การสร้างครอบครัว

ภาพและชีวติ ครอบครัว ในสังคมไทย

ดา้ น รู้จกั สถาบนั วิจัยประชากรและสังคม มหาวทิ ยาลยั มหิดล สถาบนั วิจยั ประชากรและสังคม มหาวิทยาลยั มหิดล มีฐานะเทยี บเท่า คณะหนึ่งในมหาวิทยาลัยมหิดล ตั้งขึ้นเม่ือวันที่ 14 พฤศจิกายน 2514 โดยมีพนั ธกิจหลกั 3 ประการคือ หนึ่ง งานวิจัย เพ่ือพัฒนาองค์ความรู้สู่สังคมไทยท้ังในระดับท้องถิ่น และระดับชาติ โดยดำ�เนินการวิจัยท้ังการวิจัยพ้ืนฐานและการวิจัยประยุกต์ ที่ครอบคลุมประเด็นทางประชากรและสังคม 6 ด้าน คือ (1) สังคมไทยกับ การเปลี่ยนแปลงประชากรและครอบครวั (2) ผูส้ ูงอายุ (3) เพศวิถี เพศภาวะ อนามัยเจริญพันธุ์ และ เอชไอวี/เอดส์ (4) ประชากร สิ่งแวดล้อม และสุขภาพ (5) การยา้ ยถน่ิ ความเปน็ เมอื ง และแรงงาน และ (6) ประเดน็ เร่งด่วน สอง งานสอนและงานฝกึ อบรม เพอ่ื สรา้ งคนใหม้ คี วามรแู้ ละความเขา้ ใจ การวิเคราะห์และการประเมินผล และการนำ�ผลงานวิจัยไปใช้ให้เป็นประโยชน์ ต่อหน่วยงานและสาธารณะ ปจั จุบันสถาบนั ฯ เปิดหลกั สูตรระดับบณั ฑติ ศกึ ษา 4 หลักสตู ร คอื (1) ศิลปศาสตรมหาบณั ฑติ สาขาวจิ ัยประชากรและสังคม (2) ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาวิจัยประชากรและอนามัยเจริญพันธุ์ (หลักสูตรนานาชาติ) (3) ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาพฤฒิวิทยา เชิงประชากรและสังคม (หลักสูตรนานาชาติ) และ (4) ปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวชิ าประชากรศาสตร์ (หลกั สตู รนานาชาติ) สาม งานบรกิ ารวิชาการ เพอ่ื น�ำ ความร้แู ละนำ�ความคิดเชงิ บรู ณาการ ขยายผลออกไป มุ่งสู่การสร้างสังคมท่ีมีคุณภาพ ผ่านรูปแบบต่างๆ ได้แก่ การเผยแพร่งานวิชาการสู่ห้องสมุดทั่วประเทศ และประชาชนผู้สนใจทั่วไป การจัดงานประชุมวิชาการระดับชาติประจำ�ปี ‘ประชากรและสังคม’ การจัด สัมมนาเผยแพร่ผลงานวิจัย การให้ค�ำ ปรึกษาต่อองค์กรภาครัฐ องค์กรเอกชน และองค์กรชุมชน รวมถึงการท่ีบุคลากรสถาบันฯได้รับเชิญ และหรือสรรหา เข้าเป็นกรรมการระดับชาติท่ีส่งผลต่อการมีส่วนเสนอนโยบายหรือยุทธศาสตร์ ท่สี ำ�คญั ของประเทศ

นใน รู้จักชุดโครงการวิจัยเร่อื ง ‘การศกึ ษาการเปลีย่ นแปลงทางประชากรและครอบครัว: ผลกระทบต่อสังคมไทยและทางเลือกเชงิ นโยบาย’ ชุดโครงการน้ีได้รับทุนสนับสนุนจากงบประมาณรัฐผ่านมหาวิทยาลัย มหิดล มีระยะเวลาด�ำ เนินการ 3 ปี (พ.ศ. 2552-2554) และประกอบดว้ ย 2 โครงการวิจัยสำ�คัญ คอื (1) โครงการศึกษาตัวกำ�หนดและผลของการเปล่ียนแปลงประชากร ต่อสังคมไทย เพ่ือศึกษาติดตามการเปล่ียนแปลงหรือพลวัตทางประชากร (Population Dynamic) อย่างต่อเน่ืองในมิติต่อไปน้ีคือ ขนาดประชากร โครงสร้างอายุและเพศของประชากร การกระจายตัวของประชากร และการ เปลี่ยนแปลงทางประชากร อันเนอ่ื งจากการเกิด การตาย และการย้ายถิ่น (2) โครงการสำ�รวจเร่ืองครอบครัวและครัวเรือน เพื่อผลิตและ วเิ คราะหข์ อ้ มลู เกย่ี วกบั ครอบครวั และครวั เรอื น ทค่ี รอบคลมุ มติ หิ ลกั ๆ อยา่ งนอ้ ย ใน 3 ดา้ น คอื รปู แบบและโครงสรา้ งทห่ี ลากหลาย การท�ำ หนา้ ท่ี และผลกระทบ ของการปรับตัวทม่ี ีต่อสมาชิกของครอบครัวและครัวเรือน โครงการทง้ั สองนี้ หวงั ผลติ ผลงานงานทางวชิ าการเพอื่ สรา้ งองคค์ วามรู้ ใหม่ ท้ังด้านงานวจิ ัย ฐานขอ้ มลู และตัวชว้ี ัดทางประชากร สงั คม ครอบครัว และครวั เรอื นทเ่ี ปน็ มาตรฐาน อาทิ การเปลย่ี นแปลงดา้ นครอบครวั เนอ่ื งมาจาก การลดลงของวยั เจรญิ พนั ธ์ุ การเพิ่มข้นึ ของประชากรสงู อายุ และการขยายตวั ของเมือง เป็นต้น โดยสถาบันฯมุ่งหวังว่า ผลงานเหล่านี้สามารถนำ�ไปใช้ ปรบั เปลย่ี นนโยบายทางดา้ นประชากรและสงั คมของประเทศไทยอยา่ งเหมาะสม กบั สภาพสงั คม เศรษฐกิจทีเ่ ปล่ยี นแปลงไป

ภาพและชีวติ ครอบครวั ในสงั คมไทย กุลภา วจนสาระ รายงานวิจัยในชดุ โครงการ ‘การศกึ ษาการเปลีย่ นแปลงทางประชากรและครอบครัว: ผลกระทบต่อสังคมไทยและทางเลือกเชิงนโยบาย’ สถาบันวจิ ยั ประชากรและสังคม มหาวทิ ยาลัยมหดิ ล

ภาพและชวี ติ ครอบครวั ในสังคมไทย กุลภา วจนสาระ รายงานสังเคราะหจ์ ากฐานข้อมูล ข้อมูลทางบรรณานกุ รม กุลภา วจนสาระ ภาพและชวี ิตครอบครัวในสังคมไทย : รายงานสงั เคราะหจ์ ากฐานขอ้ มลู พมิ พ์คร้งั ที่ 1. นครปฐม : สถาบนั วิจัยประชากรและสงั คม มหาวิทยาลยั มหดิ ล, 2554. (เอกสารทางวิชาการ / สถาบนั วิจัยประชากรและสงั คม ; หมายเลข 381) 144 หนา้ . 1. ครอบครัวไทย. 2. ความสัมพนั ธ์ในครอบครวั . 3. สภาวะสขุ ภาพ. 4. ครอบครวั – ไทย -- แง่เศรษฐกจิ . I. มหาวทิ ยาลยั มหดิ ล. สถาบนั วจิ ัยประชากรและสงั คม. II. ชอ่ื เร่ือง. III. ชือ่ ชดุ . ISBN 978-974-11-1474-0 HQ743 ก728ภ 2554 พมิ พค์ รัง้ ท่ี 1 : มิถนุ ายน 2554 จ�ำนวน 500 เล่ม © สงวนลขิ สทิ ธ์ติ ามกฎหมาย จดั พิมพ์โดย : สถาบนั วจิ ยั ประชากรและสงั คม มหาวทิ ยาลยั มหิดล 999 ถ.พทุ ธมณฑลสาย 4 ต.ศาลายา อ.พทุ ธมณฑล จ.นครปฐม โทรศัพท์ 0-2441-0201-4 โทรสาร 0-2441-9333 บรรณาธิการเล่ม: กุลภา วจนสาระ ออกแบบปกโดย : http://khunnaipui.multiply.com จัดรปู เล่มโดย : สกุ ัญญา พรหมทรัพย์ พมิ พ์ท่ี : โรงพิมพ์เดือนตลุ า โทรศัพท์ 02-996 9471-3 โทรสาร 02-996 9474

ค�ำน�ำ พันธกิจหลักทางวิชาการของสถาบันวิจัยประชากรและสังคม มหาวิทยาลัยมหิดลด้านหนึ่ง คือ การเฝ้าระวังการเปล่ียนแปลงของ ขนาดและโครงสร้างของประชากรไทย ทีไ่ ดเ้ ปลยี่ นแปลงไปอย่างมากใน ชว่ั ระยะเวลาครง่ึ ศตวรรษทผ่ี า่ นมา ผลงานวจิ ยั ของสถาบนั ฯ เองไดช้ ชี้ ดั ว่า ปัจจุบันสังคมไทยก�ำลังเผชิญกับความท้าทายจากสถานการณ์ ประชากรที่ส�ำคัญยิ่ง 3 ด้านพร้อมๆ กันคือ (ก) การเปลี่ยนแปลง โครงสรา้ งทางประชากรเขา้ สกู่ ารเปน็ สงั คมผสู้ งู อายุ (ข) การเปลย่ี นแปลง การกระจายตัวของประชากรท่ีประชากรประมาณคร่ึงหนึ่งอาศัยอยู่ใน เขตเมือง และ (ค) การเปลี่ยนแปลงในมิติต่างๆ ของครอบครัวและ ครวั เรอื นในประเทศไทย ซงึ่ เปน็ หนว่ ยทางสงั คมขน้ั พนื้ ฐานทส่ี �ำคญั ทส่ี ดุ ในเชิงทฤษฎีทางสงั คมศาสตรแ์ ละประชากรศาสตร์ สถาบันฯมีความมุ่งม่ันที่จะท�ำความเข้าใจการเปล่ียนแปลงทาง ประชากรและครอบครัวดังกล่าว ผ่านการด�ำเนินงานชุดโครงการวิจัย เรอื่ ง ‘การศกึ ษาการเปลย่ี นแปลงทางประชากรและครอบครวั : ผลกระทบ ต่อสังคมไทยและทางเลือกเชิงนโยบาย’ ซ่ึงเป็นชุดโครงการระยะเวลา 3 ปี (พ.ศ. 2552-2554) ได้รับทุนสนับสนุนจากงบประมาณรัฐ ผา่ นมหาวทิ ยาลัยมหดิ ล และประกอบด้วย 2 โครงการวิจัยสำ� คญั คอื โครงการ 1 : การศกึ ษาตวั กำ� หนดและผลของการเปลยี่ นแปลงประชากร ตอ่ สงั คมไทย และโครงการ 2 : การศกึ ษาการเปลย่ี นแปลงครอบครวั และครวั เรอื นในประเทศไทย

หนังสือเล่มนี้เป็นส่วนพื้นฐานของงานในโครงการท่ี 2 เพ่ือท�ำ ความเขา้ ใจภาพการเปลย่ี นแปลงของครอบครวั ไทย ผา่ นขา่ วและบทความ ออนไลนใ์ นรอบ 13 ปจี �ำนวน 26,095 รายการ และหนงั สือวิชาการ ท่ีมีการตีพิมพ์ในประเทศไทยย้อนหลังนานท่ีสุดเท่าที่จะรวบรวมได้ รวมจ�ำนวน 3,523 เล่ม เน้ือหาในหนังสือได้วิเคราะห์ให้เห็นการ เปลี่ยนแปลงของสถาบันครอบครัวในสังคมไทย ทั้งในด้านโครงสร้าง สถานะ บทบาทและการท�ำหนา้ ที่ และการปะทะกันของกระบวนทัศน์ ตา่ งๆ ดา้ นครอบครวั ทงั้ น้ี สถาบนั ฯมแี ผนทจี่ ะนำ� ฐานขอ้ มลู ทงั้ สองสว่ น ใสไ่ ว้ในเวบ็ ไซตข์ องสถาบันฯ เพ่อื ใหผ้ ูส้ นใจสามารถนำ� ไปใช้ได้ตอ่ ไป สถาบันฯ เช่ือว่างานชิ้นนี้คงเป็นประโยชน์ทางวิชาการต่อสังคม ไทย และผูส้ นใจทจ่ี ะศกึ ษาชีวิตครอบครวั ไทยในอนาคตตอ่ ไป รองศาสตราจารย์ ดร.สุรีย์พร พันพงึ่ ผูอ้ ำ� นวยการ สถาบนั วิจัยประชากรและสงั คม มหาวทิ ยาลัยมหดิ ล

สารบัญ คำ� นำ� เกร่นิ นำ� ภาพสถาบนั ครอบครัวไทยในสังคมวชิ าการ 11 1. โครงสรา้ งและบทบาทหนา้ ท่ีของครอบครัว 17 2. สถานะของสถาบนั ครอบครวั /การแตง่ งานในสงั คมไทย 25 3. กฎหมายและสวสั ดกิ ารครอบครวั 35 4. บริบทของครอบครวั และภาพครอบครัวในส่ือ 38 บทส่งท้าย 39 ชวี ติ ครอบครัวไทยในขา่ วและบทความ 43 1. สถาบนั ครอบครัวลม้ เหลว หรือคาดหวังสูงเกนิ ไป 48 ฆ่าตัวตาย 49 ปัญหาครอบครัว 59 การทอดท้ิงไมเ่ ลีย้ งดู และภาวะเรร่ ่อนไรบ้ า้ น 65 2. ความรนุ แรงในครอบครวั 72 ความรุนแรงในครอบครวั ท่ีถึงแก่ชีวติ 73 ความรุนแรงทางเพศ 85 การทำ� รา้ ยรา่ งกายในครอบครวั 91 ความรุนแรงลักษณะอืน่ ๆ 95 3. อนามยั เจรญิ พันธ์ุและสุขภาวะครอบครวั 97 สขุ ภาวะทางเพศในครอบครวั 98 ภาวะเจรญิ พนั ธุ์ 101 การเลีย้ งดู/ดูแลสมาชกิ ในครอบครวั 107

4. ความสัมพนั ธ์ในครอบครัว 112 ความสมั พันธ์อนั ดี สายใยครอบครวั ครอบครัวอบอนุ่ 113 ความสมั พนั ธข์ ัดแย้งในครอบครัว 116 ความสัมพนั ธน์ อกสมรสต่างๆ 118 5. กฎหมายครอบครัว 121 6. ภาพรวมครอบครัวไทย 128 7. ชวี ิตฮิตๆ ในสถาบนั ครอบครัวไทย 132 8. สถานะทางเศรษฐกิจและการกินดอี ยู่ดใี นครอบครัวไทย 138 บทสง่ ทา้ ย 143

เกริน่ น�ำ หนังสือภาพและชีวิตครอบครัวในสังคมไทยเล่มนี้ เป็นผลผลิต จากการสังเคราะห์ฐานข้อมูลเร่ืองครอบครัวในสังคมไทย เป็นงาน ส่วนหนึ่งของโครงการ การศึกษาการเปลี่ยนแปลงทางประชากรและ ครอบครัว: ผลกระทบต่อสังคมไทยและทางเลือกเชิงนโยบาย โดย สถาบันวิจยั ประชากรและสงั คม มหาวทิ ยาลัยมหิดล ซง่ึ ได้ด�ำเนนิ การ ส�ำรวจและรวบรวมฐานข้อมูลในช่วงเดือนมีนาคม 2552 ถึงมีนาคม 2553 โดยตัวฐานข้อมูลนัน้ มกี ารจดั เก็บเป็น 2 ลกั ษณะ คอื (1) ฐาน ขอ้ มลู ในสว่ นทเี่ ปน็ รายชอ่ื หนงั สอื เอกสารวชิ าการ และวทิ ยานพิ นธเ์ รอื่ ง ครอบครัว ซ่ึงรวบรวมจากฐานข้อมูลห้องสมุดมหาวิทยาลัย 5 แห่ง ต้ังแต่อดีตจนถึงปี 2552 และ (2) ฐานข้อมูลในส่วนท่ีเป็นข่าวและ บทความทมี่ กี ารรวบรวมและเผยแพรใ่ นรปู ของสอื่ อเิ ลค็ โทรนคิ ส์ ระหวา่ ง พ.ศ.2540-2552 รวม 13 ปี การรวบรวมฐานข้อมูลท้ัง 2 ส่วน มกี ระบวนการทำ� งานทแ่ี ตกตา่ งกนั อยบู่ า้ งในรายละเอยี ด และไดส้ ะทอ้ น ออกมาเปน็ ภาพครอบครวั ในแงม่ มุ ทแ่ี ตกตา่ งกนั ทีส่ �ำคญั คอื การปะทะ กนั ระหวา่ งบทบาทหนา้ ทขี่ องสถาบนั ครอบครวั ทสี่ งั คมเรยี กรอ้ งคาดหวงั กับภาคปฏิบัติการของสถาบันครอบครัวเองที่เผชิญความไม่แน่นอน เปลย่ี นแปลงในโลกปัจจุบัน ทง้ั ยังตอ้ งแบกภาระคาดหวังจากสงั คม งานสงั เคราะหใ์ นสว่ นแรกเรยี กวา่ ภาพของสถาบนั ครอบครวั ไทย ในสังคมวิชาการ เนื่องจากตัวฐานข้อมูลได้รวบรวมปะติดปะต่อภาพ ท่ีเคลื่อนไหวเปลี่ยนแปลงขององค์ความรู้ด้านครอบครัวของสังคมไทย รวมทั้งการปรับเปลี่ยนกระบวนทัศน์ของสังคมในมิติครอบครัวไว้อย่าง

หลากหลาย ผ่านค�ำอธิบายเพ่ือท�ำความเข้าใจปรากฏการณ์ทางสังคม นานาทเ่ี กดิ ขนึ้ กบั สถาบนั ครอบครวั ไทยมากวา่ ครง่ึ ศตวรรษ ขณะเดยี วกนั การสังเคราะห์งานในส่วนหลัง ซึ่งเป็นข่าวและบทความในรอบกว่า ทศวรรษนั้น ก็ได้สะท้อนให้เห็นถึงชีวิตของครอบครัวไทยที่เลื่อนไหล เปลย่ี นแปลงในมติ แิ ละประเดน็ ตา่ งๆ อยา่ งมชี วี ติ ชวี าและเปน็ ปจั จบุ นั สมยั ความแตกตา่ งทเี่ หน็ ไดช้ ดั เจนระหวา่ งงานสองสว่ นนกี้ ค็ อื การปะทะ กนั ทางความคดิ และการปรบั เปลย่ี นกระบวนทศั นท์ เ่ี กย่ี วขอ้ งกบั สถาบนั ครอบครัวบางประการ โดยเฉพาะในมิติที่ว่าด้วยบทบาทการท�ำหน้าท่ี ของครอบครัว สถานะของสถาบันครอบครัว การปรับตัวและการ เปล่ียนแปลงเชิงโครงสร้างของครอบครัวไทย ที่อาจลดความศักดิ์สิทธิ์ แขง็ ตัวของความเปน็ สถาบันครอบครวั ลงในบางด้าน แต่กเ็ ปน็ การเพม่ิ พน้ื ทท่ี างสงั คม ครอบคลมุ ลกั ษณะหลากหลายในชวี ติ ครอบครวั มากขน้ึ ในบางดา้ นเชน่ กนั การดำ� รงสถานะความเปน็ สถาบนั ครอบครวั ทา่ มกลาง กระแสการเปล่ียนแปลงของสังคมไทยและโลก จึงยังคงเป็นประเด็น ทต่ี อ้ งการการศกึ ษาและตอ่ ยอดองคค์ วามรใู้ หเ้ ทา่ ทนั กบั พลวตั ของสงั คม อย่างย่งิ กลุ ภา วจนสาระ 22 พฤษภาคม 2554







12 ภาพและชีวิตครอบครวั ในสังคมไทย 2) ประเดน็ เกยี่ วกบั องคป์ ระกอบของสถาบนั ครอบครวั คำ� ทใ่ี ช้ คน้ ไดแ้ ก่ แตง่ งาน, สมรส, ววิ าห,์ หยา่ รา้ ง, มา่ ย, แยกกนั อย,ู่ โสด, ขน้ึ คาน, คานทอง, คคู่ รอง, เนื้อค่,ู ลกู เขย, ลูกสะใภ,้ คู่สร้างคู่สม, คู่รักคู่แค้น, บุพเพสันนิวาส, พรหมลิขิต, สายเลือด, ระบบเครอื ญาติ 3) ประเดน็ เกี่ยวกบั ลักษณะของสถาบันครอบครวั คำ� ทีใ่ ชค้ ้น ได้แก่ ขนาดครอบครวั , ครอบครวั เด่ียว, ครอบครวั ขยาย, ครอบครัวย้ายถิน่ /พลดั ถนิ่ , ครอบครัวเลีย้ งเดีย่ ว (Single parent), ครอบครัวลกู ดก, ลูกโทน, การเล้ยี งลูก, การสบื วงศต์ ระกลู , ปยู่ า่ /ตายาย, บรรพบรุ ษุ , ทายาท, ญาติ ดอง, จบี หาคู่ นดั บอด จบั คู่ แมส่ อ่ื แมช่ กั , การหาเลยี้ งครอบครวั , ครอบครัวบำ� บัด 4) ประเด็นท่ีเกี่ยวกับความสัมพันธ์ในครอบครัว ค�ำท่ีใช้ค้น ไดแ้ ก่ ครอบครวั อบอนุ่ , สายใยรกั , บา้ นแตก, เตยี งหกั , บา้ น เล็ก, เมียนอ้ ย, เมียหลวง, กิ๊ก 5) ประเด็นปัญหา/ประเด็นร่วมสมัยของสถาบันครอบครัว คำ� ท่ใี ชค้ น้ ได้แก่ คลมุ ถุงชน, อยู่ก่อนแตง่ , อ้มุ บญุ , ลกู เลี้ยง, ลูกบุญธรรม, ลูกนอกไส้, ลูกนอกสมรส, ลูกก�ำพร้า, ลกู ทรพ,ี เงนิ ชว่ ยเหลอื บตุ ร, ฟอ้ งเรยี กคา่ เลย้ี งด,ู คา่ นำ้� นม, อายุแรกสมรส, คู่ครองเพศเดียวกัน, มรดก, ข้ามรุ่น, ขา้ มชาติ ไร้พรมแดน การสืบค้นดังกล่าวนี้ด�ำเนินการในระหว่างเดือนมีนาคม 2552 ถงึ เดอื นมนี าคม 2553 ทง้ั น้ี ผลจากการสำ� รวจและรวบรวมงานในสว่ น ที่หนึ่งประกอบด้วยรายช่ือหนังสือ วิทยานิพนธ์ เอกสารวิชาการ งานวิจยั จากฐานขอ้ มลู ของหอ้ งสมุดจาก 5 มหาวิทยาลัย รวมทงั้ ส้นิ

ภาพและชวี ิตครอบครัวในสังคมไทย 13 3,523 รายการด้วยกัน ในจ�ำนวนนี้เป็นข้อมูลจากมหาวิทยาลัย ธรรมศาสตร์ ทงั้ สนิ้ 1,366 รายการ มหาวทิ ยาลยั มหดิ ล 877 รายการ จฬุ าลงกรณ์มหาวทิ ยาลัย 473 รายการ มหาวิทยาลยั เชยี งใหม่ 524 รายการ และมหาวิทยาลยั ศรนี ครินทรวโิ รฒ ทั้งส้ิน 283 รายการ1 โดย ทงั้ หมดนร้ี วบรวมรายละเอยี ดตามขอ้ มลู ทางบรรณานกุ รม คอื ชอื่ ผแู้ ตง่ ปที พี่ มิ พ์ ชอ่ื เรอื่ ง สถานทพี่ มิ พ์ รวมทงั้ เลขเรยี กหนงั สอื และแหลง่ ทมี่ า ของการสบื คน้ พรอ้ มดว้ ยรายละเอยี ดของสาขาวชิ าหากเปน็ วทิ ยานพิ นธ์ เพอื่ ประโยชน์ในการคน้ คว้าและเข้าถึงเอกสารส�ำหรบั ผู้สนใจ ท้ังหมดนี้ รวบรวมอยู่ในรูปแบบไฟล์ MS-Excel โดยจัดกลุ่มแยกแยะไว้ตาม มหาวิทยาลยั และกลุ่มคำ� สำ� คญั จากฐานขอ้ มลู ฯ สามารถแบง่ กลมุ่ ได้เปน็ หัวข้อตา่ งๆ ดงั น้ี 1. โครงสร้างและบทบาทหน้าที่ของครอบครัว (Structure & function) เปน็ ประเดน็ ทส่ี ะทอ้ นใหเ้ หน็ ลกั ษณะ รปู แบบ องคป์ ระกอบ ขนาดของครอบครวั บทบาทและการทำ� หนา้ ทขี่ องครอบครวั ในสงั คม ไทย แบง่ ย่อยอกี ไดเ้ ป็น (1) บทบาทของครอบครัว ท่ีมีผลกระทบต่อเรื่องต่างๆ ได้แก่ การอบรมเลี้ยงดูเด็ก การดูแลผู้สูงอายุ คนพิการ ผู้ป่วย โรคเรอื้ รงั ตา่ งๆ การมสี ว่ นรว่ มของครอบครวั ในมติ ติ า่ งๆ เชน่ ครอบครวั บำ� บดั การฟน้ื ฟเู ดก็ ทก่ี ระทำ� ผดิ การจดั การศกึ ษา ท่บี ้าน (home school) การส่ือสารเรอ่ื งเพศในครอบครัว หลกั สตู รชวี ติ ครอบครวั และเพศศกึ ษาแนวใหม่ พฒั นกจิ และ พนั ธกิจของครอบครวั รวมท้ังเรอื่ งเดก็ และเยาวชน 1 จำ�นวนฐานขอ้ มลู ทไี่ ดม้ ากนอ้ ยแตกตา่ งกนั นน้ั เนอื่ งจากเปน็ การสบื คน้ จากแตล่ ะแหง่ ตามลำ�ดบั ก่อนหลงั และได้ตดั รายการทซี่ ้ำ�ซ้อนออกแลว้

14 ภาพและชวี ติ ครอบครัวในสังคมไทย (2) อนามัยเจริญพันธุ์และสุขภาวะของครอบครัว ส�ำหรับ หัวข้อนี้ที่จริงแล้วถือได้ว่าเป็นบทบาทหน้าท่ีหลักอย่างหน่ึง ของสถาบันครอบครัว แต่เนื่องจากได้ผลการสืบค้นเป็น จ�ำนวนมากจึงได้แบ่งหัวข้อออกต่างหาก น่ันคือ แบ่งย่อย ได้เปน็ (ก) เรื่องอนามยั แมแ่ ละเด็ก ภาวะเจรญิ พนั ธุ์ คอื การตง้ั ครรภ์ คลอดลกู การเลยี้ งลกู ดว้ ยนมแม่ การคมุ กำ� เนดิ วางแผนครอบครวั เอดส์ และสขุ ภาพทางเพศ รวมถงึ ประเดน็ รว่ มสมยั ทเี่ กย่ี วขอ้ ง เชน่ แมว่ ยั รนุ่ เทคโนโลยที ชี่ ว่ ยเจรญิ พนั ธ์ุ การอมุ้ บญุ ฯลฯ (ข) สขุ ภาวะครอบครวั เวชศาสตรค์ รอบครวั การพยาบาลครอบครัว และประเด็นสถานะทางสุขภาพใน ครอบครวั อนั รวมถงึ ชวี ติ ความเปน็ อยู่ คณุ ภาพชวี ติ สขุ ภาพ ในชีวติ สมรส โภชนาการ อาหารในครวั เรอื น และปัจจยั ที่ สง่ ผลต่อการอยู่ดกี ินดี (3) เศรษฐกิจและการบริโภคของครอบครวั รวมถึงการจัดการ ทรัพยากรในครอบครัวหรือครัวเรือน การศึกษาบริบททาง เศรษฐกจิ ในครอบครัว (4) โครงสร้างครอบครัว และลักษณะทางประชากร รวมถึง การย้ายถิ่น ขนาดและลักษณะของครอบครวั 2. สถานะของสถาบันครอบครัว/การแต่งงานในสังคมไทย ได้แก่ งานท่มี เี น้อื หาเกี่ยวข้องกับหวั เรื่องยอ่ ยตอ่ ไปนี้ (1) ปจั จยั ตา่ งๆ ทเี่ กยี่ วขอ้ งกบั การพฒั นาความสมั พนั ธเ์ พอื่ สรา้ ง และยุตคิ รอบครวั เช่น การแต่งงาน การไม่แต่งงาน การอยู่ เป็นโสด การอยู่ด้วยกันก่อนแต่งงาน รวมถึงการหย่าร้าง อายุแรกสมรส และภาวะนอกสมรส ที่ส่งผลต่อสถาบัน ครอบครวั ไม่วา่ จะทางตรงและทางอ้อม

ภาพและชวี ิตครอบครัวในสังคมไทย 15 (2) ปัจจัยต่างๆ ท่ีสัมพันธ์หรือส่งผลต่อความม่ันคงหรือการ คกุ คามสถาบนั ครอบครวั เช่น ครอบครวั แตกแยก ปญั หา และความรนุ แรงในครอบครวั ครอบครวั ศึกษา การพัฒนา ครอบครัวในมติ ิต่างๆ (3) สถานการณ์ ทัศนคติท่ีสังคมมีหรือคาดหวังต่อสถาบัน ครอบครัวไทย เช่น ประเด็นครอบครัวอบอุ่น ครอบครัว เข้มแขง็ ฯลฯ (4) ความสมั พันธ์ในครอบครวั เป็นเรื่องของพอ่ แมล่ กู ค่สู มรส ปยู่ า่ ตายาย การสอื่ สารในครอบครวั สมั พนั ธภาพ ชวี ติ สมรส การ “ครอง” เรอื น อนั แสดงถึงการธำ� รงความเป็นสถาบนั ครอบครัว รวมไปถึงท่ีทางของคนในครอบครัว แบบแผน ความสมั พนั ธ์ การสนบั สนนุ ของคสู่ มรส การกำ� หนดบทบาท และอำ� นาจในการตดั สนิ ใจ การพัฒนาบทบาทความเป็นพ่อ แม่หรือการรับเอาสถานภาพ/บทบาทที่คาดหวังของพ่อแม่ ลูก อนั เป็นองค์ประกอบของสถาบนั ครอบครวั รวมทง้ั เรอ่ื ง เพศสัมพันธร์ ะหว่างคูส่ มรส (5) ประเดน็ รว่ มสมยั ทเ่ี กย่ี วขอ้ งกบั สถานะของสถาบนั ครอบครวั เช่น อยูก่ ่อนแตง่ พอ่ -แม่เลี้ยงเด่ียว ครอบครวั เพศเดียวกัน แตง่ งานข้ามชาติ ฯลฯ 3. กฎหมายและสวัสดิการครอบครัว ในที่น้ีรวมเอาประเด็นความ เคล่ือนไหวด้านครอบครัวท้ังทางกฎหมายและทางสังคมเข้าด้วยกัน คอื เรอ่ื งของสทิ ธแิ ละการคมุ้ ครองสถาบนั ครอบครวั ในทางกฎหมาย (ท้ังในและนอกสถาบัน) สวัสดิการและความช่วยเหลือสงเคราะห์ ทางสังคม รวมถึงเร่ืองของครอบครัวอุปถัมภ์ ครอบครัวบุญธรรม การสงเคราะห์บตุ ร การสนับสนนุ ทางสงั คม ครอบครัวสัมพนั ธ์

16 ภาพและชวี ิตครอบครัวในสังคมไทย 4. บรบิ ทของครอบครัว และภาพครอบครวั ในสื่อ ไดแ้ ก่ ประเด็นร่วม สมัยและประเดน็ อืน่ ๆ ท่ีเก่ียวขอ้ งกับครอบครัว เช่น ครอบครัวกับ สิง่ แวดล้อม ตวั อยา่ งครอบครัวตา่ งๆ ฯลฯ จ�ำนวนหนงั สือทรี่ วบรวมจากฐานขอ้ มูลห้องสมุด 5 แหง่ จ�ำแนกตามกลมุ่ คำ� ส�ำคัญ กลุ่มคำ� ส�ำคญั ม.ธรรมศาสตร์ ม.มหิดล ุจฬาฯ ม.เ ีชยงใหม่ มศว. รวม 1. โครงสร้างและหน้าทขี่ องครอบครวั 656 597 230 331 162 1,976 โครงสรา้ งครอบครัว 16 14 16 19 3 68 บทบาทครอบครัว 246 208 120 122 115 811 อนามยั เจรญิ พนั ธ์ุ 128 276 75 113 20 612 เศรษฐกจิ และการบริโภค 201 17 11 54 14 297 สขุ ภาวะครอบครวั 65 82 8 23 10 188 2. สถานะของสถาบนั ครอบครัว 405 248 204 167 112 1,136 ความสัมพันธ์ในครอบครวั 172 120 70 93 76 531 สถานะของสถาบนั ครอบครัว 185 95 106 56 30 472 ปญั หาและความรนุ แรงครอบครวั 48 33 28 18 6 133 3. กฎหมายและสวัสดกิ ารครอบครัว 257 25 28 26 4 340 4. บรบิ ทภาพรวมครอบครวั ไทย 48 7 11 0 5 71 รวม 1,366 877 473 524 283 3,523 ทมี่ า: กลุ ภา วจนสาระ. 2554. ภาพและชวี ติ ครอบครวั ในสงั คมไทย: รายงาน สังเคราะห์จากฐานขอ้ มูล.

ภาพและชีวิตครอบครวั ในสงั คมไทย 17 ภาพรวมฐานขอ มลู ดา นครอบครัว กฎหมายและ บรบิ ท/ภาพรวม 2% สวัสดกิ าร 10% สถานะของ โครงสรางและ สถาบนั ครอบครวั บทบาทหนา ที่ 32% 56% N=3,523 1. โครงสรา้ งและบทบาทหน้าทขี่ องครอบครัว จากการรวบรวมฐานขอ้ มลู จากหอ้ งสมดุ มหาวทิ ยาลยั ทง้ั 5 แหง่ พบว่าประเด็นที่เปน็ ที่สนใจศึกษาคน้ คว้าในสังคมวชิ าการมากทสี่ ุด คอื การศึกษาโครงสร้างและบทบาทการท�ำหน้าที่ของครอบครัวในแง่มุม ท่ีหลากหลาย โดยเป็นประเด็นท่ีสะท้อนให้เห็นลักษณะ รูปแบบ องค์ประกอบ ขนาดของครอบครัว บทบาทและการท�ำหน้าท่ีของ ครอบครวั ในสงั คมไทย รายชอ่ื หนงั สอื ทจี่ ดั อยใู่ นกลมุ่ นมี้ จี ำ� นวนมากทส่ี ดุ ในฐานขอ้ มูล คือ 1,976 รายการ หรือคิดเปน็ 56% ของฐานขอ้ มูล ทั้งหมด ท้ังน้ีในจ�ำนวนทั้งหมดมีงานที่ถือว่าอยู่ในประเด็นโครงสร้าง ครอบครวั เพยี ง 4% หรอื 70 รายการเท่านน้ั โดยลกั ษณะของงานใน ดา้ นโครงสรา้ งครอบครวั มเี นอ้ื หาหลากหลาย ไดแ้ ก่ ลกั ษณะทางประชากร ขนาดครอบครัว การอยอู่ าศยั หลงั แตง่ งาน โครงสรา้ งครวั เรอื น ระบบ เครอื ญาติ การเคลือ่ นยา้ ยประชากร เป็นต้น ตวั อยา่ งไดแ้ ก่ ระบบครอบครวั ของเยา้ (2514) ลกั ษณะโครงสรา้ ง ของครวั เรอื นในชนบทของไทยทม่ี ผี ลตอ่ การพฒั นาเกษตร (2521) ขนาด ครอบครัวที่ต้องการในกลุ่มประชากรของกรุงเทพมหานคร (2526) เครอื ญาตแิ ละโครงสรา้ งสังคม : เครือญาติและการแตง่ งาน (2534)

18 ภาพและชวี ิตครอบครัวในสงั คมไทย การเปลี่ยนแปลงโครงสร้างครอบครัวกับการเลี้ยงดู และดูแลผู้สูงอายุ (2537) รปู แบบครอบครวั ไทยของสงั คมสมยั ใหม่ : แนวโนม้ ในอนาคต (2539) การเมอื งของการปฏวิ ตั ขิ นาดครอบครวั ในประเทศไทย (2541) ผลกระทบของการย้ายถน่ิ ต่ออายแุ รกสมรสของประชากรไทย (2542) ผลของโครงสรา้ งครอบครวั ตอ่ ตวั ชวี้ ดั คณุ ภาพชวี ติ วยั รนุ่ ในพน้ื ทเี่ ฝา้ ระวงั ทางประชากรกาญจนบรุ ี (2008) ปจั จยั กำ� หนดการอยอู่ าศยั หลงั แตง่ งาน ในพ้ืนท่ีโครงการเฝ้าระวังทางประชากรกาญจนบุรี : แบบแผนทาง วฒั นธรรม และการเข้าถงึ ทรัพยากร (2008) เปน็ ตน้ โครงสรางและหนา ท่ขี องครอบครวั สขุ ภาวะครอบครวั 9% โครงสรา งครอบครวั 4% เศรษฐกิจ บทบาท การบรโิ ภค 15% ครอบครัว 41% อนามยั เจริญพันธุ N=1,976 31% ส�ำหรับงานในกลุ่มบทบาทและการหน้าที่ของครอบครัวนั้น สามารถแบ่งออกไดด้ ังนี้ (1) บทบาทของครอบครวั ท่สี ่งผลกระทบต่อเรอื่ งต่างๆ การศกึ ษาบทบาทของครอบครวั นค้ี ดิ เปน็ 41% ของจำ� นวนหนงั สอื ในกลุ่มโครงสร้างและบทบาทหน้าท่ี กล่าวคือมีจ�ำนวนท้ังส้ิน 809 รายการ รายละเอียดของหนังสือในส่วนนี้ได้แก่ประเด็นที่เกี่ยวข้องกับ การอบรมเลยี้ งดเู ดก็ การดแู ลผ้สู งู อายุ คนพกิ าร ผู้ป่วยโรคเร้ือรงั ตา่ งๆ ท่ีต้องการการสนับสนุนของครอบครัว การมีส่วนร่วมของครอบครัว

ภาพและชวี ติ ครอบครัวในสังคมไทย 19 ในมิติต่างๆ เช่น ครอบครัวบ�ำบัด การฟื้นฟูดูแลเด็กท่ีกระท�ำผิด การจดั การศกึ ษาทบี่ า้ น (home school) การสอื่ สารเรอ่ื งเพศในครอบครวั ซ่ึงรวมถึงหลักสูตรชีวิตครอบครัวและเพศศึกษาแนวใหม่ พัฒนกิจและ พันธกิจของครอบครัวในด้านต่างๆ รวมทั้งเร่ืองเด็กและเยาวชน และ การธ�ำรงความผาสกุ ในครอบครัว ตัวอย่างของรายช่ืองานในส่วนน้ีได้แก่ ความสัมพันธ์ระหว่าง การอบรมเลย้ี งดขู องครอบครวั กบั การตดิ เกม (2008) การปฏบิ ตั หิ นา้ ท่ี ครอบครัวของครอบครัวข้าราชการทหารบกที่ยังไม่มีบุตรจังหวัด กรุงเทพมหานคร (2004) ปัญหาในการเลี้ยงดูบุตรของสตรีที่ทำ� งาน นอกบ้านในเขตอ�ำเภอเมืองเชียงใหม่ (2530) บทบาทของสถาบัน ครอบครัวในการถ่ายทอดความรู้ อันเนื่องมาจากอิทธิพลของนิคม อุตสาหกรรม (2539) การอบรมเล้ียงดูเดก็ ปฐมวัยของครอบครวั ท่ีมี ผปู้ กครองทไ่ี มใ่ ชบ่ ดิ ามารดา (2542) คยุ เปดิ ใจ รกั ปลอดภยั : ค�ำแนะนำ� เพื่อการส่ือสารเร่ืองเพศอย่างสร้างสรรค์ระหว่างพ่อแม่และบุตรหลาน ในครอบครัว (2548) การศึกษาทัศนคติเก่ียวกับจริยธรรม ค่านิยม ประเพณีและวัฒนธรรม ของครอบครัวไทยที่มีผลต่อการอบรมเลี้ยงดู บุตร (2531) การทำ� หน้าท่ขี องครอบครวั ตามการรบั รู้ของผพู้ ยายาม ฆา่ ตัวตาย (2545) บทบาทของสมาชกิ ในครอบครวั ในการดแู ลผู้ป่วย ทไ่ี ดร้ บั การปลกู ถา่ ยไต (2540) บทบาทของครอบครวั ในการปอ้ งกนั ยา เสพตดิ (2530) การศกึ ษาความพรอ้ มของพอ่ แมใ่ นการสอนเพศศกึ ษา แก่ลกู (2544) เปน็ ต้น (2) อนามัยเจรญิ พนั ธ์ุ อาจกล่าวได้ว่าประเด็นที่เกี่ยวข้องกับอนามัยเจริญพันธุ์นั้น ถือได้เป็นบทบาทหน้าท่ีส�ำคัญประการหน่ึงของครอบครัว นั่นคือการ มลี กู สบื ทอดเชอื้ สาย ภาวะเจรญิ พนั ธใ์ุ นทน่ี จี้ งึ รวมเอาการตงั้ ครรภม์ ลี กู

20 ภาพและชีวติ ครอบครวั ในสงั คมไทย การอนามยั แมแ่ ละเด็ก การเลย้ี งลกู ดว้ ยนมแม่ การคุมก�ำเนิด วางแผน ครอบครัว เอดส์ และสุขภาพทางเพศ รวมถึงประเด็นร่วมสมัย เช่น แมว่ ยั ร่นุ โคลนน่ิง การอ้มุ บุญ ฯลฯ ไว้อยู่ในหัวขอ้ อนามยั เจรญิ พนั ธุ์ ซง่ึ จากการรวบรวมพบวา่ มจี �ำนวนทงั้ สนิ้ 612 รายการ หรอื 31% ของ ฐานขอ้ มูลในส่วนโครงสรา้ งและการหนา้ ทข่ี องครอบครวั งานส่วนใหญ่ ในหวั ขอ้ อนามยั เจรญิ พนั ธเ์ุ ปน็ เรอ่ื งการวางแผนครอบครวั และคมุ กำ� เนดิ โดยงานทผี่ ลติ ในชว่ งปี 2500-2520 มที ง้ั สนิ้ 69 รายการ แทบทงั้ หมด เป็นเรอ่ื งของการวางแผนครอบครัวและคุมกำ� เนิด โดยเฉพาะในแงข่ อง การใหบ้ รกิ าร ชว่ งปพี .ศ. 2521-2530 มี 186 รายการ สว่ นใหญเ่ ปน็ เร่ืองการวางแผนครอบครัวเช่นเดยี วกัน แต่มีประเด็นอื่นๆ นอกเหนือ จากการให้บริการวางแผนครอบครัวด้วย เช่น การศึกษาผลกระทบ การใช้มาตรการทางกฎหมาย การใชส้ ่ือประชาสัมพนั ธ์ การประเมนิ ผล บริบทและปัจจัยแวดล้อมที่สัมพันธ์กับภาวะเจริญพันธุ์ในคนกลุ่มต่างๆ เปน็ ต้น ตัวอยา่ งของงานในชว่ งหลงั 2500-2530 ไดแ้ ก่ วิธกี ่อและกนั กำ� เนดิ แบบสมบรู ณ์ ตามแนวทางของสหพนั ธส์ มาคมจดั ระบบครอบครวั (2509) ภาวะการเจริญพันธุ์และการวางแผนครอบครัวของสตรีใน กรงุ เทพมหานคร (2520) การใชม้ าตรการทางกฎหมายในการควบคมุ และแกไ้ ขปญั หาอตั ราการเพม่ิ ของจำ� นวนประชากร (2523) การวเิ คราะห์ การกระจายและการเขา้ ถงึ บรกิ ารการวางแผนครอบครัวในประเทศไทย (2525) ความสัมพันธ์ระหว่างคุณค่าของบุตรกับการตัดสินใจมีบุตร (2526) ความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งอายแุ รกสมรสกบั ภาวะเจรญิ พนั ธ์ุ (2526) ปัจจัยทางสังคมจิตวิทยาท่ีก�ำหนดพฤติกรรมการคุมก�ำเนิดของสตรีที่ ไมต่ อ้ งการมีบุตรเพมิ่ (2527) ประชากรชาวไทยภูเขาและการวางแผน ครอบครวั (2529) การศกึ ษาความเชอ่ื ทางศาสนาอสิ ลามกบั พฤตกิ รรม การวางแผนครอบครัวของชาวไทยมุสลิม (2530) เปน็ ต้น

ภาพและชีวิตครอบครวั ในสงั คมไทย 21 ส�ำหรับงานในช่วงปพี .ศ. 2531-2540 มที ง้ั สน้ิ 221 รายการ แม้ว่างานส่วนใหญ่จะยังคงเป็นเรื่องการวางแผนครอบครัว แต่พบว่า มลี กั ษณะศกึ ษาเฉพาะเจาะจงไปในรายละเอยี ดลกึ ซงึ้ มากขน้ึ โดยเฉพาะ ในแงข่ องโครงสรา้ งประชากร ปจั จยั ทสี่ มั พนั ธก์ บั การวางแผนครอบครวั ในกลุ่มคนชายขอบต่างๆ เรื่องของเอดส์ในอนามัยเจริญพันธุ์ และมี หัวข้ออ่ืนๆ นอกเหนือจากการวางแผนครอบครัวมากขึ้นด้วยเช่นกัน ไดแ้ ก่ แมแ่ ละเดก็ การเลยี้ งลกู ดว้ ยนมแม่ การยตุ กิ ารตงั้ ครรภ์ แมว่ ยั รนุ่ เป็นต้น และชว่ งปี 2541-2552 มีท้ังสนิ้ 127 รายการ โดยแม้จะมี ประเด็นการวางแผนครอบครัวเป็นส่วนใหญ่ แต่ก็มีจำ� นวนงานว่าด้วย ประเด็นร่วมสมัยในด้านอนามัยเจริญพันธุ์มากขึ้นด้วยเช่นกัน ไม่ว่าจะ เปน็ เรอื่ งการมบี ตุ รยาก อนามยั เจรญิ พนั ธใ์ุ นวยั รนุ่ ประเดน็ ทอ้ งไมพ่ รอ้ ม เร่ืองสิทธิของผหู้ ญงิ ในเรอื่ งอนามยั เจรญิ พันธ์ุ เปน็ ตน้ ตัวอย่างงานในช่วงหลังนี้ได้แก่ ผลกระทบจากการคุมก�ำเนิด ตอ่ โครงสรา้ งประชากรในเชยี งใหม่ (2532) ความรู้ ความเชอ่ื และการ ปฏิบัติวางแผนครอบครัวของชาวไทยภูเขา (2532) การศึกษาความ ตอ้ งการดา้ นการวางแผนครอบครวั ของชาวญวนอพยพในเขตอ�ำเภอเมอื ง จังหวดั อบุ ลราชธานี (2533) การศกึ ษาความเชือ่ ของชาวเขาเผา่ เย้าที่ เป็นอุปสรรคในการวางแผนครอบครัว (2534) ปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อ พฤติกรรมการป้องกันการติดเช้ือเอดส์ของหญิงวัยเจริญพันธุ์ที่แต่งงาน แลว้ ในพน้ื ทท่ี พ่ี บอตั ราการตดิ เชอ้ื เอดสส์ งู ของจงั หวดั เชยี งใหม่ (2536) ปัจจัยที่มีความสัมพันธ์กับพฤติกรรมการเลี้ยงลูกด้วยนมแม่ (2538) การยอมรับของนักสังคมสงเคราะห์ท่ีมีต่อหญิงท�ำแท้ง (2539) ประสบการณก์ ารดำ� เนนิ ชวี ติ ของคสู่ มรสทภ่ี รรยาตดิ เชอื้ เอชไอวี (2540) พฤติกรรมการดแู ลตนเองในระยะหลงั คลอดของมารดาวยั รนุ่ (2540) เครอื ขา่ ยแกนนำ� เยาวชนเพอื่ สขุ อนามยั ทางเพศและอนามยั การเจรญิ พนั ธ์ุ (2545) ทางเลอื กของผหู้ ญงิ ทตี่ งั้ ทอ้ งเมอ่ื ไมพ่ รอ้ ม (2547) สทิ ธอิ นามยั เจรญิ พันธุ์ หัวใจสำ� คญั ของสุขภาพผ้หู ญงิ (2550) เปน็ ตน้

22 ภาพและชีวติ ครอบครวั ในสังคมไทย (3) เศรษฐกิจและการบริโภคของครอบครัว ประเดน็ ดา้ นเศรษฐกจิ และการบรโิ ภคของครอบครวั ในทน่ี ร้ี วมถงึ การจัดการทรัพยากรในครอบครัวหรือครัวเรือน การศึกษาบริบททาง เศรษฐกจิ ในครอบครวั รวมทง้ั ผลกระทบดา้ นเศรษฐกจิ ทม่ี ตี อ่ ครอบครวั หวั ขอ้ นม้ี จี �ำนวนทง้ั สน้ิ 297 รายการหรอื คดิ เปน็ 15% ของงานในกลมุ่ โครงสร้างและการหน้าท่ี งานในช่วงแรก (หลังพ.ศ. 2500-2520) เปน็ การสำ� รวจรายการใชจ้ า่ ยในครอบครวั ปญั หาในการครองชพี บทบาท ของผหู้ ญิงในด้านเศรษฐกิจครอบครัว เชน่ การทำ� งานของหญงิ ไทยใน เขตเทศบาลจังหวัดพระนคร-ธนบุรี (2508) รายงานผลการส�ำรวจ ทศั นคติของครวั เรือนทมี่ รี ายไดน้ ้อย (2515) บทบาทสตรไี ทยภาคใต้ ทมี่ ตี อ่ รายไดข้ องครอบครวั (2519) การกระจายรายไดข้ องครอบครวั ไทย ปี 2515 (2520) เป็นตน้ งานในช่วงที่สอง (พ.ศ. 2521-2540) หรืออาจเรียกว่า ชว่ งกอ่ นเกดิ วกิ ฤตเิ ศรษฐกจิ พบวา่ มปี ระเดน็ หลากหลาย นอกจากประเดน็ ทางเศรษฐกิจในครัวเรือน ในแง่ของรายได้ ค่าใช้จ่าย การออม และ การกระจายรายได้ ซ่ึงมีการศึกษาเป็นระยะอย่างต่อเน่ืองแล้ว ยังมี ประเดน็ เรอ่ื งการบรโิ ภคภายในครวั เรอื นอกี ดว้ ย ทงั้ การใชท้ รพั ยากรและ พลงั งาน ภาวะโภชนาการ ฯลฯ นอกจากนกี้ ม็ ปี ระเดน็ อน่ื ๆ เชน่ เทคโนโลยี และอตุ สาหกรรมในครวั เรอื น การจดั สรรแรงงานในครวั เรอื น โดยเฉพาะ บทบาทของผู้หญิงในภาคเศรษฐกิจของครัวเรือน ซ่ึงได้รับการยอมรับ และถือเป็นสว่ นสำ� คญั ของเศรษฐกจิ ครอบครวั ตัวอย่างงานในช่วงน้ี ได้แก่ การเปลี่ยนแปลงของราคาต่อการ กระจายรายไดข้ องครวั เรอื นไทยในภมู ภิ าคตา่ งๆ (2522) ความสมั พนั ธ์ ทางเศรษฐกจิ ระหว่างการเจรญิ พนั ธ์ รายได้ และคา่ ใช้จา่ ยเกยี่ วกบั บตุ ร (2524) ผลของการกระจายอาหารภายในครอบครัวท่ีมีต่อภาวะ

ภาพและชวี ิตครอบครัวในสังคมไทย 23 โภชนาการของเด็กกอ่ นวยั เรยี น (2525) วิเคราะหค์ วามสามารถการ ใชค้ ืนเงินกขู้ องครัวเรอื นชนบทในประเทศไทย (2525) ภาวะเศรษฐกจิ ในครอบครวั กบั จ�ำนวนบุตรของกรรมกรในอตุ สาหกรรมสง่ิ ทอ (2526) โครงสรา้ งการจดั สรรคา่ ใชจ้ า่ ยของครวั เรอื นภายใตส้ ภาวะความเปลยี่ นแปลง ในราคาน�้ำมัน (2528) ปริมาณการใช้น้�ำกินน�้ำใช้ในครัวเรือนชนบท ภาคตะวนั ออกเฉยี งเหนอื (2531) ครวั เรอื นไรท้ ด่ี นิ ในชนบทไทย : กรณี ศกึ ษาสองหมบู่ า้ นในเขตภาคกลาง (2536) การมสี ว่ นรว่ มเชงิ เศรษฐกจิ ของผู้หญิงในครอบครัวไทย : นัยยะที่มีต่อการพัฒนาประเทศและ สวสั ดกิ ารสงั คม (2538) บทบาททค่ี าดหวงั ของแมบ่ า้ นเกษตรกรในการ เพม่ิ รายไดใ้ หก้ บั ครอบครวั (2539) ชวี ติ แมค่ า้ : บทบาททางเศรษฐกจิ และครอบครัวในบรบิ ทการคา้ (2540) เปน็ ตน้ งานในชว่ งทสี่ าม หรอื ตง้ั แตว่ กิ ฤตเิ ศรษฐกจิ จนถงึ ปจั จบุ นั (พ.ศ.  2541-2552) พบวา่ งานสว่ นหนงึ่ ศกึ ษาผลกระทบของภาวะเศรษฐกจิ ที่มตี ่อครัวเรอื น การแกป้ ัญหาความยากจนด้วยกลยทุ ธระดับครวั เรอื น แบบต่างๆ ซ่งึ แสดงใหเ้ ห็นถงึ การปรบั เปลี่ยนแนวคดิ ดา้ นเศรษฐกจิ และ การบรโิ ภค จากการมงุ่ เนน้ การเพม่ิ รายไดส้ ะสมกำ� ไรหนั ไปสกู่ ารใชป้ รชั ญา เศรษฐกจิ พอเพยี ง หรอื การใหค้ วามสำ� คญั กบั เศรษฐกจิ ในระดบั ครอบครวั มากข้นึ ทนี่ ่าสนใจคอื การเนน้ เศรษฐกิจพอเพียงในครอบครัวเกษตรกร ตัวอยา่ งไดแ้ ก่ หนง่ึ ครัวเรือนสองวถิ ีการผลิต : ทางออกวกิ ฤติ เศรษฐกจิ ไทย (2541) การศกึ ษาดลุ ยภาพทางเศรษฐกจิ ของครอบครวั ชาวนาไทย : กรณีศึกษาเฉพาะบ้านหนองประดู่ ต�ำบลหนองชุมพล อำ� เภอเขายอ้ ย จงั หวดั เพชรบรุ ี (2543) ผลกระทบจากวกิ ฤตเศรษฐกจิ กับการเปล่ียนแปลงความสัมพันธ์ในครอบครัว (2543) ปรียบเทียบ พฤติกรรมการออมของครัวเรือนก่อนและระหว่างเกิดวิกฤตเศรษฐกิจ ในประเทศไทย (2544) ครัวเรือน กข.คจ. ดเี ดน่ : กรณศี ึกษาและ ประสบการณ์จริง (2545) ผกั สวนครวั : กา้ วส�ำคญั แห่งการพ่ึงตนเอง

24 ภาพและชีวิตครอบครวั ในสังคมไทย และเป็นก้าวอนั ย่งิ ใหญ่แหง่ การสรา้ งความมัน่ คงในครอบครวั (2548) คู่มอื ปฏบิ ตั ิการเศรษฐกิจพอเพยี งในชมุ ชนเพอื่ ยกระดบั รายไดค้ รัวเรือน (2549) รายไดแ้ ละความโนม้ เอยี งในการใชจ้ า่ ยของครัวเรอื นเกษตรกร กับความพอเพยี งทางเศรษฐกจิ (2551) เป็นต้น (4) สุขภาวะของครอบครัว สขุ ภาวะครอบครวั ในทนี่ ไี้ ดแ้ กง่ านทเี่ กย่ี วขอ้ งกบั เวชศาสตรค์ รอบครวั การพยาบาลครอบครัว และประเด็นสถานะทางสุขภาพในครอบครัว อนั รวมถงึ ชวี ติ ความเปน็ อยู่ คณุ ภาพชวี ติ สขุ ภาพในชวี ติ สมรส โภชนาการ อาหารในครัวเรือน และปัจจัยที่ส่งผลต่อการอยู่ดีกินดี จ�ำนวนงานที่ จดั อยใู่ นหมวดนมี้ ี 188 รายการ คดิ เปน็ 9% ของงานในกลมุ่ โครงสรา้ ง และการหน้าที่ของครอบครัว งานชิน้ แรกในหวั ขอ้ นค้ี อื การศุขาภิบาล ส�ำหรบั บคุ คลและครอบครวั ซง่ึ ตีพิมพ์ในปี 2461 จ�ำนวนงานในช่วง ก่อนพ.ศ. 2540 มีประมาณ 30% เทา่ นัน้ สว่ นใหญ่เปน็ เรื่องสขุ วทิ ยา ครอบครัว สุขภาพครอบครัว การพยาบาลครอบครัว และสุขภาพจิต ครอบครวั ขณะทงี่ านในชว่ งหลงั วกิ ฤตเศรษฐกจิ หรอื ตงั้ แตพ่ .ศ. 2541- 2552 นั้น มีจ�ำนวนถึง 70% มีการเน้นถึงประเด็นอ่ืนๆ ท่ีส่งผลต่อ สุขภาวะครอบครัวในแง่มุมท่ีกว้างมากข้ึนกว่าทางกายภาพ เช่น การ ใหค้ วามสำ� คัญกบั ภาวะทางจติ และอารมณข์ องครอบครัว คณุ ภาพชีวิต การเป็นครอบครัวที่มีสุขภาพดี เป็นต้น ตัวอย่างของงานในช่วงหลังน้ี ไดแ้ ก่ สุขภาพครอบครวั ยุคสบ่แู ตกฟอง : ธรรมชาตบิ ำ� บดั วถิ ีสุขภาพ แนวใหม่ (2541) ครอบครวั สุขภาพจิตดี (2544) การพฒั นาคุณภาพ ชีวิตโดยใช้หลักเวชศาสตร์ครอบครัว (2546) การสร้างเสริมสุขภาพ ครอบครัวไทย (2549) ดัชนีชี้วัดความสุขในครัวเรือนและชุมชนของ ประเทศไทย (2552) เปน็ ต้น

ภาพและชีวติ ครอบครวั ในสังคมไทย 25 2. สถานะของสถาบันครอบครัว/การแต่งงานในสงั คมไทย จ�ำนวนงานในฐานข้อมูลที่ได้รับความส�ำคัญรองลงมาจากเรื่อง ของโครงสร้างครอบครัวและการทำ� หน้าที่ของสถาบันครอบครัว ได้แก่ ประเด็นการศึกษาว่าด้วยสถานะของสถาบันครอบครัว โดยในที่นี้รวม เอาหัวเรื่องย่อยที่เป็นการบ่งช้ีหรือสัมพันธ์กับท้ังสถานการณ์ ทัศนคติ ต่อสถาบันครอบครัวไทย เช่น ประเด็นครอบครัวอบอุ่น ครอบครัว เข้มแข็ง ฯลฯ ปจั จัยตา่ งๆ ที่เกีย่ วข้องกบั การพฒั นาความสัมพันธ์เพ่อื สร้างและยตุ ิความเปน็ ครอบครวั เช่น การแต่งงาน การไมแ่ ตง่ งาน การ อยู่เป็นโสด การอยูด่ ้วยกนั กอ่ นแตง่ งาน รวมถงึ การหยา่ รา้ ง อายแุ รก สมรส และภาวะนอกสมรส ที่สง่ อทิ ธพิ ลตอ่ สถาบันครอบครัว ไมว่ ่าจะ ทางตรงและทางออ้ ม รวมเอาปจั จยั ตา่ งๆ ทสี่ มั พนั ธห์ รอื สง่ ผลตอ่ ความ มนั่ คงหรอื การคกุ คามสถาบนั ครอบครวั เชน่ ครอบครวั แตกแยก ปญั หา และความรนุ แรงในครอบครัว ครอบครวั ศกึ ษา การพัฒนาครอบครัวใน มิตติ ่างๆ นอกจากนย้ี งั รวมถงึ ประเด็นความสมั พันธใ์ นครอบครวั อันเป็น เร่ืองของพ่อแม่ลูก คู่สมรส การสื่อสารในครอบครัว สัมพันธภาพ ชีวิตสมรส การ “ครอง” เรอื น อนั แสดงถึงการธำ� รงความเปน็ สถาบัน ครอบครัว รวมไปถึงท่ีทางของคนในครอบครวั แบบแผนความสัมพันธ์ การสนบั สนนุ ของคสู่ มรส การกำ� หนดบทบาทและอำ� นาจในการตดั สนิ ใจ ในครอบครวั การพฒั นาบทบาทความเปน็ พอ่ แมห่ รอื การรบั เอาสถานภาพ/ บทบาททค่ี าดหวงั ของพอ่ แมล่ กู อนั เปน็ องคป์ ระกอบของสถาบนั ครอบครวั รวมทง้ั เรอ่ื งเพศสมั พนั ธร์ ะหวา่ งคสู่ มรส และประเดน็ รว่ มสมยั ทเ่ี กยี่ วขอ้ ง กบั สถานะของสถาบนั ครอบครัว เช่น อยูก่ ่อนแตง่ พ่อ-แม่เลี้ยงเดย่ี ว ครอบครวั เพศเดยี วกนั แตง่ งานขา้ มชาติ ฯลฯ เขา้ ไวใ้ นกลมุ่ หวั ขอ้ นดี้ ว้ ย

26 ภาพและชีวิตครอบครัวในสังคมไทย สถานะของสถาบนั ครอบครวั ความสัมพันธ ในครอบครัว ปญ หาและ ความรนุ แรง 47% N=1,136 12% สถานะของ สถาบันครอบครวั 41% งานในสว่ นนร้ี วมแลว้ มสี ดั สว่ นเกอื บหนงึ่ ในสาม คอื มที ง้ั สนิ้ 1,136 รายการหรือคดิ เป็น 32% ของฐานข้อมูลท้งั หมด ภาพของสถานะของ สถาบันครอบครัวในสังคมไทยนั้น ได้รับความสนใจศึกษามากท่ีสุดใน ประเด็นความสัมพันธ์ในครอบครัว (47%) รองลงมาคือลักษณะของ สถานะของสถาบันครอบครัว (41%) และปัญหาครอบครัว 12% โดยมีรายละเอียดในแตล่ ะประเดน็ ดังน้ี (1) ความสัมพนั ธ์ในครอบครัว งานที่ศึกษาในด้านความสัมพันธ์ในครอบครัวมีท้ังส้ิน 531 รายการ เปน็ งานท่ผี ลติ ในช่วงกอ่ นพ.ศ. 2500 จำ� นวน 4 เล่ม ทง้ั หมด เปน็ หนงั สอื วา่ ดว้ ยการครองเรอื น ชวี ติ สมรส เลม่ ทถี่ อื วา่ เกา่ ทส่ี ดุ ในราย ช่ือของห้องสมดุ คือ ประตทู องของชีวติ ววิ าห์ (2485) งานในช่วงพ.ศ.  2501-2520 น้ันมจี �ำนวน 26 รายการ เนื้อหาสว่ นใหญเ่ ป็นเร่ืองของ การครองรักครองเรือนเช่นเดียวกัน นอกจากน้ีก็มีเรื่องการธ�ำรงความ สุขในชีวิตสมรส การปฏิบัติตัวเพื่อความสุขและความสัมพันธ์ท่ีดีใน ครอบครัว เช่น คู่มือแม่บ้านของกุลสตรี (2511) ความผูกพนั รกั ใคร่ ในครอบครัว (2512) เคล็ดลับแห่งความสุขในชีวิตสมรส (2513) ความสมั พนั ธใ์ นครอบครวั (2519) เปน็ ตน้

ภาพและชวี ิตครอบครัวในสงั คมไทย 27 งานในช่วงสองทศวรรษตอ่ มา หรือพ.ศ. 2521-2540 มีจ�ำนวน 186 รายการ นอกจากจะมีเนื้อหาด้านสัมพันธภาพในชีวิตสมรสและ การครองรักครองเรือนแล้ว ยังเริ่มมีการเปิดประเด็นถึงความสัมพันธ์ และบทบาทของคนในครอบครัว ท้งั ระหว่างพ่อ-แม่-ลกู ระหวา่ งสาม-ี ภรรยา และระหวา่ งร่นุ วยั อันจะสง่ ผลกระทบตอ่ ประเด็นเกยี่ วข้องอน่ื ๆ การสอ่ื สารในครอบครวั รวมทั้งการยตุ คิ วามสมั พนั ธ์ ตัวอย่างงานในช่วงน้ีได้แก่ บทบาทในการหาเล้ียงครอบครัวกับ การใช้อ�ำนาจระหว่างคู่สมรสในกรุงเทพมหานคร (2526) การศึกษา พฤตกิ รรมทางเพศและความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งสมั พนั ธภาพของคสู่ มรสกบั พฤตกิ รรมทางเพศในหญิงต้งั ครรภ์ (2530) เสนห่ ์นาง : เทคนคิ ผกู ใจ คชู่ ีวิต (2530) การแบ่งรับงานบ้านของสามี (2531) ชวี ติ คอู่ ยูก่ นั ให้ มีสุข (2533) พฤติกรรมและตัวช้ีวัดความสัมพันธ์ระหว่างคู่สมรสใน เขตกรงุ เทพมหานครทนี่ �ำไปสคู่ วามตอ้ งการหยา่ รา้ ง (2535) ท�ำอยา่ งไร เข้าใจพ่อแม่ (2536) สถานภาพและบทบาทของสตรีไทย : การ เปล่ียนแปลงท่มี ีผลกระทบตอ่ ความสมั พันธ์ภายในครอบครัว (2536) บทบาทที่คาดหวังและบทบาทท่ีปฏิบัติจริงของพ่อในมุมมองของวัยรุ่น : ศกึ ษากรณนี กั เรยี นโรงเรยี นมธั ยมศกึ ษาในเขตกรงุ เทพมหานคร (2537) หน้าท่ีและมารยาทของสมาชกิ ในครอบครัวทีพ่ ึงปฏบิ ตั ติ อ่ กนั (2537) บทบาทของการสอ่ื สารในครอบครวั กับการตัดสนิ ใจแปลงเพศ (2539) ครวั เรอื นไทย : การศกึ ษาแบบแผนความสมั พนั ธเ์ ชงิ บทบาทของสมาชกิ ในครวั เรอื น (2540) เปน็ ต้น งานในช่วง 12 ปหี ลงั หรือพ.ศ. 2541-2552 มจี �ำนวน 279 รายการ มเี นอื้ หาแสดงใหเ้ หน็ การขยายตวั ของประเดน็ เรอื่ งความสมั พนั ธ์ ในชวี ติ ครอบครวั โดยถอื เปน็ ปจั จยั ทสี่ �ำคญั และสง่ ผลกระทบตอ่ ประเดน็ ทางสังคมอ่นื ๆ หลายประการ โดยเฉพาะพฤตกิ รรมเสยี่ งในวัยรุ่น เชน่ การเสพยาเสพตดิ -แอลกอฮอล์ เพศสมั พนั ธก์ อ่ นวยั อนั ควร อาชญากรรม

28 ภาพและชวี ติ ครอบครัวในสังคมไทย การฆ่าตัวตาย ความมน่ั คงทางอารมณ์ ฯลฯ นอกจากนกี้ เ็ ป็นเร่อื งของ ปฏสิ มั พนั ธแ์ ละสมั พนั ธภาพในครอบครวั บทบาททคี่ าดหวงั จากกนั และ กันในครอบครัว การส่ือสารในครอบครัวเพ่ือลดปัญหาความขัดแย้งใน ครอบครวั และสรา้ งเสรมิ ความสำ� เรจ็ ในชวี ติ ครอบครวั ทง้ั หมดนดี้ เู หมอื น จะอยบู่ นพนื้ ฐานของความคดิ วา่ สมั พนั ธภาพอนั ดขี องครอบครวั เปน็ ตน้ ทนุ ทางสงั คมทสี่ ำ� คญั สำ� หรบั สมาชกิ ในครอบครวั ทจี่ ะเผชญิ ประเดน็ ปญั หา ต่างๆ ในแต่ละช่วงของการด�ำเนินชีวิต ที่น่าสนใจก็คืองานในช่วงหลัง มีการผลิตงานท่ีเป็นข้อคิด ข้อควรปฏิบัติ หรือคู่มือในการสร้างและ ธ�ำรงความสัมพันธ์อันดีในครอบครัวมากขึ้น อย่างไรก็ดี อาจกล่าว ได้เช่นเดียวกันว่างานในระยะหลังนี้ให้ความส�ำคัญกับความสุขใน ความสัมพันธ์หรือชีวิตครอบครัวมากกว่าการครองรักครองเรือนเพ่ือ ความมนั่ คงในครอบครวั ตวั อยา่ งงานในชว่ งหลงั นไี้ ดแ้ ก่ สมั พนั ธภาพในครอบครวั กบั ปญั หา ยาเสพติด และพฤติกรรมทางเพศของนักศึกษาระดับอาชีวศึกษาใน ภาคตะวนั ออก (2541) การศกึ ษาเปรยี บเทยี บสมั พนั ธภาพในครอบครวั เด็กออทสิ ติก เดก็ ปญั ญาอ่อน และเดก็ ปกติ (2541) ผลกระทบของ สถานภาพการสมรสและสมั พนั ธภาพระหวา่ งบดิ ามารดาตอ่ การตดิ ยาบา้ ของนักเรียนชาย (2542) ความสัมพันธร์ ะหวา่ งความพึงพอใจในชวี ิต สมรสกับความไว้วางใจคู่สมรส (2542) ความคาดหวังของผู้ชายต่อ การเปลยี่ นแปลงบทบาทของผหู้ ญงิ ในครอบครวั ในสงั คมสมยั ใหม่ (2543) การศกึ ษาพฤตกิ รรมการสอื่ สารเพอ่ื ลดความขดั แยง้ ของคสู่ มรส (2544) ครอบครวั คยุ กนั : พอ่ แม่ และลกู (2544) ความสมั พนั ธใ์ นครอบครวั ของวยั รนุ่ ทม่ี พี ฤตกิ รรมท�ำรา้ ยรา่ งกายและฆา่ ผอู้ น่ื (2546) ปจั จยั ดา้ น สมั พนั ธภาพในครอบครวั ตอ่ การกระทำ� ผดิ ของเดก็ และเยาวชน (2548) 108 วิธีสร้างครอบครัวในฝัน (2547) 103 วิธีสร้างความสัมพันธ์ อบอนุ่ เตมิ เตม็ ซง่ึ กนั และกนั (2548) 7 อปุ นสิ ยั ส�ำหรบั ครอบครวั ทท่ี รง

ภาพและชวี ติ ครอบครวั ในสังคมไทย 29 ประสิทธิผลย่ิง (2549) รูปแบบการใช้ชีวิตคู่ที่มีอิทธิพลต่อความสุข ในชีวิตสมรสของคนไทยในมหานคร (2549) ความสัมพันธ์ระหว่าง การเขา้ ถึงใจ การยอมรบั และความสอดคลอ้ งในตนเองของค่สู มรสกับ ความสขุ (2550) คสู่ รา้ ง-คสู่ ม (The happy couple) (2551) เปน็ ตน้ (2) การเรม่ิ ตน้ และสน้ิ สุดของครอบครวั : ภาพท่ีเปล่ยี นแปลงไป งานในส่วนน้ีมี 472 รายการ คิดเปน็ 41% ของงานในกลมุ่ ค�ำ ที่ว่าด้วยสถานะของสถาบันครอบครัวและการแต่งงานในสังคมไทย ดงั ทกี่ ลา่ วไวข้ า้ งตน้ แลว้ วา่ หวั ขอ้ สถานะของสถาบนั ครอบครวั นน้ั ประกอบ ดว้ ยงานทมี่ เี นอื้ หาเกยี่ วขอ้ งกบั การพฒั นาความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งคู่ ทง้ั ใน แง่ของการสร้างและยุติความเป็นครอบครัว เช่น การแต่งงาน การ ไม่แต่งงาน การอยู่เป็นโสด การอยู่ด้วยกันก่อนแต่งงาน รวมถึงการ หย่าร้าง และภาวะนอกสมรส ที่ส่งผลกระทบต่อสถาบันครอบครัว นอกจากนี้ยงั รวมถึงประเดน็ รว่ มสมยั อ่นื ๆ เช่น อายุแรกสมรส การอยู่ ก่อนแต่ง พ่อ-แม่เล้ียงเด่ียว ครอบครัวเพศเดียวกัน การแต่งงาน ขา้ มชาติ ขา้ มวฒั นธรรม ฯลฯ งาน 6 เล่มที่เกิดขึ้นก่อนพ.ศ. 2500 เป็นเรื่องของการสร้าง ครอบครวั การแตง่ งาน พรหมลขิ ติ ฯลฯ งานยคุ ตอ่ มาในชว่ งพ.ศ. 2501- 2520 ซ่งึ มีเพียง 17 รายการก็ยังคงเปน็ เรือ่ งของการสรา้ งครอบครวั เช่นเดียวกัน ท้ังการแต่งงานตามประเพณี การเลือกคู่ และการต้ัง ครัวเรอื น เชน่ การแตง่ งานและการครองความเป็นโสด (2514) การ เปรยี บเทยี บความมเี หตผุ ลเกยี่ วกบั การสมรสและชวี ติ ครอบครวั ระหวา่ ง ผู้มีการศึกษาสูงและผู้มีการศึกษาตำ�่ (2516) พฤติกรรมและทัศนคติ ของนิสิตมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์เกี่ยวกับการมีนัดกับเพื่อนต่างเพศ และการเลอื กคูค่ รอง (2519) เป็นตน้

30 ภาพและชวี ิตครอบครวั ในสงั คมไทย งานในช่วงพ.ศ. 2521-2540 เพ่ิมขึน้ เป็น 164 รายการ โดย เริ่มมกี ารพดู ถงึ ปัจจยั และบริบททางวัฒนธรรมอืน่ ๆ ทีส่ ง่ ผลกระทบตอ่ การคงสถานะความเป็นสถาบนั ครอบครวั ในรูปแบบตา่ งๆ เช่น อิทธิพล ของศาสนา การหยา่ รา้ ง ซึง่ มักจะถือวา่ เป็นปจั จัยทค่ี กุ คามสถานะของ สถาบันครอบครัว ในช่วงนี้มีประเด็นทางสังคมที่เกิดการถกเถียงทาง ความคิด ในแง่มุมที่อาจจะท�ำให้สถานะของสถาบันครอบครัวและการ แต่งงานคลอนแคลน เช่น การพูดถึงเพศสมั พนั ธก์ อ่ นสมรส การอยูก่ นิ โดยไมแ่ ตง่ งาน รวมทง้ั การศกึ ษาทศั นคติ คา่ นยิ มในเรอ่ื งสถาบนั ครอบครวั และการแตง่ งาน ประเดน็ เรอ่ื งเพศสมั พนั ธแ์ ละความสมั พนั ธน์ อกสมรส ซึ่งเกิดขึ้นนอกสถาบันครอบครัว และส่งผลสะเทือนต่อสถานะท่ีมั่นคง ของครอบครัว นอกจากนย้ี ังมีประเดน็ ร่วมสมัย เชน่ ครอบครัวคนรัก เพศเดยี วกนั ซงึ่ ลว้ นสะทอ้ นภาพของสถาบนั ครอบครวั และการแตง่ งาน ในสังคมไทยทเี่ ปลย่ี นแปลงไป ตัวอยา่ งไดแ้ ก่ การมีภรรยาหลายคนในอิสลาม (2521) สาเหตุ ของการหย่าร้างในกรุงเทพมหานคร (2522) ปรัชญาชีวิตครอบครัว และการแตง่ งานในอสิ ลาม (2524) ความคดิ เหน็ เกย่ี วกบั การคบเพอื่ น ต่างเพศ การเลือกคู่ครอง การสมรส และการหย่าร้างของนักศึกษา วทิ ยาลยั ครภู าคตะวนั ตก (2525) ทางนำ� แหง่ อลั ลอฮฺ วา่ ดว้ ย การสขู่ อ การหมนั้ การแตง่ งาน การหยา่ รา้ ง (2526) ความคิดเกี่ยวกับตนเอง ของสตรีโสด : ศกึ ษากรณีสตรีท่ไี มเ่ คยแต่งงานและมีอายุ 30 ปขี ้ึนไป (2528) การยนิ ยอมใหม้ เี พศสมั พนั ธก์ อ่ นสมรสของนกั ศกึ ษามหาวทิ ยาลยั (2528) ทัศนคตติ อ่ การเลอื กคคู่ รองของหน่มุ สาว (2531) การอยู่กิน ฉนั สามภี รยิ าโดยไมม่ กี ารจดทะเบยี นสมรส (2531) รายงานเชงิ วเิ คราะห์ เกี่ยวกับครัวเรือนที่มีหัวหน้าครัวเรือนเป็นหญิง (2534) เกณฑ์การ เลอื กคคู่ รองทมี่ ผี ลตอ่ ความมน่ั คงของสถาบนั ครอบครวั (2534) ทศั นคติ ของนักศึกษามหาวิทยาลัยรามคำ� แหงท่ีมีต่อการปล่อยตัวทางเพศก่อน

ภาพและชวี ิตครอบครัวในสงั คมไทย 31 สมรส (2536) ความสขุ ของการมชี ีวติ โสด (2538) การศกึ ษาสาเหตุ กระบวนการและผลกระทบของการเปน็ มารดาวยั รนุ่ : กรณศี กึ ษามารดา นอกสมรสในสถานสงเคราะหเ์ อกชน (2538) ปจั จยั ทมี่ อี ทิ ธพิ ลตอ่ ความ เปน็ ปกึ แผน่ ของครอบครวั ไทย (2538) เพอื่ น ภรรยา และเพศสมั พนั ธ์ นอกสมรสในประเทศไทย : การวิจัยเชิงคุณภาพเรอื่ งอทิ ธพิ ลของกล่มุ เพ่ือนและภรรยา ที่มีต่อทัศนคติและพฤติกรรมทางเพศนอกสมรสของ ชายไทย (2538) ค่านยิ มเร่อื งการรักษาพรหมจารีของสตรโี สดท่ศี ึกษา อยใู่ นศนู ยก์ ารศกึ ษานอกโรงเรยี นในเขตชมุ ชนหนง่ึ ของภาคกลาง (2539) วิถชี ีวติ และชีวติ ครอบครวั ของหญงิ รกั หญิง (2539) ความคิดเห็นของ คนรนุ่ ใหมต่ อ่ สถาบนั ครอบครวั ทป่ี รากฏในภาพยนตรโ์ ฆษณาทางโทรทศั น์ (2540) เป็นต้น จำ� นวน 60% ของงานว่าดว้ ยการพัฒนาสถาบันครอบครัวเป็น งานท่เี กดิ ขน้ึ ในชว่ งสุดท้าย หรือระหวา่ งพ.ศ. 2541-2552 มที งั้ หมด 284 รายการ อาจกล่าวได้ว่าเป็นการศึกษาเพื่ออธิบายปรากฏการณ์ การเปลี่ยนแปลงของสถาบันครอบครวั เปน็ สำ� คัญ เชน่ การเลอื กคู่ของ คนหนุม่ สาว การเลอื กที่จะแต่งงานหรือไม่แต่งงานของคชู่ วี ติ การเลอื ก ทจ่ี ะจดทะเบียนหรอื ไม่ของคูส่ มรส เพศสมั พันธ์นอกการแต่งงาน ฯลฯ นอกเหนอื จากการพดู ถงึ ความเข้มแข็ง ความมั่นคง และการล่มสลาย ของสถาบันครอบครัวแล้ว การพูดถึงประเด็นต่างๆ เหล่าน้ีสะท้อนให้ เหน็ ถงึ การยอมรบั สถานะใหมข่ องสถาบนั ครอบครวั ในสงั คมไทยทเ่ี ลอื่ น ไหล เปน็ ปจั เจกนิยมมากข้ึนมหี ลายนิยาม คลายความศักดสิ์ ทิ ธแิ์ ข็ง ตัวลงเพื่อให้ครอบคลุมความแตกต่างหลากหลายของคนในสังคมได้ มากขน้ึ ขณะเดยี วกนั กพ็ ยายามเขา้ ใจประสบการณแ์ ละบรบิ ทของการ กอ่ รปู เปน็ สถาบนั ของครอบครวั ในมติ ติ า่ งๆ มากขน้ึ เชน่ เดยี วกนั ดงั เชน่ ความสนใจตอ่ สถาบนั ครอบครวั ในความหมายใหม่ ในรปู แบบใหมๆ่ หรอื ในกลุม่ คนท่มี ีวถิ ชี ีวิตแตกตา่ ง อยา่ งกรณคี รอบครัวพ่อหรือแม่คนเดียว

32 ภาพและชีวติ ครอบครัวในสงั คมไทย ครอบครวั คนโสด/ไมแ่ ตง่ งาน แรงงานยา้ ยถนิ่ คนพกิ าร การศกึ ษาทศั นคติ เรอ่ื งเพศสมั พนั ธก์ อ่ นการแตง่ งาน วาทกรรมวา่ ดว้ ยสถาบนั ครอบครวั ที่ สมบูรณ์ต้องประกอบด้วยพ่อแม่ลูก ซึ่งน�ำไปสู่การสร้างตราบาปให้กับ ครอบครัวที่ไม่มีลูก โดยเฉพาะต่อผู้หญิง การแต่งงานข้ามชาติ และ การเลือกคผู่ า่ นส่อื อเิ ล็คโทรนคิ ส์ เป็นตน้ ตวั อยา่ งของงานในชว่ งสดุ ทา้ ยนไี้ ดแ้ ก่ ปจั จยั ทม่ี คี วามสมั พนั ธก์ บั ทัศนคติของวัยรุ่นระดับมัธยมศึกษาตอนต้นต่อสถาบันครอบครัวไทย (2541) ความคิดเหน็ เก่ยี วกบั การมีเพศสัมพันธน์ อกสมรสของคนไทย (2542) ปจั จยั ทส่ี นบั สนนุ ความเขม็ แขง็ ของสถาบนั ครอบครวั (2543) อยู่กอ่ นแตง่ : การอย่รู ว่ มกันโดยไม่แต่งงานของนกั ศกึ ษามหาวิทยาลัย (2544) การศึกษาปัจจัยก่อนการสมรส ปัจจัยการเลือกคู่ครองและ ทัศนคติต่อการสมรส ระหว่างแรงงานท่ีจดทะเบียนสมรสและไม่จด ทะเบียนสมรส : ศึกษากรณีแรงงานในนิคมอุตสาหกรรมแหลมฉบัง จังหวัดชลบุรี (2544) ค่านิยมเก่ียวกับการสมรสของดาราวัยรุ่นไทย (2544) การศกึ ษาชวี ติ สมรสของคนหหู นวกในกรงุ เทพมหานคร (2545) กระบวนการเข้าสู่การเป็นครอบครวั แม่คนเดียว (2545) ค่านิยมของ วยั รนุ่ ไทยเกย่ี วกบั ความรกั คคู่ รอง และการแตง่ งาน (2546) การสรา้ ง ความหมายทางสังคมและวัฒนธรรมเกี่ยวกับความรู้สึกเป็นตราบาปใน กลุ่มผู้หญิงท่ีมีบุตรยาก (2547) ปัจจัยที่มีความสัมพันธ์กับคุณภาพ ชวี ติ คขู่ องนกั ศกึ ษาทอ่ี ยดู่ ว้ ยกนั กอ่ นสมรส (2547) ผลกระทบจากการ ย้ายถิ่นของคนงานก่อสร้างต่อความม่ันคงในครอบครัว (2547) การ แต่งงานขา้ มวัฒนธรรมของผู้หญิงในชนบทอีสาน (2548) มุมมองของ เด็กก�ำพร้าท่ีมีต่อค�ำว่า “ครอบครัว” (2549) รูปแบบครอบครัวทาง เลือกในสังคมสมัยใหม่ : กรณศี กึ ษา “การอยเู่ ปน็ โสด” (2549) การให้ ความหมายและการตอ่ รองในชวี ติ คขู่ องหญงิ รกั หญงิ (2549) เรอื่ งเพศ นอกการแต่งงาน: การต่อรองด้านเพศวิถีของผู้หญิงไทยชนช้ันกลาง

ภาพและชวี ิตครอบครัวในสงั คมไทย 33 (2550) โลกาภิวัตน์และปรากฏการณ์ธุรกิจเมียส่ังทางอินเตอร์เน็ต : ภาพสะท้อนของความไม่เท่าเทียมในความสัมพันธ์หญิงชาย (2551) การตัดสินใจอยู่เปน็ โสดของผหู้ ญงิ ในยคุ โลกาภิวตั น์ (2552) เป็นตน้ (3) ปญั หาครอบครัวและความรุนแรง ส�ำหรับหัวข้อปัญหาครอบครัวและความรุนแรงในครอบครัวน้ี ได้แยกออกไว้ต่างหาก เพื่อแสดงให้เห็นถึงปัจจัยต่างๆ ที่สัมพันธ์หรือ สง่ ผลต่อความม่ันคง หรือกลา่ วได้วา่ เป็นการคกุ คามสถาบนั ครอบครวั เชน่ ครอบครวั แตกแยก ปญั หาและความรนุ แรงในครอบครวั ครอบครวั ศึกษา การพัฒนาครอบครัวในมิติต่างๆ ไว้อยู่ด้วยกัน มีท้ังส้ิน 133 รายการหรอื คดิ เปน็ 12% ของงานในกลมุ่ สถานะของสถาบนั ครอบครวั นี้ โดยงานในช่วงแรกหรือก่อนพ.ศ. 2530 นั้นมีจ�ำนวนเพียง 11 เล่ม เทา่ น้ัน สว่ นใหญ่เป็นเร่อื งการทอดทงิ้ คนในครอบครัว โดยเฉพาะเดก็ งานในชว่ งทศวรรษถดั มาแมจ้ ะยงั คงมจี ำ� นวนไมม่ ากนกั แตพ่ บวา่ มกี ารศกึ ษาปญั หาครอบครวั และความรนุ แรงมากขนึ้ ในมมุ มองทแ่ี ตกตา่ ง หลากหลายหลงั ปพี .ศ. 2540 เปน็ ตน้ มา ทงั้ นี้ ลกั ษณะปญั หาครอบครวั ส่วนใหญ่คือ ความรุนแรงในครอบครัว ทั้งการทุบตีท�ำร้ายคู่สมรส การสกู้ ลบั ของภรรยา การทอดทิง้ และทารุณกรรมคนในครอบครัว ทงั้ เดก็ คนพกิ าร และคนชรา การละเมดิ ทางเพศคนในครอบครวั การขม่ ขนื ภรรยา ซ่ึงเป็นการตั้งค�ำถามกับเพศสัมพันธ์ในสถาบันการแต่งงาน รวมท้ังการศึกษาถึงปัจจัยและบริบทแวดล้อมต่างๆ ท่ีส่งผลต่อการใช้ ความรุนแรงหรอื เรียกว่าเป็นการสร้างปญั หาให้กบั สถาบนั ครอบครัว อยา่ งไรกด็ ี ในชว่ งปลายทศวรรษมีงานศกึ ษาแนวทางเชงิ ปฏบิ ตั ิ ของหนว่ ยงานทเ่ี กยี่ วขอ้ งในการรบั มอื กบั ปญั หาความรนุ แรงในครอบครวั มากขนึ้ ซงึ่ สะทอ้ นใหเ้ หน็ วา่ ปญั หาตา่ งๆ ทเ่ี กดิ ขน้ึ ในสถาบนั ครอบครวั นนั้ ไม่ใช่เป็นเพียงเร่ืองเฉพาะ “ภายใน” ครอบครัว ตามคติไฟในอย่า

34 ภาพและชีวิตครอบครัวในสงั คมไทย นำ� ออกไฟนอกอยา่ น�ำเขา้ แตเ่ ปน็ สง่ิ คนในครอบครวั สามารถเปดิ ใจ “น�ำ ออก” มาพดู ได้ และภาคสว่ นอนื่ ๆ ไมว่ า่ จะภาครฐั และภาคประชาสงั คม สามารถเข้ามาเก่ียวข้องให้ความช่วยเหลือได้ รวมท้ังเป็นงานในเชิง นโยบายด้านความรุนแรงต่อเด็กและสตรีมากข้ึน มีการพูดถึงทางออก ตอ่ การแกป้ ญั หาหลากหลายมากขึน้ ซง่ึ สะท้อนใหเ้ หน็ สถานะเสี่ยงของ สถาบนั ครอบครัวไทยไปดว้ ยในขณะเดียวกัน ตวั อยา่ งของงานในชว่ งหลงั ไดแ้ ก่ ความรนุ แรงในครอบครวั : การ ศกึ ษาการท�ำรา้ ยรา่ งกายภรรยา (2540) การใชค้ วามรนุ แรงตอ่ คสู่ มรส (2541) ปจั จัยทีเ่ ปน็ แรงผลักดันใหภ้ รรยาฆ่าสามี (2542) การขม่ ขืน กระท�ำชำ� เราจากบคุ คลภายในครอบครัว (2543) ชีวิตความเจ็บปวด ของลกู สาวชาวเขาผ้ถู กู ขาย : กรณศี ึกษา ลูกสาวลาหทู่ ถี่ กู ครอบครัว ขายเปน็ สนิ คา้ (2544) การทำ� นายพฤตกิ รรมรนุ แรงของสามใี นครอบครวั ไทย (2545) ความรนุ แรงในชวี ติ คกู่ บั สขุ ภาพผหู้ ญงิ (2546) ผลกระทบ ของสุราในฐานะปัจจัยร่วมการเกิดปัญหาความรุนแรงในครอบครัว (2546) เยาวชนกับความล่มสลายของสถาบันครอบครัว : กรณีเด็ก เช็ดกระจกและขายพวงมาลัยในเขตเทศบาลนครศรธี รรมราช (2546) การคมุ้ ครองคนชราจากการใชค้ วามรนุ แรงและการปฏบิ ตั อิ นั ไมเ่ ปน็ ธรรม โดยบคุ คลในครอบครวั (2547) ขม่ ขนื กบั ชวี ติ คู่ (2548) เกมออนไลน์ กับความรุนแรงในครอบครัว : กรณีศึกษาในชุมชนแออัดแห่งหนึ่ง ในกรุงเทพมหานคร (2548) ทางเลอื กของภรรยาหลวงในการจัดการ ปัญหาความรุนแรงของครอบครัว : กรณสี ามนี อกใจภรรยา (2549) ผหู้ ญงิ ความรนุ แรงในครอบครวั การหยา่ รา้ งในฐานะทางเลอื ก (2550) เรื่องเล่าจากประสบการณ์ การก้าวพ้นจากความรุนแรงในครอบครัว (2551) เป็นตน้

ภาพและชวี ติ ครอบครัวในสังคมไทย 35 3. กฎหมายและสวัสดิการครอบครัว ในกลมุ่ หวั ขอ้ วา่ ดว้ ยกฎหมายและสวสั ดกิ ารครอบครวั นี้ รวมเอา ความเคลอ่ื นไหวทางกฎหมายทเ่ี กยี่ วขอ้ งกบั ครอบครวั ความเคลอื่ นไหว ทางสังคมในเร่ืองท่ีเกี่ยวข้องกับครอบครัว เช่น สิทธิและการคุ้มครอง สถาบันครอบครัว สวัสดิการและความช่วยเหลือสงเคราะห์ทางสังคม แก่คนในครอบครัว ท้ังที่ชอบธรรมและได้รับการคุ้มครองทางกฎหมาย และท้ังที่อยู่นอกสถาบันการแต่งงาน นอกจากนี้ยังรวมเอาเร่ืองอ่ืนๆ ทเี่ กย่ี วขอ้ งกบั กฎหมายและการใหค้ วามชว่ ยเหลอื สถาบนั ครอบครวั เชน่ ครอบครวั อปุ ถมั ภ์ ครอบครวั บญุ ธรรม การสงเคราะหบ์ ตุ ร การสนบั สนนุ ทางสังคม ครอบครวั สมั พันธ์ เป็นตน้ งานส่วนนี้มที งั้ สิน้ 340 รายการ คิดเปน็ 10% ของฐานข้อมลู งานจำ� นวน 19 เลม่ ตพี มิ พก์ อ่ นพ.ศ. 2500 สว่ นใหญเ่ ปน็ เอกสาร ประกอบการเรียนวิชากฎหมายที่เก่ียวข้องกับครอบครัว คือประมวล กฎหมายแพ่งและพาณิชย์ บรรพ 5 ว่าด้วยครอบครัวและค�ำอธิบาย ประกอบ หลกั การจดทะเบยี นครอบครวั หลกั กฎหมายแพง่ และพาณชิ ย์ วา่ ดว้ ยครอบครวั และมฤดก งานในชว่ ง 20 ปถี ดั มา (พ.ศ. 2501-2520) นั้นมีจ�ำนวน 55 รายการ ส่วนใหญ่ยังคงเป็นเอกสารที่เกี่ยวข้องกับ ประมวลกฎหมายแพง่ และพาณชิ ย์ บรรพ 5 วา่ ดว้ ยครอบครวั หลกั การ จดทะเบยี นครอบครวั ค�ำอธิบายและคำ� พพิ ากษา สำ� หรับนกั ศึกษาวชิ า กฎหมาย แตก่ ม็ ีเนือ้ หาอ่ืนๆ ที่เกี่ยวขอ้ งประกอบบา้ ง เช่น การส่งเสริม ความรู้ด้านครอบครัวให้กับบุคคลท่ัวไป สวัสดิการครอบครัว ฯลฯ ดงั ตวั อย่าง การเพกิ ถอนการสมรสและการขาดจากการสมรส (2513) สวัสดกิ ารครอบครัว 2512-2514 (2514) ส่งเสริมความรทู้ างดา้ น กฎหมายเกยี่ วแกส่ มรสและหยา่ รา้ ง (2515) สญั ญากอ่ นสมรส (2515) เป็นต้น

36 ภาพและชวี ิตครอบครัวในสงั คมไทย ในช่วงพ.ศ. 2521-2540 มีท้ังความเคลื่อนไหวของกฎหมาย ครอบครัวและกฎหมายอื่นที่เกี่ยวข้อง เช่น การรับบุตรบุญธรรม ครอบครัวอุปการะ การคุ้มครองเด็กและเยาวชน มรดก พินัยกรรม เงนิ อุปการะ คา่ เลย้ี งดู ฯลฯ นอกจากนย้ี ังมกี ารหยบิ ยกถงึ สถานการณ์ นอกการแต่งงานกับการคุ้มครองทางกฎหมาย เช่น เร่ืองสิทธิของ เมยี น้อย ลกู นอกสมรส ที่นา่ สนใจคือ ประเด็นการใชว้ ิธกี ารไกลเ่ กล่ีย เพ่ือแก้ปัญหาขัดแย้งในครอบครัว ซ่ึงเป็นแนวทางการรักษาสถาบัน ครอบครัวท่ีฝ่ายกฎหมายมักจะเลือกใช้เป็นแนวทางมาตรฐาน ขณะที่ ข้อมูลจากการศึกษาในหัวข้อปัญหาครอบครัวและความรุนแรงน้ัน แสดงใหเ้ หน็ ทางเลอื กอน่ื คอื การคมุ้ ครองสทิ ธขิ องปจั เจกบคุ คลดว้ ยการ ยตุ ิความสมั พนั ธ์ ตัวอย่างของงานในช่วงนี้ได้แก่ อ�ำนาจของสามีและบิดาตาม ประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์กับการปฎิบัติของครอบครัวในเขต เทศบาลนครเชยี งใหม่ (2521) ผลของการหยา่ โดยคำ� พพิ ากษาของศาล (2524) หลักกฎหมายอิสลาม ว่าด้วยครอบครวั และมรดก (2526) ทัศนคติของบุคลากรและผูท้ ่เี กี่ยวข้องกับกระบวนการยุตธิ รรม ต่อการ จดั ตงั้ ศาลครอบครวั ในประเทศไทย (2529) เมยี นอ้ ย เมยี หลวง (2533) สิทธิของเมียน้อย (2534) ครอบครัว มรดก พินัยกรรม (2534) การคุ้มครองสิทธิเด็กในประเทศไทย : ศึกษาเฉพาะกรณีเด็กถูกทารุณ ในครอบครวั (2537) คดบี า้ นแตก (2537) การจดั บริการสวัสดกิ าร ครอบครัวของกรมประชาสงเคราะห์ (2537) การไกล่เกล่ียเพ่ือให้ เกดิ การประนปี ระนอมยอมความคดคี รอบครวั (2539) เป็นตน้ ในช่วงทศวรรษสดุ ทา้ ย หรอื พ.ศ. 2541-2552 เปน็ ชว่ ง 12 ปี ทม่ี จี �ำนวน 134 รายการหรอื คิดเป็น 40% ของงานในหัวข้อกฎหมาย และสวัสดิการครอบครัว แม้ส่วนใหญ่จะยังคงเป็นเร่ืองของกฎหมาย ครอบครวั กฎหมายคมุ้ ครองเดก็ และเยาวชน และกฎหมายประกอบอนื่ ๆ

ภาพและชวี ติ ครอบครัวในสังคมไทย 37 ที่เกี่ยวข้องกับครอบครัว เช่น การจดทะเบียนครอบครัว พินัยกรรม มรดก การหย่า ฯลฯ แต่พบว่างานในช่วงหลังนี้มีประเด็นร่วมสมัย มากขึ้น ในบางประเด็นก็ให้ความส�ำคัญกับสิทธิส่วนบุคคลมากขึ้นกว่า การเนน้ ความเป็นสถาบัน เช่น การต้ังครรภ์แทน ครอบครัวบุญธรรม การปฏริ ปู กระบวนการยตุ ธิ รรม สทิ ธสิ ตรใี นกฎหมายครอบครวั ครอบครวั คนไรส้ ัญชาติ การขม่ ขืนภรรยา บตุ รนอกสมรส การแตง่ งานขา้ มชาติ ฯลฯ ขณะเดียวกันก็มีความเคล่ือนไหวในแง่การให้ความช่วยเหลือ สนับสนุนครอบครัว สวัสดิการครอบครัว และกระบวนการยุติธรรม สำ� หรับคนในครอบครัวมากขน้ึ ตัวอย่างงานท่ีน่าสนใจในช่วงนี้ได้แก่ นโยบายการคุ้มครองสิทธิ เดก็ เยาวชนและสตรีทถ่ี กู ทารณุ กรรมในครอบครัว (2542) มาตรการ คมุ้ ครองสถาบนั ครอบครวั ตามกฎหมายครอบครวั ไทย : ศกึ ษากรณกี าร แยกสนิ สมรส (2543) การตง้ั ครรภแ์ ทน : ปญั หาทางกฎหมายครอบครวั และมรดก (2543) การสอบสวนคดใี นอำ� นาจศาลเยาวชนและครอบครวั (2544) กฎหมายคุ้มครองเด็กถูกกระท�ำทารุณกรรมจากผู้ปกครอง (2545) สิทธิในการก่อต้ังครอบครัวของคนไร้สัญชาติในประเทศไทย (2546) สทิ ธขิ องบคุ คลเกย่ี วกบั กฎหมายหมนั้ สมรส มรดก พนิ ยั กรรม (2546) มาตรการทางกฎหมายว่าด้วยการน�ำวิธีการประชุมกลุ่ม ครอบครัวมาใช้ในกระบวนการยุติธรรมสำ� หรับเด็ก (2546) การแยก กนั อยเู่ ปน็ การชว่ั คราวของสามภี รยิ าตามกฎหมายครอบครวั ไทย : ศกึ ษา กรณใี ชเ้ ปน็ มาตรการชะลอการหยา่ รา้ ง (2546) บคุ ลากรในกระบวนการ ยตุ ธิ รรมมองอยา่ งไร? เมอื่ สามขี ม่ ขนื ภรรยา (2547) สทิ ธขิ องบตุ รนอก สมรส (2548) มาตรการทางกฎหมายในการคมุ้ ครองสวสั ดภิ าพคสู่ มรส จากความรุนแรงในครอบครัว (2548) สิทธขิ องชายหญิงท่ีอยู่ร่วมกนั โดยมไิ ด้สมรส (2548) การทำ� การเป็นปฏิปักษ์ต่อการทีเ่ ป็นสามหี รือ ภริยากันอย่างร้ายแรง (2549) ความรับผิดส�ำหรบั การอยู่กนิ ฉนั สามี ภรยิ ากบั ผอู้ น่ื ขณะมคี สู่ มรส : ศกึ ษาเปรยี บเทยี บกบั กฎหมายตา่ งประเทศ

38 ภาพและชีวติ ครอบครัวในสงั คมไทย (2550) กฎหมายน่ารู้ส�ำหรับคนไทยที่สมรสกับคนต่างชาติ (2550) ข้อตกลงระหว่างสมรส (2551) การสร้างความปรองดองในครอบครัว โดยกระบวนการยุติธรรมเชิงสมานฉันท์ : ศึกษากรณีความรุนแรงใน ครอบครวั (2552) เป็นตน้ 4. บริบทของครอบครัว และภาพครอบครวั ในส่ือ การศกึ ษาสถานการณแ์ ละประเดน็ ต่างๆ ของครอบครัวในสงั คม ไทยนั้น นอกจากการศึกษาปรากฏการณเ์ หลา่ นนั้ โดยตรงแลว้ ยังศกึ ษา ผ่านภาพตัวแทน ผ่านส่ือท่ีสะท้อนแง่มุมท่ีหลากหลายของสถาบัน ครอบครัวได้อีก ซ่ึงมักเป็นวิธีการท่ีนิยมศึกษาในระยะหลัง งานชิ้นนี้ จงึ ไดแ้ ยกเรอื่ งภาพตวั แทนของครอบครวั และประเดน็ ครอบครวั ในบรบิ ท แวดลอ้ มอน่ื ๆ ไวต้ า่ งหาก ซงึ่ มจี ำ� นวนเพยี ง 71 รายการ หรอื เพยี ง 2% ของฐานขอ้ มลู ทงั้ หมดเทา่ นน้ั และงานกวา่ 60% เกดิ ขน้ึ ในชว่ งทศวรรษ สุดท้ายนเ้ี อง งานศกึ ษาในชว่ งแรก คอื หลังพ.ศ. 2500-2540 น้นั ส่วนใหญ่ เปน็ การศกึ ษาอทิ ธพิ ลของสอื่ สารมวลชนตอ่ สถาบนั ครอบครวั เชน่ หนา้ ที่ ของโทรศัพท์ต่อชีวิตครอบครัวที่อยู่ในเมือง (2528) ความชอบใช้ส่ือ วทิ ยกุ ระจายเสยี งและวทิ ยโุ ทรทศั นข์ องพอ่ แม่ ดา้ นการพฒั นาครอบครวั และเดก็ ในภาคเหนอื ภาคตะวนั ออกเฉยี งเหนอื และภาคใตข้ องประเทศไทย (2533) การนำ� เสนอลกั ษณะชวี ิตจริงในงานสอ่ื มวลชน : ศกึ ษาเฉพาะ กรณี “คู่สร้างคู่สม” (2535) การสร้างสรรค์รายการโทรทัศน์ส�ำหรับ ครอบครวั : กรณศี กึ ษา การทำ� งานของรายการโลกใบเลก็ (2538) การ วิเคราะห์แนวคิดเกี่ยวกับชีวิตครอบครัวในนวนิยายขนาดสั้นของหลวง วิจิตรวาทการ (2539) การรับร้ภู าพของครอบครวั ผา่ นละครโทรทศั น์ (2539) เป็นตน้

ภาพและชีวติ ครอบครัวในสังคมไทย 39 ขณะที่ในช่วงหลัง หรือพ.ศ. 2541-2552 เป็นการศึกษา ปฏิสัมพันธ์ระหว่างสถาบันครอบครัวกับสื่อสารมวลชนหลากหลาย รูปแบบ ทั้งวิทยุ โทรทัศน์ นิตยสาร ละคร เพลง เกมโชว์ สารคดี หนังสือพิมพ์ อินเตอร์เน็ต ฯลฯ มีทั้งการใช้ส่ือเพื่อส่งเสริมสถาบัน ครอบครวั เพอ่ื รณรงคป์ ระเดน็ ทางสงั คมตา่ งๆ ในครอบครวั การศึกษา ภาพตวั แทนสถาบนั ครอบครวั ผา่ นสอื่ ตา่ งๆ และการใชส้ ถาบนั ครอบครวั เป็นสว่ นหนึง่ ของแผนการตลาดของฝ่ายสือ่ สารมวลชนเอง งานในชว่ ง 12 ปีหลังนไี้ ด้แก่ ประสิทธิผลของรายการโทรทศั น์ เพ่ือส่งเสริมสถาบันครอบครัว (2541) การศึกษาพฤติกรรมการ ปรับตัวของตัวละครที่มีสภาพครอบครัวแตกแยกในนิทานคำ� กลอนของ สนุ ทรภู่ (2541) บทบาทของนติ ยสารผหู้ ญงิ แนวครอบครวั ในการพฒั นา ครอบครวั (2541) การวเิ คราะห์เนือ้ หาเพลงไทยสากลทเี่ ก่ยี วขอ้ งกับ สถาบันครอบครัว (2545) บทบาทของรายการโทรทัศน์กับสถาบัน ครอบครัวไทย : ศึกษาเฉพาะกรณีรายการหลังคาเดียวกัน (2546) บทบาทของละครโทรทัศน์แนวเบาสมองเพ่ือการส่งเสริมความสัมพันธ์ อันดใี นครอบครวั (2549) เปน็ ตน้ บทสง่ ท้าย ดว้ ยฐานคดิ ทวี่ า่ ครอบครวั เปน็ หนว่ ยพน้ื ฐานส�ำคญั ทสี่ ดุ ของสงั คม ครอบครัวเป็นศูนย์กลางของชีวิตท้ังในเชิงปัจเจกและสังคม และเมื่อ ค�ำนึงถึงบริบททางวิชาการที่ส่วนใหญ่ครอบง�ำโดยการศึกษาวิจัยด้วย แนวคดิ แบบปฏฐิ านนยิ ม (Positivism) ในมติ ติ า่ งๆ ทง้ั ทางวทิ ยาศาสตร์ และสังคมศาสตร์ ซ่ึงมุ่งค้นหาความจริง พัฒนาและสร้างองค์ความรู้ ใหม่ๆ โดยการตรวจสอบยนื ยันจากข้อมลู เชิงประจกั ษต์ ่างๆ ดว้ ยหลกั เหตุและผลตามวิธีการทางวิทยาศาสตร์ งานวิชาการส่วนใหญ่จึงมุ่ง

40 ภาพและชีวิตครอบครัวในสงั คมไทย รอ้ื คน้ ศกึ ษาสาเหตแุ ละปจั จยั ตา่ งๆ ทเี่ กย่ี วขอ้ งสมั พนั ธก์ บั ครอบครวั อยา่ ง ขนานใหญ่ ไม่วา่ จะเป็นงานทีต่ ง้ั โจทย์ม่งุ ค้นหา ปัจจัยคดั สรร ปจั จยั ทีม่ ี ความสมั พนั ธก์ บั ครอบครวั ในทกุ มติ ิ ไมว่ า่ จะเปน็ ความรนุ แรงในครอบครวั อาชญากรรม ยาเสพตดิ การวางแผนครอบครวั การควบคมุ ปอ้ งกนั โรค ต่างๆ ในพื้นที่ต่างๆ ท่ัวประเทศ การศึกษาผลกระทบของปัจจัยต่างๆ ทั้งต่อครอบครัว และที่ครอบครัวอาจเป็นสาเหตุส่วนหนึ่งของประเด็น ปญั หาเหลา่ นนั้ รวมทงั้ การศกึ ษาความเหมอื นและความแตกตา่ งระหวา่ ง ครอบครัวประเภทต่างๆ การสนับสนุนคู่สมรสและการสนับสนุนจาก ครอบครัวถือเป็นเร่ืองส�ำคัญในชีวิตครอบครัวและการแก้ปัญหาภายใน ครอบครัว โดยเฉพาะการท�ำหนา้ ทีด่ แู ลรองรับปัญหาสขุ ภาพของคนใน ครอบครัว เช่น โรคเรื้อรังท่ีต้องการการมีส่วนร่วมจากครอบครัว ค่อนข้างมาก การเลีย้ งดลู ูก และสถานะทางสุขภาพของครอบครวั อยา่ งไรก็ดี ความพยายามส�ำคัญของงานวชิ าการด้านครอบครวั ซึ่งสะท้อนได้ชัดเจนจากฐานข้อมูลท่ีรวบรวมไว้ข้างต้นคือ การผลิต ค�ำอธิบายหลากหลายมิติให้กับปรากฏการณ์ท่ีเกิดข้ึนกับสถาบัน ครอบครัวไทยในท่ามกลางกระแสการเปล่ียนแปลงของสังคมไทยและ สังคมโลก การศึกษาเพื่ออธิบายหรือรองรับการปรับเปล่ียนทัศนคติ บางประการที่จ�ำเป็นต่อการคงความส�ำคัญของสถาบันครอบครัวใน สังคม ทีแ่ ม้จะมสี ถาบนั ทางสังคมอ่ืนๆ เข้ามามบี ทบาท โดยเฉพาะการ ยกหน้าที่ถ่ายทอดความรู้ กล่อมเกลาสมาชิกรุ่นใหม่ให้แก่สถาบันการ ศกึ ษาผา่ นระบบโรงเรยี น แตส่ ถาบนั ครอบครวั ยงั คงสถานะสำ� คญั ในฐานะ ท่ีเป็นรากฐานของสังคม เป็นความจริงท่ีไม่สามารถเปลี่ยนแปลงและ หลกี เลีย่ งได้

ภาพและชีวิตครอบครวั ในสงั คมไทย 41 งานศึกษาในมิติต่างๆ เหล่านี้สะท้อนให้เห็นว่าการผลิตชุดค�ำ อธิบายใหม่ๆ เป็นส่ิงจำ� เปน็ ตอ่ การปรบั ตวั ของครอบครวั อย่างยง่ิ เชน่ การศึกษาเร่ืองการปรับตัวของคู่สมรส การศึกษาเร่ืองสัมพันธภาพใน ชีวติ แต่งงาน ลว้ นแสดงให้เหน็ ถงึ ความกังวลใจ ความตอ้ งการค�ำตอบ เพอ่ื ลดความตงึ เครยี ดของคสู่ มรสในชวี ติ การแตง่ งานซง่ึ เปน็ หนงึ่ ขนั้ ตอน ของการเปลย่ี นผา่ นสถานะทางสงั คม หรอื การศกึ ษาประเดน็ ความสมั พนั ธ์ นอกสมรส ซงึ่ แสดงให้เหน็ ถึงการปะทะกนั ระหว่างสองชดุ ความคดิ คือ การทสี่ งั คมมเี สน้ แบง่ ทางสงั คมชดั เจนระหวา่ งในและนอกสมรส นำ� ไปสู่ การก�ำหนดแบบแผนพฤติกรรมให้กับปัจเจกแต่ละคน บางอย่างท�ำได้ บางอย่างท�ำไม่ได้หรอื ไม่ควรทำ� อยา่ งไรกด็ ี เสน้ แบง่ ทางสงั คมทว่ี า่ นถ้ี กู สน่ั คลอนดว้ ยปรากฏการณ์ ทพ่ี ยายามแทรกตวั หาพนื้ ทใ่ี หก้ บั การเปลยี่ นแปลงใหมๆ่ ในชวี ติ ครอบครวั ไทย ประเดน็ ทเ่ี กย่ี วขอ้ งเชน่ เพศสมั พนั ธน์ อกสมรส แมว่ ยั รนุ่ ครอบครวั พ่อหรอื แม่เล้ยี งเดย่ี ว ครอบครวั เพศเดยี วกัน การใช้เทคโนโลยีเพอื่ การ เจรญิ พนั ธ์ุ ฯลฯ จงึ เปน็ ประเดน็ ทไี่ ดร้ บั ความสนใจศกึ ษาในชวี ติ ครอบครวั ไทยเพื่อหาค�ำอธิบายให้กับสังคม และสิ่งเหล่าน้ีเองที่เป็นภาพปะติด ปะต่อของการเปลี่ยนแปลงและการปรับเปลี่ยนกระบวนทัศน์ของสังคม ในมิตคิ รอบครัว





44 ภาพและชีวิตครอบครัวในสงั คมไทย แหลง่ ทม่ี าของสอื่ ทศ่ี นู ยบ์ รกิ ารออนไลนเ์ ลอื กเกบ็ นน้ั แบง่ ไดเ้ ปน็ 5 ลักษณะ ดงั นี้ (1) หนงั สอื พมิ พร์ ายวนั และรายสปั ดาหฉ์ บบั ตา่ งๆ เชน่ ผจู้ ดั การ เดลนิ ิวส์ แนวหน้า ขา่ วสด คมชดั ลกึ มตชิ น ไทยโพสต์ โพสต์ทูเดย์ สยามรัฐ บ้านเมือง ไทยรฐั ฐานเศรษฐกจิ ประชาชาตธิ รุ กิจ กรุงเทพ ธุรกิจ บางกอกโพสต์ เดอะเนช่ัน โลกวันนี้ เทเลคอมเจอรน์ ัล บางกอก ทเู ดย์ พมิ พไ์ ทย ฯลฯ (2) ส�ำนักข่าวต่างๆ เช่น ไอเอ็นเอ็น ศูนย์ข่าวแปซิฟิค กรมประชาสัมพนั ธ์ อนิ โฟเควสท์ ฯลฯ (3) ข่าวจากหนว่ ยราชการตา่ งๆ เชน่ สภาพัฒนาเศรษฐกจิ และ สงั คมแหง่ ชาติ มตคิ ณะรฐั มนตรี ประมวลกฎหมายและขอ้ บงั คบั ต่างๆ ราชกิจจานเุ บกษา ฯลฯ (4) สถาบนั สนบั สนนุ การทำ� วจิ ยั เชน่ สำ� นกั งานกองทนุ สนบั สนนุ การวจิ ยั สำ� นักงานกองทนุ สนบั สนนุ การสร้างเสรมิ สขุ ภาพ เปน็ ตน้ (5) ข่าวเผยแพร่จากหน่วยงานท่ีท�ำส�ำรวจความคิดเห็น เช่น กรงุ เทพโพล สวนดสุ ติ โพล เอแบคโพล เปน็ ตน้ นอกจากนย้ี งั มบี ทความ ท่ีเผยแพรต่ ามนิตยสารและเวบ็ ไซตต์ า่ งๆ อีกจำ� นวนหน่ึง การเก็บรวมรวมข้อมูลในส่วนของข่าวและบทความนี้ แยกเก็บ เป็น 2 ส่วน คือส่วนที่เป็นไฟล์ข่าว และรายช่ือตามรายละเอียดทาง บรรณานกุ รมเท่าทป่ี รากฏ คือ ชอ่ื ผู้แต่ง (ถา้ มี) ช่อื เร่ือง แหล่งท่ีมา และวนั ที่ ตามคำ� สำ� คญั หลัก (keyword) เชน่ เดียวกับสว่ นของหนงั สอื เอกสารวชิ าการ รายงานวจิ ยั และวทิ ยานพิ นธ์ รายชอ่ื ขา่ วและบทความ ทั้งหมดจะรวบรวมอยู่ในรูปแบบไฟล์ MS-Excel และจะก�ำหนด hyperlink จากชือ่ ไฟลเ์ ชอื่ มไปยงั ตัวไฟลเ์ อกสาร (.txt หรอื .doc หรือ .pdf) ใหส้ ามารถเรยี กดูได้ทันที เพ่ือความสะดวกในการอ่านและสืบค้น