรือบางครั้งอาจเรียกว่าเป็น เขตขายส่งและอุตสาหกรรมเบา (Wholesale and light manufacturing zone) รวมท้ังเป็นย่านโรงงาน อุตสาหกรรมเก่า ๆ เป็นเขตท่ีมีปัญหาสังคมจานวนมาก เช่น มีอัตราของการก่ออาชญากรรมสูง เป็น บริเวณของกลุ่มคนท่ีมีฐานะทางเศรษฐกิจต่าท่ีอพยพมาจากชนบท พักอาศัยอยู่ในบ้านราคาถูกและทรุด โทรมใกล้ ๆ โรงงานอตุ สาหกรรม เพื่อประหยัดค่าใช้จา่ ยในการเดนิ ทางไปทางาน แตเ่ มอ่ื คนกลุ่มน้ีมีฐานะ ทางเศรษฐกิจดีข้ึน ก็จะย้ายออกไปอยู่ในท่ีแห่งใหม่ กรรมสิทธใ์ิ นการครอบครองท่ีดินในเขตน้ีจะเป็นของ ชนชั้นสูงที่ดาเนินกิจการในลักษณะของการให้ผู้อ่ืนเช่า ผู้พักอาศัยในเขตน้มี ีจานวนน้อยที่มีที่ดินเป็นของ ตนเอง เขตที่ ๓ เป็นเขตท่ีอยู่อาศัยของกรรมกรและผู้ใช้แรงงาน (The zone of workingmens’ homes) ท่ีย้ายออกมาจากเขตศนู ย์กลางการขนส่ง สภาพที่อยู่อาศัยของคนในเขตนี้จะมสี ภาพดีกว่าคนท่ี อาศัยอยใู่ นเขตศูนย์กลางการขนส่ง บ้านเรือนจะปลูกอย่ใู นระยะห่างกันไม่ชดิ ติดกันเหมือนกับสลมั และ เม่ือครอบครวั ใดมฐี านะดขี นึ้ กจ็ ะย้ายออกไปอยู่ในเขตชนช้นั กลางต่อไป เขตท่ี ๔ เป็นเขตชนชั้นกลาง (The middle class zone) มีท่ีพกั อาศัยประเภทหอ้ งชุด โรงแรม บ้านเดี่ยวสาหรับครอบครัวเดี่ยว ผู้อาศัยอยู่ในเขตน้ีส่วนใหญ่เป็นชนชั้นกลาง เจ้าของธุรกิจขนาดเล็ก ผู้ ประกอบวิชาชพี อิสระ พ่อคา้ และรวมถงึ ชนชัน้ ผ้บู รหิ ารระดบั กลาง เขตที่ ๕ เปน็ เขตท่ีพักอาศยั ชานเมือง (The commuters’ zone) มเี ส้นทางคมนาคมทีส่ ะดวก ในการเดนิ ทางเข้าไปทางานหรือประกอบธรุ กจิ ในเมอื ง เขตน้ีจะมีท้งั ชนชนั้ กลางค่อนข้างสงู และ ชนชน้ั สงู ทเี่ ดินทางดว้ ยรถประจาทางและรถส่วนตวั เข้าไปทางานเมอื งและกลับออกมาพกั อาศยั ในเขตนี้ ๓. ทฤษฎีเส้ียววงกลม (Sector theory) โฮเมอร์ ฮอยต์ (Homer Hoyt) อธิบายว่า รูปแบบ ของการขยายตวั ของเมืองจะเหมือนกบั เสี้ยววงกลมหรือรปู ขนมพาย (Pie-shaped) และในแตล่ ะเมืองจะ

๙ พบว่า การขยายตวั ของเมืองออกไปยังพื้นท่ีด้านนอกจะเป็นรูปเสย้ี ววงกลมหนึ่งเสีย้ ววงกลมหรือมากกว่า หน่ึงเสยี้ ววงกลม และการขยายตวั ของเมอื งจะมีลักษณะดงั น้ี ๑) การขยายตวั ของเมอื งจะขยายออกไปตามเสน้ ทางการคมนาคมขนสง่ ทเ่ี ชอ่ื มไปยังศูนยก์ ลาง ทางการค้าและทอ่ี ย่อู าศัยบรเิ วณอ่ืน ๆ ๒) การขยายตัวของเมืองจะขยายออกไปตามพื้นท่ีสูงและแม่น้า ลาคลองในเขตพัฒนา อุตสาหกรรม ๓) การขยายตัวของเมืองจะขยายออกไปตามท่ีอยอู่ าศัยของชมุ ชนชัน้ สงู ของสังคมห้องพักอาศัย ราคาสงู มกั จะเกิดขนึ้ บรเิ วณยา่ นธรุ กิจใกล้ ๆ กับเขตทอี่ ยู่อาศยั เก่า ๔) เขตทอ่ี ยู่อาศัยคา่ เช่าราคาสงู จะตงั้ อยู่ตดิ กบั เขตที่อยอู่ าศัยค่าเช่าราคาปานกลาง ๔.ทฤษฎีหลำยจุดศูนย์กลำง (Multiple-nuclei theory) ชวนซ่ี ดี. แฮร์รีส และเอ็ดวาร์ด แอล. อัลลแ์ มน (Chauncy D. Harris and Edward L. Ullman) อธิบายว่า การขยายตัวของเมืองเกิดมา จากหลายจุดศูนย์กลาง ไม่ได้เกิดมาจากศูนย์กลางท่ีใดที่หนึ่งเพียงแห่งเดียว เพราะในยุคปัจจุบันเมือง อุตสาหกรรม มีการพฒั นาศนู ยก์ ลางด้านธรุ กิจ ศูนย์กลางด้านอุตสาหกรรม และศูนย์กลางด้านที่อยอู่ าศัย เกิดข้นึ จากหลายแห่ง แฮรร์ ีสและอัลล์แมนได้เสนอแนวความคิดการขยายตัวของเมืองว่าเกิดจากหลายจุด ศูนย์กลางมี ๔ ประการดงั นี้ ๑) ธุรกิจแต่ละประเภท มีความต้องการใช้ทรัพยากรและส่ิงอานวยความสะดวกท่ีแตกต่างกัน ธรุ กิจท่ีต้องการใช้ทรัพยากรและสิ่งอานวยความสะดวกเหมือนกัน จะมารวมตัวอยู่บริเวณท่ีมีทรัพยากร และสิ่งอานวยความสะดวกให้ใชเ้ หมือนกนั เช่น เขตค้าปลีกจะตั้งอยใู่ นทาเลท่ีลกู ค้าสามารถเดินทางเขา้ มา ซื้อสินค้าได้ง่ายและสะดวกจากทุกทิศทางของเมอื ง เขตเมืองท่าจะต้งั อยู่บริเวณริมฝั่งแม่น้าหรือทะเล เขต อตุ สาหกรรมหนักเป็นเขตทีต่ อ้ งการพ้ืนท่ีขนาดใหญ่ทตี่ ิดกบั เส้นทางคมนาคมขนสง่ เช่น แมน่ ้า ทะเล ถนน หรือใกลก้ ับเส้นทางรถไฟเพื่อสะดวกในการขนสง่ เป็นตน้ ๒) ธรุ กิจท่เี หมอื นกันมกั จะมกี ารรวมตัวอยู่บรเิ วณเดยี วกนั เพ่ือให้เกดิ ประโยชน์ในเชงิ การคา้ จาก การเปรียบเทียบและเลือกซื้อสินค้าของลูกค้า เช่น ตัวแทนจาหน่ายรถยนต์จะไปรวมกลุ่มเป็นย่านขาย รถยนต์ ทาให้ผ้ซู อื้ สามารถเปรยี บเทยี บคณุ สมบัติและราคากบั ผู้คา้ รายอ่นื ๆ ได้ง่าย ๓) การใช้ที่ดินของธรุ กิจที่แตกต่างกันทาให้เกิดความขัดแย้งต่อกันและไม่สามารถอยู่ร่วมกันได้ เช่น พื้นทสี่ าหรับอยู่อาศัยไมส่ ามารถอยู่ในบริเวณเดียวกับเขตอตุ สาหกรรม เพราะ พ้ืนท่ีสาหรับอย่อู าศัย ต้องการความสงบ มีการขนส่งท่ีดี และไม่มีปัญหามลภาวะ แตเ่ ขตอุตสาหกรรมเป็นเขตที่มีเสียงดัง มกี าร ขนส่งและใชย้ านพาหนะทงั้ วัน และมปี ัญหามลภาวะ ๔) บริเวณท่ีมีราคาที่ดินสูงมากเป็นอุปสรรคทาใหธ้ ุรกิจบางประเภทไม่สามารถเข้าไปทาธุรกิจได้ เพราะต้องเสยี ค่าใช้จ่ายเป็นค่าท่ีดินในราคาแพงทาใหไ้ มค่ ุ้มกบั การลงทุนและผลกาไรท่ีได้รับ นักลงทุนจึง ตอ้ งหาทาเลที่ตง้ั แหลง่ ใหม่ทเ่ี หมาะสมกับธุรกจิ ของทจ่ี ะดาเนนิ การ

๑๐ สรปุ ได้วา่ ความเป็นเมอื ง เป็นกระบวนการทปี่ ระชากรมาอยรู่ วมกนั มากขน้ึ ท้ังดา้ นจานวน และ ความหนาแน่น ณ บริเวณใดบริเวณหน่ึง อันเป็นผลทาให้วิถีชีวิตความเป็นอยู่ของประชากรเหล่าน้ัน เปลีย่ นไปสวู่ ิถีชีวติ แบบเมือง กำรต้งั ถิน่ ฐำนของชมุ ชนชนบทของไทย การตั้งถิ่นฐานของชุมชนชนบทของไทยมักไม่มีแบบแผน เมือ่ ผู้คนพิจารณาว่าสถานที่ใดมีความ เหมาะสมในการอยู่อาศัย ก็ตั้งบ้านเรือน ๕-๑๐ ครัวเรือน เม่ือคนอ่ืน ๆ แลเห็นวา่ สามารถอยู่ได้อย่างสุข สงบร่มเย็น ก็อพยพตามมาอยู่ด้วย บุญนาค ตีวกุล (หนา้ ๑-๔) จาแนกรูปแบบการตั้งถน่ิ ฐานของหมู่บ้าน ในชนบทไทยได้ ๔ แบบ ดังน้ี ๑) บ้านท่ีต้ังกระจายตามไรน่ า (Isolate farmstead) เป็นการตั้งถิ่นฐานของสังคมเกษตรกรรม ท่มี ักปลูกสร้างบ้านเรือนง่ายๆ อยู่กลางพ้ืนท่ีไร่นาของตนเอง ดังน้ัน แต่ละบ้านจึงต้ังกระจายห่างจากกัน เพือ่ ประโยชนใ์ นการดูแลไรน่ าอย่างทั่วถึง แตอ่ าจขาดความปลอดภัย และอย่หู ่างไกลแหล่งสาธารณปู โภค และสาธารณูปการท่ีรฐั จัดให้ ๒) หมู่บ้านเกษตรกรรม (Farm Village) มีลักษณะอยู่รวมเป็นกลุ่ม เป็นเครือญาติซ่ึงตั้ง บ้านเรือนอยใู่ นพนื้ ท่ีเดยี วกัน แบ่งออกเป็นคุม้ แตล่ ะคมุ้ มคี วามสมั พนั ธ์ฉันทเ์ ครือญาติ ในเขตหมบู่ ้าน มวี ัด สระน้า ป่า ศาล อาจมีแนวต้นไผ่เป็นร้ัวล้อมหมู่บ้าน ถัดจากรั้วรอบหมู่บ้านเป็นไร่นากว้างขวาง อันเป็น ลกั ษณะการตง้ั ถ่นิ ฐานของสงั คมชนบทในพน้ื ที่ราบลมุ่ ภาคกลางของไทย ๓) หมบู่ ้านเรยี งรายเป็นแนวยาว (Line Village) หมู่บา้ นประเภทนี้มักพบตามเส้นทางแม่น้า ลา คลอง ถนนทเี่ ชอ่ื มระหว่างอาเภอหรอื จังหวัด หมูบ่ า้ นจะมีลกั ษณะอยกู่ นั อย่างหนาแนน่ ซ้อนๆ กนั บรเิ วณ ใกล้จุดเชื่อมต่อของเส้นทาง เช่น บริเวณปากคลองเชื่อมต่อแม่น้า มีเส้นทางสัญจร ทาให้มีการพบปะ ค้าขาย แลกเปลย่ี นสนิ คา้ ขา่ วสารและความรู้ หมบู่ า้ นลักษณะน้พี ฒั นาเป็นเมืองไดร้ วดเร็ว ๔) หมู่บ้านสหกรณ์ (Cooperative Village Settlement) หมู่บ้านลักษณะนี้ เกิดจากนโยบาย ของรัฐ ที่จดั พ้ืนที่อยู่อาศัย และพ้ืนทีท่ ามาหากินใหก้ ับราษฎรทีย่ ากจน จึงมีการวางแผนจัดวางผังหม่บู ้าน อย่างเป็นระเบยี บ มกี ารจัดสวัสดิก์ ารในด้านถนน น้า ไฟฟา้ เพือ่ จูงใจผู้คนใหเ้ ขา้ ไปอยู่อาศัย อดุลย์ ตันประยูร (๒๕๒๓) จาแนกลกั ษณะการตั้งถน่ิ ฐานของมนษุ ย์ ดังนี้ ๑) การตั้งถิ่นฐานแบบเป็นกลุ่ม (Cluster Settlement) การตั้งถิ่นฐานลักษณะ เป็นไปใน ลกั ษณะมิได้มีการวางแผนล่วงหน้า ซึ่งมีการรวมตัวเป็นกลุ่ม ๆ ดังการตั้งถ่ินฐานของชาวนาในภาคกลาง ของสงั คมไทย

๑๑ ๒) การต้ังถิ่นฐานแบบกระจาย (Scattered settlement) การต้ังถิ่นฐานแบบนี้จะมีลักษณะ กระจายอยู่ในไรน่ า หรือกระจายอยู่รอบย่านชุมชนซงึ่ มโี รงเรยี น วัด ตลาด ลกั ษณะการกระจายตวั แบบนี้ พบได้ในบางท้องที่ของไทย ลักษณะการตั้งบ้านเรือนลักษณะน้ีมีข้อดีคือ สามารถขยับไร่นาได้อย่างเป็น อิสระ และอาจทาการเล้ยี งสัตวไ์ ดม้ ากข้นึ ๓) การต้งั ถน่ิ ฐานแบบเส้นหรือแนว (Line Settlement) เป็นการต้ังถนิ่ ฐานขยายไปตามเส้นทาง การคมนาคมทางน้า หรือทางบก ซ่ึงทาให้สามารถเดินทางสัญจร หรือขนส่งผลิตผลต่าง ๆ สู่ตลาดได้ สะดวก

๑๒ ๔) การตั้งถิ่นฐานแบบขยายออกเป็นวงกลม (Round village) เป็นการต้ังถ่ินฐานแบบไม่มีการ วางแผนแต่อย่างไร และขยายตัวออกไปเร่อื ย ๆ ฤทัย ใจจงรัก (๒๕๓๙) จาแนกการตั้งหลักแหล่งในภาคกลางของประเทศไทย ออกเป็น ๓ ลกั ษณะดังนี้ ๑) หมู่บ้านริมแมน่ ้าลาคลอง และหมู่บ้านริมทาง การตั้งหลักแหล่งของหมู่บ้านรมิ แมน่ ้าลาคลอง และหมู่บ้านริมทาง เกิดจากการรวมตัวตามลักษณะของสภาพภูมิศาสตร์ อันเก่ียวเน่ืองกับการประกอบ อาชพี เนอื่ งจาก สังคมไทยดัง้ เดมิ อาศัยแม่น้าในการหลอ่ เลี้ยงชีวิต เชน่ การเพาะปลูก ทานา ทาไร่ ท่ตี ้อง ใช้น้าเป็นปัจจัยสาคัญ นอกจากนี้ ยังใช้น้าในการอุปโภค บริโภค เป็นแหล่งอาหาร และเป็นเส้นทาง คมนาคมสัญจรที่สาคัญ เนื่องจากมีเรือเป็นยานพาหนะในการเดินทางไปมาหาสู่แต่ละบ้าน ความ สะดวกสบายดังกล่าว ทาให้เกิดหมู่บ้านข้ึนตามริมแม่น้าลาคลอง ซึ่งเรียกว่า “หมู่บา้ นรมิ น้า” ซ่ึงมกั เรียก หมบู่ า้ นลกั ษณะนด้ี ว้ ยคาว่า “บาง” นาหน้า เชน่ บางปลาสรอ้ ย บางบาล บางซา้ ย บางไทร เปน็ ต้น ภายหลังจากการเกิดหมู่บา้ นแลว้ ยอ่ มมีองค์ประกอบของหมู่บ้านอื่น เกิดขึ้น ได้แก่ ตลาด และ วัด ในส่วนของตลาดนนั้ เป็นศนู ย์กลางของชมุ ชนในด้านเศรษฐกิจ ก่อให้เกดิ รา้ นค้าขายรมิ แม่นา้ ลาคลอง หมู่บ้านที่เกิดข้ึน จึงมักมีลักษณะเรียงรายยาวต่อเน่ืองไปตามสายน้า ส่วนพ้ืนท่ีด้านหลังหมู่บ้าน มักเป็น สวน และถัดออกเป็นทุ่งนา หรือไร่ ในขณะท่ีวัด เป็นศูนย์กลางของชุมชน ในด้านของความเชื่อ และจิต วญิ ญาณ ซ่ึงมีอิทธพิ ลต่อการยึดเหนยี่ วจติ ใจ ให้หมบู่ ้านสามารถดารงอยไู่ ดอ้ ยา่ งเปน็ อนั หนงึ่ อนั เดยี ว เม่ือหมู่บ้านขยายตัวขึ้น ๒ ฝ่ังแม่น้าลาคลอง ในกลายเป็นชุมชนเมือง ก็จะกลายเป็นเมืองที่มี ลักษณะทเี่ รยี กวา่ “เมืองอกแตก” คอื เปน็ เมืองที่มแี มน่ ้า หรือคลองขนาดใหญ่ ผ่านกลางเมือง ซึง่ หมบู่ า้ น หรือเมืองในลักษณะดงั กลา่ ว ท่ีมกี ารขยายตัวไปตามลานา้ เช่นนี้ มยี ากต่อการพฒั นา และการปกครอง ๒) หมู่บ้านดอน หมู่บ้านลักษณะนี้ มักต้ังอยู่ในบริเวณพ้ืนที่สูงกว่า นา ไร่ และอาจอยู่ห่างจาก แม่น้าลาคลอง ชาวบา้ นจะสร้างเรือนอย่รู วมกนั เป็นกลุ่ม และแยกย้ายกันไปทานา ในหมู่บ้าน มักจะมสี ระ

๑๓ น้าขนาดใหญ่ เพื่อรองรับน้าไว้ใช้อุปโภคบริโภค และใช้น้าจากน้าฝนและน้าบ่าในฤดูน้า เพื่อการเกษตร หมู่บ้านลกั ษณะนี้ เรยี กวา่ “บา้ นหรือดอน” บางหมบู่ า้ นมกั มคี าวา่ ดอน นาหน้า ๓) หมู่บ้านกระจดั กระจาย หม่บู ้านลักษณะน้ี เกิดจากการรวมตัวของบ้านเรอื นหลายๆ หลัง ซ่ึง แต่ละหลัง มักตั้งอยู่ห่างกัน อย่างกระจัดกระจาย มักตั้งอยู่ในที่นาหรือสวน ไร่ ของตนเอง ซึ่งนับว่าเป็น รูปแบบท่ียากต่อการพัฒนาเป็นอย่างมาก พบได้จากหมู่บ้านในบางส่วนของภาคกลาง ซึ่งสภาพความ เป็นอยู่ สังคม ประเพณี และคตินิยมฉันเครอื ญาติ ของหมู่บ้านในลักษณะน้ี จะไม่เข้มเหมือนหมู่บ้านใน ลักษณะอ่ืน กำรพฒั นำชุมชน วิรัช วิรชั นภิ าวรรณ (๒๕๔๙) ให้นิยามของ การพัฒนา หมายถึง การเปลี่ยนแปลงไปในทิศทางท่ี ดีกว่าเดิม เพ่ือให้ประชาชน หรือชุมชนมีคุณภาพชีวิตท่ีดีขึ้น และมี่ความเจริญก้าวหน้า โดยการ เปลี่ยนแปลงนั้น ได้มีการกาหนดไว้ก่อนและครอบคลุมท้ังด้านวัตถุและด้านจิตใจ หรืออาจแบ่งเป็นด้าน เศรษฐกิจ สงั คม และการเมือง นอกจากนี้ การพัฒนาในแง่ท่เี ป็นกระบวนการ จะประกอบด้วยหลายข้ึน ตอน ที่มีความสัมพันธ์ หรือเชื่อมโยง และสอดคล้องกัน การพัฒนายังเป็นกระบวนการต่อเน่ือง คือ หลงั จากดาเนนิ กิจกรรมพฒั นากจิ กรรมหน่งึ ผา่ นไปแลว้ ก็จะนาไปสู่การเร่ิมดาเนนิ กจิ กรรมพฒั นากจิ กรรม อ่นื ตอ่ ๆ ไปอกี สุวิทย์ ยิ่งวรพันธ์ุ (๒๕๐๙) ใหค้ วามหมายของคาวา่ การพฒั นาชุมชน ไวด้ งั น้ี ๑) การปรบั ปรุงสง่ เสริมใหช้ มุ ชนใดชมุ ชนหนึง่ ดีขึ้น หรือมวี ิวฒั นาการทดี่ ขี ้ึน ๒) การส่งเสริมให้ชุมชนน้ัน ๆ มีวิวัฒนาการดีข้ึน คือ เจริญทางด้านเศรษฐกิจ สังคม และ วัฒนธรรม ๓) การพฒั นาชุมชนนนั้ จะต้องพัฒนาทางดา้ นวตั ถุและพฒั นาทางด้านจติ ใจ การพัฒนาดา้ นวัตถุ หรือ การสร้างความเจริญให้แก่ชุมชนเพื่อส่งเสรมิ ใหเ้ กิด หรือเปลี่ยนแปลง ในสิ่งที่เห็นโดยแจ้งชัด เช่น การส่งเสริมด้วยการผลิตผล การส่งเสริมระบบขนส่ง การคมนาคม การ ชลประทาน การพัฒนาด้านจิตใจ คือ การสร้างความเจริญ โดยมุง่ จะให้การศึกษาอบรมประชาชนซึ่งรวมทั้ง การให้การศึกษาตามโรงเรียน มหาวิทยาลัยตามโครงการของกระทรวงศึกษาธิการและการศึกษานอก ระบบโรงเรยี นให้ไดร้ ับการศกึ ษาอยา่ งดี ๔) การพัฒนาชุมชน คือ กระบวนการท่ีมุ่งส่งเสริมความเป็นอยู่ของประชาชนใหด้ ีขนึ้ ทั้งน้ี โดย ประชาชนเขา้ รว่ มมอื และรเิ ริ่มดาเนนิ การเอง

๑๔ ชุมชนริมนำ้ นิจ ทองโสภิต (๒๕๔๕: ๔๕) ให้ความหมายเกี่ยวกับชุมชนว่า หมายถึง กลุ่มชนท่ีอาศัยอยู่ใน ท้องถ่ินเด่ียวกัน หรือเมืองเดี่ยวกัน มีอาณาบริเวณท่ีมีกลุ่มคนอยู่รวมกัน มีความสนใจในเรื่องต่าง ๆ คลา้ ยกัน สุเมธ ชุมสาย ณ อยุธยา (๒๕๒๙: ๑๑๕) ให้ความหมายเก่ียวกับชุมชนริมน้าว่า หมายถึง ลกั ษณะท่ีเป็นรปู ลกั ษณะโดดเด่นของชุมชนไทย มีการสร้างอาคารบ้านเรือนลงบนนา้ ประกอบด้วยเรือน แพ หรือลกั ษณะชุมชนสะเทินน้าสะเทนิ บก คือ เป็นชุมชนที่ต้ังอยรู่ ิมฝ่ังหรืออยู่ในนา้ ตน้ื ๆ รวมท้ัง บริเวณ ทนี่ ้าทว่ ม ซึง่ จะประกอบด้วยเรือนไมย้ กพน้ื สงู ดงั นัน้ สังคมไทย จึงมีวิถกี ารดาเนินชีวิตแบบชาวนา้ คือ การ สรา้ งถ่นิ ฐานอย่แู บบงา่ ยๆ ตามแมน่ า้ ลาคลอง ซ่งึ อาจจะเป็นการอยใู่ นน้า หรืออย่บู นตล่ิงกไ็ ด้ เอกวิทย์ ณ ถลาง (๒๕๔๐) ให้ความหมายของลกั ษณะชุมชนริมน้าไวว้ ่า คอื การสร้างบ้านเรือน เป็นแนวยางไปตามลาน้าทั้งสองฝ่ัง ในลักษณะสะเทินน้าสะเทินบก และมีเรือนจานวนมาก ต้ังอยู่ใน นา้ หน้าตล่งิ เปน็ แถวแรก และมีกลมุ่ เรือนทตี่ งั้ อยบู่ นตล่งิ หรือบรเิ วณหลงั ตลงิ่ ขนึ้ ไปเปน็ แถวถดั มา เทิดศักด์ิ เตชะกจิ ขจร (๒๕๔๒: ๑๕) ให้ความหมายเก่ียวกับชุมชนรินน้าว่า หมายถึง ชุมชนที่มี องคป์ ระกอบคือ วดั ท่าเรอื รว่ ม และตลิง่ หรือเขื่อน องค์ประกอบเหลา่ นี้ ทาใหเ้ กิดลักษณะเฉพาะของพื้นที่ และสะท้อนถึงพื้นท่ีทเ่ี ปน็ ศูนยก์ ลางของชุมชน ดังน้ี ๑.วัด อันเป็นศูนย์รวมจิตใจของชาวพุทธ หรือโรงเจของชาวจีน ซึ่งตั้งอยู่ริมฝ่ังคลอง เป็น สญั ลักษณบ์ ่งบอกจดุ เรม่ิ ตน้ ของการกอ่ กาเนดิ ของชมุ ชนริมน้า ๒.ท่าเรือร่วม บ้านริมคลองส่วนใหญ่มักจะมีทางขึ้นลงเรือประจาบ้าน แต่สาหรับบ้านเรือนท่ี ต้ังอยู่ลึกต้องอาศัยท่าเรือร่วม นอกเหนือจากท่าเรือร่วมแล้ว บริเวณท่ีเป็นท่าเรือน้ัน ถูกกาหนดโดย ตาแหน่งก็เปน็ จดุ ศนู ยร์ วมของชุมชน ๓.ตล่ิงหรือเขื่อน เป็นตัวกาหนดแนวของลาน้าตามธรรมชาติ หรือเพื่อกันคล่ืนซัด เดิมเร่ิมจาก ตลงิ่ ดิน ตอ่ มาทาเข่ือนไม้ จากนั้นเปลี่ยนมาเปน็ เข่ือนหนั ท้งิ เพื่อรกั ษาหน้าดนิ และนาหนิ มากอ่ เป็นกาแพง ลอ้ มบา้ นตนเอง แลว้ นามาสู่การเทคอนกรตี หนิ ท่ีรวมกันเปน็ เข่ือนคอนกรตี เสริมเหลก็ แบบถาวรในที่สุด สานกั จัดการส่งิ แวดล้อมธรรมชาติและศลิ ปกรรม ได้ใหร้ ายละเอยี ดเกีย่ วกับ ยา่ นชมุ ชนเกา่ ริมน้า ไวว้ า่ ยา่ นชุมชนเกา่ หมายถึง พื้นท่ีทางกายภาพที่แสดงออกของการต้ังถิ่นฐาน/ก่อกาเนิด ที่แตกต่าง กันตามบริบทแวดล้อม ทั้งท่ีเป็นเมือง หรือในพ้ืนท่ีชนบท มีพัฒนาการของการต้ังถิ่นฐาน/ก่อกาเนิด ดังกล่าวท่ีต่อเน่ืองมาต้ังแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ซ่ึงประจักษ์ได้จากท้ังสภาพทางกายภาพท่ีโดเด่น เช่น โครงสร้างของชุมชน ลกั ษณะรปู แบบทางสถาปัตยกรรม และภูมปิ ญั ญา ประเพณี และกิจกรรมของชุมชน ประกอบควบคกู่ นั อย่างเหมาะสม ภายใตบ้ ริบท สิ่งแวดลอ้ มทีม่ นษุ ย์สร้าง และส่งิ แวดลอ้ มธรรมชาติ

๑๕ ชุมชนเก่าริมน้า เป็นหนึ่งในคุณลักษณะของบย่านชุมชนเก่าท่ียึดเอาลาน้าในกรตั้งถ่ินฐาน อาจจะประกอบดไปด้วยตัวตลาดและส่วนบ้านเรือนพักอาศัย มีลักษณะสถาปัตยกรรมท่ีเหมาะสมกับ สภาพที่ตั้งและประโยชน์ใช้สอย รวมไปถึงองค์ประกอบในเชิงระบบนิเวศลาน้า พืชพันธุ์ และระบบการ ผลติ เข้ามาเก่ยี วเนือ่ งด้วย ประเทศไทย มีย่านที่อยู่อาศยั ดั้งเดิมที่มีความเฉพาะตัวของการต้ังถิน่ ฐานในท่ีราบล่มุ แมน่ ้าและ ลาคลองสายหลัก ซ่ึงถือได้ว่าเป็นชุมชนฐานน้า หรอื เป็นเมืองที่สัมพันธ์กับน้า มีวิถีชีวิตอยู่ริทมน้า พึงพา อาศัยน้า ทั้งในด้านท่ีอยู่อาศัย การทามาหากิน การคมนาคม ตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา ขยายตัวอย่าง กว้างขวางในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในสมัยรัชกาลที่ ๕ ท้ังที่เป็นมรดกทางวัฒนธรรมท่ี เป็นรูปธรรม มรดกทางวัฒนธรรมท่ีเป็นนามธรรม และสภาพแวดล้อม รวมถึงภมู ิประเทศ ภูมอิ ากาศ พืช พรรณ และระบบนเิ วศในองคร์ วม โดยสามารถจาแนกองคป์ ระกอบทท่ี าให้เกิดอตั ลักษณ์ชุมชน พัฒนำกำรของชมุ ชนริมน้ำในพื้นท่ีภำคกลำงและภำคตะวันออก พน้ื ทบี่ ริเวณท่ีราบลุ่มภาคกลางซึ่งมีลกั ษณะน้าท่วมถึงนั้น มีความสาคัญต่อพัฒนาการการต้ังถิ่น ฐานของชุมชนในภาคกลางและภาคตะวันออกอย่างมากนักแต่ครั้งอดีต และเป็นสังคมชุมชนที่มีความ ผกู พนั กับระบบนเิ วศน้าอย่างชัดเจนในทุกระดับ โดยเฉพาะชมุ ชนทมี่ ีลักษณะ “สะเทินนา้ สะเทนิ บก” โดย มีความผกู พันกบั น้าตัง้ แตร่ ะบบความคิด ระบบความเชอื่ ระบบสงั คม ระบบชุมชน และระบบการผลติ สาเหตุแห่งพัฒนาการของสังคมมนุษย์จนเป็นบ้านเป็นเมืองท่ีสาคัญเกิดขึ้นน้ัน เป็นผลมาจาก สภาพทางภูมศิ าสตร์เป็นปัจจัยสาคญั ดินดอนสามเหล่ียม หรือเดลต้า คอื พนื้ ท่รี าบลุ่มท่ีเกดิ จากการทับถม ของโคลนตะกอน ท่ีแม่น้าและลาน้าพัดพาลงมาจากภูเขาและพื้นที่สูง จึงเป็นดินท่ีอุดมสมบูรณ์ด้วยปุ๋ย ธรรมชาติ เหมาะกับการเพาะปลูกพืชพันธุ์ธัญญาหาร ท่ีเลี้ยงคนไดเ้ ป็นจานวนมาก และการมีลาน้า และ แม่น้าท่ีไหลลงสทู่ ะเลได้ ทาให้มีการเคลื่อนไหวของผู้คนท้ังจากภายนอก และภายในเข้ามาต้ังหลกั แหลง่ ท่ี อยอู่ าศยั อยา่ งถาวร และพฒั นาขนึ้ เปน็ บา้ นเมืองทางเกษตรกรรมและการคา้ ขาย

๑๖ งำนวจิ ัยทเี่ กีย่ วขอ้ ง จากการสารวจองค์ความรู้ งานวิชาการที่เก่ียวข้อง หรือใกล้เคียงกับหัวข้อวิจัย พบว่ายังไม่มี งานวจิ ัยเชิงประวัตศิ าสตร์ท้องถิ่นในทอ้ งท่ีอาเภอเสนา จังหวัดพระนครศรอี ยุธยาโดยตรง แต่มีงานวิจัยใน สาขาต่างๆ ท่ีผู้วิจัย สามารถนาฐานความรู้มาเป็นข้อมูลแวดล้อมให้แก่การศึกษาประวัติศาสตร์ท้องถ่ิน ชมุ ชนรมิ น้า บริเวณวดั เจา้ เจด็ ในและวดั เจา้ เจ็ดนอก อาเภอเสนา ไดด้ งั น้ี ๑.อารยา เรืองคงเกียรติ. (๒๕๕๙). กำรศึกษำรูปแบบทำงกำยภำพเรือนแพทรงไทย กรณีศึกษำ ชุมชนหัวเวียง ตำบลหัวเวียง อำเภอเสนำ จังหวัดพระนครศรีอยุธยำ. วิทยานิพนธ์ สถาปตั ยกรรมศาสตรมหาบณั ฑติ . จฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลยั . วิทยานิพนธ์นี้ศึกษารูปแบบทางกายภาพของเรือนแพทรงไทย ที่ตาบลหัวเวียง อาเภอเสนา ผู้วิจัยสามารถนาข้อมูลรูปแบบทางกายภาพของเรือนแพทรงไทยจากวิทยานิพนธ์น้ี มาเทียบเคียงกับ รูปแบบของเรือนแพทรงไทย ที่เคยมีอยู่ ณ บริเวณชุมชนริมคลองเจ้าเจ็ด เน่ืองจากมีวัฒนธรรมลุ่มน้า เดยี วกันและมีความร่วมสมยั กัน เพ่ืออธิบายถึงลกั ษณะของสิ่งปลูกสร้างทเ่ี คยมีในอดีตของชมุ ชนรมิ คลอง เจา้ เจด็ ๒.น้ามนต์ อยู่อินทร์. (๒๕๕๓). กำรดำรงอยู่ของควำมเช่ือและพิธีกรรมเก่ียวกับข้ำวใน สงั คมไทยปัจจบุ นั : กรณีศกึ ษำหมูบ่ ้ำนดอนโพธิ์ ตำบลชำยนำ อำเภอเสนำ จังหวัดพระนครศรีอยุธยำ. วิทยานพิ นธ์อักษรศาสตรดุษฎีบัณฑติ สาขาภาษาไทย. จฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลัย. วิทยานิพนธ์นี้ศึกษาข้อมูลความเช่ือและพิธีกรรมท่ีดารงอยู่ในหมู่บ้านดอนโพธ์ิในช่วง พ.ศ. ๒๕๕๑-๒๕๕๓ รวมท้ังวิเคราะห์บทบาทหน้าที่และการดารงอยู่ของความเช่ือและพิธีกรรมเกี่ยวกับข้าว รวมถงึ ความเช่ือเก่ียวกับส่ิงศักดิ์สทิ ธิอ์ ่ืนๆ เช่น เจ้าทุ่ง เจา้ ท่ี แมธ่ รณี แม่คงคา เปน็ ต้น ความเช่ือเรื่องฤกษ์ ยาม ความเชื่อเร่ืองคาถาอาคมและเลขมงคล รวมท้ังการบนบานสิ่งศักดิ์สิทธ์ิทางพุทธศาสนา โดยใช้ ระเบียบวิธีและกรอบความคิดทางด้านคติชนวิทยาและมานุษยวิทยา ผู้วิจัยสามารถนาความรู้เกี่ยวกับ ความเชื่อและพิธีกรรมเก่ียวกับข้าวในตาบลชายนา อาเภอเสนา ซ่ึงเป็นวัฒนธรรมในท้องถ่ินใกล้เคียงกัน และมีความร่วมสมัยกัน เพื่อเป็นฐานความรู้ในการเทียบเคียงเกี่ยวกับความเชื่อและพิธีกรรมเกีย่ วกับข้าว ในท้องถนิ่ รมิ คลองเจ้าเจ็ด ๓.สมหวงั นวลละออง, พ.อ.อ. (๒๕๓๕). กำรเปลี่ยนแปลงทำงเศรษฐกิจและสงั คมของคนงำน โรงงำนอุตสำหกรรม ในเขตอำเภอเสนำ จังหวัดพระนครศรีอยุธยำ. ปริญญาศิลปศาสตร์มหาบัณฑิต (พัฒนาสังคม). มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร.์ วทิ ยานพิ นธ์นี้ศกึ ษาลักษณะท่ัวไปและการเปลยี่ นแปลงสภาพเศรษฐกิจและสงั คมของคนงานใน โรงงานอุตสาหกรรม ในเขตอาเภอเสนา ซ่ึงอยู่ในเขตพื้นที่เดียวกันกับพ้ืนที่ศึกษา ผู้วิจัยสามารถนาผล การศึกษาน้ี ไปเป็นส่วนหนึง่ ในการวิเคราะห์ ความเปลย่ี นแปลงทางเศรษฐกิจและสังคม ของชุมชนรมิ น้า ย่านวดั เจ้าเจด็ ทอี่ าจมคี วามสมั พันธ์กับการเกดิ ขึน้ ของโรงงานอุตสาหกรรมในเขตอาเภอเสนาได้

๑๗ ๔.บุญเลิศ บรรเลง. (๒๕๕๒). กำรเปล่ียนแปลงวัฒนธรรมข้ำวของเกษตรกรตำบลชำยนำ อำเภอเสนำ จังหวัดพระนครศรีอยุธยำ. ปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต.สังคมศาสตร์เพื่อการพัฒนา. มหาวิทยาลยั ราชภัฏพระนครศรอี ยุธยา. วทิ ยานิพนธ์นี้ศึกษาการเปลย่ี นแปลงและเง่อื นไขที่ทาใหเ้ กดิ การเปลี่ยนแปลงวฒั นธรรมข้าว ด้าน การผลิต ด้านการบริโภค ด้านการแลกเปลี่ยนผลผลิต ด้านคติความเช่ือและพิธีกรรมที่เก่ียวกับข้าวและ การทานา ของเกษตรกรตาบลชายนา จากอดีตถงึ ปัจจุบัน ซึ่งเป็นพื้นทีท่ ี่มีวิถวี ัฒนธรรมใกล้เคียงกับพ้ืนท่ี ศึกษา ผู้วิจัยสามารถเปรียบเทียบผลการศึกษาการเปลี่ยนแปลงของวัฒนธรรมข้าว ตาบลชายนาน้ี กับ ความเปลย่ี นแปลงที่เกดิ ขึน้ กบั ชุมชนริมคลองเจ้าเจด็ ได้ ๕.อมฤต หมวดทอง. (๒๕๔๘). นิเวศวทิ ยำวัฒนธรรมซึ่งสัมพันธ์กับภูมิทัศน์สถำปัตยกรรมพื้น ถน่ิ ในชมุ ชนริมคลองรำงจรเข้ อำเภอเสนำ จงั หวัดพระนครศรอี ยุธยำ. ปรญิ ญาศิลปศาสตรมหาบัญฑิต. สถาปตั ยกรรมพนื้ ถ่ิน. มหาวทิ ยาลยั ศิลปากร. วิทยานิพนธ์นี้ ศึกษาภมู ิทัศนส์ ถาปตั ยกรรมพืน้ ถ่ินทีส่ ัมพันธ์กับสภาพแวดลอ้ มชุมชนรมิ คลองราง จรเข้ อาเภอเสนา ผลการศึกษาพบว่า รูปแบบของสถาปัตยกรรมพ้ืนถ่ิน มีความสัมพันธ์กับ สภาพแวดล้อม ซ่งึ มีคูคลองไหลผา่ น และมฤี ดกู าลของน้า ซึ่งมคี วามสัมพันธ์กบั สิง่ มีชวี ิตทัง้ พืชและสัตว์ ซ่ึง เปน็ ปจั จยั หลกั ในการดารงชีพของผู้คน ได้แก่การทานา การประมง การเก็บพืชผกั ขาย นิเวศวิทยาวัฒนธรรมซึ่งสัมพันธ์กับภูมิทัศน์สถาปัตยกรรมพื้นถิ่นในชุมชนริมคลองรางจระเข้ อาเภอเสนา จงั หวัดพระนครศรีอยธุ ยา โดย อมฤต หมวดทอง ภูมิทัศน์สถาปัตยกรรมพ้ืนถิ่น คนในชุมชนปรับเปล่ียนพฤติกรรมตนเองผ่านสถาปัตยกรรมเพ่ือ การดารงชีวิต สภาพแวดล้อมในชุมชน ส่งผลต่อการประกอบอาชีพ เน่ืองจากมีแม่น้า และ คูคลองไหล ผา่ นชุมชน การประกอบอาชพี จงึ มคี วามเก่ียวเน่ืองกับสายน้า เช่น การทานา การประมง เกิดวิถีชีวติ แบบ ถอ้ ยทีถ้อยอาศยั วิถีชีวิตท่ีได้กล่าวมาในข้างต้นส่งผลต่อรูปแบบสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นในการใช้พื้นท่ีเพ่ือทา กิจกรรมต่าง ๆ สะท้อนภาพในแบบโครงสร้างของสถาปัตยกรรมนั้น ๆ และการปรับภูมิทัศน์ของชุมชน เพ่ือการท่องเท่ียวของชุมชนริมคลองรางจรเข้ ทาให้เห็นถึงวิวัฒนาการของภูมิปัญญาของคนในชุมชน เกย่ี วกับนิเวศวทิ ยา วิ คนในชุมชนกับระบบนิเวศน์ภายในชุมชนริมคลองรางจรเข้ คนในชุมชนประกอบอาชีพทานามา ต้ังแต่บรรพบุรุษ โดยจะมีพิธกี รรมในการรับขวัญขา้ วทุกปี เมื่อถึงฤดูน้าหลากคนในชุมชนจะออกจับปลา ด้วยการลงข่าย หรือการยกยอ และในแม่นา้ ลาคลอง จะมีพืชพรรณที่ขึน้ เองตามธรรมชาติ เช่น บัว ผักบุ้ง ผกั กะเฉด คนในชมุ ชนจะนามาประกอบอาหาร เปน็ อาหารพน้ื บ้าน วิถีชีวิตท่เี รียบง่าย คนในชุมชนมีการจัดการระบบนเิ วศภายในชมุ ชน ทั้งด้านทรัพยากรธรรมชาติและทรัพยากรทาง วัฒนธรรม พรอ้ มทง้ั พฒั นาศักยภาพของทรัพยากรบคุ คลในท้องถน่ิ

๑๘ ลกั ษณะทางกายภาพของสถาปัตยกรรมและสภาพแวดลอ้ ม เนื่องจากชุมชนริมคลองรางจระเข้ มลี าคลองไหลผ่าน คลองนี้เปน็ คลองที่ไหลมากจากแมน่ ้าน้อย สถาปัตยกรรมในชุมชนมีลักษณะเปน็ บ้าน ทรงไทยใต้ถุนสูง อยู่เป็นกลุ่มเรียงรายตามคูคลอง ท้ัง ๒ ฟากของลาคลอง เพื่อรองรับน้าท่วมในฤดูน้า หลาก จากการศึกษาพบว่า บ้านเรอื นมีความแตกตา่ งกนั ตามสภาพแวดล้อม โดยสุ่มเลอื กบ้านจานวน ๑๐ หลังคาเรือน โดยแบ่งออกเป็น ๒ กลุ่ม กลุ่มแรก เป็นบ้านเรือนตามศาสนาทั้ง ๓ ศาสนา ได้แก่ ศาสนาพุทธ ศาสนาครสิ ต์ และ ศาสนาอิสลาม กลุ่มที่ ๒ คอื บ้านเรอื นท่เี ข้าร่วมโครงการในการเป็นที่พัก ใหก้ ับนักท่องเทยี่ ว โดยหลักการเลอื กมาจากความเก่าแก่ของตัวเรือน และความต่อเนื่องของวิถีชีวิตต้ังแต่ อดตี จนถึงปัจจบุ ัน กลุ่มแรกท่ีแบ่งตามศาสนามีความเหมือนในการใช้พื้นที่ใต้ถุนสูงเพ่ือรองรับน้าในฤดูน้าท่วม แต่ ส่ิงท่ีแตกต่างกนั คอื ความเชื่อในการสรา้ งบ้านเรือน ทางดา้ นศาสนาพุทธมคี วามเช่ือเกย่ี วกับการนอน ห้าม นอนทศิ ตะวันตกเพราะมีความเชื่อวา่ เปน็ ทิศของคนตาย และมคี วามเชอ่ื ด้านพิธีกรรม เม่ือเริ่มปลูกบา้ นจะ มีพิธกี รรมในการขึ้นเสาเอก ผูกผ้าสามสี และวางหม้อตาปู่ เป็นความเช่ือทส่ี ืบทอดมาตั้งแต่บรรพบุรุษ รูป บรรพบรุ ุษจะแขวนไว้บนเหนือศีรษะ วางไว้บนข่ือเหนือเสาเอก มีการต้งั ศาลพระภมู ิ ศาลตายาย ศาลพระ ภูมจิ ะยกสงู กว่าศาลตายาย หมอ้ ตาปู่จะนาไปว่างที่หลังตู้ บา้ นเรือนที่นับถอื ศาสนาคริสต์ มคี วามเชอื่ ในบา้ นเรือน จะมีรูปเคารพของพระแมม่ ารยี ์ พระเยซู และพระสันตะปาปา รูปเคารพจะหันเข้าหาคลอง เสาท่ีระเบียงจะติดชายคลองและติดใบลานเป็นความ เชื่อเกย่ี วกับพระเยซูก่อนตายติดเอาไวเ้ พอ่ื ปอ้ งกนั สงิ่ ชว่ั ร้าย บ้านของศาสนาอิสลาม เช่ือกันว่าชาวมุสลิมในชุมชนริมคลองรางจระเข้ อพยพมาจากจังหวัด ปตั ตานี มคี วามเชือ่ ในตัวเรือนเก่ียวกับการปลูกบ้าน การเชื่อเกี่ยวกับเรื่องเจ้าที่ โดยมีพิธกี รรมยกเสาเอก เสาโท โดยพิธีจะโปรยแก้ว แหวน เงินทอง จากนั้นเจ้าของบ้านจะมาขุดเอาไป โดยชาวมุสลิมจะเน้นย้า เก่ียวกับความศรัทธาที่มีต่อพระอัลเลาะห์ บริเวณฝาผนังจะมีรูปนครเมกกะและอักษรคาว่าอัลเลาะห์ แขวนไว้เพื่อแสดงความเคารพ และการวางบันไดน้ันจะวางไว้ท่ีทิศตะวันออก เพราะมีความเช่ือว่า การ ออกจากบา้ นทางทิศตะวันออก จะเหมือนกับนกทบ่ี ินออกจากรังไปหากิน เพ่ือเป็นกาลังใจในการส่งเสริม การประกอบอาชพี สว่ นการนอนนัน้ ห้ามนอนหันไปทางทศิ ตะวันตก ซ่งึ เป็นทศิ กบิ ลตั กลุ่มท่ี ๒ กลุ่มบ้านเรือนท่ีเป็นเรือนรองรับนักท่องเท่ียว จะมีวิถีชีวิตท่ีคล้ายกัน ความเชื่อ ใกล้เคียงกัน แต่จะมีห้องท่ีรองรับนักท่องเท่ียว ที่นอนปูฟูกหันไปทางทิศตะวันออก มีการทาห้องน้า เพิ่มเติมเพื่อรองรับนักท่องเท่ียวเข้ามาใช้งาน ดูแลความสะอาดและความเรียบร้อย อาการการกินจะรับ ประทานาหารพื้นบา้ นท่ีเจา้ ของเรอื นเปน็ ผูท้ าใหร้ ับประทาน การปรับภูมิปัญญาชาวบ้านที่เก่ียวกับนิเวศวิทยาวัฒนธรรมเพื่อการท่องเที่ยว คนในชุมชนมี ความตะหนกั เกยี่ วกับทรพั ยากรวฒั นธรรมทีส่ บื ทอดกนั ตอ่ รุ่นสรู่ ุ่น รู้ถงึ คุณค่าของวฒั นธรรมชมุ ชน เจา้ ของ เรือนสามารถปรับเปลี่ยนเรือนให้มีความเหมาะสม รักษาวัฒนธรรมสังคมให้คงอยู่ เพื่อเป็นจุดดึงดูดให้

๑๙ นักท่องเท่ียวอยากกลับมาท่องเที่ยวในแหล่งเดิมอีกครั้ง เพ่ือท่ีจะได้สัมผัสกับวัฒนธรรมท่ีแตกต่างจาก สังคมเมือง ขอ้ มูลพื้นฐำนเกย่ี วกบั อำเภอเสนำ อาเภอเสนาตั้งอยทู่ างดา้ นทิศตะวันตกของอาเภอพระนครศรีอยุธยาซึง่ เป็นอาเภอศูนยก์ ลางการ ปกครองของจังหวัด และมีระยะทางจากอาเภอพระนครศรีอยุธยาประมาณ ๒๐ กิโลเมตร โดยใช้เวลา เดินทางโดยรถยนต์ประมาณ ๒๐ นาที มีเนื้อท่ี/พ้ืนท่ี ๒๐๕.๕๖๗ ตารางกิโลเมตร และมีอาณาเขตติดต่อ กบั เขตการปกครองขา้ งเคียงดังนี้ ทิศเหนือ มีพน้ื ทตี่ ดิ ตอ่ กบั อาเภอผักไห่ ทศิ ใต้ มีพน้ื ทตี่ ิดต่อกับ อาเภอลาดบวั หลวง ทิศตะวันออก มีพืน้ ที่ตดิ ตอ่ กับ อาเภอบางบาลและอาเภอบางไทร ทศิ ตะวันตก มพี ื้นท่ีตดิ ต่อกับ อาเภอลาดบัวหลวง แผนที่ ๑ แผนที่จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา แสดงเขตอาเภอเสนา ท่มี า: th.wikipedia.org/wiki/อาเภอเสนา

๒๐ ข้อมูลเบื้องต้นเกี่ยวกับอาเภอเสนาจากเว็บไซต์ของกลุ่มงานข้อมูลสารสนเทศและการส่ือสาร สานกั งานจังหวัดพระนครศรีอยุธยา (www.ayutthaya.go.th/Amphoe/Sena.html) ใหข้ อ้ มลู ดงั น้ี อาเภอเสนา เป็นอาเภอเก่าแก่ในอดีตเป็นชุมชนหนาแน่น ตั้งถิ่นฐานอย่รู ิมฝ่ังแม่น้าน้อย ซ่ึงเป็น สายน้าสายหน่ึงของแม่นา้ เจา้ พระยา มฐี านะเป็นแขวงมาตัง้ แตส่ มัยกรุงศรอี ยธุ ยาเป็นราชธานี ซึง่ แยกเป็น อาเภอต่าง ๆ ในปัจจุบัน ไดแ้ ก่ ผักไห่ บางซ้าย ลาดบัวหลวง บางบาล ในอดีตรวมอยู่ในเขตปกครองของ แขวงเสนา อาเภอเสนาได้รับการประกาศจดั ตง้ั เปน็ อาเภอเม่อื เดือน มกราคม พ.ศ.๒๔๓๘ อาเภอเสนา มีคาขวัญอาเภอ \"หลวงพ่อปานเป็นศรี ทุ่งเสนาเขียวขจี หัตถกรรมมากมี ตลาดดี บ้านแพน\" ข้อมลู ดำ้ นประชำกร จานวนประชากรชาย ๓๒,๔๑๔ คน จานวนประชากรหญงิ ๓๔,๕๙๕ คน จานวนประชากรท้งั ส้นิ ๖๗,๐๐๙ คน ความหนาแน่นของประชากร ๓๒๕.๙๗ คน/ตร.กม. ทม่ี า ระบบสถติ ทิ างการทะเบียน กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย มกราคม ๒๕๕๙ กำรแบง่ เขตกำรปกครอง พื้นทีอ่ าเภอเสนาแบง่ เขตการปกครองย่อยเปน็ ๑๗ ตาบล ไดแ้ ก่ ๑. ตาบลลาดงา ๑๐. ตาบลสามกอ ๒. ตาบลบ้านกระทุ่ม ๑๑. ตาบลเสนา ๓. ตาบลหวั เวียง ๑๒. ตาบลบางนมโค ๔. ตาบลรางจระเข้ ๑๓. ตาบลชายนา ๕. ตาบลบา้ นโพธ์ิ ๑๔. ตาบลมารวิชัย ๖. ตาบลบา้ นแพน ๑๕. ตาบลบา้ นหลวง ๗. ตาบลเจา้ เสด็จ ๑๖. ตาบลสามตมุ่ ๘. ตาบลเจ้าเจด็ ๑๗.ตาบลดอนทอง ๙. ตาบลบา้ นแถว

๒๑ แผนที่ ๒ แผนที่อาเภอเสนา ทม่ี า: สถาบนั อยธุ ยาศึกษา ๒๕๖๑

๒๒ กำรปกครองส่วนท้องถนิ่ ทอ้ งทอ่ี าเภอเสนาประกอบดว้ ยองค์กรปกครองส่วนท้องถ่ิน ๑๔ แห่ง ไดแ้ ก่ ๑. เทศบาลเมอื งเสนา ครอบคลมุ พ้นื ที่ตาบลเสนาทั้งตาบล ๒. เทศบาลตาบลเจ้าเจ็ด ครอบคลมุ พื้นท่ีบางสว่ นของตาบลเจ้าเจ็ด บางส่วนของตาบลบ้านแถว และตาบลเจ้าเสดจ็ ท้ังตาบล ๓. เทศบาลตาบลหัวเวียง ครอบคลุมพ้ืนทตี่ าบลหัวเวียงและตาบลบ้านกระทุ่มท้งั ตาบล ๔. เทศบาลตาบลบางนมโค ครอบคลุมพ้นื ทต่ี าบลบางนมโคทงั้ ตาบล ๕. เทศบาลตาบลสามกอ ครอบคลมุ พน้ื ที่ตาบลสามกอท้ังตาบล ๖. องค์การบริหารสว่ นตาบลบา้ นแพน ครอบคลุมพื้นทีต่ าบลบ้านแพนท้ังตาบล ๗. องค์การบริหารสว่ นตาบลมารวชิ ัย ครอบคลุมพ้นื ทต่ี าบลมารวชิ ัยทัง้ ตาบล ๘. องค์การบริหารส่วนตาบลบา้ นโพธ์ิ ครอบคลมุ พื้นท่ีตาบลบ้านโพธ์ิทัง้ ตาบล ๙. องค์การบริหารสว่ นตาบลรางจรเข้ ครอบคลุมพื้นท่ตี าบลรางจรเขท้ ้งั ตาบล ๑๐. องคก์ ารบรหิ ารส่วนตาบลชายนา ครอบคลุมพื้นที่ตาบลเจ้าเจด็ (นอกเขตเทศบาลตาบลเจ้า เจด็ ) และตาบลชายนาทง้ั ตาบล ๑๑. องค์การบรหิ ารส่วนตาบลสามต่มุ ครอบคลุมพนื้ ทตี่ าบลสามตุ่มทงั้ ตาบล ๑๒. องคก์ ารบริหารส่วนตาบลลาดงา ครอบคลุมพ้นื ที่ตาบลลาดงาทงั้ ตาบล ๑๓. องค์การบรหิ ารส่วนตาบลดอนทอง ครอบคลุมพืน้ ที่ตาบลบ้านแถว (นอกเขตเทศบาลตาบล เจ้าเจ็ด) และตาบลดอนทองทัง้ ตาบล ๑๔. องคก์ ารบริหารส่วนตาบลบ้านหลวง ครอบคลุมพ้ืนท่ตี าบลบา้ นหลวงทง้ั ตาบล

๒๓ บทที่ ๓ วธิ ีวิทยำกำรวิจัย ๑.กำรเก็บรวบรวมข้อมลู งานวิจัยน้ี เก็บรวบรวมข้อมูลโดยเน้นการสัมภาษณ์ แบบประวัติศาสตร์จากคาบอกเล่า (oral history) โดยใช้แบบสัมภาษณ์ ผ่านเครือข่ายนักวิจัยในท้องถิ่นต่าง ๆ ทั้ง ๑๗ ตาบล ในอาเภอเสนา ที่ สัมภาษณ์ผอู้ าวุโส ปราชญ์ท้องถ่ิน ครูภูมิปัญญา พระ และครู อาจารย์ ที่มีพ้ืนแพด้ังเดิมอยู่ในท้องถิ่นนั้น ตัง้ แตบ่ รรพบรุ ุษ นอกจากน้ียังใช้เอกสารชัน้ รองมาเป็นข้อมูลเสริม เช่น ขอ้ มูลพ้ืนฐานเกย่ี วกับภมู ิประเทศ จานวนประชากร เป็นตน้ ๒.ข้ันตอนกำรดำเนินงำนวิจยั ๑.ศึกษาข้อมูลพ้ืนฐาน ด้านกายภาพ สังคม เศรษฐกิจกรรม และวัฒนธรรมของอาเภอเสนา จงั หวดั พระนครศรีอยุธยา จากเอกสาร และระบบฐานข้อมูลในเว็บไซตข์ องกระทรวงมหาดไทย ๒.จดั ทาแบบสมั ภาษณข์ ้อมูล ๓.สร้างเครือข่ายนักวิจัยประวัติศาสตร์ท้องถ่ิน กับครูอาจารย์ในโรงเรียนท้องถิ่นตาบลต่าง ๆ ของอาเภอเสนา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา โดยการประสานงานและฝึกปฏิบัติการศึกษาประวัติศาสตร์ ทอ้ งถ่ิน ๔.ศึกษาข้อมูลจากภาคสนาม เพื่อรวบรวมข้อมูลแต่ละด้าน ในท้องถิ่นตาบลต่าง ๆ ของอาเภอ เสนา จังหวัดพระนครศรอี ยุธยา ๕.นาข้อมูลที่ได้รับ มาวิเคราะห์ และสังเคราะห์ข้อมูล และเขียนรายงานออกมาในรูปแบบ พรรณนาโวหาร กำรวิเครำะหข์ ้อมูล ผู้วิจัยนาข้อมูลปฐมภูมิ และข้อมูลทุติยภูมิที่ได้จากการรวบรวมข้อมูล และการสารวจข้อมลู มา วิเคราะห์ แยกแยะข้อมูลเป็นหมวดหมู่ โดยการเขียนเชงิ พรรณนาวิเคราะห์ จากนั้นดาเนินการอภิปรายผล และจดั ทาข้อเสนอแนะ

๒๔ บทที่ ๔ ประวัติศำสตร์ วฒั นธรรม และภมู ปิ ญั ญำทอ้ งถ่นิ ของตำบลตำ่ งๆ ในอำเภอเสนำ ๑. ตำบลลำดงำ ตาบลลาดงา ตงั้ อยูท่ างตอนเหนอื ของอาเภอเสนา มคี ลองรางจรเข้เป็นลาน้าสาคัญไหลผา่ นลงไป ทางทิศใต้ ทอ้ งถิ่นน้ีมคี วามอดุ มสมบูรณ์ไปด้วยพืชพรรณธญั ญาหาร และเปน็ เส้นทางสญั จรทางน้าระหวา่ ง อาเภอผกั ไห่ และอาเภอบางซ้าย กับตัวอาเภอเสนา ชาวลาดงามีฐานมาจากสังคมเกษตรกรรม และมีวิถี ชีวิตที่ผูกพันกับท้องทุ่งและสายน้า ดังสะท้อนได้จากพิธีกรรมต่าง ๆ ที่เก่ียวกับทานา และภูมิปัญญาที่ เกี่ยวกับการหาปลา รวมท้ังเร่ืองราวของเรือเทพนรสิงห์ ซ่ึงเป็นพาหนะเดินทางท่ีอยู่คู่กับท้องถ่ินตาบล ลาดงามาชา้ นาน ๑.๑ อำณำเขต และภมู ปิ ระเทศ อำณำเขต ตาบลลาดงา เป็นตาบลท่ีตั้งอยู่ทางด้านเหนือสุดของอาเภอเสนา มีพื้นท่ีติดต่อกับ อาเภอผักไห่ด้านทิศเหนือ ทางด้านทิศตะวันออกมีอาณาเขตติดต่อกับตาบลบ้านกระทุ่ม ตาบลหัวเวียง ดา้ นทศิ ใตต้ ิดตอ่ กบั ตาบลรางจรเข้ และทางดา้ นทิศตะวนั ตกมพี ้นื ท่ตี ิดต่อกบั ตาบลบางซา้ ย อาเภอบางซา้ ย ตาบลลาดงา มีระยะทางห่างจากตัวอาเภอเสนาประมาณ ๙.๓ กิโลเมตร ใช้เวลาเดินทางโดยรถยนต์ ประมาณ ๑๕ นาที และมีระยะทางห่างจากอาเภอพระนครศรีอยุธยา ซ่ึงเป็นศูนย์กลางการปกครอง และ เศรษฐกจิ ของจังหวัด ประมาณ ๓๐ กโิ ลเมตร ทศิ เหนอื มีพื้นที่ติดต่อกับ ตาบลลาดชดิ อาเภอผกั ไห่ ทศิ ใต้ มพี ้นื ท่ีติดต่อกับ ตาบลรางจรเข้ อาเภอเสนา ทศิ ตะวนั ออก มพี ้นื ทีต่ ดิ ตอ่ กับ ตาบลหวั เวียง อาเภอเสนา ทศิ ตะวนั ตก มีพน้ื ทีต่ ิดตอ่ กบั ตาบลปลายกลดั อาเภอบางซา้ ย

๒๕ แผนที่ ๓ แผนทแี่ สดงอาณาเขตการปกครองของตาบลลาดงา ที่มา: สถาบันอยธุ ยาศึกษา พ.ศ.๒๕๖๑ ภูมิประเทศ พื้นที่บริเวณตาบลลาดงา มีลักษณะเป็นที่ราบลุ่ม ส่วนใหญ่เป็นทุ่งนากว้าง สภาพ ดนิ เป็นดินเหนียวและบางสว่ นเป็นดินทราย มีแหล่งนา้ ตามธรรมชาติไหลผ่านหลายสาย ประกอบดว้ ยลา คลองสาขา ที่แยกจากแม่น้าน้อย และคลองบางคล่ีในอาเภอผักไห่ทางตอนเหนือของตาบล แตกแขนงลง มาเป็นลาคลองสายต่าง ๆ โดยไหลจากทางด้านทิศเหนือลงสู่ทางด้านทิศใต้ของพ้ืนท่ี อาทิ คลองไผ่กลัด คลองหนองโน คลองรางเหนือ ชาวบ้านเรียกขานช่ือสายน้าท่ีไหลผ่านในท้องที่ว่า แม่น้ารางจรเข้ ลาดงา ปลายกลัด ซ่งึ มีอีกช่ือหนึ่งวา่ คลองใหญ่ จากสภาพภูมปิ ระเทศส่งผลใหท้ อ้ งทตี่ าบลลาดงาเหมาะแกก่ ารทาเกษตรกรรม ฤดูกาลเพาะปลูก จะเริ่มต้ังแต่เดือนกนั ยายนเป็นต้นไป และเมื่อเข้าสู่ชว่ งเดือนพฤศจิกายน-ธนั วาคม จะเป็นฤดูน้าหลากที่มี น้าท่วมสูงกว่าระดับปกติ ผู้คนส่วนใหญ่ต้ังถิ่นฐานบ้านเรือนไม่ไกลจากลาคลอง เพ่ือความสะดวกในการ สญั จรทางเรอื อันเป็นวถิ แี ห่งการเดินทางสัญจรหลักของชาวลาดงาในอดีตและปจั จุบนั

๒๖ แผนที่ ๔ สภาพทางภมู ศิ าสตรต์ าบลลาดงา ทม่ี า: สถาบันอยุธยาศกึ ษา พ.ศ.๒๕๖๑ เขตกำรปกครอง ตาบลลาดงา แบง่ เขตการปกครอง เป็น ๙ หมู่บ้าน ดังนี้ หมู่ ๑ บา้ นคลองตะเคียน หมู่ ๖ บ้านหนองโน หมู่ ๒ บ้านย่ันซ้อื หมู่ ๗ บ้านรางเสาธง หมู่ ๓ บา้ นมาบศาลา หมู่ ๘ บา้ นหมูใ่ หญ่ หมู่ ๔ บา้ นหม่ตู าล หมู่ ๙ บ้านคลองมอญ หมู่ ๕ บ้านไผ่ขวาง ๑.๒ ประวัติศำสตร์ ตำนำน และควำมทรงจำของท้องถนิ่ จากการเก็บข้อมูลด้านประวัติศาสตร์และความทรงจาของผู้คนในท้องท่ีตาบลลาดงาน้ันทาให้ได้ ทราบถึงตานานประจาต้องถ่ิน ท่ีกล่าวอธิบายความหมายของชื่อบ้านนามเมืองของตาบลลาดงามีความ เก่ียวข้องกับการยกทพั จบั ศกึ ระหวา่ งกรุงศรีอยธุ ยากับกองทัพพม่า นอกจากนี้ยังมีเรื่องเล่าเก่ียวกับความ เป็นมาของช่ือหมบู่ ้านอ่ืน ๆ ในตาบลลาดงาด้วยคอื ท่ีมาของชื่อบา้ นมาบศาลาและทมี่ าของชื่อบา้ นหมูต่ าล ดังนี้ ตำนำนช้ำงลำกงำ คุณปทู่ องใบ ย่ิงยง อดีตกานันตาบลลาดงา ปัจจุบนั อายุ ๘๙ ปี ได้ให้ขอ้ มูล เกี่ยวกบั ตานานของท้องถ่นิ ผ่านกานันมนตรี (ว่าท่ี ร.ต.มนตรี ยิ่งยง) ไดค้ วามว่า “ช่ือของตาบลลาดงานั้น แผลงมาจากคาด้ังเดิมว่า “ลากงา” ตามตานานท่ีเล่าสืบต่อกันมาว่า ในสมัยท่ีกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี

๒๗ นั้น ได้มกี ารกระทาศกึ สงครามกบั กองทัพพม่าในแทบเมืองสุพรรณบุรี เมอ่ื เสร็จศกึ คร้งั นนั้ ทางกองทพั กรุง ศรีอยุธยาได้เคลื่อนพลกลับอย่างเร่งด่วน จากเมืองสุพรรณบุรีผ่านเข้ามาในท้องท่ีนี้ โดยมีช้างศึกเชือก สาคัญของกองทัพท่ีได้ผ่านการสูร้ บในคร้ังน้ัน ได้รบั บาดเจ็บสาหัสจนงาหักห้อย และเดินลากมากับพื้นดิน เป็นรอยครูดมาตลอดระยะทางของการเคลื่อนทัพ ดว้ ยความเวทนาช้างศึกเชือกน้ัน นายทัพได้มีคาสงั่ ให้กองทัพหยุดพักเป็นการชั่วคราวท่ีบ้านหัว เวียง แต่ด้วยพิษของบาดแผลที่สาหัสจากการกระทาศึก ช้างเชือกดังกล่าวก็ได้ก็ล้มสิ้นลมหายใจลงในลา รางสายหน่งึ ซ่ึงเรียกต่อ ๆ กันมาว่าลารางช้างตาย และเพื่อเป็นการระลึกถึงความดีของช้างศึก นายทัพจึง มคี วามประสงค์ที่จะนางาของช้างเชอื กน้ันกลบั สกู่ รงุ ศรีอยธุ ยา แต่เนอ่ื งจากงาช้างมขี นาดใหญ่ และมีความ ยาวมาก ไม่สะดวกที่จะบรรทุกกลบั ไปได้ จงึ ไดส้ ัง่ ใหท้ หารนาเชือกผูกงาชา้ งแล้วลากไปตามทาง ดังน้ัน จึงเรียกขานท้องท่ีที่เป็นจุดเริ่มต้นของการลากงาช้างศึกที่พลีชีพในสงครามคร้ังนี้ กลับสู่ ราชธานีว่า “บ้านลากงา” และต่อมาได้เรียกผิดเพ้ียนเป็น “บ้านลาดงา” ไปในที่สุด” (เค้าโครงเรื่องจาก มนตรี ย่ิงยง, ๒๕๖๑) บ้ำนมำบศำลำ ผู้ใหญ่สนม สาตะโยธิน ผู้ใหญ่บ้าน บ้านมาบศาลา อธิบายความหมายของชื่อ หมบู่ า้ นเป็นขอ้ มลู เล็ก ๆ น้อย ๆ วา่ คาว่า “มาบ” น้ัน มีความหมายว่า ทีล่ ุม่ หรือแอง่ น้า เน่ืองจากบริเวณ พนื้ ที่บ้านมาบศาลาน้ัน อยู่ริมคลอง และมีมีคูน้าล้อมรอบ จึงเปน็ ที่มาของชอื่ หมู่บ้านมาบศาลา (สนม สา ตะโยธิน, ๒๕๖๑, ๖ กรกฎาคม) บำ้ นหมตู่ ำล นายณรงค์ สมั พนั ธมติ ร หรือ “ผู้ใหญเ่ ปี๊ยก” ผใู้ หญ่บ้าน บา้ นหม่ตู าล ได้เล่าประวัติ ของหมู่บา้ นวา่ “ในอดตี พ้ืนท่ีบริเวณบ้านหมูต่ าล มีต้นตาลข้ึนเป็นจานวนมาก จึงได้มีการเรียกชุมชนพนื้ ท่ี น้ีว่าบ้านหมู่ตาล แต่ปจั จบุ นั ตน้ ตาลไดถ้ กู ตดั ไปแลว้ เพราะความต้องการในการใช้พ้ืนท่ีทากิน แต่อย่างไรก็ ตาม บริเวณบ้านหมู่ตาลยังคงหลงเหลือต้นตาลไว้เป็นอนุสรณ์อยู่ ๒ ต้น ท่ีบริเวณก่อนถึงทางเข้าศาลา เอนกประสงค์ของหม่บู ้าน” ๑.๓ วถิ ีชีวิต และควำมสมั พันธ์ทำงสังคม ด้ำนอำชีพ ผู้ใหญ่สนม สาตะโยธิน อายุ ๕๕ ปี ให้ข้อมลู ว่า “ในสมัยก่อนชาวลาดงาส่วนใหญ่มี อาชีพเกษตรกรรม ทานา การปลูกผัก เลี้ยงไก่ หาปลา โดยในหน่ึงปีจะมกี ารทานา ๑ ครั้ง หรือท่ีเรียกว่า “นาปี” และช่วงท่ีส้ินสุดฤดกู าลทานา ชาวบ้านก็จะผันมาเลี้ยงชีพด้วยการหาปลา เก็บผักบุ้ง ผักกระเฉด ดอกแค ดอกโสน มาเป็นอาหาร บางบา้ นก็จักสานตะกร้าเป็นอาชีพเสรมิ ด้วยสภาพภูมปิ ระเทศท่อี ุดมด้วยคลองสายต่าง ๆ การหาปลาจึงเป็นอีกหน่ึงอาชีพทส่ี ร้างรายได้ ให้สามารถดารงชีพอยู่ได้ ชาวบ้านมักได้รับวิชาความรู้ในการหาปลาจากบรรพบุรุษ ซ่ึงการหาปลาใน สมัยก่อนมีหลากหลายวิธี เช่น การใช้เบ็ด แห และสุ่มในการจับปลา บ้างก็ใช้วิธีการดักปลาโดยไซ และ ลอบ บ้างก็ใช้วิธีการล้อมปลา ซึ่งการจะใช้วิธีและอุปกรณ์ต่าง ๆ ในการจับปลาน้ัน ก็จาเป็นต้องพิจารณา ความเหมาะสมของสภาพพื้นที่ และฤดกู าลของน้าดว้ ย

๒๘ วิธีการหาปลา ที่สามารถสะท้อนถึงภูมิปัญญาของคนในท้องถิ่นได้เป็นอย่างดีวิธีการหน่ึง คือ “การล้อมปลา” ชาวประมงจะนาผักตบชวา ผักบุ้ง และผักต่าง ๆ ไปสุมไว้ในบริเวณที่คาดว่าจะมีปลาชุก ชมุ เพื่อล่อใหป้ ลามาอยู่รวมกันเป็นจานวนมาก จากนั้นจึงนาตาขา่ ยมาล้อมบริเวณทส่ี ุมผักล่อปลาไว้ เมื่อ รอจนได้เวลาสมควรแล้วก็จะจับปลาที่ล้อมไว้วิธีการน้ีทาให้สามารถหาปลาได้เป็นจานวนมาก เพียงพอ สาหรบั เกบ็ ไว้บริโภคในครัวเรอื น และสว่ นที่เหลือก็นาไปขายในตลาด สร้างรายได้ให้แก่ครอบครวั ได้อย่าง พอเพยี ง” ภาพประกอบ ๑ วถิ ชี วี ิตของชาวลาดงา ที่มา: นางสาวทัศนยี ์ จุลมัลลิก ครูกศน.ตาบลลาดงา

๒๙ ด้ำนกำรสัญจร ในอดีตชาวตาบลลาดงา มีวิถีชีวิตที่อิงอาศัยสายน้าดังสายโลหิตหล่อเลี้ยงชีวิต เป็นทั้งแหล่งหาอาหาร และเส้นทางการคมนาคมทางเรือ ผู้คนนิยมใช้เรือนานาชนิดเป็นพาหนะสัญจร เนื่องจากสมยั ก่อนยงั ไมม่ ีถนนหนทางทสี่ ามารถเดินทางไดอ้ ยา่ งสะดวกเหมือนเชน่ ในปจั จบุ นั คนในท้องถ่ินให้ข้อมูลว่า คนรุ่นปู่-ย่า นิยมเดินทางไปที่ต่าง ๆ โดยไม่ได้ใส่รองเท้า การเดินทาง ในหนา้ แล้งน้ัน ชาวบา้ นมกั เดินลัดทุ่ง และบางคร้ังตอ้ งออกเดินทางตั้งแต่เช้ามืด เพอ่ื ให้สามารถเดนิ ทางไป ใหถ้ งึ ทห่ี มายไดอ้ ยา่ งทนั เวลา สว่ นในช่วงหน้าน้า ก็นยิ มใช้เรือเป็นพาหนะในการสัญจร ซง่ึ เรือทค่ี นในท้องถ่ินใช้ในการเดินทาง ก็มีหลายประเภท ทั้งเรือพาย และเรือที่ใช้เคร่ืองยนต์ เนื่องด้วยผู้คนส่วนใหญ่มีบ้านเรือนอยู่ติดริมน้า ดังน้ัน ทุก ๆ บ้านก็จะมีเรือใช้กันเกือบจะทุกหลัง โดยเฉพาะการไปทาบุญท่ี “วัดเกาะ” หรือ “วัดเกาะ ราษฎร์ศรัทธาธรรม” ก็จาต้องใช้เรือในการเดินทาง เพราะในอดีตบริเวณวัดเกาะฯ มีคลองล้อมรอบทุก ดา้ น และยังไมม่ ีสะพานข้ามไปยังฝั่งวัด ก่อนทใ่ี นเวลาตอ่ มาชาวลาดงาจะไดร้ ่วมแรงรว่ มใจก่อสร้างสะพาน ไม้ข้ึนเพื่อใช้เดินทางข้ามไปยังวัดเกาะได้อย่างสะดวก และภายหลังได้ปรับปรุงเป็นสะพานคอนกรตี เพื่อ ความมั่นคงและแขง็ แรงในการใชง้ าน(ประนอม สนธิ, ๒๕๖๑, ๖ กรกฎาคม) เวลาต่อมามีการตัดถนนเข้ามาในพื้นท่ี ผู้คนก็เร่ิมมีการสัญจรโดยใช้รถยนต์ รถจักรยานยนต์ หรือจักรยานมากข้ึน ปัจจุบันผู้คนนิยมเดินทางไปทต่ี ่าง ๆ ด้วยรถชนิดต่าง ๆ ตามความสะดวกของแต่ละ คน และในแต่ละบา้ นก็จะมรี ถยนต์ส่วนตัวเป็นของตนเอง อันแสดงให้เหน็ ถงึ ความเปลี่ยนแปลงจากสังคม ท่ีใช้แม่น้าลาคลองเป็นเส้นทางสัญจรได้แปรเปลี่ยนมาเป็นสังคมที่ใช้รถและถนนเป็นเส้นทางในการ เดินทางแทน ภาพประกอบ ๒ เรือ พาหนะสาคัญในอดีตของคนท้องถิ่น ทมี่ า: นางสาวทัศนยี ์ จลุ มัลลิก ครู กศน.ตาบลลาดงา

๓๐ ด้ำนเศรษฐกิจ ในอดีตเคยมีตลาดประจาท้องถ่ิน ตั้งอยอู่ ยู่ด้านหลังโรงสีเก่า ในละแวกโรงเรียน สมบุญศุภบุญมี เป็นแหล่งค้าขายย่อย ๆ ในตาบล ในปัจจุบันชาวลาดงานิยมเดินทางไปซื้อข้าวของ เคร่ืองใช้ท่ีตลาดบ้านแพน ซ่ึงเป็นตลาดใหญ่ของชาวอาเภอเสนา มีระยะทางห่างจากตาบลลาดงาไป ประมาณ ๑๐ กิโลเมตร สนิ คา้ ที่ไปหาซื้อทตี่ ลาดบ้านแพน เช่น เสื้อผ้า หรอื ของใช้ในงานสาคัญๆ เชน่ งาน อุปสมบทและหากในตลาดบ้านแพนไม่มีสินค้าท่ีต้องการ ก็มักจะเดินทางไปหาซื้อท่ีตลาดเจ้าพรหมในตัว เมืองพระนครศรีอยธุ ยา หรอื ตลาดในกรุงเทพฯ ภาพประกอบ ๓ บริเวณโรงสเี กา่ ท่เี คยเปน็ ตลาดของตาบลลาดงา ท่มี า: นางสาวทัศนยี ์ จุลมัลลิก ครู กศน.ตาบลลาดงา ด้ำนกำรศกึ ษำ การศึกษาของชาวลาดงาในอดตี น้ัน คนร่นุ ก่อนมกั จะเรียนหนังสอื กันถงึ ระดบั ช้ัน ประถมศึกษาปีท่ี ๔ ท่ีโรงเรยี นวัดทางหลวง ซ่ึงเปน็ ระดับการศึกษาสูงสุดในขณะนัน้ ส่วนคนในรุ่นพอ่ -แม่ นั้น เรียนหนังสือถึงระดับ ประถมศึกษา ๗ ท่ีโรงเรียนสมบุญศุภบุญมี จากนั้นก็จะเข้าเรียนระดับ มธั ยมศกึ ษา ตามโรงเรียนเสนาประสิทธิ์ โรงเรียนมธั ยมผดุง โรงเรยี นราษฎร์บารงุ ศิลป์ จนถึงระดบั มศ.๓ สว่ นในระดับอุดมศกึ ษา บางคนไปเรียนตามมหาวทิ ยาลัยในกรุงเทพมหานครโดยอาจไปขอพักอาศยั ตาม วัดต่าง ๆ เป็นที่พกั แรม สาหรบั การศึกษาของนักเรยี นในสมัยปัจจบุ ันนนั้ เด็กนักเรยี นชาวลาดงามกั จะไปเรยี นที่โรงเรยี น ลาดงาประชาบารุง โรงเรียนราษศุภประดิษฐ์ และโรงเรียนราษฎร์บารุงศิลป์ในอาเภอเสนา จากนั้นก็มา ศกึ ษาต่อในระดับมัธยมศึกษาที่โรงเรียนเสนาประสิทธิ์ โรงเรียนผดุง โรงเรียนราษฎร์บารุงศิลป์ในอาเภอ เสนา และการศึกษาในระดับอุดมศึกษานั้น มักจะเดินทางไปศึกษาท่ี มหาวิทยาลัยราชภัฏ พระนครศรีอยุธยา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคล ในตัวจังหวัดพระนครศรีอยุธยาและมหาวิทยาลัย ต่าง ๆ ในกรุงเทพมหานคร

๓๑ ภาพประกอบ ๔ ภาพถ่ายเก่าโรงเรียนสมบุญศภุ บุญมี ท่มี า: นางสาวทัศนยี ์ จุลมัลลิก ครู กศน.ตาบลลาดงา ภาพประกอบ ๕ ผมู้ ีอุปการคุณและผ้กู อ่ ตงั้ โรงเรียนสมบญุ ศุภบญุ มี ท่มี า: นางสาวทัศนีย์ จุลมัลลิก ครู กศน.ตาบลลาดงา ๑.๔ ภูมปิ ัญญำท้องถ่ิน จากการสารวจข้อมูลด้านภูมิปัญญาท้องถ่ินครั้งนี้ ทาให้ทราบข้อมูลว่าในท้องท่ีตาบลลาดงา มี ภมู ิปัญญาหลายชนิด อาทิ การทาขนมไทย หมอยกศาลพระภูมิ หมอทาขวัญ หมอแผนโบราณกวาดยาเด็ก ซึ่งในการศึกษาครั้งน้ี ได้มีการสัมภาษณ์เจาะลึกในบางกรณีคือ นางประนอม สนธิ ผู้เคยรับเป็นหมอทา

๓๒ ขวัญนาค ในตาบลลาดงา และนายณรงค์ สัมพันธมิตร หรอื ผู้ใหญ่เป๊ียก ผ้มู ีความสามารถทางด้านดนตรี เช่น การร้องเพลง การเล่นดนตรี จึงมีรายละเอียดข้อมูลภูมิปัญญาของตาบลลาดงา ที่เก่ียวกับหมอทา ขวัญนาคและการแสดงดนตรี ดงั นี้ หมอทำขวัญนำค นางประนอม สนธิ อายุ ๖๑ ปี หรือท่ีคนในท้องถ่ินเรียกว่า “ป้านอม” ไดเ้ ล่า ความเป็นมาของการรบั ทาขวัญนาค ว่าแรกเร่ิมนนั้ ป้านอมได้เรียนรู้วธิ ีการทาขวญั นาคโดยมิได้รบั การสืบ ทอดจากบรรพบุรษุ ของตนเองแตอ่ ยา่ งใด แตเ่ ป็นการเรียนร้ดู ้วยตนเองแบบ “ครูพักลักจา” เพราะป้านอม ไดม้ ีโอกาสตดิ ตามหมอทาขวัญนาคไปตลอดเกือบจะทุกงาน ป้านอมจึงได้จดจาหลักการเล่น และการร้อง ในรูปแบบต่าง ๆ ในการทาขวญั นาค จนตนเองเร่ิมมีความสามารถพอทจ่ี ะรบั งานทาขวัญนาคได้ จึงได้เร่ิม รบั งานเร่ือยมา การทาขวญั นาคนั้น มีทั้งการทาขวญั นาคท้ังแบบคนเดียว หรือทาขวัญนาคเป็นคู่ชายหญงิ เวลา ทาขวญั นาคฝ่ายหญงิ จะมีการรบั บทเปรียบเสมอื นตัวเองเป็นแม่ มีการร้องเป็นทานองเหมือนการแหล่ คือ การใชเ้ สยี งและทานองที่ไพเราะ คนรุ่นก่อนจะมีความศรทั ธา และเชื่อถือ ในพิธีการทาขวัญนาค เพราะเป็นพิธีอันศักดิ์สิทธ์ิ ไม่มีการ กระทาเล่นๆ มีเพียงบางช่วงบางตอนที่มีการสอดแทรกบทบาทของแม่ที่เจ็บท้องจะคลอดลูก ผู้ทาขวญั นาคฝ่าย หญิงก็จะแสดงบทบาทสมมติว่าเป็นแม่มีอาการเจ็บท้อง ร้องหาเจ้าภาพให้จ่ายค่าทาคลอด เป็นการหาเงิน พเิ ศษจากเจ้าภาพ ปา้ นอมเล่าวา่ ส่วนมากหมอทาขวัญนาคที่เป็นผู้หญิงจะได้เงนิ พิเศษมากกว่าหมอผู้ชาย การทาขวัญนาคในปัจจุบัน มีการปรับเปล่ียนรูปแบบและวิธีการต่างไปจากเดิมบ้าง มีการลดทอน รายละเอียดบางอย่างลง เช่น การร้องตามใจเจ้าภาพ ซึ่งป้านอมมีความคิดเห็นว่า ควรมีการรักษารูปแบบเดิม ไวบ้ ้าง เพ่ือให้ร่นุ หลังไดร้ ู้ว่าการทาขวัญนาคแบบดั้งเดมิ นั้นเป็นอย่างไร เพราะการทาขวัญนาค คือการอบรมส่ัง สอนผทู้ ีจ่ ะเข้าพธิ อี ุปสมบท ผา่ นบทกลอนแหล่ของหมอทาขวัญนาค ปัจจุบันป้านอม ประกอบอาชีพค้าขายเป็นหลกั แตถ่ ้ามีผู้สนใจที่จะเรียนรู้การทาขวัญนาค ป้านอมก็ มีความยินดีสอนด้วยความเต็มใจเพราะต้องการให้พิธีการทาขวัญนาคดารงอยู่ต่อไป ถึงแม้ปัจจุบันป้านอมจะ ไม่ได้รับงานทาขวญั แล้ว แต่คุณป้าก็นาบทกลอนต่าง ๆ ที่ตนเคยร้องมาปรบั เป็น บทกล่อมหลานแทน เป็นการ ปลูกฝังให้หลานได้ยิน ได้ฟังตั้งแต่ยังเล็ก ๆ ด้วยความปรารถนาที่จะถ่ายทอดให้การทาขวัญนาคอยู่คู่กับ ทอ้ งถิน่ สบื ไป กำรแสดงดนตรี นายณรงค์ สมั พันธมิตร หรือที่ชาวลาดงารจู้ ักกันในนาม “ผู้ใหญ่เปี๊ยก” ผู้ใหญ่บ้าน หมู่ ๔ บ้านหมู่ตาล เป็นผู้มีความชื่นชอบในการแสดง เช่น การร้องเพลง การเล่นดนตรี หรือ งานพิธีกรในงาน ตา่ งๆ ผ้ใู หญเ่ ป๊ียก มีความสามารถด้านศลิ ปะการแสดงหลายด้าน ซึง่ ในอดีตก็เป็นนักรอ้ ง และนกั ดนตรี อยู่ในวง “ขวัญใจทำงหลวง” รุ่นแรกๆ และเป็นท่ีนิยมและรู้จักกันท่ัวไป สาเหตุที่เริ่มเข้าสู่วงการนี้ เน่ืองจากความชอบ และความสนใจในศิลปะแขนงน้ี จึงทาให้ผู้ใหญ่เปี๊ยกมีวงดนตรีเปน็ ของตนเอง คือวง ดนตรี “ผใู้ หญห่ ัวใจลูกทงุ่ ”

๓๓ การแสดงศิลปะดนตรสี มัยก่อนจะมีการจัดงานถงึ ๒ วัน แต่ปัจจุบัน มักจะมีการจดั งานเพียง ๑ วัน ตามความสะดวกของเจา้ ภาพ ซึง่ ก็จะทาให้มีรายไดล้ ดลงไปบา้ ง ผู้ใหญ่เป๊ียกได้ถ่ายทอดศิลปะด้านการแสดง เช่น การร้องเพลง การเล่นดนตรี ให้กับรุ่นลูก รุ่น หลาน และผู้ใหญ่เปย๊ี ก ยงั มีความตั้งใจไว้วา่ เมอ่ื หมดวาระการเปน็ ผู้ใหญ่บา้ น ก็จะหาทนุ ซอื้ เครือ่ งดนตรที ้ัง ไทย และสากล ไว้สอนให้กับนักเรียนและคนท่ีสนใจเพราะต้องการให้ศิลปะแขนงนี้อยู่คู่กับคนไทยและ เยาวชนตอ่ ไป ภาพประกอบ ๖ ผู้ใหญ่เป๊ยี กกับการแสดงตนตรี ทม่ี า: ณรงค์ สัมพนั ธมติ ร, ๒๕๖๑, ๖ กรกฎาคม

๓๔ ๑.๕ คนในท้องถิ่นกบั ทรัพยำกรธรรมชำติ ดว้ ยสภาพภูมิประเทศ ซึ่งเป็นทร่ี าบล่มุ ดินมีคุณภาพดี มีลาคลองสาขาหลายสาย ท่แี ยกมาจาก แม่น้าสายหลกั ไหลผ่านเข้ามาในพื้นท่ี ทาให้ท้องท่ีน้ีเหมาะสมสาหรับการเพาะปลูก ชาวลาดงา จึงอาศัย คุณประโยชน์ของธรรมชาติเหล่าน้ีในการดารงชีพ ด้วยการทาการเกษตร คือการทานา ทาสวน และหา ปลาเล้ยี งชพี ท้องทุ่ง ในอดีตชาวนาในตาบลลาดงาจะทานาเพียงปีละ ๑ ครั้ง หรือท่ีเรียกว่านาปี และ ภายหลังจากการทานา ก็จะออกหาปลาบา้ ง เกบ็ ผกั บุง้ ผกั กระเฉดมาเปน็ อาหารในครัวเรือน หรือมาขายที่ ตลาดบ้าง เช่นเดยี วกับทอ้ งถน่ิ อื่น ๆ ในอาเภอเสนา ผู้ให้ข้อมูลได้เล่าว่า การทานาในสมัยที่ยังไม่มีเครื่องจักรกล เช่น รถไถนา หรือรถเกี่ยวข้าวน้ัน ชาวนาจะใช้ควายเป็นแรงงานในการไถนา บ้างคร้ังก็ใช้ให้ควายลากข้าวที่ใส่อยู่ในรถเข็นล้อเลื่อนภาย หลงั จากการเกบ็ เก่ยี ว ชาวนาปฏิบัติต่อผลผลิตที่ได้จากการทานาด้วยความเคารพ ประหน่ึงผู้มีพระคุณหล่อเล้ียงชีพ เพราะเม่ือเก็บเก่ียวข้าวมาแล้ว ชาวนาจะมีพิธีรับขวัญข้าว รับขวัญพระแม่โพสพ บางบ้านมีการนิมนต์ พระสงฆ์มาทาบุญลานตามประเพณีโบราณที่สืบทอดมาจากรุ่นสู่รุ่น เมื่อเสร็จสิ้นพิธีต่าง ๆ จึงนาข้าวมา เก็บไว้ในยงุ้ ฉาง คนทานา มักจะมีพื้นฐานของความมัธยัสถ์ รู้จักใช้สิ่งที่เหลือจากการทานา นามาใช้ให้เกิด ประโยชน์ได้อีกคร้ัง ดังสะทอ้ นได้จากการใช้ประโยชน์จากฟางข้าวภายหลงั จากเกบ็ เกี่ยวแล้ว ชาวนาจะนา ฟางข้าวที่เหลอื จากการทานา มายึดรวมกันเพ่ือใช้ประโยชน์ในการมงุ หลังคา เนื่องจากตน้ ข้าวสมัยก่อนมี ลาต้นค่อนข้างสูง สามารถใช้มุงหลังคาได้ ต่างจากต้นข้าวในสมัยปัจจุบันท่ีมีลาต้นไม่สูงเหมือนสมัยก่อน จึงไม่สามารถนามาใชป้ ระโยชนม์ ุงหลังคาเช่นดังเดิม เม่ือเทคโนโลยีในด้านต่าง ๆ พัฒนาข้ึนตามกาลเวลา จึงได้ส่งผลให้วิถีชีวิต และความสัมพันธ์ ระหว่างผู้คนกับธรรมชาติได้เปลี่ยนแปลงตามไปด้วย เช่น จากเดิมท่ีชาวนาอาศัยแรงงานควายในการทา การเกษตร กเ็ ปลย่ี นมาใช้เครอ่ื งยนตก์ ลไกแทน เช่น การไถนา ก็มกี ารใช้รถไถนา สว่ นการเกย่ี วข้าว ก็ใชร้ ถ เกี่ยวข้าว ส่วนงานบรรทุกขนย้ายต่าง ๆ ก็ใช้กาลังจากรถแทรกเตอร์แทน ทาให้เกิดความสะดวกและ รวดเร็วขึน้ จากเดิมมาก สำยน้ำ ในอดตี ชาวลาดงา อิงอาศัยคุณประโยชน์ตา่ ง ๆ จากสายน้าในการดารงชวี ิต โดยเฉพาะ ในด้านการคมนาคมทางน้าน้ัน สามารถสะท้อนได้จากเรื่องราวของ เรือเทพนรสิงห์ ซ่ึงเป็นพาหนะ เดินทางท่ีอยู่คู่กับท้องถิ่นตาบลลาดงามาช้านาน จึงได้รับการเล่าขาน และกลายเป็นส่วนหนึ่งของความ ทรงจาของชาวลาดงา ว่าท่ี ร.ต. มนตรี ยิง่ ยง ผู้เป็นหลานของคุณปู่ ทองใบ ย่ิงยง อดีตกานันตาบลลาดงา ได้ให้ข้อมูล เกี่ยวกับเรือเทพนรสิงห์ ซ่ึงเป็นเรือโบราณท่ีขุดจากไม้ตะเคียนขนาดใหญ่ประจาตาบลลาดงา มีการ แกะสลักหวั เรือเป็นรูปหัวสิงห์ และทท่ี ้ายเรอื มีหางเสือใหญ่คอยบงั คับทิศทาง

๓๕ จากคาบอกเล่าตอ่ กันมาจากรุ่นสู่รุ่นว่าเรอื เทพนรสงิ ห์ มกี ารใช้งานมาต้งั แต่สมัยรชั กาลที่ ๕ โดย เรือโบราณลานี้ มักถูกนามาใช้ในงานหรอื พิธีท่ีสาคัญๆ ของชาวตาบลลาดงา เชน่ พิธีมงคล ก็จะมีการนา เรอื เทพนรสิงห์มาใช้ในขบวนแห่เรือ ซง่ึ มีผู้นง่ั อยู่ในเรอื แต่งกายด้วยเสอ้ื ผา้ ท่ีสวยงาม เน่ืองจากเรือมีขนาด คอ่ นขา้ งใหญ่จึงสามารถนง่ั ได้หลายคน จากภาพถ่ายเก่า ไดแ้ สดงให้เหน็ วา่ เรือเทพนรสงิ ห์สามารถบรรทุก คนไดม้ ากถึง ๓๐ คน นอกจากน้ียังมีการนามาใช้ในงานอวมงคล คือ การใช้เป็นเรือในการเคลื่อนย้ายศพ รวมไปถึงใช้เป็นพาหนะในการขนหนิ ขนดิน หรือส่งิ ของต่าง ๆ ดว้ ย เมื่อเข้าสยู่ ุคทผ่ี ูค้ นใชร้ ถยนตแ์ ละถนนเป็นยานพาหนะหลักในการเดนิ ทาง เรือเทพนรสงิ หก์ ็ถูกลด บทบาทการใช้งานลง แต่ในปัจจุบันกานันมนตรี ยิ่งยง ผู้ใหญ่บ้าน ผู้นาชุมชน และชาวตาบลลาดงา ได้ ระลึกถึงความสาคัญของเรือเทพนรสิงห์ จึงได้นาเรือลานี้มาซ่อมแซมและดูแลให้อยู่ในสภาพที่ดีและ สวยงาม เพื่อรักษาไว้เปน็ มรดกสบื ทอดให้กบั รุน่ หลงั ไดเ้ รยี นรู้สืบตอ่ ไป ภาพประกอบ ๗ ภาพถา่ ยเก่าของเรือเทพนรสิงห์ ทมี่ า: มนตรี ย่ิงยง กานนั ตาบลลาดงา

๓๖ ภาพประกอบ ๘ เรอื เทพนรสงิ ห์ ทม่ี า: มนตรี ยง่ิ ยง กานนั ตาบลลาดงา ๑.๖ ควำมเช่อื และส่งิ ยดึ เหนีย่ วทำงจิตใจ ชาวลาดงาส่วนใหญ่นับถือพระพุทธศาสนา โดยมีวัดเกำะรำษฎร์ศรัทธำธรรม เป็นศาสนสถานที่ สาคญั และศนู ยร์ วมจิตใจของชาวลาดงาและพ้นื ท่ีใกล้เคียง ประวัติความเป็นมาของวัดเกาะราษฎร์ศรัทธาธรรมน้ัน แม้ว่าจะไม่ปรากฏข้อมูลของผู้สร้างวัด และ ไม่ทราบช่วงเวลาในการก่อสร้างท่ีชัดเจน แต่ก็มีข้อมูลพอสังเขปว่าก่อสร้างในช่วงประมาณปีพ.ศ.๒๓๘๕ และ ไดร้ บั พระราชทานวิสงุ คามสีมา พ.ศ. ๒๔๒๘ คนในท้องถน่ิ เลา่ ว่าเดิมพ้ืนทขี่ องวัดต้ังอยู่ทางตอนเหนือของที่ตงั้ ปจั จุบันไปประมาณ ๑ กโิ ลเมตร แต่ เน่ืองจากสถานท่ีตั้งเดิมอยู่ไกลจากลาคลองที่ใช้ในการสัญจร ทาให้ญาติโยมเดินทางไปวัดไม่สะดวก ทางวัดจึง ไดย้ า้ ยมาตง้ั อย่ทู ่ีเกาะปากคลอง ซึง่ มีลาคลองล้อมรอบลักษณะเป็นเกาะ ชาวบ้านจงึ มักเรียกวา่ “วดั เกาะ” ต่อมา หลวงพ่อพระครูกัลยาณกิจโกศล หรือหลวงพ่อเฉื่อย เจ้าอาวาสรูปที่ ๑๔ ได้ชักชวนชาว ลาดงาและชาวบา้ นในบรเิ วณใกลเ้ คียงทมี่ จี ิตศรัทธาต่อหลวงพ่อแสนสุขซงึ่ เป็นพระพุทธรูปประจาวดั ใหม้ า ช่วยกันปักเสาทาเขื่อนรอบวัด โดยมีการขนแกลบ ข้ีเถ้า ผักตบชวาท่ีลอยมา และขี้เลนกลางลาคลอง นามาถมพ้นื ทบ่ี ริเวณวัด ทุกวัน หลวงพ่อเฉ่ือย ใช้เครื่องขยายเสียงประกาศชักชวนชาวบ้าน ให้มาขนดินถมลานวัด และ ในบางวันชาวบ้านกม็ าช่วยกันมากกว่า ๑๐๐ คน นอกจากนี้หลวงพ่อยังไดต้ ิดต่อขอให้หัวหนา้ เรือขุดลอก คลองของกรมชลประทาน ทม่ี ีโครงการขดุ ลอกรางจรเข้และคลองลาดงานาดินขึ้นมาถมที่วัดและสนามของ โรงเรียน

๓๗ ด้วยความร่วมมือร่วมใจของชาวบ้านและหัวหน้าเรือขุดลอกคลองของกรมชลประทาน ทาให้ สามารถถมลารางทางด้านทิศเหนือของวัดได้เป็นผลสาเร็จ พื้นท่ีทางด้านน้ีเช่ือมต่อจนกลายเป็นถนนให้ ชาวบ้านสามารถเดนิ ทางสัญจรไปมาไดอ้ ย่างสะดวก ภาพประกอบ ๙ วัดเกาะราษฎรศ์ รทั ธาธรรม ที่มา: นางสาวทัศนีย์ จุลมัลลิก ครู กศน.ตาบลลาดงา ภาพประกอบ ๑๐ ภาพถา่ ยเกา่ ของวัดเกาะราษฎร์ศรัทธาธรรม ทมี่ า: นางสาวทัศนีย์ จลุ มัลลกิ ครู กศน.ตาบลลาดงา

๓๘ ภาพประกอบ ๑๑ ภาพถา่ ยเกา่ ของวัดเกาะราษฎรศ์ รัทธาธรรม ทมี่ า: นางสาวทัศนีย์ จุลมัลลิก ครู กศน.ตาบลลาดงา ภาพประกอบ ๑๒ ภาพถา่ ยเกา่ ของวัดเกาะราษฎรศ์ รทั ธาธรรม ที่มา: นางสาวทัศนีย์ จุลมัลลิก ครู กศน.ตาบลลาดงา

๓๙ ภาพประกอบ ๑๓ ภาพถา่ ยเก่าของวัดเกาะราษฎรศ์ รทั ธาธรรม ท่ีมา: นางสาวทัศนยี ์ จุลมัลลิก ครู กศน.ตาบลลาดงา ภายในวดั เกาะราษฎร์ศรทั ธาธรรมมีพระพุทธรูปศกั ดสิ์ ิทธ์ิ ซ่ึงเป็นสิ่งยึดเหน่ยี วทางจติ ใจของชาว ลาดงา คอื หลวงพ่อทองใบ และหลวงพอ่ แสนสขุ ซง่ึ มคี วามเป็นมาดังน้ี หลวงพ่อทองใบ เป็นพระประธานในอุโบสถ เป็นพระพุทธรูปปางมารวิชัย ขนาดหน้าตักกว้าง ๑.๗๐ ซม. สร้างในสมัยรัตนโกสินทร์ มีข้อมูลปรากฏไว้ว่า นายช่าง บ้านช่างหล่อ เป็นผู้เททองหล่อข้ึนที่ บ้านขมิ้น แล้วนามาประดิษฐานเป็นพระประธานในอุโบสถวัดเกาะราษฎร์ศรัทธาธรรมในราวปีพ.ศ. ๒๔๒๘ และได้มีการลงรักปิดทองใหม่ เม่ือพ.ศ. ๒๔๙๕ โดยช่างบ้านขมิ้นทาให้มีพุทธลักษณะสวยงาม พระพักตร์อ่ิม แสดงถึงความกรุณา พระเนตรวางชั่วแอกพองาม แสดงอาการสารวม และพระอุระผ่ึงผาย สงา่ งาม หลวงพ่อแสนสขุ มีประวตั ิเล่าว่าในชว่ งปีพ.ศ. ๒๕๑๐ นายช่างสน ซ่ึงเป็นนายชา่ งของการรถไฟ พรอ้ มดว้ ยคณะ เปน็ ผู้นามาถวายวัดเกาะราษฎร์ศรทั ธาธรรม ซง่ึ แต่เดิมพระพุทธรูปองค์น้ีมนี ามปรากฏอยู่ แล้ว แตช่ าวลาดงาก็เรยี กกันติดปากวา่ “หลวงพ่อแสนสุข” ซึ่งได้เพมิ่ คาวา่ “สขุ ” ตอ่ ท้ายกันมาจนถึงทุก วนั นี้ ทกุ ปที างวดั ได้มีการจดั งานประจาปีไหว้พระปิดทองหลวงพ่อทองใบและหลวงพอ่ แสนสุข ซึ่งจะ ตรงกับวนั แรม ๑๓ – ๑๕ ค่า เดอื น ๑๒ ของทุกปี

๔๐ ภาพประกอบ ๑๔ หลวงพอ่ ทองใบ ที่มา: นางสาวทัศนีย์ จลุ มัลลิก ครู กศน.ตาบลลาดงา ภาพประกอบ ๑๕ หลวงพอ่ แสนสุข ทมี่ า: นางสาวทัศนีย์ จุลมัลลิก ครู กศน.ตาบลลาดงา

๔๑ ๒.ตำบลบ้ำนกระทมุ่ ตาบลบ้านกระทุ่มเป็นหนึ่งตาบลในอาเภอเสนา ท่ีมีความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรท้องถิ่น โดยเฉพาะ หวาย ท่ีถูกนามาสานเป็นส่ิงของเครื่องใช้ต่าง ๆผ่านภูมิปัญญาท่ีพัฒนาจากคนในอดีตจน กลายเป็นสนิ ค้าประจาตาบลของตาบลบ้านกระทุ่มในปจั จุบัน และนอกจากน้ีชาวบา้ นกระทุ่มยังมวี ิถชี ีวิตท่ี ผูกพันกับทุ่งนาและแม่น้าน้อยซึ่งถูกใช้เป็นเส้นทางในการคมนาคม การประกอบพิธีกรรม การอุปโภค บรโิ ภคตง้ั แต่ในครั้งอดีต ๒.๑ อำณำเขตและภมู ปิ ระเทศ อำณำเขต ตาบลบ้านกระทุ่มเป็นตาบลที่อยู่เหนือสุดของอาเภอเสนา มีพ้ืนท่ีทางด้านทิศเหนือ ตดิ ต่อกบั ตาบลท่าดินแดง และ ตาบลกุฎี อาเภอผักไห่ จงั หวัดพระนครศรอี ยุธยา ทางทิศใต้มีพ้ืนที่ติดต่อ กบั ตาบลหัวเวียง ทางดา้ นทิศตะวันออกมีพื้นท่ีติดต่อกบั ตาบลวดั ตะกู และตาบลบางหลวง อาเภอบางบาล จงั หวดั พระนครศรีอยุธยา ทางด้านทศิ ตะวันตกมีพื้นท่ีติดต่อกับตาบลลาดงา ระยะทางจากอาเภอเสนาไป ตาบลบ้านกระทุ่มประมาณ ๙ กิโลเมตร การเดินทางเพื่อเข้าตัวจังหวัดพระนครศรีอยุธยา มีระยะทาง ประมาณ ๒๘ กิโลเมตร แผนที่ ๕ แผนทแี่ สดงอาณาเขตตาบลบ้านกระทมุ่ ทม่ี า: สถาบันอยุธยาศกึ ษา พ.ศ.๒๕๖๑

๔๒ ทศิ เหนอื มพี ืน้ ทต่ี ดิ ตอ่ กบั ตาบลทา่ ดนิ แดงและตาบลกฎุ ี อาเภอ ผักไห่ ทศิ ใต้ มีพนื้ ทต่ี ิดต่อกับ ตาบลหวั เวียง อาเภอเสนา ทิศตะวนั ออก มีพ้นื ทตี่ ดิ ตอ่ กับ ตาบลวัดตะกู และตาบลบางหลวง อาเภอบางบาล ทิศตะวนั ตก มพี ้นื ท่ตี ิดตอ่ กับ ตาบลลาดงา อาเภอเสนา ภมู ปิ ระเทศ พน้ื ที่ส่วนใหญใ่ นตาบลบ้านกระทุ่ม เป็นพ้นื ท่ีเกษตรกรรม มีแมน่ ้าน้อยและคลองส่ง นา้ ชลประทานทีข่ ุดขนานกนั ไหลผ่านจากทิศเหนอื ลงสทู่ ิศใต้ของตาบล แมน่ ้าน้อยเปน็ แมน่ ้าสายสาคัญของตาบลบา้ นกระทุ่ม ในอดีตชาวบา้ นกระทุ่มใช้นา้ ในแมน่ ้าเพื่อ การอุปโภคและบริโภค คนในท้องถิน่ นิยมปลกู บ้านชดิ ตดิ ริมน้า เพ่ือความสะดวกในการใชน้ า้ ใช้ท่า สาหรับ บ้านท่ีอยู่ห่างไกลออกไปจากลาน้า ก็ต้องหาบน้าวันเว้นวัน เพ่ือนาน้าจากแม่น้าน้อยมาใช้ในบ้านเรือน นอกจากใช้น้าเพ่ือการอุปโภคบริโภคแล้วชาวบ้านกระทุ่มยงั ใช้แมน่ ้าเป็นเส้นทางในการเดนิ ทางสัญจรอีก ด้วย ทางเหนือของแม่น้าน้อย สามารถข้ึนไปถึงจังหวัดสิงห์บุรี ในลาน้าสายน้ีมีเรือเมล์สองชั้น ทา หน้าที่เป็นทั้งเรือโดยสาร และเรือบรรทุกสินค้าในคราวเดียวกัน ให้บริการขนส่งผู้คนและสินค้าข้ึน-ล่อง ระหว่างเมืองทางตอนเหนอื และกรงุ เทพมหานคร ในตาบลบา้ นกระท่มุ มคี ลองเล็กคลองนอ้ ยท่แี ยกออกมาจากแม่นา้ นอ้ ย อาทิ คลองไอ้ฉอก เช่อื ม จากแม่น้าน้อยเหมือนเป็นลารางท่ีผ่านในตัวหมู่บ้าน คลองนี้จะอยู่ระหวา่ งหมู่ท่ี ๖ และหมู่ที่ ๗ คลองตา มาอยบู่ ริเวณหมู่ที่ ๓ – หมู่ที่ ๖ คลองทางฉีกอยู่บริเวณหมู่ที่ ๒ และคลองลาดงา เป็นคลองสายสาคญั ของ หมทู่ ี่ ๑๐ ตาบลบ้านกระทมุ่ เวลาฤดแู ลง้ น้าในคลองจะแห้ง ทาให้สามารถเดนิ ขา้ มคลองได้ โดยคลองลาด งามีลารางคลองแยกออกมาทางบา้ นกระทุ่ม แยกออกมาทางหลวง แยกออกมาทางหนองโน คนในทอ้ งถ่ิน นี้ใชเ้ ป็นเสน้ ทางการเดินทางไปสถานทต่ี ่าง ๆ นอกจากน้ียังมีทางหลวงแผ่นดนิ หมายเลข ๓๔๕๔ ตดั ขนาบไปกับลานา้ นอ้ ย ถนนสายนี้ตัดลงมา ต้ังแต่อาเภอสรรคบุรี จังหวัดชัยนาท ผ่านอาเภอผักไห่ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เข้าสู่พื้นที่ตาบลบ้าน กระทมุ่ และต่อเนื่องลงไปยังตาบลหัวเวียง ตาบลบ้านโพธ์ิ และสามารถเดินทางเช่ือมต่อถึงตาบลเสนาได้ ในปัจจุบันถนนสายน้ีจึงเป็นถนนสายสาคัญของตาบลบ้านกระทุ่ม ในการเดินทางไปยังท่ีทาการอาเภอ และตลาดบา้ นแพน ย่านชุมชนที่อยู่อาศัยของชาวบ้านกระทุ่ม ต้ังอยู่ริมสองฝ่ังแม่น้าน้อยสายเดิม อันเป็นลักษณะ การอยู่อาศัยดั้งเดิมของสังคมที่เคยใช้เรือและลาน้าเป็นเส้นทางสัญจร แต่ในปัจจุบันมีแนวโน้มว่าชุมชน เมืองจะขยายตัวมาทางดา้ นตะวันตกของแม่นา้ นอ้ ย ซึ่งมีทางหลวงแผน่ ดนิ หมายเลข ๓๔๕๔ ตดั ผ่าน