Ջահակիր, Յաւելուած ԺԴ. - Tchahagir, Supplement No. 14

պատառները դիւրութեամբ մարսեն եւ բնականաբար մեծադղորդ խլրտումներալ պիտի ծնէին նոյն իսկ միութեան երկրորդ օրը, հազիւ ընկերներու համբոյր-ները պաղած։ Եւ ահա կրքերու խառնարանը սկսան արծարծել եւ ալիքներբարձրացնել։ Ամերիկայի հնչակեան ընկերներ որոնք կը տեսնէին այն շէնքինտակաւ տակաւ քայքայուիլը, որը իրենց արիւնով շաղախած էին, իրենց ոսկորովկերտած, կտեսնէին թէ ինչպէս անխիղճ դահիճներ տապարի ուժգին հարուած-ներով անոր հիմերը ջարդ ու փշուր կընէին, արիւն կքամուէր իրենց սրտերէն,կբողոքէին այս ոճիրներու դէմ։ Եւ որպէսզի աւերումի այդ սայլը անսայթաքքալէր, բողոքող, կռուող տարրի արգելքներուն չհանդիպէին, սպառնացան, կազ-մակերպեցին տէռորական խումբ որպէսզի «դաշունով լռեցնէին»։ Մխօն մէկն էրայդ խումբի անդամներէն, անոր ատելութեան խարոյկը վառեցին, ուռեցուցինզայն` օդապարիկի պէս` բոլոր այն «խռովարարներու» դէմ, որոնք կյանդգնէինխռովել իրենց վարիչներու խրախճանքը։ Սեպտ. 17-ին (1902)` Պոստոնի ընկերական ժողովը շատ մտքեր բացեց եւշատ դասեր տուաւ ընկերներու։ Մխօն այնտեղ որ բռնկած` վառօդի բոց կտրածկուզէր լափել, աջ ու ձախ 50-60 ընկերներ իրմով զգաղեցնելով։ Ներկաներու յիշո-ղութեան վրայ դրօշմուած է այդ դէպքը եւ այդ օրուայ Մխօն որ կմրմնջէր միշտ,«Երանի՛ թէ րիվոլվրս հետս բերած ըլլայի» իհարկէ իր եղբայրներուն դէմ, որատեն ընկերներ շատ ներող ու քաղցր վարուեցողութեամբ վերջ չդնէին,անբնական չէր որ իր դիակին հետ իյնային նաեւ 10-15 ընկերներ ալ։ Կարելի չէմոռնալ այդ օրը որ ոչ մի զէնք չկրնալով գտնել, հովանոցով մը մէկի բազուկըտրորեց։ Մեղաւորը Մխօն չէր. ո՛չ, հապա իր թեւին տակ կծկտողները։ Կարելիչէ բաղդատել 94-95-ի Մխօն այդ օրուայ Մխօի հետ, երբ երկար յուզումներէ վերջհանդիսաւորապէս ուխտեց «Փրովիտէնս երթալէս վերջ այլեւս պէտք է իմզինուորական պարտքս կատարեմ», որո՛ւ դէմ, - այն ընկերներու որոնք գործը-ւած զեղծումներու դէմ բողոքե՛լ եկած էին։ Փրօվիտէնսի անդամական ժողովինմէջ խլէզուկ պառակտիչի խօսքերը ի՛նչ կնշանակէին, «ձեր ընկերն է, ձեր մօտնէ, ձեր քովն է...», որ իր ատենին բաց նամակով Հնչակեան Գործաւորը հրապա-րակ դրաւ։ Գուշակելու հարկ չկայ թէ ընկերներու զէնքը դէպի որու էր որ ուղղելկուտար մէկը որ հրապարակով թէեւ իրենց ալ գործիչն էր, բայց գիշեր ցերեկհետամտածէին անոր արեւը խլելու։ Արսլանն էր որ շարունակ կկրկնէր, «մենքՄխօին հետ համաձայնութեան եկած ենք որ այս խնդիրները դաշոյնը պիտիմաքրէ»։ Դաշոյնի արժանը ո՛վ է։ Նոյմբ. 8-ի Փրովիտէնսի ընկերական ժողովին էր դարձեալ «զինուորականպարտականութիւն կատարողները» դուռը գրաւած էին ու կմրմռային դէպընկերները, որոնք վերջին փորձը կընէին գործերը կարգադրելու։ Տէռօրականխումբն է, որ իբրեւ երկիր գնացող կամաւորներ` ամեն մէկին տէռորականպաշտօն մը յանձնուած էր Լոնտոնի Հնչ. Կեդրոնի անդամները զարնելու։ 99

Խումբին ամենէն կարող ընկերոջ երբ կհաղորդեն իրենց սեւ ծրագիրը, պժգան-քով կձգէ, կհեռանայ իրենց հետ նոյն իսկ երկիր գնալու մտքէն, կթքէ իրենցկազմակերպութեան վրայ ու կմտնէ Հնչ. Դրօշի տակ։ Իրենց յերուրած առասպել-ները չեն ասոնք որ իբրեւ թէ Լինի մէջ կատարուած են, այլ իրողութիւններ եւմարդը հոս է եւ իրենց ընկերն է։ Պր. Սապահ-Գիւլեանը իբր Հնչակեան գործիչ,իրենք հասարակութեան առաջ պարծանքով եւ հպարտութեամբ կուռէին անորկարողութեան եւ պերճախօս տաղանդին վրայ եւ սակայն նոյն պահուն ներքնա-պէս ընկերներու շարքերուն մէջ ի՞նչ զարհուրելի պրօպականտով ընկերներըանոր դէմ կլարէին` ի՛նչ լկտի եւ վարնոց որակումներով զինքը վարկաբեկել կըփորձէին, զայն սեւցնել։ Մենք չէինք զարմանար երբ իրենց փալասի մէջ «սինլքորվարձկան»-ներու հայհոյանքին դէմ ժողովրդին փսխունքը բերաւ, որոնք տակա-ւին իրենց ներքին շարժումներու մէկ փոքր արձագանքն էր հրապարակ դրին։Թող իրենց «աղբանոց» տեղեկագրերը եւ շրջաբերականները։ Անոր կեանքի դէմինչ դաւեր չխաղացին, ութ տեղեր առանձին ճամբաներու վրայ, իսկ թէ անկարողեղան, Ամերիկայի դրութիւնն էր որ զիրենք կը կաշկանդէր, գիտէին այդպիսիփոքր փորձ մը իրենց ամբողջ կազմակերպութիւնը հիմնայատակ կընէր նախՊոստոնի եւ Փրովիտէնսի ջոջերը վտանգելով։ Լօվէլէն եւ Լօրէնսէն մարդիկ կը վարձեն եւ կը ղրկեն որպէսզի Պր. Սապահ-Գիւլեանի հետ կռուի բռնուին եւ զարկեն... վարձուածները դասերնին առին եւետ դարձան... եւ այս այն պահուն է, որ իբրեւ իրենց գործիչ կհռչակէին հրապա-րակապէս։ Պոստոն Յունվ. 24-ին Պատգ. ժողով կկազմեն հերձուածի վարիչներըեւ իբրեւ գործիչ Պր. Սապահ-Գիւլեան կը հրաւիրեն ներկայ ըլլալ։ Օհ, Լինչիօրէնքով սպաննել էր մտադրութիւննին, եթէ յաջողէին։ Հնչակեաններ մէկիկմէկիկ ճամբու կդնեն, որոնք սոսկ հանդիսատես էին։ Ի հարկէ Տամպուրաճեան-ներ յանցաւորներ չեն, երբ անոնց կիրքերը կլարեն եւ ժողովի կուգան որգործադրեն իրենց հրահանգուածները։ Կրնան ուրանալ այդ ժողովի մէջ եղածդաւադրութիւնը երբ յարձակման կէտին` Ե. Կաճարեանը` միակ ներկայ եղողՀնչակեանը առաջ կնետուի եւ րիվօլվըրը կքաշէ, կդիմադրէ խուժանին եւ Պր.Սապահ-Գիւլեանը հետը առած կմեկնին ժողովէն, կբաժնուին մեր հետ «գիր-կընդխառնուած» երբեմն, ընկերներէն։ Ո՞վ է եղբայրասպանը, ընկերասպանը։ Պր. Սապահ-Գիւլեանը միութիւնը պահող թիկունքն էր, բայց որովհետեւհերձուածի դաւադիրները անպատճառ կուզէին պառակտում յառաջ բերել, եւերբ իրենց շատ փորձերէն յետոյ` տեսան որ նա իբրեւ ոյժ իրենց դէմ պիտի կռուիեւ ամեն ինչ հրապարակի դնէ, ահա թէ ինչո՛ւ մէջտեղէ վերցնելու եւ ոչ մի ջանքխնայած են եւ հիմա ալ ամէն սլաք իր դէմ են ուղղած... Տեսնենք։ Սխալը այն տեղն էր, որ Մխօն կիյնայ հերձուածի վանդակին մէջ եւ գողերու,աւազակներու, Նազըմ-Միւնիրականներու խմբին կընկերակցի։ Շիգակոյի իրենցմասնաճիւղը շրջաբերական կհանէ եւ տէռորական խմբին կազմութեան ջատա-100

գով կկանգնի որ իրենց վարիչները յղացած են եւ կպնդէ որ շուտով կազմուիորպէսզի «արտասահմանի» մէջ «դաշունով մաքրեն» խռովարարները։ Որպէսզիիրենց ընկերները խաբեն, անոնց գայթակղած մտքերը բուժեն, կուսակցութեանայս տակնուվրայութեան պահուն իսկ հերձուածի ղեկավարները ամէն ճիգ եւջանք չեն խնայեր, կը վազեն, կը վազվզեն տէռոր կամաւորները ճամբու կդնեն,որպէս թէ «խաղաղութիւնը կատարեալ է, միութիւնը անխախտ է, քանի մըխռովարարներ են միայն» եւ ասանկով հասարակութիւնն ալ կխաբեն, ի՛նչ կըլլայոր 20 հազար տոլարէն հազարն այսպէս կծախսեն թէ երկիր գործունէութիւնունինք ըսելով` հայ ժողովրդի ուշադրութիւնը վրիպեցնեն իրենց խաղերէն։Կամաւորներէն ոմանք արդէն սահմանագլուխ հասած կհռչակեն իրենց շրջաբե-րականներով, իսկ ոմանք տակաւին ճամբայ չինկած իբրեւ շօի (ցուցահանդէսի)պատկերներ` քաղաքէ քաղաք զիրենք ցոյց կդնէին ընկերները խաբելու համարդարձեալ։ Մխօն սիրողը մենք էինք որ զինքը կյորդորէինք առայժմ չշարժիլ,սպասել։ Պր. Սապահ-Գիւլեանն էր որ քանիցս ստիպեց որ չերթայ եթէ երկիրգործել է նպատակը` մինչեւ գործերը իրենց վիճակը գտնեն։ Պր. Սապահ-Գիւլ-եանն էր որ Մխօին կըսէր թէ *** կէտի մէջ քեզ գործելու յարմար գործ չկայ այժմ,եկո՛ւր եւ գնա՛ ** կէտը, որու համար թէ քեզ նմանի անհրաժեշտութիւն կայ եւ թէլաւ ալ պատրաստութիւն։ Մխօն ուզեց, պահ մը լսեց... բայց հերձուածի վարիչ-ները խեղճի հետ ուրիշ հաշիւներ ունէին։ Պ. Ե. Կաճարեանն էր որ կպնդէր թէ մի երթար առ այժմ, քեզ գործիք կուզենընել։ Իսկ հերձուածի վարիչները չէ թէ միայն կմղէին, կհրէին, կհրմշտկէին, այլնոյն իսկ անոնց կբարկանային որ ետ կեցնել կուզէին, «տղայքը փափաք ունիներթալ գործելու, ինչո՞ւ արգելք կըլլաք»։ Խելօքնին մէջերնէն Կարօն եղաւ որչգնալէն զատ` մինչեւ Նիւ Եորք Մխօի ետեւէն գնաց որ ետ կեցնէ, սակայն ուշ էր։Մխօն ինքն էր որ Նիւ Եորքէն Փրօվիտէնս իր բարեկամներուն կգրէր` թէ հակա-ռակ իր կամքին կղրկեն, չուզեր` բայց ստիպուած կերթայ։ Թող վկայեն իր ծանօթ-ները, ո՞վ է պատասխանատու որ անոր կեանքը աւերեցին եւ վերջապէսկեանքին վերջ դնել տուին իրենց հաշիւներուն գործիք դարձնելով։ Թող լան,ոռնան, բայց մենք գիտենք որ մարմարէ սրտերէ, ապակի աչքերէ բխած պաղ ուկեղծ կաթիլներ են։ Իրենք կվազեն եւ կվազեն հոս կուգան, Չարլս գետի ափերին«սթէյքներ» ուտելու, իսկ անգիտակից ընկերներ` հայասպան մտքերով, ազգա-դաւ խորհուրդներով կղրկեն եւ զոհ կուտան իրենց հաշիւներուն։ Մխօի խմբինընկերն էր որ դեռ ասկից չմեկնած` ասկից Հնչ. Կեդրոնի անդամներուն կը գրէրոր «պիտի գան ու իրենց դիակները փռեն Լոնտոնի փողոցներուն մէջ, եւ երբգնացին, արհամարհանքի թուքով մը գնահատուեցան, այս ալ կրնա՛ն ուրանալ.գիր է, խօսք չէ որ միւս վայրկեանին ուրանան իրենց սովորական ձեւով։ Բոլոր այդ զեղծումները կատարեցին, այդ մէկ երկու կամաւորները որ ճամ-բեցին, դարձեալ չյաջողեցան վարագուրել իրենց արարքը, ոմանք ետ դարձան, 101

հիմա Լօնտօնի փողոցները կչափչփեն, ոմանք Նեղոսի ափերէն իրենց հայհո-յանք կուղարկեն, մէկը գնաց իրենց նախահօրը գնդակահար ընելու, եւ ուրիշ-ներին ալ Ռուսաստան երթալու` քանդման եւ մատնութեան հրէշայինմտածմունքն էին տուած։ Այդ վարագոյրն ալ պատռեցաւ։ Ինչոր ընկերները կխա-բէին, ակնկառոյց կսպասէին որ սահմանագլուխ հասնողներէն եւ Մխօէն ***կէտէն լուր ստանալ, յանկարծ մեծ զարմանք բոլորին որ Մխօն Ռուսաստան է եւհոն սպանուած, ինչոր *** երթալու ճամբան չէր։ Փոխանակ Մխօին իր ժանգոտածզէնքը ձեռքին տալու եւ ղրկելու, ինչոր իր կոչումն էր, ինչոր ընկերները հաւատա-ցած էին, իր ոյժէն, կարողութենէն վեր միսսիաններով, յանձնարարագրերովվկայագրերով` կղրկեն Ռուսաստան։ Ռուսաստանի... գաղտնի հասցէներով, որՀնչ. Կեդրոնէն գողնալով` անոր գրպանը կլեցնեն, թէ ինչո՛ւ համար, այդ պարզէ։ Որպէսզի Հնչակեաններու դէմ կռիւ մղելէ զատ ռուսահայերու դէմ կռիւ քարո-զէր, հնչակեան շարքերը քանդէր, եղբայր եղբօր դէմ ատելութիւն սերմանելովարիւնահեղութիւն երեւան բերել, ինչոր տարիներէ իվեր Սուլթանի գործակալնե-րու փայփայած ծրագիրն է։ Իսկ Հնչ. Կուսակցութիւնը այս բոլորին հանդէպ ոչ միպատասխանատւութիւն ունի։ Մխօն երբեմն կռուող այժ մըն էր, յետոյ դաւաճանձեռքերու մէջ, համակերպեց եւ իր կոչման հակառակ ուղղութեամբ ընթացաւ։ Տօլանտրճի պատուելիի ոճիրներու դէմ ոչ ոք կրնար անտարբեր մնալ, ոչ ոքթոյլ կտար, որ այդ Կաչաղակը մտնէր, հնչակեան շարքերը աւրշտկէր։ Չէ թէյեղափոխութեան շարքերէն, ապա հայութեան ծոցէն իսկ այդ տօլանտրճիպատուելիին արտաքսելու էր։ Աննման գիւտ, չնաշխարիկ գոհար մը չէ անորնկատմամբ շրջաբերականներ երեւան դնելը, քանի որ վաղուց իվեր հայ հասա-րակութեան կըսենք մի եւ նոյն բանը հրապարակաւ։ Տօլանտրճի պատուելիինբռունցքով` ծեծելով` արտաքսելը պարտականութիւն էր եւ պիտի ընէին։ Այսերկրորդ անգամն է որ այդ անպիտանը միեւնոյն խաղը խաղաց Գործի հետ։Ուստի թող Մխօի անունը չի բերեն ու չկցեն այդ Սինլքոր պատուելիի անուանհետ, այդ կեղծիքներով չեն կրնար իրենց անասնացած խղճմտանքի վրայ ծան-րացած բեռը թեթեւցնելու։ Այո՛, թող լան, ողբան, ոռնան, բայց ինչպէ՛ս պիտիանդորրեն իրենց խիղճը, եթէ իրաւցնէ քարի կտոր մը չէ։ Շահէնը հերձուածի զոհն է եւ իրենց թրքական գոյութեան մահարձանը, անորուրուականը շարունակ պիտի հալածէ զիրենք։Երիտասարդ Հայաստան, [Հնչակեան Կուսակցութեան Ամերիկայի Շրջանի Խօս-նակ,] շաբաթաթերթ, Պոսթոն, 13 Յունիս 1903, առաջին տարի, թիւ 6, էջ 45-48102

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ Ս. Դ. ՀՆՉԱԿԵԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԵԱՆ 1887-1962 ԱՐՍԷՆ ԿԻՏՈՒՐ [...] Կովկաս անցած Մխօ Շահէնը, յաճախ իր վարած փրոփականտի պատ-ճառով կ’անարգուէր այդտեղի հայաստանցի բանուորներուն կողմէ, որոնք զինքկը դատապարտէին իր դաւադրական գործին համար։ Ի վերջոյ, վիճաբանու-թեան մը ընթացքին, երբ Շահէն լուտանքներ կը թափէ Հնչակեան դրօշին հաւա-տարիմ մնացած գաղափարական ընկերներու հասցէին, ներկաները, քանի մըանգամ զգուշացնելէ յետոյ, զինք կը ծեծեն։ Ասոր վրայ Շահէն ատրճանակը կըքաշէ ներկաներուն վրայ, սակայն գրգռուած բազմութիւնը լինչի կ’ենթարկէ զինք։ Ռուս ոստիկանութիւնը կը ձերբակալէ դէպքին մասնակցողներէն 10-15 հոգի,որոնց գոյքերը խուզարկած ատեն կը բռնուին կարգ մը կարեւոր թուղթեր եւկուսակցականներու անուանացանկեր։ Մխօ Շահէն, հակառակ իր վերջին շրջանի հակակուսակցական արարքնե-րուն, իր տեղն ունի մեր հին հերոսներուն մէջ։ Ծնած էր 1866-ին, Մշոյ շրջանիՏերէվանք գիւղը եւ շատ գործօն մասնակցութիւն ունեցած էր Հնչակեան ասպա-տակային գործունէութեանց մէջ, Արբոյի, Խուլփեցի Առաքելի, Սասունցի Գրքոյիեւ ուրիշներու հետ։ Քանիցս ձերբակալուած ու փախած էր. Աքքիայի մէջ բանտա-կից եղած էր Ճանկիւլեանի հետ։ Աքքիայի բանտէն փախչելով ատեն մը անցածէր Կիպրոս, աւելի ուշ Ապահի եւ ընկերներուն հետ Կիլիկիա` Աղասիին մօտերթալու համար։ 1895-ին Չորք Մարզպանի ինքնապաշտպանութեան կռիւնե-րուն մէջ շատ մեծ դեր կը խաղայ։ Հոն կը ձերբակալուի եւ կը տարուի Հալէպիբանտը։ Ընդհանուր ներումի ատեն Շահէնն ալ ազատ կ’արձակուի եւ կ’անցնիԱմերիկա։ Հոն ալ կը շարունակէ իր մասնակցութիւնը բերել կուսակցութեանբոլոր ձեռնարկներուն։ Սակայն, աւելի ուշ, զոհ կ’երթայ Վերակազմեալներուդաւերուն եւ նախկին քաջարի յեղափոխականը կը դառնայ յետաշրջականշարժման կոյր գործիք եւ... զոհ։ Մխօ Շահէնի սպանութեան լուրը Ամերիկա կը հասնի 1903 Ապրիլի սկիզբնե-րը եւ կը ցնցէ ամբողջ հայ գաղութը, որովհետեւ առաջին անգամն էր որ կու-սակցական կեանքի մէջ եղբայրասպան դէպք մը տեղի կ’ունենար։ Մասնաւորապէս գերագրգիռ վիճակի կը մատնուին Վերակազմեալները,որոնք «վրէժ» կը պոռային եւ կիրքերը կը հրահրէին...։Արսէն Կիտուր, Պատմութիւն Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան 1887-1962, Ա.հատոր, Պէյրութ, Հրատարակութիւն Ս. Դ. Հնչակեան Կուս. ՊատմագրութեանԿեդր. Յանձնախումբի, 1962, էջ 285-286 ------ 103

53.ԴԱՐՄՕ (սպանութիւն)7 Ապրիլ 1903, Մահլամ գիւղ (Սալմաստ)Հանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Ատրպատականի Կենտրօնական Կօմի-տէ ՏԷՌՕՐ Հ. Յ. Դ. Ատրպատականի Կ. Կօմիտէի որոշումով այս տարւայ ապրիլի 7-ինՍալմաստի Մահլամ գիւղի գերեզմանատանը մահւան պատժի ենթարկւեց Հ. Յ.Դաշնակցութեան նախկին զինւոր Դարմօն, որը իր կոչումը մոռացած` մի պա-տուհաս էր դարձել անմեղ ժողովրդի համար։ Նոյն վիճակին կ’ենթարկւի ամէն ոք, ով նոյն ընթացքը կը բռնէ։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Մայիս 1903, XIII տարի,թիւ 5 (136), էջ 80 ------54.ՆԵՐԿԱՐԱՐ ԾԱՏՈՒՐ ԵՒ ԽԱՅԸՐՍԸԶ ԿԱՐԱՊԵՏ (սպանութիւն)26 Մայիս 1903, ԶմիւռնիաՀանգամանք` ԴաւաճաններԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Զմիւռնիոյ Կօմիտէ ՏԷՌՕՐ Հ. Յ. Դ. Զմիւռնիոյ Կօմիտէի որոշմամբ` մայիս 13/26-ին մահւան պատժիենթարկւեցին յայտնի լրտեսներ` ներկարար Ծատուր եւ խայըրսըզ Կարապետ,առաջինը` իր տան մէջ, երկրորդը` հրապարակի վրայ, խուռն բազմութեան ներ-կայութեամբ։ Գնդակներ արձակւած են նաեւ ոստիկան Եօմէրի վրայ։ Կռիւը քա-նի մը րոպէ տեւած է. ոստիկանը, երկու գնդակ արձակելէ յետոյ, տեսնելով որ իրկեանքը վտանգի մէջ է, ստիպւած է եղեր ետ դառնալ։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Մայիս 1903, XIII տարի,թիւ 5 (136), էջ 80 ------104

55.ԳԱՐԵԳԻՆ ՉԻԹՃԵԱՆ (սպանութիւն)12 կամ 13 Յունիս 1903, ՕտեսաՀանգամանք` Վերակազմեալ Հնչակեան գործիչԿազմակերպող` Հնչակեան Կուսակցութիւն Օդեսայի ամերիկեան հիւպատոսը պաշտօնական հեռագրով մը կիմացնէՈւաշինթն` արտաքին գործոց նախարարութեան, թէ Գ. Չիթճեան սպաննուած էխումբ մը թուրքերէն։Երիտասարդ Հայաստան, [Հնչակեան Կուսակցութեան Ամերիկայի շրջանի խօս-նակ,] շաբաթաթերթ, Պոսթոն, 20 Յունիս 1903, առաջին տերի, թիւ 7, էջ 56 ԳԱՐԵԳԻՆ ՉԻԹՃԵԱՆ ՍՊԱՆՆՈՒԱԾ Կիրակի առաւօտ, Ամերիկեան Մամուլին մէջ երեւցաւ հետեւեալ բօթաբերհեռագիրը. «ՈՒՕՇԻՆԿԹԸՆ, Յունիս 13, - Միացեալ Նահանգաց Օտէսայի հիւպատոս`Հինէն հեռագրաւ կը ծանուցանէ Արտաքին Գործոց նախարարութեան (StateDepartment) թէ Գարեգին Չիթճեան, ամերիկեան քաղաքացի մը, սպաննուած էայսօր նոյն քաղաքին մէջ, խումբ մը թուրքերու կողմէ` որոնք ձերբակալուած են։ «Չիթճեան ծնած էր Խարբերդ, Թուրքիա, 1863-ին եւ դեռ տղայ եկած ՄիացեալՆահանգները։ Կը բնակէր Ուսթր, Մէս, ուր քաղաքացիացած էր եւ կղերականկարգուած։ Անցեալ Սեպտեմբերին Եւրոպա գացած էր։ Հոս կը հաւատացուի, թէՕտէսայի ռուսական իշխանութիւնները արդարութիւն ի գործ պիտի դնեն այսսպաննութեան համար»։ Ուօշինկթընի State Departmentէն հաղորդուած այս պաշտօնական հեռագիրըհրատարակուեցաւ միաժամանակ Ամերիկայի բոլոր կարեւոր թերթերուն մէջ։ -Աւելորդ կը սեպենք հոս հրատարակել այս առթիւ Ամերիկեան Մամուլին մէջերեւցած հեռագիրները, խորհրդածութիւններն ու կենսագրական եւ այլ յօդուած-ները։ Ուսթրի եւ Պոսթընի թերթերը մասնաւոր համակրանքով մը ծանրացանՉիթճեանի կեանքին ու հանրային գործունէութեան վրայ։ Բայց որպէսզի վերեւիպաշտօնական հեռագրին մէջ գործածուած «խումբ մը թուրքեր» բացատրութիւնըո՛եւէ սխալ մեկնութեան տեղի չի տայ` կարեւոր կը համարինք հոս դնել NewYork WorldիՕտէսայէն ուղղակի ստացած հետեւեալ հեռագիրը. «ՕՏԷՍԱ, Ռուսիա, 13 Յունիս, - Գ. Պ. Չիթճեան, Պոսթընէն, խմբագիր Ձայնհայրենեացի, երէկ սպաննուեցաւ այստեղ։ Սպաննիչները ձերբակալուեցան, եւսակայն անկարելի է դեռ հասկնալ այս ոճիրին շարժառիթները։ 105

«Բանտարկեալները թրքական անցագրեր ունին եւ կը կարծուի թէ Հայեր են»։ Երկուշաբթի օրուան թերթերը կը հաստատեն Չիթճեանի հայերու կողմանէսպաննուած ըլլալու պարագան։ * ** Մխօէն վերջ` Չիթճեանը։ - Արի ու անձնուրաց զինուորէն վերջ` յեղափոխա-կան ամբասիր գործիչը, ամբոխներու հոգին ցնցել, փոթորկել գիտցող հայրենա-շունչ առաքեալը։ Միեւնոյն Դիակեան սեւհոգի Ճիւաղներն են որ Մխօի արիւնը խմելէ վերջ,Չիթճեանի արիւնովը կ’արբենան հիմա։ - Թո՛ղ անոնք իրենց դժոխային խրախ-ճանքը շարունակեն եւ թո՛ղ իրենց ծառայած Դիակ-Նազարբէկը, իր էգին ազգա-պիղծ բազուկներուն մէջ, անգամ մըն ալ սարսռայ իրեն պատճառով ու իրենհամար թափուած այս արիւնին կարմիր յաճախանքէն... Մխօին վրայ չի կրցանք զսպել մեր արցունքները։ - Չիթճեանի դիակին առջեւա՛լ մեր սիրտն ու աչքերը կը մերժեն ընդունիլ արցունքին մխիթարար տկարու-թիւնը։ Կսկիծն ու դառնութիւնը ո՛րքան ալ դժնդակ ըլլան մեր ներսիդին` պիտիչի փնտռեն սակայն արտայայտուելու ո՛րեւէ առիթ կամ եղանակ։ - Ա՛լ կ’ուզենքմինակ ըլլալ մեր ցաւին հետ, ա՛լ պէտք չունինք որ մեր սուգը բաժնեն ուրիշներ։ Որքան ալ պիտի չդադրինք ժողովուրդին համար հանրային խղճմտանք մըստեղծելու մեր պարտականութեան մէջ` պատրանքներ չե՛նք պահեր սակայնմեր այս ճիգերուն անմիջական արդիւնաւորութեանը վրայ։ - Գիտե՛նք, ու առաւելքան երբէք համոզուած ենք, թէ Հայ Ժողովուրդը դեռ անկարող է` հզօր ու ինքնա-բեր թափով մը` ծառանալու իր փրկութեան Գործը վտանգող Չարիքին դէմ։ -Գիտե՛նք որ Հայ Ժողովուրդը պիտի մարսէ Չիթճեանի դիակն ալ, ինչպէս մարսեցարդէն Շահէնինը։ - Գիտե՛նք որ Հայ Ժողովուրդը Գարեգին Չիթճեանի մը սպան-նութեան չարաշուք իրողութեանն ալ պիտի վարժուի, ընտելանայ քիչ օրէն... Մե՛նք մեր ճամբէն պիտի երթանք, առանց աջ ու ձախ հաւանութեան խրա-խոյսներ փնտռելու, մեր յեղափոխական անյեղլի սկզբունքներէն միայն առաջ-նորդուելով եւ անոնց հրամայած միջոցներով միայն պիտի հետապնդինքՉարիքին բարձմանը։ Ասիկա կը պարտինք մեր կոչումին ու մեր տուած անգինզոհերուն յիշատակին։ Մխօներու եւ Չիթճեաններու նուիրական արիւնը պէ՛տք է մաքրագործէ ՀայՅեղափոխութիւնը` զայն պղծող ու մահացնել սպառնացող բոլոր գարշանքներէն։ Եւ անակնկալ չի՛ կայ մեզի համար` ճամբուն մէջ` ուրկէ վճռած ենք քալել,անողոք ու անյողդողդ քայլերով։ Անակնկալ մը չէ՛ր մեր անփոխարինելիընկերոջ` Գարեգին Չիթճեանի սպաննութիւնը։ - Չիթճեան գիտակցաբար ուանվեհերօրէն գնաց` Դիակեան Ճիւաղներուն սրած ու մութին մէջ պատրաստածդանակներուն առջեւ։ Անիկա գիտէր որ զինքը պիտի սպաննէին։ Անիկա վայր-106

կեան առ վայրկեան կը սպասէր որ զինքը սպաննէին։ Բայց անիկա գնա՛ց, քալեցպարտականութեան ճամբէն, սկոյիկեան մեծ հոգի՛ի մը սխրալի պայծառու-թեամբը եւ յեղափոխական ներշնչուած առաքեալի մը պաշտելի անձնուրացու-թեամբը... «Ես կը հաւատամ որ դրօշակը` որուն տակ մենք կ’իյնանք` միշտ զինքըբարձրացնող ձեռքեր պիտի ունենայ»... Ահա՛ Չիթճեանին Կտակը, ահա՛ թէ ի՞նչկը գրէր ան իր վերջին նամակին մէջ... Հնչակեան ընկերներու սրտին խորը փորուած են այլեւս Չիթճեանի այդստեղծագործ խօսքերը։ - Ետեւէդ կը հասնի՛նք, սիրելի Գարեգին, արիւնիդ մէջմգած դրօշդ անտէր չի մնար...։Ձայն հայրենեաց, [Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութեան Խօսնակ,] շաբա-թաթերթ, 17 Յունիս 1903, Դ. տարի, թիւ 196, էջ 1 ԴԻԱԿԵԱՆ ԳՐԳԻՌԸ Չիթճեանի սպաննութիւնը պիտի կրկնել չի տայ մեզի ինչ որ արդէն ըսինք`Մխօի սպաննութեան առթիւ` Դիակեան եղբայրասպան ծրագիրներուն եւ խուժ-դուժ հոգեբանութեան մասին... Օ՜, թո՛ղ վստահ ըլլան բարի՜ հոգիները, անգամմըն ալ չի պիտի ձանձրացնենք զիրենք միեւնոյն ահաւոր ճշմարտութիւններովեւ ստիպողական սրտցաւ ազդարարութիւններով։ Մխօի սպաննութեան շուրջ ծանրանալով` զգետնուած Հերոսին արժանիդամբանականներ յօրինելու խնամքէն չէ՛ր որ կ’առաջնորդուէինք, այլ Դիակեանեղեռնական ծրագիրները երեւան բերելու եւ` հանրային դաւադրութիւնն ուխղճմտանքը ազդարարելով` Դիակեան գալիք ոճիրները սանձելու անձկագինմտահոգութենէն։ Այսօր, սեւ իրողութիւնը կուգայ վայրագօրէն հաստատել թէ չենք սխալեր մերչարաշուք կասկածներուն մէջ, այլ սխալեր ենք միայն` Դիակեան մթին ծրագիր-ները պարզելով` Եղբայրասպան Եղեռնն ընկրկելու մեր ակնկալութեամբը։ Դիակեան Ճիւաղները` ամբողջ յեղափոխական կազմակերպութիւն մըգրգռելու յանդգնութեամբ եւ ամբողջ ազգի մը զգացումները վիրաւորելու արհա-մարհանքով` կը յամառին` «Հնչակեանութիւնը գլխատելու» իրենց խելագար ուարիւնախանձ առաջադրութիւններուն մէջ։ Նազարբէկ-Դիակին ծառաներն ու մեղսակիցները իրարու վրայ խմեցինարդէն մեր երկու է՛ն թանկագին ընկերներուն արիւնը, - Մխօ, Գարեգին Չիթ-ճեան... Սեւ Շարքը պիտի շարունակուի, անշուշտ, քանի որ արիւնոտ իրակա-նութիւնը պէտք եղածէն աւելի ապացուցուց, թէ Սաքունի-ԱրզումանեանցԼոնտոն որջացած Ճիւաղներուն եղբայրասպանութեան մոլեգին հրաւէրները 107

անպատասխանի եւ անարձագանք չեն մնար Դիակեան հետեւորդ շարքերունմէջ։ Այդ եղեռնահրաւէր շրջաբերականներէն մէկը, որով Շահէնն ու Չիթճեանը«հալածել» կը հրահանգէին, մեր ձեռքն հասած էր վերջերս, բայց մենք աւելորդսեպեցինք` զայն հրատարակելով` նոր ապացոյց մը բերել Դիակեան Եղեռնին,որ վերջապէս ապացուցուած, խոստովանուած իսկ էր արդէն։ - Իրաւունք մասմը հրատարակած է այդ շրջաբերականէն, կարգ մը պարզ ու անվիճելի բա-ցատրութիւններով զորս քիչ մը անդին կ’արտատպենք։ Այսօր, ա՛լ պէտք չունինք ո՛եւէ ապացոյց, ո՛եւէ փաստ աւելցնելու ահռելիեղելութեան վրայ որ ինքնին կը պոռայ ու կը մատնանշէ Հայութեան արգանդէնվիժած այն ոճրաթաթախ Ճիւաղները, որոնք հայ ձեռքեր զինեցին` հայ ազգինէ՛ն հարազատ զաւակներուն դէմ ու անոնցմէ երկուքին` Մխօին ու Չիթճեանինարիւնովը իրենց անունները յաւիտենապէս արձանագրեցին Մարդկային Ոճի-րին սեւ տարեգրութիւններուն մէջ։ Բայց եթէ դեռ պէտք կայ քստմնելի մանրամասնութիւններու` ցոյց տալուհամար, թէ ի՛նչ երկարաշունչ կանխապատրաստութիւններով ծրագրուած էրեղբայրասպան Եղեռնը, եթէ դեռ կը գտնուին մարդիկ, որոնք` մտքի տարապայ-ման խաթարումով մը` պիտի տակաւին փորձուէին վարանիլ ու պէտք տեսնելա՛լ աւելի ստուգութեան` այդպիսիներուն անյագ հետաքրքրութեան իբր ճարակկը դնենք հետեւեալ տողերը, զորս Գարեգին Չիթճեան կը գրէր մեզի Օտէսայէնդեռ հազիւ ամիս մը առաջ. «Դաւադիրները ստելու, զրպարտելու, կիրքեր, մոլեռանդութիւններ, խեւու-թիւններ բորբոքելու համար, իրենց բոլոր շարքերովը, տենդային գործու-նէութեան մէջ են։ Պուլկարիայէն բռնէ մինչեւ Պարսկաստան ԿենտրոնականՎարչութեան (!) եւ իրենց մասնաճիւղերուն կողմանէ հանուած բազմաթիւ շրջա-բերականներով լեցուցած են։ Ամէն կողմ կատաղած գազաններու պէս, դաւադիր-ներու յիմար խնկարկուները մեզ սպաննելու համար առիթ կը փնտռեն։ «Պր. Խ...եանը հոս պիտի սպաննէին։ Պուրկազէն դաւադիրներու յիմարներէնքանի մը հոգի Պր. Խ...եանի հետ նոյն նաւով հոս կուգան։ Երբ նաւահանգիստկ’ելլեն` կը հանդիպին տեղւոյս վարչ. անդամներէն մէկին եւ անոր կ’ըսեն, Պր.Խ...եանը ցոյց տալով` - «Այս մարդը լրտես է, մատնիչ է, դանակ մը չի կա՞յ քովդ`երթանք ատոր ետեւէն, տանինք տեղ մը, սպաննենք» - ։ Մարդը չի համաձայնիր,սակայն, ըսելով` - «Ո՞վ կ’ըսէ, ի՞նչ բանով հաստատուած է թէ մատնիչ է այդմարդը. կարելի է սխալ լուր է» - ... «Սագունիներու գրաշար գործիչը հոս էր...»։ Այս տողերը նորէն ուշադրութեամբ կարդալէ վերջ, երբ յիշենք New YorkWorldի հեռագիրը, որ կը հաստատէր Չիթճեանի սպաննիչներուն թրքականանցագրով հայեր ըլլալը, երբ մանաւանդ յիշենք, թէ Սագունիներու գրաշար-108

գործիչը այն գետնաքարշ ճիւաղն էր որ Պուլկարիոյ մէջ իսկ այնքան ոգորեցաւՉիթճեանը սպաննել տալու, - երբ այս բոլորը մտաբերենք` Օտէսայի հրէշայինեղեռնագործութիւնը ամբողջապէս կը պարզուի մեր աչքին։ Վստահաբարկրնանք ենթադրել հիմակուց թէ Պուրկազէն` Խ...եանի հետ միեւնոյն նաւով`Օտէսա գացող դիւահարներն են, որ գրաշար-գործիչին ղեկավարութեամբըՉիթճեանի սպանութիւնը Կովկասի մէջ սադրուած ըլլալէ հեռի` պարզապէսՍագունի-Արզումանեանցի եւ գրաշար-գործիչին միջեւ ծրագրուած ու կարգա-դրուած էր Լօնտոնէն` Պուլկարիա։ Գործադրութիւնը միայն Օտէսայի մէջ իգլուխ կ’ելլէ։ Եւ ահա՛, թէ ինչ կը գրէր Գարեգին Չիթճեան Շահէնի սպաննութեան մասին,միեւնոյն նամակով. «Շահէնը սպաննուած է, ամենավատ դաւադրութիւնով։ Պաթումէն Փօթիկանչուեր է հոն ժողովի մը մէջ խօսելու։ Ժողովը կ’աւարտի։ Ժողովէն ետքը քանիմը հոգի կը կենան դեռ սենեակին մէջ, ու յանկարծ` յարձակելով Շահէնի վրայ`դանակի հարուածներով գետին կը ձգեն։ Յայտնի է որ Շահէնը բնաւ կասկածածչէ թէ իրեն չարութիւն ընելու դիտաւորութիւն կար. բնաւ երեւոյթ մը եղած չէՇահէնին կասկած տալու, եթէ ոչ` Շահէնին քով զէնք կար (ու զէնքը կառավարու-թեան քով է հիմա), Շահէնը` առանց զէնք քաշելու, ատանկ գառնուկի պէս չէրիյնար։ Այն բազմաթիւ կռիւներու Հերոսը, մանաւանդ Չօք-Մարզուանի կռիւնե-րուն Հերոսը, որ այդ բոլոր կռիւներէն յաղթական եւ ապահով դուրս եկած էր`անշնչացած ինկաւ` առանց ձեռք վերցնել կարենալու` որովհետեւ դաւադիրներըկապած էին անոր ձեռքերը բարեկամութեան, ընկերական կեղծաւոր կապանք-ներով... Եւ երջանի՜կ է Վայր-Միլին համալը Կենտրոնում!!!...»։ Դիակեան Ճիւաղները իրենց մթին ծրագիրներն ու ատենէ մը ի վեր այլ եւսհրապարակային ու տպագրուած` սպառնալիքները կը գործադրեն, անլուր ուանհաւատալի յանդգնութեամբ մը։ - Սաքունի-Արզումանեանց-Կիւրեղեան...երէկուան այս տխեղծ անասունները իրենց անունը անմահացուցին արդէն` զայնյաւիտենապէս դրոշմելով Հայ Յեղափոխութեան մէջ կատարուած երկու մեծա-գոյն ոճիրներուն վրայ... Այսպէս, ափ մը անկերպարան ու անորակելի մարդակերպներ կը համարձա-կին նետել ամենէն արիւնոտ Գրգիռը` յեղափոխական ամբողջ հսկայ կազ-մակերպութեան մը երեսին։ - Ի՞նչ պիտի ըլլայ հետեւանքը այս խելագարանխոհեմութեան, այս հրէշային ժպրհումներուն... Ի՛նչ որ ալ ըլլայ սակայն հետեւանքը, եւ ո՛րքան ալ ծանրաբեռն ըլլայ անահաւոր ճակատագրականութիւններով` մենք պիտի գիտնանք ՅեղափոխականԳործը փրկել` անոր սպառնացող ամէն կարգի վտանգներէն, եւ ԴիակեանՃիւաղները պիտի չի յաջողին մեզ շեղել մեր ճամբէն ու մեզ մղել ու ստիպել եղ-բայրասպան մոլեգնութիւններու։ - «Եղբայրասպանութիւն» բառը արդէն ինքնին 109

կը կորսնցնէ հոս իր իմաստը։ - Մենք չենք կրնար` նոյնիսկ մահուան մէջ`«եղբայրութեան» ո՛ եւ է կապ ունենալ` Հայութենէն ու Մարդկութենէն դուրս ուՀայութիւնն ու Մարդկութիւնը պղծող այդ Ճիւաղներուն հետ...։Ձայն հայրենեաց, [Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութեան Խօսնակ,] շաբա-թաթերթ, 20 Յունիս 1903, Դ. տարի, թիւ 197, էջ 1 ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ Ս. Դ. ՀՆՉԱԿԵԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԵԱՆ 1887-1962 ԱՐՍԷՆ ԿԻՏՈՒՐ Չիթճեան կը ճամբորդէ երկրէ երկիր մասնաճիւղերը գրգռելու համար Կեդրո-նին դէմ։ Պուլկարիոյ մէջ կը հանդիպի իրեն գաղափարակից Խուշպուլեանին եւանկէ կը հասկնայ թէ միեւնոյն առաքելութեամբ Կովկաս մեկնած է Մխօ Շահէնը,հոն իրենց գաղափարակիցներ որսալու համար։ Չիթճեան եւ Խուշպուլեան հար-ցը կը փոխեն ռուսահայ-թրքահայի եւ կը ջանան ամէն կերպով վարկաբեկելռուսահայ հատուածը։ Պուլկարիոյ սրտցաւ հնչակեանները ի զուր կը ջանանհամոզել երկու Վերակազմեալները` վերջ տալու սնամէջ վէճերուն եւ լծուիլմիասնական շինիչ աշխատանքի։ Չիթճեան կ’որոշէ անցնիլ Կովկաս եւ իրենցհատուածին շուրջը համախմբել այդ տեղի շարքերը։ [...] Տակաւին Մխօ Շահէնի սպանութեան պատճառած յուզումը չմեղմացած`հեռագիրները կը գուժեն մահը` այս անգամ Գարեգին Չիթճեանի սպանութեամբ,որ տեղի ունեցած էր Օտեսայի մէջ, Յունիս 28-ին։ Չիթճեան Ամերիկայի շրջանիՎերակազմեալներու օրգան Ձայն հայրենեացի խմբագիրն էր. անուանի ամբո-խավար, բեմասաց, կուսակցական գործիչ։ Հասկնալի է թէ, անոնք [իմա` Վերա-կազմեալ Հնչակեանները, Հ.Ա] որքան բարձր աղմուկ պիտի բարձրացնէին`հրահրելով վրէժխնդրութեան մոխրակոյտը։Արսէն Կիտուր, Պատմութիւն Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան 1887-1962, Ա.հատոր, Պէյրութ, Հրատարակութիւն Ս. Դ. Հնչակեան Կուս. ՊատմագրութեանԿեդր. Յանձնախումբի, 1962, էջ 285-286 ------56.ՍՏԵՓԱՆ ՍԱՊԱՀ-ԳԻՒԼԵԱՆ (մահափորձ)7 Յուլիս 1903, ՊոսթոնՀանգամանք` Հնչակեան գործիչ110

Սպաննողներ` Սամուէլ Կիւլէզեան եւ Լեւոն ՊետիկեանԿազմակերպող` Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութիւն ԾՐԱԳՐՈՒԱԾ ՈՃԻՐԸ ԿԱՏԱՐՈՒԵՑԱՒ Երեքշաբթի առաւօտ, յուլիս 7, ժամը 11-ի ատենները Տըտլի եւ Տանա փողոց-ներու անկիւնը` երկու ոճրագործ, գաղտագողի յարձակեցան Պր. Սապահ-Գիւլ-եանի վրայ որ տպարանէն փօսթ օֆիս կերթար։ Չորս գնդակ պարպուեցաւվրան` որոնցմէ մին միայն խորապէս մխուած է կռնակին մէջ։ Ոճրագործներէնմին ձերբակալուած է, իսկ միւսը թեթեւ կառքով մը, որ իրենց համար կանխաւպատրաստուած է եղեր, խոյս տուած է։ Ձերբակալուածը Սամուէլ Կիւլէզեան կըկոչուի, Նիւպրիփորթէն, բնիկ Արապկերցի է։ Ինքը չի ճանչնար եղեր Պր. Սա-պահ-Գիւլեանը, իւր մեղսակիցը ծանօթ է եւ այն իրեն մատնանիշած է։ Պր. Սապահ-Գիւլեան անմիջապէս կը փոխադրուի քաղաքի հիւանդանոցը,ուր տեղ կը խնամուի։ Բժիշկները խիստ վտանգաւոր չեն գտներ իւր վէրքը` թէեւգնդակը մէջն է։ Առայժմ այս փոքրիկ տեղեկութիւնները կարձանագրենք այստեղ,ցուցնելու համար թէ 8-9 ամիս իվեր ներքնապէս ծրագրուած այս դաւը ինչպէսկատարուեցաւ վերջապէս, ինչոր վերջերս հրապարակապէս ալ կփառա-բանուէր։ Ոճրագործը կը խոստովանի որ ինքը բնաւ չի ճանչնար Պր. Սապահ-Գիւլեա-նը, սակայն «Ճշմարտութեան» հաւատացած էր, այնպէս համոզած էին։ Հա՞րկ էըսել, որ այդ ոճիրը` Նազըմի հաւատարիմ գործակալներու մտքի մէջ երկարատենէ իվեր որոճուած փսխունքն էր, որ դուրս պոռթկաց։ * ** Հայ ժողովուրդը համոզելու այլ եւս հարկ չենք տեսներ, եթէ տակաւին չէհամոզուած այս բոլոր իրողութեանց հանդէպ, որոնք երեւան դրուեցան եւ պիտիդրուին տակաւին։ Չիթճեանի, Մխօի սպանութիւնը Հնչակեան Կուսակցութեանվերագրելով` որոնք անվիճելիօրէն իրենց ինտրիկներուն զոհ եղան, «Վրէժ, վրէժ»աղաղակելով` ուզեցին ժողովրդին կրքերու քուրան արծարծել, եւ եղբայրասպա-նութեան դիմելով Հնչակեան անդամներու արիւնովը արբենալ երազեցին եւ երբժողովուրդը չի կրցին այս անգամ իրենց խաղերուն գործիք ընել, այն ատեն ըսին«Մենք մեր ճամբէն պիտի երթանք առանց աջ ու ձախ հաւանութեան խրախոյս-ներ փնտռելու» «Մեր միջոցներով միայն մենք պիտի հետապնդինք Չարիքինբարձմանը»։ Կըսենք այն բոլոր աչք փորող իրողութիւնները, ատոնք օրէօր երեւան կըդրուին` Վերակազմ. Հերձուած ըսուած Մաֆիական խմբակին միսն ու ոսկորըեղած` այն բոլոր դաւադրութիւնները, ոճրագործութիւնները եւ զեղծումները, 111

պէտք էին հայ ժողովուրդը վերջնականապէս համոզելու թէ ասոնք, թուրքէն ալվատթար թուրքեր են, թէ` հայ յեղափոխական կեանքի մէջ իրենց 6-7 տարուայգոյութեամբ, ժանտախտը, պատուհասը դարձան հայ ժողովրդի գլխին, թէ օձերեղան եւ փաթթուած մնացին Ամերիկայի նորաբոյս երիտասարդութեան վզին։ Կտորներու վրայ չպիտի կանգնինք ու պոռանք թէ ժողովուրդը «վրէժ» լուծէ.ընկերները չպիտի ստիպենք եղբայրասպան ոճիրին մէջ թաթխուիլ։ Ոչ ալգործուած ոճիրները ուրիշներուն վրայ հագցնելով հետքեր կորսնցնելու ճարտա-րութիւնը պիտի ընդգրկենք։ Պէտք չունինք եւ կարիք ալ չենք զգար ժողովրդի սրտի լարերը թրթռացնել,շոյել ու փայփայել, համբուրել եւ յետոյ խածնել։ Պէտք չունինք լալու, ողբալու,«ոռնալու» եւ ոչ ալ հայ յեղափոխութեան, հայ լրագրութեան պատիւը պղծողհայհոյութիւններով ողողելու։ Մենք պիտի խօսինք դարձեալ անողոք իրողու-թիւններով, դարձեալ երկաթէ փաստերով, մինչեւ որ հայ յեղափոխութիւնըվերջնականապէս իւր մարմնի վրայ փակած այդ փտութեան պասիլներէնազատի։ Կսպանեն որովհետեւ իրենց ամբողջ 7-8 տարուայ ահաւոր զեղծում-ներու ոճիրներու կափարիչը կը բանայինք ամենայն հաւատարմութեամբ։Կսպասեն, որովհետեւ մեծաքանակ աւազակութեան տենչով բանուած` Միու-թեան դիմակին տակ հազարաւոր տոլարները իրենց կոկորդը անցուցած, կուզէ-ին հայ մարտիրոսութեան սեղանին վրայ իրենց խրախճանքները կատարել,սակայն բռնեցինք իրենց օձիքէն։ Կսպանեն, որովհետեւ ճամբան խորտուբորտէր իրենց ոտքերը կարիւնոտէր քարերէն ու զիրենք գլորելու կսպառնար։ Կսպան-նեն, որովհետեւ ալեւս յեղափոխական կեանքի մէջ իրենց ոճիրներու մերկացու-մով իրենց մաֆիականութեան վրայ գերեզմանաքարը կը դրուէր։ Մենք պիտիդնենք հետզհետէ այս բոլոր շրջաբերականները եւ նամակները, որոնք պիտիցուցնեն թէ ոչ թէ միայն Մխօն եւ Չիթճեան տակաւին Ամերիկա էին, այլ եւ միու-թեան խանդավառութեան ատեններն իսկ, դեռ միութիւնը չեղած ծրագրուած էեղեր իրենց մէջ։ 9-10 ամիսներ առաջ, պր. Սապահ-Գիւլեան դեռ Ամերիկա չհասած` անորանուան շուրջ ի՛նչ հրէշային վարկաբեկումներ չարեցին, ինչ աղտոտ ցեխերնետեցին անոր ճակտին։ Ընկերներու սրտերը գրգռելով մէյմէկ վառօթի ընդունա-րաններ շինեցին, ուժանակի տուփեր եւ ահա առիթը եկաւ կայծը տրուեցաւ։Ոճիրը յղանալէ եւ անծանօթ տղին ափին մէջ ատրճանակ մը դնելէ յետոյ անա-մօթ երեսներով ամերիկեան թերթերու գրասենեակները վազեցին, վազվզեցինամէն տեսակ վարնոց սուտերով եւ անխիղճ խեղաթիւրումներով իրենց ոճիրըարդարացնել։ Երկար պիտի ըլլար հիմա այդ բոլորը ներկայացնել որոնք Ամերի-կայի ու Անգլիայի հայութեան ծանօթ են։ Ոչ թէ միայն ոճիրին յղացողներըբազմաթիւ եղած են, այլեւ գործադրողներ ալ մեծ թիւ մը կը կազմեն, որոնք անգի-տակից գործիքը եւ մոլեգին արտայայտիչը եղան իրենց վարիչներուն դիւային112

խորհուրդներուն։ Մենք մեր պարտականութեան ճամբէն պիտի քալենք, հոգ չէթէ ժողովուրդը չի կարենայ սթափիլ այս զարհուրելի իրողութիւններէն։ Մենքմեր պարտքի եւ իրաւունքի մրմունջը մեր շրթներուն` պիտի քալենք առաջ,անվհատ եւ անվկանդ քայլերով, թող գիտնան որ գնդակը չկրնանր բողոքներըլռեցնել, ոչ ալ դաշոյնը ծածկել զեղծումները։Երիտասարդ Հայաստան, [Հնչակեան Կուսակցութեան Ամերիկայի Շրջանի Խօս-նակ,] շաբաթաթերթ, Պոսթոն, 11 Յուլիս 1903, առաջին տարի, թիւ 10, էջ 73-74 ՄԱՐԴԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԴԱՏԸ Յուլիս 24-ին` ուրբաթ օրը Րաքսպըրիի դատարանին մէջ տեսնուեցաւ Պր.Սապահ-Գիւլեանի վրայ փորձուած` ծրագրուած ոճրագործութեան դատը։ Դա-տավարութիւնը գրեթէ աւելի քան չորս ժամ տեւեց ուրտեղ կառավարութեանհայթայթած բոլոր փաստերը երեւան դրուելով` հաստատուեցաւ որ ՍամուէլԿիւլէզեան արդէն յանցաւոր է, իսկ Լեւոն Պետիկեան ալ անոր մեղսակիցը, որըցոյց տուած էր իր ընկերոջը Պր. Սապահ-Գիւլեանը (Պետրոս Կիւրեղեան) սպան-նելու համար։ Ամերիկացի վկաները որոնք այդ սպաննութեան փորձին ականատես եղածէին, պարզ եւ բացայայտ կերպով հաստատեցին որ սպաննութեան օրը առաւօ-տէն իվեր Ս. Կիւլէզեան եւ Լեւոն Պետիկեան Տըտլի փողոցին անկիւնը կսպասենեղեր մէկի մը սպասելու պէս։ Պետիկեանը չի ճանչցուելու համար ծպտուած ալեղեր է սակայն իզուր, հաւասարապէս ճանչցուած է բոլորէն ալ։ Պր. Սապահ-Գիւլեանը խօսելով յայտնեց որ մինչեւ սպաննութեան փորձի օրը, ՍամուէլԿիւլէզեանը չէր ճանչնար, իսկ Լեւոն Պետիկեանին կը ճանչնար։ Լ. Պետիկեանը որ Հերձուածի Պոստոնի Մասնաճիւղի կարեւոր անդամներէնէ, խիստ ատելութիւն մը կը սնուցանէր դէպի Պր. Սապահ-Գիւլեանը Հնչ.Պառակտումներէն իվեր։ Ոստիկանը նամակ մ’ալ երեւան դրաւ որ, պառակտումէն առաջ Լ. Պետիկ-եանի գրուած է եղեր, որուն մէջ կըսէ եղեր թէ ջանանք Պր. Սապահ-ԳիւլեանըԱմերիկայէն հեռացնել։ Իսկ Սամուէլ Կիւլէզեան, իրենց Նիւպրիփորթի ընկեր-ներէն էր։ Երեք հայեր ալ վկայութեան բերուեցան ի պաշտպանութիւն Լեւոն Պետիկ-եանի թէ նոյն օրը 11-էն մինչեւ 12-ը Պետիկեանը ուրիշ տեղ եղած է, սակայն չիկրցին երեւան դրուած փաստերը տկարացնել։ Ոճրագործները պաշտպանողփաստաբանը` բնաւ հարկ չի տեսաւ պաշտպանել Կիւլէզեանը` յանցաւոր ըլլա-լը ընդունելով. ամէն ճիգ փորձեց Պետիկեանը արդարացնել։ Դատաւորը` արդա-րացման զօրաւոր փաստեր չի տեսնելը յայտնեց, եւ փաստաբանը յետոյ խնդրեց 113

դատաւորէն որ գէթ 7000 տօլարի երաշխաւորութիւնը նուազեցնէ, սակայն այդմասին ալ սուր մերժում ստացաւ։ Դատաւորը երկար ունկնդրութենէ յետոյ, այս դատը ղրկեց Սըֆօք ԿրէնտՃիւրիի Օգոստոսի նիստին։ Յուլիս 28-ին, ոճրագործները բանտէն հանուեցան 14 հազար տօլարի երաշ-խաւորութեամբ, եւ այդ հայթայթելու համար ամէն քաղաք ականատես եղաւհերձուածի ջոջերուն անքուն աշխատանքներուն. շատ տեղեր չի տեսնուելուհամար գիշերները հանգանակած են դրամները։ Մենք չի պիտի պարզենք այստեղ այդ ծրագրուած ոճիրին բոլոր հիւսուածք-ները, որոնք կը ցուցնեն բացայայտ կերպով արդէն հերձուածի կողմէն կազմա-կերպուիլը։ Եթէ այդ անծանօթ տղեկները դրդող, գրգռողները` վարդագոյն եւ խաբուսիկյոյսեր տալով մղեցին իրենց ձեռքը այդ ոճիրին մէջ թաթխել, չի գտնուեցա՞ւարդեօք մտերիմ, կսկծող սիրտ մ’ալ որ ըսէր իրենց թէ «Ձեզ դրդողները, ի՞նչբանով ձեզմէ պակաս են այդ ոճիրը կատարելու, եթէ իրենց նպատակը իրենցկեանքը ապահովել եւ ձեզ վտանգել չէր։» Աղջիկներ ալ մարդիկ սպաննած են երբատրճանակը ձեռքերնին եղած է։Երիտասարդ Հայաստան, [Հնչակեան Կուսակցութեան Ամերիկայի Շրջանի Խօս-նակ,] շաբաթաթերթ, Պոսթոն, 1 Օգոստոս 1903, առաջին տարի, թիւ 13, էջ 103-104 ------57.ՌԷՍ ՍՀԱԿ (սպանութիւն)23 Յուլիս 1903, Կարմունջ գիւղՀանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Սալնոյ-Ձորի Կեդրոնական Կօմիտէ ՏԷՌՕՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ՍԱԼ. ԿԵԴՐ. ԿՕՄԻՏԷ Սալնոյ-Ձորի Կեդր. Կօմիտէի վճռով` յուլիս 23-ին տէռօրի է ենթարկւածԿարմունջ գիւղի ռէս Սհակ, իր կատարած մատնութիւնների պատճառով։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Յունուար 1904, XIVտարի, թիւ 1 (142), էջ 15 ------114

58.ԱՒԱԳ (սպանութիւն)25 Սեպտեմբեր 1903, ՍասունՀանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Խ...-ի Կօմիտէ ՏԷՌՕՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Խ...-Ի ԿՕՄԻՏԷ Խ...ի տեղական մարմնի վճռով եւ Սասունի պատասխանատու մարմնի հա-մաձայնութեամբ` սեպտեմբեր 25-ին տէռօրի ենթարկւեցաւ նախկին յեղափոխա-կան Աւագը, որ կոտորածներէն յետոյ կազմակերպական զէնքեր յանձնած էրքիւրդ աղային ու ինքն ալ անոր մօտ ծառայութեան մտած էր։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Յունուար 1904, XIVտարի, թիւ 1 (142), էջ 15 ------59.ԱՒԵՏԻՍ ՆԱԶԱՐԲԷԿԵԱՆ (մահափորձ)19 Հոկտեմբեր 1903, ԶուիցերիաՀանգամանք` Հնչակեան առաջնորդԿազմակերպող` Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութիւն ԱՒԵՏԻՍ ՆԱԶԱՐԱԲԷԿԸ ԶԱՐԿՈՒԱԾ Լօնդօնից ստացուեց հետեւեալ հեռագիրը «Նազարբէկը զարկուած է անվտանգ»։ Մանրամասնութիւնները յետոյ։Երիտասարդ Հայաստան, [Հնչակեան Կուսակցութեան Ամերիկայի Շրջանի Խօս-նակ,] շաբաթաթերթ, Պոսթոն, 24 Հոկտեմբեր 1903, առաջին տարի, թիւ 24, էջ 200 ՆԱԶԸՄԱԿԱՆՆԵՐԻ ՆՈՐ ՈՃԻՐՆԵՐԸ Նազըմա-Ալֆարը դաւադիր խմբակի կողմից սպանութեան փորձ է կատար- 115

ւել Յուլիս 7-ին Կուս. Ամերիկայի ներկայացուցիչ պ. Ս. Գիւլեանի եւ Հոկտ. 19-ինՇւէյցարիայում Կուս. հիմնադիրներից պ. Ա. Նազարբէկի վրայ, իսկ Հոկտ. 26-իննախկին Կենտ. Վարչ. անդամ պ. Սագունու եւ Նոյ. 4-ին Ռուսաստանի պատգա-մաւորներից պ.պ. Համրի եւ Որսորդի, որոնց վերջին երեքը իրենց ծաղիկ հասա-կում զոհ գնացին դաւաճանների գնդակին։ Մանրամասնութիւնները յաջորդով։Հնչակ, Կենտրօնական Օրգան Հնչակեան Կուսակցութեան, Հոկտեմբեր-Նոյեմ-բեր 1903, տասնեւվեցերորդ տարի, թիւ 7-8, էջ 1։ ------60.ՍԱԳՈՒՆԻ (ՍԱՂԱԹԷԼ ԳԷՈՐԳԵԱՆ) (սպանութիւն)26 Հոկտեմբեր 1903, ԼոնտոնՀանգամանք` Հնչակեան գործիչԿազմակերպող` Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութիւն ՀԵՐՈՍԻ ՄԱՀԸ Հերոս էր անուանւում նա, որ իր կեանքի կէտ նպատակն էր դարձնում Հայրե-նիքը մաքրել Արտաքին Թշնամիներից – եւ դու մի հերոս էիր, պաշտելի ՍԱԳՈՒ-ՆԻ, զի ամբողջ կեանքդ անողոք կռիւի անընդհատ շարք եղաւ թշուառ Հայրենիքդազատելու Թրքական լծից։ Դու ընկար ծաղիկ հասակիդ մէջ` պատւոյ դաշտում։ Ո՞վ եղաւ, Սիրելիս, որարդիւնաշատ կեանքիդ թելը կտրեց։ - Թրքական ստրկացուցիչ կեանքի արտա-յայտութիւն Հերձուածի արարածները։ Մահուանդ սրբազան լռութեան մէջ, համակուած դառն կսկիծով, ընկերներդվրէժի կոչ չէ որ պիտի արձակեն դէպի այդ Սողունները. – ո՛չ, դա դէմ կը լինէրքո փայփայած, քո հետեւած նուիրական գաղափարներիդ։ Քանի շունչ ունինք, այսուհետեւ մենք ե՛ւս աւելի մեծ թափով պիտի շարունա-կենք օրհասական, անխնայ կռիւը Թուրքի դէմ` մինչեւ որ խորտակենք նրաշղթան, ազատենք Հայրենիքը իր ստրկացնող վիճակից եւ այդպիսով միայնմաքրենք այդ երկրի Սուրբ հողը, որպէսզի այլ եւս անընդունակ լինի արտադրե-լու այնպիսի ճիւաղներ, որոնք այսօր Թուրքի հետ միացած կրծում են մեր ազգա-յին կեանքը։ Այս է, ահա, ուխտը Սրբազան Շիրմիդ առաջ։ Այս էլ կլինի մեր վրէժը։Երիտասարդ Հայաստան, [Հնչակեան Կուսակցութեան Ամերիկայի շրջանի խօս-նակ,] շաբաթաթերթ, Պոսթոն, 31 Հոկտեմբեր 1903, առաջին տարի, թիւ 26, էջ 201116

ՀՆՉԱԿԵԱՆ ՆԱՀԱՏԱԿՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋԸ Ոճիրները – կատարւած երեք երիտասարդ հայ յեղափոխական անձերի վրայեւ այն էլ հայի ձեռքով – բնականաբար չէին կարող ընդհանրապէս եւրոպականեւ մասնաւորապէս Անգլիական մամուլի եւ հասարակութիւնների առանձինուշադրութեան չարժանանալ։ Բացի ամերիկական, ֆրանսիական, գերմանական, աւստրիական եւ այլերկիրների բազմաթիւ թերթերից` անգլիական ամբողջ մամուլը, մանաւանդ Լօն-դօնի հարիւրաւոր ամեն տեսակի, ամեն կուսակցութեան եւ ուղղութեան լրագիր-ները – մեծ թէ փոքր, շաբաթաթերթ թէ ամսագիր, օրաթերթ թէ extra-թերթ –պատահած դէպքերը, նրանց հետ առնչութիւն ունեցող պարագաները եւ նրանցծնող պայմանները ամենայն մանրամասնութեամբ օրը օրին եւ ժամը ժամի վրայհրատարակեցին, հրատարակեցին նաեւ Հնչակեան Նահատակների մի քանիտեսակ պատկերները, ինչպէս եւ նկարները այն Անգլիացի մարդասէր անձնաւո-րութիւնների, որոնք նահատակութիւնների վայրերում այս կամ այն տեսակծառայութիւններ մատուցին մեր թանկագին ընկերներին` նրանց կեանքի վերջինվայրկեաններում, հրապարակ դրեցին նաեւ դաւաճանութեան զոհերի կեանքիաչքի ընկնող գովելի եւ համակրելի յեղափոխական գծերը, նրանց նիստ ու կացի,զբաղումների, անհատական սովորութիւնների, մանրամասնութիւնը, նոյն իսկնրանց բնակարանների, հանգուցեալ Սագունու ունեցած զանազան իրերի, մին-չեւ իսկ մահճակալի եւ պարապմունքի սեղանի նկարները եւլն։ Անգլիական հասարակութեան վերին աստիճանի բուռն համակրութիւնը եւհետաքրքրութիւնն աւելի եւ աւելի մանրամասնութիւններ էր պահանջում, նաչէր յագենում Hentchakiste Society-ի մասին լսածներով, գրածներով, այնպէս որօրաթերթերից անգամ գտնւեցան այնպիսիները, որոնք Կուսակցութեանսպարբերական հրատարակութիւնների – Հնչակի, Երիտասարդ Հայաստանի, Վե-րածնութեան եւ Ապտակի «Փոթորիկը Պայթեցաւ...» խորհրդաւոր դէւիզ-նկարիիսկական պատկերները քիչ փոքրացրած դիրքով եւ նոյն հայ տառերովարտանկարեցին։ Սագունի՛, Արամ Գրիգորեան, Տիգրան Իզմիրեան, ՀնչակեանԿուսակցութի՛ւն – ահա՛ անուններ, որոնք թէ բազմաթիւ հեռագրերով, թէ հարիւ-րաւոր լրագրերով տարածում էին մի քանի շաբաթ շարունակ ինչպէս ՄեծնԲրիտանիայից դուրս, նոյնպէս էլ անգլիական ամենայետին գիւղն անգամ... Ո՛ւրեւ լսւում էին այդ անունները, ո՛ւր եւ կարդացւում էին «Հայկական Դրամայի»մասին` խորին ցաւակցութիւն եւ համակրանք էր արտայայտւում ամեն դասա-կարգի, ամեն սեռի եւ ամեն հասակի կողմից դէպի Հնչակեան Նահատակները,նրանց պատկանած կուսակցութիւնը, նրանց փայփայած գործը, նրանց դաւա-նած գաղափարը եւ դէպի այն տառապող ժողովուրդը, որի զինւորներն էին երեքզոհերը, իսկ ընդհակառակը – անզուսպ զայրոյթ, նողկանք եւ անէծք թափւում 117

«Ալֆարիստ» անւան վրայ, մի բա՛ռ, որ մանաւանդ Լօնդօնի միլիօնաւոր բնակիչ-ները զզւանքով էին բերան առնում` տեսնելով նրա մէջ մի ինչ որ հրէշայինգաղափար, մանաւանդ որ հեռագրական եւ լրագրական նորանոր տեղեկութիւն-ները եւ լուրերը հետզհետէ թարմ փաստեր էին բերում Ամերիկայից – Ալֆարիզ-մի բունից, յաճախ իսկ նրա ուշքի եկած «զինւորների» եւ ընկեր-անդամներիկողմից լոյս աշխարհ բերւած եւ խօստօվանւած։ Ինչքան էլ բուռն ցանկութիւն ունենանք դնելու հայ հասարակութեան առաջայն ամենը, ինչ որ հեռագրւեցաւ, տպագրւեցաւ եւ խօսւեցաւ Եւրօպայում ընդ-հանրապէս եւ Անգլիայում մասնաւորապէս, այսուամենայնիւ անել այդ անկա-րող ենք, որովհետեւ թէ՛ Հնչակի ծաւալը եւ երկար ժամանակի պէտքը եւ թէներկայ հայկական ընդհանուր տագնապը թոյլ չեն տալիս մեզ այդպէս վարւել։Ուստի մենք ակամայ բաւականանում ենք յանձնարարել հետաքրքիրների խո-րին ուշադրութեան Երիտասարդ Հայաստանի եւ Վերածնութեան մէջ այս մասինեղածները, որոնք ոչ միայն լուսաւոր ամբողջ աշխարհի, այլ եւ միմիայն Լօնդօնիթերթերի մէջ հրատարակւածների մի հարիւրերրորդական մասը կազմելուցշատ հեռու են, եւ տալիս ենք չափազանց համառօտ նկարագիրը իդէալիստՍագունիի, Համրի եւ Որսորդի նահատակութեան, յուղարկաւորութեան եւ յա-րակից դէպքերի մասին։ Հոկտ. 26-ին, Պատգամ. Ժողովի նիստի փակումից յետոյ, երեկոյեան ժամը 9-ին, Սագունին հիւանդութեան պատճառով տուն է շտապում հասնել։ Հէնց այնժամանակ, երբ նա բարձրանում է փողոցի աստիճանների վրայ եւ աշխատում էբանալիով բաց անել դուռը` ձախ ձեռքում պահած ունենալով բաց անձրեւա-նոցը` մթութեան մէջ դարանի մտած ոճրագործը երկու անգամ իրար վրայ ար-ձակում է ամերիկական րէվօլւէրը, որի գնդակները սակայն մահառիթ չեն լինում։ Մէջքից եւ թեւից վիրաւորւած` հէնց որ Սագունին շուռ է գալիս եւ ձեռքըատրճանակին տանում` արձակւում են չարագործի երկու նոր գնդակները,որոնց մէկը դիպչում է նրա աջ թեւին, իսկ միւսը – կրծքին, որը եւ մահառիթ վէրքէ բաց անում։ Ոճրագործը փախչում է` դէպքի տեղից քիչ հեռու ձգելով ատրճա-նակը եւ ամերիկական գլխարկը։ Անձրեւը, մթութիւնը եւ Նանհէդ Գրօվ փողոցիմարդկանցից դատարկ լինելը նպաստում է նրա անյայտանալուն իր երկու – քիչհեռու պահւած – ընկերների օգնութեամբ, որոնք նրա թեւերի տակն են մտնումեւ վազեցնում։ Իսկ Սագունին, շնորհիւ իր ամուր կազմւածքի եւ սրտի, միայն այնժամանակ է ընկնում իւր տանտիրուհի տիկին Վինսլօի փեսայ պ. Սմիթի թեւերիվրայ, երբ ներսի կողմից տան դուռը բաց են անում։ Կայծակի արագութեամբ դէպքի լուրը տարածւում է ամբողջ Լօնդօնում,հաւաքւում է ահագին բազմութիւն յիշեալ փողոցում, վրայ են հասնում ընկերպատգամաւորները, եւ սովորական հարցաքննութիւնները կատարելուց ու Սա-գունիի վէրքերը քննել, կապելուց յետոյ տեղափոխում են նրան քաղաքային118

հիւանդանոցը ուր կէս գիշերին վախճանւում է թանկագին ընկերը։ Դէպքի միայն հետեւեալ օրն է դադարում պատգամաւորական ժողովի նիս-տը ի նշան սուգի, այնուհետեւ շարունակւում է մինչեւ յուղարկաւորութիւնը։ Իսկ այդ ժամանակամիջոցում եւ դրանից էլ յետոյ չէր կարելի մի երկու քայլփոխել առանց «Սագունի» բառը լսելու։ Սագունի՛ - ահա՛ այս անունն էր, որիշուրջը դառնում էին ամեն տեղ եւ ամեն շրջանի ու դասակարգի խօսակցու-թիւնները, եւ ամեն մի առարկայ, որ կապ ունէր այդ եւ Հնչակեան Կուսակցու-թեան անւան հետ, հետաքրքիր էր Անգլիացիների համար, այնպէս որ նրանքչէին բաւականանում լրագրերի մէջ եղածներով, նրանք աչքով էլ ուզում էին տես-նել Սագունիի ապրած տունը, նրա պատկանած Կուսակցութեան բնակարանը,նրան կերակրող անգլիացի ընտանիքը եւայլն եւայլն, այդ նպատակով էլ մինչեւյուղարկաւորութեան օրը խումբ-խումբ դիմում էին Նանհէդ Գրօվ եւ Կուսակցու-թեանս կետրոնը, ժամերով կանգնում, դիտում, հետաքրքրւում, հարցեր եւպատասխաններ տալիս միմեանց եւ ապա ցրւում։ Եւ այսպէս անդադար։ Շա-բաթներ շարունակ հանգստութիւն չունեցաւ խեղճ Վինսլօ ընտանիքը – նրատունը ուխտատեղի դարձաւ հետաքրքիրների համար։Հնչակ, Կենտրօնական Օրգան Հնչակեան Կուսակցութեան, Դեկտեմբեր 1903,տասնեւվեցերորդ տարի, թիւ 9-10, էջ 62-63 ------61.ՌԷՍ ԳՐԻԳՈՐ (սպանութիւն)28 Հոկտեմբեր 1903, ՄուշՀանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Սասունի Պատ. Կեդրոնական Կօմիտէ ՏԷՌՕՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ՍՀԱԿԵԱՆ ՇՐՋԱՆԻ ԿՕՄԻՏԷ Սասունի Պատ. Կեդր. Կօմիտէի վճռով` հոկտեմբեր 28-ին տէռօրի ենթարկը-ւեցաւ Մշոյ դաշտի Հարւան գիւղի ռէս Գրիգոր, որ յայտնի էր տարիներէ ի վերիր կատարած մատնութիւններով եւ թիւրք կառավարութեանը մատուցած ծա-ռայութիւններով։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Յունուար 1904, XIVտարի, թիւ 1 (142), էջ 15 ------ 119

62.ՀԱՄՐ (ԱՐԱՄ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ) ԵՒ ՈՐՍՈՐԴ (ՏԻԳՐԱՆ ԻԶՄԻՐԵԱՆ) (սպանու-թիւն)4 Նոյեմբեր 1903, ԼոնտոնՀանգամանք` Հնչակեան գործիչներԿազմակերպող` Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութիւն ԵՐԿՈՒ ԿԵԱՆՔ ԷԼ Դեռ հազիւ մեր անզուգական ընկեր Սագունիի դագաղը սառը հողին էրյանձնուած, դեռ հազիւ ցամաքել էին թափուած արտասուքները. – երբ հերձուա-ծի Սողունները նորից իրենց ոճրագործ ձեռքը բարձրացուցին եւ երկու ծաղիկկեանքեր էլ խորտակեցին։ Նահատակուեցան մեր համակրելի ընկերներ Համրը եւ Որսորդը, որոնքիբրեւ համեստ գործիչներ` աշխատում էին օգտակար լինել իրենց Հայրենիքինեւ Ժողովրդին։ Համրը դեռ նոր էր երիտասարդական հասակը թեւակոխել, դեռ նոր էր դպրո-ցական նստարանը թողել, իդէալիստի յատուկ վառվռունութեամբ` նա մտել էրժողովրդի ամէն խաւերի մէջ, քարոզել, կազմել, կազմակերպել էր եւ տառա-պանքի երկրի համար կռուող բազուկներ պատրաստել։ Համրը մինն էր այնսակաւաթիւ երիտասարդներից, որոնք կեանքի դառնութիւնները, նրա բերածհակասութիւնները դեռ չը շօշափած` ամէն ինչ վարդ համարելով, մոռանալովիրենց սեպհական անձը, անզուսպ հոգւով անձնատուր են լինում հանրական,ժողովրդական գործին, ժողովրդական ազատագրութեան։ Համրը ընտրել էր այն ուղին, ոգեւորուել, առաջնորդուել էր այն գաղափար-ներով, որով ընթացել էին Զաքարեանները։ Ձեռք բերել լաւ կրթութիւն, ունենալընկերային ապահով դիրք, բայց եւ մոռանալ ծնողներ, սիրելիներ եւ այն ամէնինչոր մարդուս այս վաղանցուկ աշխարհի հետ կապում է ու սրտի ամէն թափովկռուել Թուրքի դէմ – դա շատ քիչերին է վիճակուել, այդպիսի բնաւորութիւններյաճախադէպ չեն մեր տխուր կեանքի մէջ։ Եւ նորափթիթ երիտասարդը իր պար-տականութեան այս բարձրութեան վրայ կանգնած` յանկարծ գնդակահարուի –մի անծանօթից, մի մարդից, որ իր իսկ ցաւը նրան ստիպել էր ասպարէզ մտնելեւ պարտականութեան զինուոր դառնալ։ Արդա՜ր արիւն, որ թափւում ես անգիտակից եղբօր ձեռքով։ Հերձուածը արդեօք խիղճ չունեցա՞ւ, երբ իր ոճրագործների ձեռքը զէնքտուեց, այս անմեղ կեանքը փշրելու։ Թուրքն իսկ այդքան բարբարոս եւ անզգամկերպով չի վարուել հայ յեղափոխականների հետ։ Համոզուած ենք որ հերձուածի վարիչները աւելի քան դաւաճաններ են բայց120

ի՞նչու Թուրքից էլ աւելի Թուրք լինել։ Ո՞ր ազգի մէջ տեսնուած, լսուած էրայսպիսի ոճրագործութիւն։ Եղա՞ծ է յեղափոխուած մի ժողովուրդ, որի մէջդաւաճանները այդքան յանդուգն կերպով փորձած լինէին վերջ դնելու անկեղծյեղափոխականների կեանքերնին։ Մի՞թէ հայրենասէրը մեղաւոր է դաւաճանիառաջ, մի՞թէ արդարը, անկեղծը դատապարտուած է՛ շահագործողի, խաբեբայիդիմաց։ Ո՞րը տեղ պիտի ունենար հայ կեանքի մէջ, արդա՞րը, անմե՞ղը, անկե՞ղծը,ճշմարիտ հայրենասէ՞րը, թէ՞ հայրենի սրբութիւնը վաճառողը, գողը, դաւաճանը,անօրէնը։ Որսորդը մի անուշ Հայաստանցի էր, տարիներից իվեր Մշոյ դաշտի մէջ` հայ-րենիքի թշնամիների կեանքը որսացած։ Նա հրացանը ձեռքին լեռ, ձոր ընկաւ,ջանաց օտար իժերից երկիրը մաքրել։ Երկա՜ր տարիներ Սասունի, Ալաշկերտի,Բիւրակնի լեռները, հովիտները իր բնավայրերն եղան եւ նա չյոգնեց իր գնդակը,իր սուրը թուրքի, քուրդի դէմ գործածելուց։ Աւելի քան տասը տարի այդ կրակոտերիտասարդը զէնքը ձեռքից վար չդրեց, հալածուեց, թողեց «Մշոյ անուշ» ջրերըեւ Կովկաս անցաւ, որպէսզի նոր ընկերներ, նոր բազուկներ հետը առնելով`Պարտականութեան Դաշտը երթայ եւ Գործը շարունակի։ Եւ ահա հերձուածը մահացնում է այդ կեանքը, մի կեանք` որ իր ամէն ձեւերիարտայայտութեամբ վնասաբեր էր թուրքին, քուրդին, իսկ օգտակար, արդիւնա-շատ Հայաստանին, հայ ժողովրդին։ Ի՛նչ էին արել այս ծաղիկ հասակները, կա՞յ այստեղ մարդկային մի զգաց-մունք, ինչքան էլ հրէշային որ լինի, որ չդատապարտի հերձուածի կատարածայդ անօրէնութիւնը։Երիտասարդ Հայաստան, [Հնչակեան Կուսակցութեան Ամերիկայի Շրջանի Խօս-նակ,] շաբաթաթերթ, Պոսթոն, 14 Նոյեմբեր 1903, առաջին տարի, թիւ 28, էջ 219 ------63.ՏԻԳՐԱՆ ԳԷՈՐԳԵԱՆ (սպանութիւն)14 Նոյեմբեր 1903, ԽնուսՀանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Տարօնի Կենտրոնական Կօմիտէ ՄԱՀՒԱՆ ՊԱՏԻԺ Տարօնի Կենտ. Կօմիտէի որոշումով` անցեալ նոյեմբերի 14-ին Խնուսի մէջտէռօրի է ենթարկւած խնուսցի Տիգրան Գեւորգեան, իբրեւ դաւաճան։ Նա յայտնի էր յեղափոխական շրջաններում «Ազրայէլ» կեղծ անւան տակ։ 121

1896 թւին երդւել էր ծառայել հայ յեղափոխական դատին, բայց շուտով դաւաճա-նեց իր խօսքին։ Հրապուրւելով մեր դահիճների ոսկիներով, նա դարձաւ լրտես,մտաւ ոստիկանութեան ծառայութեան մէջ եւ ուղղութիւն ու փաստեր էր տալիսկառավարութեանը իր նախկին ընկեր Արամ Արամեանի գործի քննութեանմիջոցին, որը եւ հասցրեց վերջինիս կախաղան... Դաւաճանութեամբ ստո-րագրած լինելով իր մահւան դատավճիռը, Ազրայէլ փոխում էր միշտ իր պաշտօ-նավարութեան կէտերը, յուսալով, թերեւս, որ ժամանակը մոռացութեան կըտայիր սեւ գործերը։ Բարեբախտաբար դեռ եւս չէ մարած հայի պատւասիրութեանզգացմունքը, դեռ շողում է հայ տէռօրիստի վրէժխնդիր սուրը։ Դաւաճանը ստացաւ իր արժանի պատիժը, - վաղաժամ կորած ընկերներիոսկորները կարող են հանգչել գերեզմանի մէջ...Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Դեկտեմբեր 1903, XIIIտարի, թիւ 10 (141), էջ 167 ------64.ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ (սպանութիւն)1903, Գալաֆաթ (Ռումանիա)Հանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Պօլսոյ Կեդրօնական Կօմիտէ ՄԱՀՒԱՆ ՊԱՏԻԺ Պօլսոյ Կեդրօնական կօմիտէի վճռագրով` Պուրկասի 28 սնտուկ զէնքիգործին մէջ գլխաւոր յանցաւոր ճանչցւած եւ դատապարտւած Կարապետ Մար-տիրոսեանը տեռօրի ենթարկւեցաւ րումանական Գալաֆաթ քաղաքին մէջ։ Տէռօ-րիստը ազատ է։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Օգոստոս 1903, XIIտարի, թիւ 7 (138), էջ 112 ------65.ԿԻՐԱԿՈՍ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ (սպանութիւն)16 Մարտ 1904, Փարագետ գիւղ (Շիրակ)Հանգամանք` ԴաւաճանՍպաննողներ` Երեք տէռօրիստներ122

Կազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութիւն ՏԷՌՕՐ ԿՈՎԿԱՍՈՒՄ Մարտի 16-ին երեք տէռօրիստներ գնդակահար արին Շիրակի Փարագետգիւղի բնակիչ եւ յայտնի լրտես Կիրակոս Պետրոսեանին։ Տէռօրիստները ազատեն։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Մարտ 1904, XIV տարի,թիւ 3 (144), էջ 47 ------66.Մ. ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆՑ (սպանութիւն)26 Սեպտեմբեր 1904, Հիւսիսային ԿովկասՀանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Նաւահանգստի Կենտրոնական Կօմիտէ ՏԷՌՕՐ Հ. Յ. Դ. ՆԱՒԱՀԱՆԳՍՏԻ ԿԵՆՏՐ. ԿՕՄԻՏԷ Նաւահանգստի եւ Ոսկանապատի Կենտրօնական կօմիտէների վճռով` սեպ-տեմբերի 26-ի գիշերը, ժամը 8½-ին ատրճանակի երկու հարւածներով, տէռօրիենթարկւեց յայտնի խաչագող նուխեցի Մ. Աբրահամեանցը, որ գարնան սկզբնե-րում երեւացել էր Թիֆլիսում եւ Բագւում վարդապետական տարազով իբրեւՊարսկաստանի Նախավկայի վանահայր Տիրֆօն վարդապետ եւ այդ վանքիանունով հանգանակութիւններ արել։ Կեղծիքը յայտնւելուց յետոյ` նա փախչումէ հիւսիսային Կովկաս եւ իր խաչագողութեան նոր ասպարէզ է ընտրում յեղափո-խութիւնը եւ իբրեւ «շրջիկ գործակալ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան»,սպառնական նամակներով փողեր է հաւաքում զանազան քաղաքներում,ծածկւելով «Սմբատ Բագրատունի», «Եղէշէ», «Միխակ Տէր-Վարդանեան» եւ այլկեղծ անունների տակ։ Տէռօրիստները ազատ են։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Նոյեմբեր 1904, XIVտարի, թիւ 11 (152), էջ 176 ------ 123

67.ՊՕՂՈՍ ԵՒ ՎԱՀԱՆ ԴԱԿՕԵԱՆ (սպանութիւն)1904, ՄուշՀանգամանք` ԴաւաճաններԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Սասունի Կեդրոնական Կօմիտէ ՏԷՌՕՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ՏԱՐՕՆՈՅ ԿԵԴՐ. ԿՕՄԻՏԷ Մշոյ դաշտի մէջ, Սասունի Պատաս. Կեդր. Կօմիտէի վճռով` տէռօրի են-թարկւած են` Զիարէթ գիւղացի Պօղոսը (մատնիչ Կարապետ վարդապետի սպա-սաւորը եւ գործակիցը) եւ Ցրօնք գիւղացի Դակօեան Վահան անուն վատը։ Տէռօրիստները ազատ են, սարսափը մեծ է։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Փետրուար 1904, XIVտարի, թիւ 2 (143), էջ 30 ------68.ԱՐԳՕ (սպանութիւն)1904, ԱխլաթՀանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Սալնոյ-Ձորի Կեդրոնական Կօմիտէ ՏԷՌՕՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Ախլաթի մէջ, Սալնոյ-Ձորի Կեդր. Կօմիտէի վճռով` տէռօրի ենթարկւեցաւԽախսեւ գիւղացի Արգօն, որ մեղսակից եղած էր Սերոբ-Աղբիւրի զինւորներէն,բաղէշցի Մուշեղի սպանութեանը։ Տէռօրիստները ազատ են։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Փետրուար 1904, XIVտարի, թիւ 2 (143), էջ 30-31 ------124

69.ԻՐԻՑՈՒ ՅԱԿՈԲ (սպանութիւն)1904, ԽնուսՀանգամանք` ԴաւաճանՍպաննողներ` Հ. Յ. Դաշնակցութեան տէռօրիստներԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութիւն ՏԷՌՕՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Խնուսի մէջ` Քաղքիկ գիւղացի Իրիցու Յակոբը արժանացաւ իրեն վայելմահւան, յեղափոխական տէռօրիստների ձեռքով, որոնք նոյնպէս ազատ են։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Փետրուար 1904, XIVտարի, թիւ 2 (143), էջ 31 ------70.ԿԻՐԱԿՈՍ, ԿՕՍՏ ԵՒ ՎԵՐՋԻՆԻՆ ԸՆԿԵՐԸ (սպանութիւն)1904, ՋրաբերդՀանգամանք` ԴաւաճաններԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Ջրաբերդի Կենտրօնական Կօմիտէ ՏԷՌՕՐ ԿՈՎԿԱՍՈՒՄ ՋՐԱԲԵՐԴԻ ԿԵՆՏ. ԿՕՄԻՏԷ Կենտրօնական Կօմիտէիս վճռով տէռօրի ենթարկւեց շորագեալցի Կիրակոսանունով մատնիչը։ Տէռօրիստները ազատ են։ Տէռօրի է ենթարկւած նաեւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան նախկին զինւոր Կօստին`իր ընկերոջ հետ, ենիչերիութեան եւ յեղափոխական անունը շահագործելուպատճառով։ Յայտարարւում է այդ փաստը, թէեւ քիչ ուշ, ի գիտութիւն եւ ի զգու-շութիւն միւս հայդուկների։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Ապրիլ-Մայիս 1904, XIVտարի, թիւ 4-5 (145-146), էջ 71 ------ 125

71.ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԿԱԽԵԱՆ (սպանութիւն)1904, ՎասպուրականՀանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Վասպուրականի Կեդրոնական Կօմիտէ ՏԷՌՕՐ ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆԻ ԿԵԴՐ. ԿՕՄԻՏԷ Հ. Յ. Դաշնակցութեան Վասպուրականի Կեդրոնական Կօմիտէի վճռով` տէ-ռօրի ենթարկւեց Հիւսնիի լրտեսներէն` Խաչատուր Կախեանը, որը Վասպուրա-կանի Հ. Յ. Դաշնակցութեան զինւորական ատենի առաջ խոստովանած էր իրյանցանքը։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Նոյեմբեր 1904, XIVտարի, թիւ 11 (152), էջ 176 ------72.ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ (սպանութիւն)1904, ՊուրկազՀանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Պալքանեան Շրջանի Պատգամաւորա-կան Ժողով ՊԱՏՃԷՆ ՊԱԼՔԱՆԵԱՆ ՇՐՋԱՆԱԿ. ԺՈՂՈՎԻ 21-ՐԴ ՆԻՍՏԻ ՈՐՈՇՄԱՆ Հ. Յ. Դ. ՊԱԼՔԱՆԵԱՆ ՇՐՋԱՆԻ ՊԱՏԳԱՄԱՒՈՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ Պատգամաւորական ժողովը` Նկատելով որ Պուրկազի մէջ գողցւած 28 սնտուկի խնդրոյն մէջ, առանց ոեւէմեղսակցութեան, քանի մը ընկերներ յանիրաւի ամբաստանւած են, որոշեց իրանունով Դաշնակցութեան պաշտօնական օրգանին մէջ հրատարակել հետեւ-եալը.126

«Յայտարարութիւն Հ. Յ. Դաշնակցութեան Պալքանեան շրջանի պատգամա-ւորական ժողովին. «Պուրկազի մէջ կատարուած 28 սնտուկի գողութեան խնդիրը` Դաշնակցու-թեան կարեւոր մարմիններու միջոցաւ մանրազննին կերպով քննւած ըլլալով`պարզւած է թէ այդ գործին մէջ մեղաւոր հանդիսացած են Կարապետ Մարտի-րոսեան (զէնքերը ծախող), Մաքսուտ Պալիկեան (աջակցող ժամագործը) եւ Ա.Ա. (Մարտիրոսեանին դիւրութիւն տւող` Ռումանիա փախչելու համար)։ «Այդ մեղաւորներուն պատիժը որոշելն ու գործադրելը յանձնւած էր Պօլսոյպատասխանատու մարմնին, որ հետեւեալ վճիռը տւաւ. – ա) Մահւան պատժիենթարկել Կարապետ Մարտիրոսեանը, ինչ որ արդէն գործադրւեցաւ. բ) Տուգան-քի ենթարկել Ա. Ա., որմէ գանձւած է 1,000 ֆրանք. Գ) Իսկ Մաքսուտ ՊազիկեանԵգիպտոսի մէջ բնական մահւամբ մեռած ըլլալով` անոր վերաբերեալ որոշումըչի գործադրւած։ «Զէնքերու եւ փամփուշտներու մէկ մասը երեք տարի առաջ ետ առնւած են։ «Կը յայտարարենք որ մեր ընկերներէն եւ համակրողներէն Վարդօ եւ ուրիշ-ներ ո՛եւէ մասնակցութիւն չեն ունեցած այդ աղտոտ գործին մէջ»։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Յունիս 1904, XIV տարի,թիւ 6 (147), էջ 88 ------73.ԱՐՇԱԿ (սպանութիւն) ԵՒ ՀԱՅՐԱՊԵՏ (մահափորձ)1904, ՇուշիՀանգամանք` ԴաւաճաններԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութիւն ՏԷՌՕՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ Շուշի – Սպանւած են` ոստիկանապետ Սախարօվ, հարկային վերատեսուչՇչերբակօվ, մէկ ժանտարմ, մի լէզդի ոստիկան եւ մի հայ մատնիչ, Արշակ անու-նով։ Վիրաւորւած` ոստիկան Հայրապետ եւ լրտես Իսրայէլ։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Փետրուար 1905, XVտարի, թիւ 2 (155), էջ 31 ------ 127

74.ՄԻՒՔՕ, ՓՕԼԻՍ ՄԽԻԹԱՐ ԵՒ ՓՕԼԻՍ ՄՈՒՐԱԴ ԷՖԷՆՏԻ (սպանութիւն)1904, ՎասպուրականՀանգամանք` ԴաւաճաններԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Վասպուրականի Կենտրօնական Կօմի-տէ ՏԷՌՕՐ ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆԻ ԿԵՆՏՐ. ԿՕՄԻՏԷ Հ. Յ. Դաշնակցութեան Վասպուրականի Կենտրօնական Կօմիտէի վճռով տէ-ռօրի ենթարկւեցին` 1) Լեղկ գիւղի ռէս Միւքօ, իր յանդուգն եւ հանրածանօթ մատնութեան համար։ 2) Փօլիս Մխիթար, իր գազանային եւ դաւաճան գործերի համար։ 3) Փօլիս Մուրադ էֆէնտի, մատնիչ-լրտես Սերոբ-Աղբիւրի ժամանակ եւ ներ-կայումս էլ գաղտնի գործակալ Հայոց-Ձորում։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Յունուար 1905, XVտարի, թիւ 1 (154), էջ 16 ------75.ՏԷՐ-ՍԱՀԱԿՈՎ (սպանութիւն)3 Դեկտեմբեր 1904, ԹիֆլիսՍպաննող` Դաշնակցական տէռօրիստՀանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դ. Կովկ. Պատասխ. Կեդրոնական Կօմիտէ ԵՐԿՈՒ ՏԷՌՕՐ Հ. Յ. Դ. ԿՈՎԿ. ՊԱՏԱՍԽ. ԿԵԴՐ. ԿՕՄԻՏԷ 1904 թւի դեկտեմբերի 3-ին, երեկոյեան ժամը 9-ին, Թիֆլիսի փողոցներիցմէկում երկու գնդակի մահացու հարւածով ընկաւ ոստիկանական ծառայող(ակալօգոչնի նադզիրատել) Տէր-Սահակովը։ Նրան ճանաչող քաղաքի ամբողջհասարակութիւնը` հայ թէ վրացի, ռուս թէ թիւրք, հրճւանքով լսեց այդ լուրը, եւ128

խաղաղ բնակիչներից շատ շատերը սկսեցին քիչ ազատ շունչ քաշել եւ ահա թէինչո՛ւ։ Այդ անտանելի սրիկան իր պաշտօնավարութեան առաջին օրերից իսկ`հանդիսացաւ որպէս մի մարմնացեալ ոստիկան-հրէշ։ Թիֆլիսում եւ առհասա-րակ Կովկասում տիրող ոստիկանական հարստահարութիւնների եւ գռփումնե-րի ամենափայլուն ներկայացուցիչն էր դա։ Նրա լրբութեան եւ յանդգնութեանչափ ու սահման չկար։ Բացի ան անվերջ ու անսահման կաշառներից, որ նաառնում էր ամէն մի քայլափոխում, բացի այն ապօրինի «փէշքէշներն» ու տուրքե-րը, որ նա դրել էր իր բաժնի բնակիչների վրայ, եւ որ ստիպւած էին վճարել ամէնտօնի, ամէն դէպքի առիթով, Տէր-Սահակովը առանձին եռանդ էլ էր ցոյց տալիսիր ծառայութեան «քաղաքական» բաժնում։ Նրա օրով սովորական էր դարձելարդէն` ցերեկները փողոցներում անցորդներին կագնեցնելն ու խուզարկելը։Վա՜յ նրան, հասարակ ժողովրդից, ով ընկնէր նրա ձեռքը. նրան ոստիկանատանըայնքան կը ծեծէին, մինչեւ որ կիսամեռ վայր ընկնէր, ուշագնաց։ Եւ այդպիսիդէպքեր մէկ չէր, տասը չէր։ Իշխանաւորին դուր գալու համար` նա կանգ չէր առնում եւ ոչ մի լիրբ միջոցիառաջ։ Մինչեւ անգամ բռնում էր անմեղ մարդկանց, նրանց շլնքին փաթաթումմի ոեւէ քաղաքական յանցանք եւ ներկայացնում իշխանաւորին եւ կեղծ վկանե-րով հաստատելով իր անամօթ զրպարտութիւնը` փտեցնում էր խեղճերինՄետեխի բանտի մռայլ եւ խոնաւ խուցերում։ Տէր-Սահակովը իր այդ լրբութիւն-ներով իհարկէ միակը չէ մեր զզւելի ոստիկանների մէջ. այդպիսի զազրելի ան-ձանց նմաններով լիքն է մեր ոստիկանութիւնը, որոնք ամէն մի քայլափոխումոտնատակ են տալիս քաղաքացու մարդկային արժանապատւութիւնը։ Միապե-տական բռնակալութիւնը իր կամայական եւ կեղեքիչ սիստէմով հազարաւորայդպիսիներ է ստեղծում օրաւուր, սակայն Տէր-Սահակովը իր ծառայութիւն-ներով մի գարշելի տիպար էր այդ չարիքի։ Յուսահատ, անպաշտպան ժողովուր-դը, կարծես ճարը կտրած` յեղափոխական գործիչներից է սպասում չարիքիվերացումն։ Կեղեքւող ժողովրդի մի մատը կարծես դէպի նա էր ուղղած եւ նաընկաւ տէռօրիստի հարւածից։ Տէռօրիստը ազատ է։ Եւ քանի գոյութիւն կ’ունե-նան նոյնանման հարստահարիչները, ժողովուրդը միշտ կը ծնի վրիժառուզաւակներ, քանի որ կը թագաւորեն կամայականութիւնն ու անարդարութիւնըեւ ժողովրդի թշնամիները կը շարունակեն իրենց անսանձ արարքները։ Նեմեզի-դայի սուրը չի դադարի իր հարւածները տալուց։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Ապրիլ 1905, XV տարի,թիւ 4 (157), էջ 63 ------ 129

76.ԱԲԻԿ ՈՒՆՃԵԱՆ (սպանութիւն)14/27 Օգոստոս 1905, Կ. ՊոլիսՀանգամանք` ՄեծահարուստՍպաննող` ՎարդանեանԿազմակերպող` Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութիւն ՆԱՄԱԿ Կ. ՊՈԼՍԷՆ ԱՏՈՄ-ՀԱՅԿԱԶՆ Կ. Պոլիս, 31 Օգոստոս Քանի մը օր առաջ, Պոլիս դէպք մը պատահեցաւ։ - Ղալաթիոյ կողմը, ԽաւեարԽանի մէջ, անծանօթ երիտասարդ մը կը ցցուի Ունճեան Աբիկ էֆէնտիի դէմ եւրէվօլվէրի չորս հարուածներով գետին կը տապալէ զայն։ Անծանօթը կը ձերբա-կալուի, ու հակառակ իր յայտարարութեան` թէ անձնական պատճառներովըրած է սպաննութիւնը` կառավարութիւնը չուզեր հաւատալ։ Այս դէպքը մեծ յու-զում յառաջ բերաւ եւ մանաւանդ սարսեց բոլոր հայ ջոջ հարուստները, որոնքիրենց յանցապարտ խղճմտանքը կը թուին մատնել, այս առթիւ։ - «Նորէ՛ն սկսան»... Ահա՛ այն հարցումը, զոր այս վերջինները սարսափած իրարու կ’ուղղեն։Անոնք կարծես կը զգան ներքնապէս` թէ խուլ մնացին ազգային տառապանքինկոչերուն եւ անտարբեր` ազգային գոյութեան սպառնացող վտանգներուն հան-դէպ։ Բայց իրենց միեւնոյն ոճրագործ անտարբերութիւնը կը շարունակուի, երբանդին` ներքին գաւառներուն մէջ, անզէն ժողովուրդը երեսի վրայ ձգուած է`կատաղի թուրքերուն առջեւ։ - Տիարպէքիրէն վերջ, Կեսարիոյ եւ Սըվազի ժողո-վուրդն է որ կը մորթուի` ըստ մահաշշուկ տարաձայնութիւններու։ Սապահպաշտօնապէս կը հերքէ այս լուրերը, եւ մենք գիտենք թէ ի՞նչ ըսել է ատիկա, եւա՛լ աւելի կը վրդովուինք այդ հերքումէն, որ մեր չարաշուք կասկածները կը հաս-տատէ։ Ահա՛ Սապահի տողերը. «Եւրոպական թերթերու մէջ կարգ մը զրոյցներ տեսնուեցան թէ` իբրեւ թէԿեսարիոյ եւ Սըվազի կողմերը վերջերս քանի մը ոճրագործական դէպքեր պա-տահած ըլլան։ Մինչդեռ թէ՛ Կեսարիոյ եւ թէ Սըվազի մէջ այդ տեսակ միջադէպմը չէ պատահած եւ շնորհիւ Վեհ. Սուլթանին` նոյն կողմերն ալ կատարեալապահովութիւն եւ անդորրութիւն կը տիրէ։ Եւրոպական թերթերուն մէջ հրատա-րակուած զրոյցները արդիւնք են` վերջերս Իզմիրի մէջ ձեռք անցուած պայթուցիկնիւթերու մասին եղած տեղեկութիւնները նոյն լրագիրներուն հաղորդուածպահուն գործուած չափազանցութեանց եւ վրադիրքներուն։ Գալով այդ հրանիւ-130

թերուն, Իզմիրի մէջ անդորրութեան եւ մարդկութեան թշնամի կարգ մը վատանձերու կողմէ տեղ տեղ պայթուցիկ եւ քանդող նիւթեր պահուած էին զորսոստիկանութիւնը խուզարկելով ձեռք անցուցած է։ Իսկ խնդրոյն հետ կապունեցող անարգ անձերն ալ, շնորհիւ Վեհ. Սուլթանին, չկրնալով որեւէ ոճիրգործել, արդարութեան ձեռքը յանձնուած են եւ ատոնց մասին դատարանի կողմէօրինական հետապնդումներ կը կատարուին։ Ժողովրդեան ամբողջ դասակար-գերը միահաղոյն անէծք կը կարդան վերոյիշեալ անձերուն ոճրագործականդիտաւորութեան։ Այս է բուն իսկ ճշմարտութիւնը եւ ամբողջ ժողովուրդը ապա-հովութիւն եւ անդորրութիւն կը վայելէ»։ Հոս, Պոլսոյ մէջ, վաղի Եըլտըզի Գազանին տարեդարձի օրն է, եւ հայ տարրըահուդողի մէջ է` թէ մի գուցէ խուժանը յարձակում գործէ։ Թէ՛ հոս եւ թէ՛ երկրինմէջ Քիւրտին եաթաղանը եւ Սօֆթային սօփան մեր գլխուն առկախ կը զգանք։Գէթ անձնապաշտպանութեան միջոցներ ունենայի՜նք...։ Կ. Պոլիս, 6 Սեպտեմբեր Ունճեանի սպաննիչը մահուան դատապարտուած է։ Վարդանեան դատա-վարութեան միջոցին, մինչեւ վերջը, պնդած է թէ սպաննութեան շարժառիթըանձնական է բոլորովին, թէ ասկէ 15 տարի առաջ, երբ Խարբերդէն Ամերիկակ’երթար, Պոլսոյ ճամբով, Ունճեանի քով աշխատած էր ու անոր վրայ 50 ոսկիառնելիք մը ձգած էր։ Հիմակ` որ Ամերիկայէն Պոլիս եկած էր, նիւթապէս խիստնեղը մնալով, կը դիմէ յիշեալին ու անկէ կը պահանջէ այդ առնելիքը։ Ունճեանականջ չի կախեր, Վարդանեան ալ, ինչպէս ըսած է, յուսահատ վիճակի մէջ, կըբարկանայ ու րէվօլվէրի չորս հարուածներով գետին կը փռէ զայն։ Հինգերորդհարուածը պարպելով հուժկու յոյնի մը վրայ, որ ան միջոցին միջամտել կ’ուզէր։Վերջին հարցաքննութեան միջոցին, դատաւորը ուրիշ մեղսակիցներ գտնելույոյսով, կը սկսի կրկին ու կրկին հարցնել Վարդանեանի թէ` ի՞նչպէս Պոլիս մտաւ,ո՞ր շոգնաւով, ո՞ւր բնակեցաւ մինչեւ այդ ատեն եւլն.։ Վարդանեան կը բարկանայու կը պոռայ. - «Է՜... երկան կ’ընէք կոր, հայտէ՛, ինչ պիտի ընէք նէ ըրէ՛ք, ե՛ս սպաննեցիիշդէ՛»։ Ասոր վրայ` մահուան կը դատապարտուի։ Վարդանեան սպաննութեան վայրէն բաւական հեռու ձերբակալուած է, գլու-խի ֆէսը մէկդի նետելով, գրպանէն գլխարկ մը հանած գլուխը դրած է, ու այսկերպով անկասկած յառաջացած է դէպի իր թագստոցը։ Բայց, լուստրաճի տղայմը, որ անշշուկ իրեն կը հետեւի եղեր, երբ ճամբան փոլիսի մը կը հանդիպի,յանկարծ` «Ահա՛ն է մարդասպանը» կը պոռայ։ Ասոր վրայ` Վարդանեան կը ձեր-բակալուի, ու թէեւ սկիզբը կ’ուրանայ, բայց շուտով ինքնութիւնը ստուգուելով կը 131

խոստովանի։ Այս դէպքէն շաբաթ մը առաջ, ուրիշ Ամերիկեան քաղաքացի հայ մըն ալձերբակալուած է, գիշերանց, շատ մը բարձրաստիճան ոստիկաններով ու պալա-տականներով, ոստիկանութեան նախարարն ալ մէջը ըլլալով։ Ասոր անունն ալ`Յովհաննէս Աֆարեան է եղեր ու թէեւ, մինչեւ հիմակ, մազի չափ յանցանք մըգտնուած չէ վրան, բայց տակաւին բանտարկուած է։ Ասոր պատճառը սա՛ է որ,երկու երիտասարդներուն վրայէն ալ միեւնոյն զէնքը եւ միեւնոյն ժամացոյցը ելերէ եղեր, որով ոստիկանութիւնը կ’աշխատի մեղսակցութիւն մը գտնել, բայց չէյաջողած մինչեւ հիմակ։ Ամերիկեան հիւպատոսարանէն լուր կայ եղեր թէ`Աֆարեանը պիտի ազատի` քանի որ անմեղ է։ Իզմիրէն լուր կայ թէ` Պալիոզեանին սպաննիչը կախեր են։Ձայն հայրենեաց, [Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութեան Խօսնակ,] շաբա-թաթերթ, 27 Սեպտեմբեր 1905, Զ. տարի, թիւ 359, էջ 3 ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ Ս. Դ. ՀՆՉԱԿԵԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹԵԱՆ 1887-1962 ԱՐՍԷՆ ԿԻՏՈՒՐ Վերակազմեալներու` Կիլիկեան ազատագրելու խոստումը եւ հեռանկարըկրցած էր ունեւոր դասակարգի համակրութիւնը իրենց վրայ հրաւիրել։ Այդհամակրութիւնը գաղափարականէն աւելի ունէր տնտեսական պատճառներ։Հայ դրամատէրը, առեւտրականը կը յուսար Կիլիկիոյ անկախութեամբ նոր եւլայն շուկաներ ստեղծել իր առեւտրական ցանցը ընդարձակելու համար։ Իր այդ ակնկալութիւններուն համար, նպաստաւոր կռուաններ էին Կիլիկիոյաշխարհագրական դիրքը, որ ծովի միջոցով Եւրոպայի եւ հեռաւոր աշխարհա-մասերու հետ դիւրին հաղորդակցութիւն կը պահէր եւ յետոյ` զինուորականտեսակէտով, հայը պիտի կարողանար օտար երկիրներէ պահանջուած օգնու-թիւնը արագօրէն ստանալ։ Այս տրամադրութիւններէն օգտուելով` Վերակազ-մեալները կրցած էին բաւական մեծ գումարներ ձեռք բերել հայ հարուստներէն։ Բայց այս բարեկամական յարաբերութիւններու ամէնէն զեղուն շրջանին,յանկարծ հեռագիրներ կը հաղորդեն, թէ` Պոլսոյ մէջ տեռորի ենթարկուած էծանօթ մեծահարուստ Աբիկ Ունճեան, Ամերիկայէն հոն գացած Վերակազմեալիմը կողմէ։ Այս սպանութիւնը հայ իրականութեան մէջ շատ մեծ աղմուկ կը հանէ, որ իրանդրադարձը կ’ունենայ նաեւ Կուսակցութեան ներսն ալ։ Հոն` ոմանք կ’արդա-րացնեն կատարուած սպանութիւնը, ըսելով թէ` «յանուն Սուրբ Գործին կա-132

տարուած է»...։ Ուրիշներ կը դատապարտեն այդ քայլը, որովհետեւ դրամականխնդրոյ համար եղած էր...։ Կուսակցութեան ուրիշ տարակարծութիւններուն կըմիանայ նաեւ այս սպանութեան պարագան, որով ծայր կու տայ պառակտումիեւ քայքայումի գործը։ Այս տարակարծութիւնները մասնաւոր սուր բնոյթ կ’առնենԱմերիկայի մէջ, որ յիշեալ կուսակցութեան ողնասիւնը կը նկատուէր։Արսէն Կիտուր, Պատմութիւն Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութեան 1887-1962, Ա.հատոր, Պէյրութ, Հրատարակութիւն Ս. Դ. Հնչակեան Կուս. ՊատմագրութեանԿեդր. Յանձնախումբի, 1962, էջ 296 ------77.ԹԱԹՎԱՆՑԻ ԲՂԴՕ ԵՒ ՋՐՀՕՐՑԻ ԳՐԻԳՈՐ (սպանութիւն)Օգոստոս-Սեպտեմբեր 1905, ՍալնաձորՀանգամանք` ԴաւաճաններԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Սալնաձորի Կ. Կօմիտէ ՏԷՐՐՕՐ Սալնաձորում (Տաճկահայաստան), Հ. Յ. Դաշնակցութեան տեղական Կ. Կօ-միտէի որոշմամբ` տէրրօրի են ենթարկւած կախաղանի միջոցով երկու լրտես-մատնիչներ` թաթվանցի Բղդօ եւ ջրհօրցի Գրիգոր։ Սերոբի օրերից ի վեր այդերկու վատերը, ձեռք ձեռքի տւած, Ալիբէկի վայրագութիւններին էին մատնումհայ երիտասարդներին եւ հարիւրաւոր գերդաստաններ էին դժբախտացնում։Նրանք մեղսակից եղած են Յակոբ-Ճարտարի սպանման եւ ընկ. Սօզօյի ուՀամբարձումի բանտարկութեան։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Սեպտեմբեր 1905, XVտարի, թիւ 9 (161), էջ 143 ------78.ՄԷԼԻՔ ՅԱԿՈԲ ՔԱՆՔԱՆԵԱՆ (սպանութիւն)1906, Բզնունեաց գաւառՀանգամանք` ԴաւաճանԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Վասպուրականի Կենտրոնական Կօմի-տէ 133

ՏԷՐՐՕՐ Հ. Յ. Դ. ՎԱՍՊ. ԿԵՆՏ. ԿՕՄԻՏԷ «Վասպուրականի Կ. Կօմիտէի որոշմամբ տէրօրի ենթարկւեցաւ Բզնունեացգաւառի (Ալճավազ) Առէն գիւղացի Մէլիք Յակոբ Քանքանեան, իբրեւ լրտեսՀիւսէյն փաշայի քով, իբրեւ մատնիչ մեր երեք ընկերներու, որոնք Հիւսէյին փա-շայի հրամանով եւ քիւրդերու ձեռքով սպանւեցան չարաչար տանջանքներով։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Յունիս 1906, XVI տարի,թիւ 6 (172), էջ 95 ------79.ՅԱԿՈԲ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ (սպանութիւն)21 Մայիս 1906, Հին-Քաղաք (Սալմաստ, Պարսկաստան)Հանգամանք` ԴաւաճանՍպաննողներ` Դաշնակցական տէրրօրիստներԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Ատրպատականի Կ. Կօմիտէ ՏԷՐՐՕՐ Հ. Յ. Դ. Մ.-ի մարմնի վճռով տէրրօրի ենթարկւեցաւ Հին-Քաղաքի (Սալմաստ,Պարսկաստան) մէջ նոյն այդ քաղաքի բնակիչներէն Սառայի լաճ Յակոբ Գրիգոր-եանը – յայտնի մատնիչ, ժողովրդի կեղեքիչ եւ նախկին փոխանորդ Խոյի տաճ-կաց հիւպատոսի։ Ժողովուրդը անխտիր` հայ, հրէայ, թուրք` օրհնում է կտրիճիձեռքը, որ վերջ տւաւ դաւաճան կեանքին։ Տէրրօրիստները ազատ են։ 21 մայիս, 1906 Հ. Յ. Դ. Մ.-ի մարմին Հաստատեց` Հ. Յ. Դ. ԱՏՐՊԱՏԱԿԱՆԻ Կ. ԿՕՄԻՏԷԴրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Յուլիս 1906, XVI տարի,թիւ 7 (173), էջ 112 ------80.ՍՄԲԱՏ ՍԵՒՈՍԵԱՆ (սպանութիւն)134

4 Օգոստոս 1906, Սաւրա գիւղ (Սալմաստ գաւառ)Հանգամանք` ԴաւաճանՍպաննող` Դաշնակցական տէրրօրիստԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Ատրպատականի Կենտրոնական Կօմի-տէ ՏԷՐՐՕՐ Հ. Յ. Դ. ԱՏՐ. Կ. ԿՕՄԻՏԷ Փայաջուկցի յայտնի մատնիչ Սմբատ Սեւոսեանը, անցեալ ձմեռուայ անյա-ջող տէրրօրից յետ, հակառակ իր զղջման` նորից բռնւելով իր նախկին վատ ըն-թացքի մէջ, երկրորդ անգամ տէրրօրի ենթարկւեց Սաւրայում, օգոստոսի 4-ին։Մահը վայրկենական էր, տէրրօրիստը ազատ է։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Սեպտեմբեր 1906, XVIտարի, թիւ 9 (175), էջ 144 ------81.ԳԷՈՐԳ ՉԱՒՈՒՇ (սպանութիւն)27 Մայիս 1907, ՄուշՀանգամանք` Դաշնակցական գործիչԿազմակերպող եւ սպաննող` Ռուբէն Տէր Մինասեան ԻՆՉՈ՞Ւ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆ ԱՇՈՏ ԱԲԳԱՐԵԱՆ Հիմա գանք Գէորգ Չաուշի սպանութեան առեղծուածին, որն աւելի շուտ Ռու-բէնի անպատիժ մնալու եւ Բիւրոյի լռութեան առեղծուածն է։ Ռուբէնի վարկածով` արագ հրացանաձգութեան պատճառով [Սուլուխի մէջ,Հ.Ա.] Գէորգի հրացանի փակաղակը ամրանում է, նա մի ծնկի վրայ յենուած փոր-ձում է կարգի բերել այն եւ հէնց այդ ժամանակ էլ ստանում է մահացու հարուա-ծը։ Գնդակը, մտնելով ձախ կրծքավանդակից, դուրս է գալիս աջ թիկունքից։ Բայց Ռուբէնին մեղադրողները հակառակն են պնդում. նրանք ասում են, որԳէորգի թիկունքի վէրքը եղել է հազիւ նկատելի, մինչդեռ կրծքավանդակի վէրքը 135

եղել է աւելի խոշոր։ Դա նշանակում է, որ գնդակը մտել է թիկունքից եւ դուրսեկել կրծքավանդակից` դուրս եկած տեղն աւելի մեծ վէրք առաջացնելով։ Եթէ անգամ Գէորգին խփել են թիկունքից` ինչո՞ւ նրան սպանող «դաւադիրձեռքը» պէտք է լինէր հէնց Ռուբէնը։ Ռուբէնին մեղադրողների տրամաբանու-թիւնը բացատրում է զօրավար Սմբատը. «Գէորգ... բախտի չարագուշակ մէկդիպուածով... կը տապալէր գետին` կրնակէն զարնուած։ Արդ ինչպէս հաս-տատուեցաւ յետոյ, այդ պահուն Գէորգին ճիշտ ետեւը եւ շատ մօտ կը գտնուէրմիայն Ռուբէն, որուն թշնամական զգացումները Գէորգի հանդէպ ծանօթ էինբոլորին...»։ Ճիշտ է, Ռուբէնը միշտ էլ ցանկացել է ազատուել Գէորգից, բայց ԳէորգինԵրկրից հեռացնելը կուսակցութեան Բիւրոյի պահանջն էր, ինչին նա միշտ էլընդդիմացել է։ Սուլուխի կռիւը ցոյց տուեց, որ հազար անգամ իրաւացի էին Դաշ-նակցութեան բիւրոն եւ նրա կամքը ապարդիւն կատարել փորձող Ռուբէնը, որցանկանում էին օր առաջ Գէորգին Կովկաս ուղարկել։ Արդէն անկառավարելիդարձած Գէորգը միայն նորանոր ու անտեղի փորձանքների մէջ էր գցում իրեն,ընկերներին ու Տարօնի ժողովրդին։ Գէորգի Երկրում մնալը, միեւնոյն է, մի օրանպայման պիտի աւարտուէր «Սուլուխով»` գուցէ մէկ ուրիշ անգամ, գուցէ մէկուրիշ տեղում, բայց` անպայման։ Սուլուխի կռիւը եղաւ միայն Գէորգի մեղքով,այդ կռուից կարելի էր խուսափել, եթէ Գէորգը պակաս յամառ գտնուէր, եթէ նաՍուլուխում երեք օր մնալու փոխարէն ժամանակին հեռացած լինէր Դերիկայնտեղից Կովկաս մեկնելու համար, ինչպէս պայմանաւորուել էին։ Ճիշտ է, Ռուբէնի ու Գէորգի յարաբերութիւնները լարուած էին այնքան,որքան կարող էր պէտք լինել մէկմէկու մահը ցանկանալու համար։ Բայց քիչհաւանական է, որ հէնց միայն Գէորգի հանդէպ «թշնամական զգացումները»բաւական լինէին, որպէսզի «ռուսաստանցի վախկոտ մուկ» Ռուբէնն իր մէջանհրաժեշտ քաջութեան պաշար գտնէր նրա վրայ ձեռք բարձրացնելու համար։Ատելութեանն ու թշնամանքին պէտք է գումարուէր էլի մի ուրիշ բան, էլ աւելիզօրաւոր դրդապատճառ Ռուբէնին այդպիսի յանդուգն ոճրագործութեան ընդու-նակ դարձնելու համար։ Ինչո՞ւ դա չէր կարող լինել սեփական կեանքը փրկելումղումը։ Ռուբէնը մահուան հետ խաղ անել սիրող Գէորգը չէր, Ռուբէնը իր կաշինգնահատել գիտէր, նա մի անգամ էլ դա կ’ապացուցի 1915-ին։ Իսկ չէ՞ որ քանի դեռ յամառ ու անզիջում Գէորգը կար ու շարունակում էրկռիւը, ոչ ոք առանց նրա հրամանի նահանջել չէր կարող, եւ միայն այն բանիցյետոյ, երբ ծանր վիրաւոր Գէորգը շարքից դուրս էր եկել, առաջնորդ դարձածՌուբէնը, այլեւս ոչնչով չկաշկանդուած, հեռանալու հրաման տուեց կռուողնե-րին։ Իմիջիայլոց, Ռուբէնը փայլուն էլ իրականացրեց թէ իր, թէ միւս ֆիդայիներիեւ իրենց հետ գիւղից փախչող մի քանի տասնեակ սուլուխցիների անկորուստնահանջը։ Բայց մենք տեսանք, որ Սուլուխից փախչելուց առաջ Ռուբէնը չմոռա-136

ցաւ ծանր վիրաւոր Գէորգին էլ դուրս բերել Քիւչուկի տնից ու տանել իրենց հետ։Թւում է, թէ Ռուբէնը պէտք է Գէորգին թողնէր Քիւչուկի տանը, եթէ ընդունենք,որ ինքն էր նրան հասցրել մահացու հարուածը։ Բայց դա այնքան էլ հեշտ չէր,որովհետեւ Ռուբէնը չէր կարող առոյգ իմանալ, որ հարուածը իսկապէս մահացուէ. Գէորգի վէրքը կարող էր եւ թեթեւ լինել, նա կարող էր եւ ողջ մնալ ու թուրքերիձեռքն ընկնել։ Իսկ այդ դէպքում Ռուբէնի համար շատ դժուար պիտի լինէրԳէորգին փրկելու ջանքերի մէջ իր թերանալն արդարացնելը։ Ճիշտ է, Ռուբէնըյետոյ Գէորգին անտէր պիտի թողնէր եղեգնուտների մէջ, բայց դա այն չէր, ինչՔիւչուկի տանը թողնելը։ Այս դէպքում դա կարող էր «արդարացուած» թուալ,բոլորը տեսան, որ արիւնաքամ Գէորգը վերջին ժամերն է ապրում, իսկ թուրքերըհետապնդում էին փախչող գիւղացիներին ու ֆիդայիներին։ Մարդկանց փրկելէր պէտք, իսկ վիրաւոր Գէորգին վարարած գետն անցկացնելը իբր կարելի բանչէր. նրան յետոյ պիտի գային օգնելու, բայց չստացուեց։ Այսքանից յետոյ Ռուբէննիբր էլ ի՞նչ կարող էր անել, որ չարեց։ Ռուբէնը Գէորգի սպանուելուց յետոյ մի ամբողջ ծանր տարի եւս անցկացրեցՏարօնում. «...Կը ծածկէր ինքզինքը եւ կը փախէր... ժողովրդին ու մարտիկներունմեղադրական զայրոյթէն», - շարունակում է իր պատմութիւնը զօրավար Սմբա-տը։ Երիտթուրքերի յաղթանակից քիչ ժամանակ անց Ռուբէնը հեռացաւ արտա-սահման, իր ասելով` կրթութեան պակասը լրացնելու։ Նրա անակնկալ մեկնումնաւելի թէժացրեց կրակը։ Մեղադրանքներն ու սպառնալիքներն այնքան ուժգնա-ցան, որ Դաշնակցութեան Տարօնի կոմիտէն ստիպուած եղաւ շրջանային ժողովգումարել Գէորգի սպանութեան հանգամանքները քննելու համար։ «Յուզումըմեծ էր պատգամաւորներու մէջ, երբ կարգը եկաւ Գէորգի սպանութեանպարագաներուն, - գրում է դարձեալ զօրավար Սմբատը։ - Հոն էր անոր դիակինմերկ լուսանկարը, որ աւելի կը նպաստէր... տիրող յուզումը խորացնելու»։Ժողովը որոշեց մի յանձնախումբ կազմել գործն ուսումնասիրելու եւ եզրակացու-թիւն տալու համար։ Յանձնախմբի կազմը իրօք որ տպաւորիչ էր. այստեղ էինԶաւարեանը, Զաւրիեւը, զօրավար Սմբատը, Վարդան Վարդապետը, ՅակոբԿոտոյեանը` թուով 11 մարդ, բոլորն էլ անուն հանած, հին ու հեղինակաւորյեղափոխականներ։ Յանձնախումբը, ինչպէս պատմում է Սմբատը, «դիմեց այնֆետայիներու վկայութեան, որոնք Գէորգի կողքին կռուած էին վերջին անգամունու ծանօթ էին... իւրաքանչիւր կռուողին մարտական դիրքին...»։ Յանձնախմբիձեռքի տակ էր նաեւ Գէորգի դիակի մերկ լուսանկարը, որը ճիշտ է, «աւելի կընպաստէր տիրող յուզումը խորացնելուն», բայց ոչ աւելի։ Այսքանը բաւականհամարուեց, որպէսզի յանձնախումբը Ռուբէնի բացակայութիւնը նրան մեղաւորճանաչի Գէորգի սպանութեան մէջ։ Յանձնախմբի այս որոշումը տպաւորութիւնէ առաջացնում, որ հերթական անգամ գործ ունենք հայ յեղափոխութեան համար 137

սովորական դարձած անարդար ու անմիտ հաշուեյարդարի հետ։ Հարիւրաւորանմեղ մարդիկ հէնց այդպէս էլ սպանուել են հայ յեղափոխականների ձեռքովիբրեւ «դաւաճաններ», բայց առանց երբեւէ մեղանչած լինելու։ Այդպիսիդէպքերում փաստերի չգոյութիւնը փոխհատուցւում էր վերադասի «անհողդողդկամքով ու վճռականութեամբ»։ Յանձնախմբի որոշումը Ռուբէնի համար մահա-պատժի դատավճիռ էր նշանակում։ Բայց կատարուեց մի անհաւանական բան,համարեայ միստիկա, որի նախադէպը գտնելը դժուար պիտի լինի նոյնիսկ հայյեղափոխութեան` այլեւս ոչնչով չզարմացնող «փառայեղ» անցեալի մէջ։ Թեթեւձեռքով հաստատելով, որ Գէորգին սպանողը եղել է հէնց Ռուբէնը, այսուհան-դերձ, քիչ առաջ «ցասումնալից ու խիստ յուզուած ժողովականները» հոգու ամե-նայն խաղաղութեամբ անմիջապէս էլ մի ուրիշ որոշում ընդունեցին։ Նոյնզօրավար Սմբատից իմանում ենք, որ «խորհրդաբար ամէնքը որոշեցին գաղտնիպահել Գէորգի սպանութեան պարագաները` ժամանակի ընթացքին... մոռացու-թեան մը տալու համար», աւելի պարզ ասած` սա նշանակում էր արդարացնելՌուբէնին։ Բայց ինչո՞ւ։ Որտե՞ղ պէտք է փնտրել Ռուբէնի հանդէպ այս արտասո-վոր գորովանքի պատճառը։ Այստեղ արդէն սկսում ես կասկածել, որ քիչ առաջհամարեայ յանիրաւի ամբաստանուած նահատակի նմանուող Ռուբէնը, այնուա-մենայնիւ, այնքան էլ անբասիր չէ։ Այստեղ մի բան կայ, բայց ի՞նչ։ Յայտնի չէ նաեւ,թէ ինքը` Ռուբէնը, երբեւէ հարցաքննուել է կուսակցական որեւէ ատեանիկողմից, բացատրութիւն տուել է իրեն ներկայացուած մեղադրանքի առնչու-թեամբ։ Բայց սա էլ դեռ ամբողջը չէ, սրանից արտառոցն էլ կայ. այս ամբողջպատմութեան մէջ Դաշնակցութեան բիւրոյի ձայնն այդպէս էլ չի լսւում։ Մինչդեռթէ՛ Բիւրոն եւ թէ՛ կուսակցութեան Ընդհանուր Ժողովն ամէն դէպքում պարտա-ւոր էին իրենց խօսքն ասել Տարօնի շրջանային ժողովի աննախադէպ որոշումնե-րի մասին։ Կատարուածը «սովորական» սպանութիւն չէր. սպանուածը ԳէորգՉաուշն էր, իսկ սպանութեան մէջ մեղադրուողը` Տարօնի թիւ մէկ դաշնակցա-կանը։ Ոճրագործութիւնը «մոռացութեան մը մատնելու» փոխարէն Բիւրոն կամԸնդհանուր ժողովը պարտաւոր էին կամ բեկանել Տարօնի յայտնի յանձնախմբիեզրակացութիւնը Ռուբէնին յանցաւոր ճանաչելու մասին` եղած փաստերըանբաւարար համարելով, կամ հիմք ընդունելով յանձնախմբի մեղադրականեզրակացութիւնը` պարտաւոր էին որոշում ընդունել Ռուբէնին մահապատժիենթարկելու մասին եւ իրականացնել դատավճիռը, կամ վերջապէս, պարտաւորէին ողջամիտ փաստարկներ ներկայացնել իրենց առեղծուածային ներողամտու-թիւնը բացատրելու համար։ Բայց եղած հրապարակումներում մեզ այդպէս էլ չյաջողուեց գտնել թէկուզմի աննշան ակնարկ, մի որեւէ այնպիսի բան, որը թոյլ կը տար կռահել կու-սակցութեան առաջնորդների այս դժուար բացատրելի լռութեան իրականպատճառները։138

Մինչդեռ Ռուբէնը, իր վրայ ունենալով Գէորգ Չաուշին սպանողի` այդպէս էլչհերքուած մեղադրանքի ծանր բեռը, Վառնայում մասնակցում է կուսակցութեանհերթական Ընդհանուր ժողովին, իբր ոչինչ էլ չի եղել։Աշոտ Աբգարեան, Ինչո՞ւ Ցեղասպանութիւն, Երեւան, Անտարէս, 2013, էջ 132-135 ------82.ՄԻՀՐԱՆ, ԿՈՓԵՑԻ ԽԷՉՕ ԵՒ ՎԱՐԴԱՊԵՏԵԱՆ (սպանութիւն)1 Յունիս 1907, ԱրմաւիրՀանգամանք` ԴաւաճաններՍպաննող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Կովկասեան Ահաբեկիչ ՄարմինԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Չորրորդ Ընդհանուր Ժողով ՏԷՐՐՕՐ Հ. Յ. ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ԿՈՎԿԱՍԵԱՆ ԱՀԱԲԵԿԻՉ ՄԱՐՄԻՆ Հայ հասարակութեան ծանօթ է արդէն, որ կարգ մը խաչագողներ վերջերս«Ժամանակաւոր Զինւորական Խորհուրդ» մը կազմակերպեր էին, անխղճօրէնշահագործելու համար տաճկահայ դատը` իրենց անձնական գձուձ հաշիւներունհամար։ Հ. Յ. Դաշնակցութեան Չորրորդ Ընդհանուր Ժողովը մանրամասնօրէն քննելէետք այդ չարագործ խմբին գործունէութիւնը, որոշեց իսպառ արտաքսել Դաշ-նակցութենէն Միհրանը եւ ասոր գործակից անդամները, ինչպէս արդէն յայտա-րարւած է այդ մասին Դրօշակի մայիսի համարով։ Միեւնոյն ատեն, Ընդհանուր Ժողովը որոշած էր կարգապահական պատիժ-ներու ենթարկել տալ յանցաւորները, յանձնելով այդ խնդիրը ԴաշնակցութեանԿովկասեան Ահաբեկիչ Մարմնին։ Արդ, Ընդհանուր Ժողովին այդ որոշման համաձայն` Ահաբեկիչ Մարմիննձեռնարկեց գործի եւ կուգայ ծանուցանել հասարակութեան, որ յունիսի 1-ինԱրմաւիրի մէջ տէրրօրի ենթարկել տւաւ Միհրանը (որ գնացած էր այնտեղ բռնիմիջոցներով դրամ շորթելու տեղացիներէն) եւ անոր հետ գտնւող կոփեցի Խէչօնեւ ոմն Վարդապետեան։ Այսօր ալ Թիֆլիզի մէջ տէրրօրի յանձնւեցաւ ղազախեցիՎասիլ անունով խաչագողը, անդամ նոյն խմբակին։ Այս ամենը յայտնելով իգիտութիւն, Ահաբեկիչ Մարմինը կը փութայ 139

յայտարարել, որ խստիւ արգելւած է համակրանքի ոեւէ ցոյց ընել դատա-պարտեալներու յուղարկաւորութեան առթիւ. միմիայն ծխատէր քահանան կ’ար-տօնւի եկեղեցական արարողութիւն կատարելու։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Յունիս-Յուլիս 1907,XVII տարի, թիւ 6-7 (184), էջ 102-103 Հ. Յ. ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՄԻՔԱՅԷԼ ՎԱՐԱՆԴԵԱՆ Վերջապէս, ահա Ժողովի որոշումը Միհրանի մասին, որ անցաւ միաձայն,մէկի ձեռնպահութեամբ.- 1. Համարել Միհրանի եւ իր գործակիցներու վարմունքը ծանր յանցանք կազ-մակերպութեան եւ նրա պաշտպանած թուրքահայ դատի դէմ, եւ այդ հիման վրաճանաչել նրանց արտաքսուած Դաշնակցութեան շարքերից։ 2. Յանձնարարել պատշաճ մարմնին` կազմակերպական կանոններով նա-խատեսւած պատժին ենթարկելու Միհրանը եւ իր գործակիցները։ Շուտով մահւան պատիժը գործադրւեցաւ։Միքայէլ Վարանդեան, Հ. Յ. Դաշնակցութեան Պատմութիւն, Ա. հատոր, Երեւան,1992, էջ 412 ------83.ԱՌՍՏԱՄ ԶԷՏԿԱՆՑ, ԱԲՐԱՀԱՄ, ՄԻՔԱՅԷԼ ՂԱԶԱՐԵԱՆ ԵՒ ԱՍԼԱՆԻԿ (սպա-նութիւն)Յունիս-Յուլիս 1907, Դիզակ գաւառՀանգամանք` ԴաւաճաններԿազմակերպող` Հ. Յ. Դաշնակցութեան Ապառաժ Կ. Կօմիտէ ՏԷՐՐՕՐ Հ. Յ. Դ. ԱՊԱՌԱԺ Կ. ԿՕՄԻՏԷ Սրանով յայտնում ենք ի գիտութիւն հայ հասարակութեան, որ «Ապառաժ» Կ.Կօմիտէի որոշմամբ, Դիզակում, զանազան ժամանակներում մատնութիւնների140

եւ կազմակերպական զէնք իւրացնելու համար տէրրօրի են ենթարկւել` Առաքելգիւղացի` Առստամ Զէտկանց, Թաղասէր գիւղացի` Աբրահամը, Թաղոտ գիւ-ղացի` Միքայէլ Ղազարեանը եւ ինքնապաշտպանութեան նախկին զինւոր`Ասլանիկ։ Զգուշացնում ենք յիշեալ անձնաւորութիւնների ազգականներին եւբարեկամներին չը վերագրել այդ սպանութիւնները մասնաւոր մարդկանց։Դրօշակ, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Օրգան, Յունիս-Յուլիս 1907,XVII տարի, թիւ 6-7 (184), էջ 103 ------84.ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԹԱՒՇԱՆՃԵԱՆ (սպանութիւն)22 Յուլիս 1907, Նիւ ԵորքՀանգամանք` ՄեծահարուստՍպաննող` Պետրոս Համբարձումեան կամ Պետրոս ՅակոբեանԿազմակերպող` Վերակազմեալ Հնչակեաններու Վահէ Արզուեանի խմբակ ԹԱՒՇԱՆՃԵԱՆ ՍՊԱՆՆՈՒԱԾ Երկուշաբթի, Յուլիս 22-ին, հանրածանօթ Պրն. Յ. Ս. Թաւշանճեան Նիւ-ԵօրքիԵունիըն Սքուէրին մէջ, րէվօլվըրի երեք հարուածներով սպաննուեցաւ, կէսօրուան ճաշէն իր գորգի վաճառատունը վերադառնալու պահուն։ Մարդասպանը, Պետրոս Համբարձումեան, որ ձերբակալուեցաւ, փախչիլփորձած ատեն րէվօլվըրին միւս երկու փամփուշտները պարպեց` որոնցմէՐօպըրդ Պրաուն անուն անցորդ մը վիրաւորուեցաւ թեթեւակի։ Թաւշանճեան, որուն սիրտը ծակած էր գնդակներէն մէկը, մայթին վրայտապալեցաւ, եւ իր շունչը փչեց թեւերուն մէջ Միս Ճէնըրի անուն գեղանիդերասանուհիի մէջ, որ` ճակատագրական զուգադիպութեամբ մը` Թաւշան-ճեանի մօտէն կ’անցնէր, եւ որ անոր զարնուիլ-իյնալը տեսնելով` օգնութեաննետուած էր անոր մարմնոյն առջեւ, եւ անոր օրհասական գլուխը իր ծունկինվրայ հանգչեցուցած։ Այս Ամերիկուհիին կողմէ էր որ մարդասպանը մատ-նանշուեցաւ, եւ ամբոխէն ու ոստիկաններէ հալածուելով քանի մը փողոց անդինբռնուեցաւ։ Պետրոս Համբարձումեան, ոստիկանութեան կողմէ հարցաքննութեան են-թարկուելով` յայտարարեր է, թէ ինք կը պատկանի «Հնչակեան» (?) կոչուած«ընկերութեան», թէ Խարբերդի Մէզիրէէն վեց տարի առաջ Ամերիկա եկած է, եւբնակած Ուսթր, Պօսթոն, Փրօվիտէնս, Չըլսի, թէ Շիքակօէն ուղղակի եկած էԹաւշանճեանը սպաննելու, որովհետեւ ան մերժած էր տեղի տալ իրեն եղած 141

սպառնալիքներուն եւ վճարել ընկերութեան կողմէ իրմէ պահանջուած դրամըեւն. եւն։ Մադասպանը, գոց սորվեցուած խօսքերով, ինքզինքը Ուաշինկթընի հետբաղդատելէ ետք, ըսեր է շատ մը բաներ, որոնք երկար պիտի ըլլար նոյնիսկամփոփ կերպով մէջ բերել հոս, եւ որոնց գլխաւոր կէտերը կը կազմեն իր այնյայտարարութիւնները, թէ Վարդանեան` Թաւշանճեանը վախցնելու նպատա-կով ղրկուած էր Պօլիս անոր բարեկամ Ունճեանը սպաննելու, թէ Թաւշանճեան«Սուլթանի բարեկամն» է եղեր, թէ ան Սուլթանին մատներ է եղեր Ունճեանիսպաննիչները, թէ ընկերութեան ժողովներուն մէջ ինք տեսեր է եղեր որ Թաւ-շանճեան` հակառակ իրեն ղրկուած սպառնագրերուն` մերժեր է իրմէ երկուտարի առաջ պահանջուած գումարը վճարել եւն.։ Մարդասպանը խոստովանած է նաեւ թէ անցեալ Ուրբաթ իր ընկերութեանգաղտնի ժողովին ներկայ եղած է, բայց` թէեւ ջանացած է իր արարքին ինքնաբերու կամաւոր գոյն մը տալ, ոստիկանութիւնը կը հաւատայ թէ ինք գործիքն էերկար ատենէ իվեր սադրուած դաւադրութեան մը։ New-York World կը գրէ. «Ոստիկանութիւնը, որ գաղտնի «Հնչակեան»-ութեանվրայ կը նայի իբրեւ Black Hand-ի նմանօրինակ մարմինի մը, եւ որ տեղեակ էյեղափոխական ընկերութեան անունով անոր սպառնալիքով դրամ հանելումէթոտներուն, կը խորհի թէ Պետրոս Համբարձումեան իրապէս մոլեռանդհայրենասէր մըն է, եւ թէ ան իբր գործիք ծառայած է անխղճահար առաջնորդ-ներու, որոնք բազմաթիւ սպաննութիւններ նիւթած են վերջին երկու տարուանընթացքին, երբ իրենց դրամական պահանջներուն գոհացում տրուած չէ։ Ոստի-կանութիւնը կը կարծէ նաեւ որ Տէր Գասպար Վարդանեանի սպաննութիւնըառնչութիւն ունի ներկայ ոճիրին հետ։ Ընդհանուր դատախազ Ճիրօմ եւ գաղտնիոստիկանապետ Մըք Քաֆըրթի տեղեակ էին արդէն Թաւշանճեանի եղած սպառ-նալիքներուն, ինչպէս նաեւ երեք ուրիշ հարուստ գորգի վաճառականներուօտար երկրէ եկած նամակներուն, որոնց իւրաքանչիւրէն $25,000 կը պահանջէին,յայտնելով որ միեւնոյն մարդը պիտի գայ դրամը առնել։ Այս նամակները կըհասնէին Պօլսոյ մէջ մեծահարուստ վաճառական Աբիկ Ունճեանի սպաննութե-նէն քիչ վերջը։ Նամակներուն հասնելէն քանի մը օր ետք, Նիւ-Եօրքցի մարդ մը,որ ինքզինքը քահանայ կը կոչէ եւ որ ճանչցուած է իբրեւ «Հնչակեաններու պետմը, այցելեց հետեւեալ գորգի մեծաքանակ վաճառականներէն իւրաքանչիւրին, -Թաւշանճեան, Կիւլպէնկեան, Գարակէօզեան եւ Գազանճեան։ Քահանան հար-ցուց թէ նամակներ ստացա՞ծ էին արտասահմանէն։ Ամենքն ալ պատաս-խանեցին, թէ ստացած էին բայց պիտի չի վճարէին իրենցմէ սպառնալիքովպահանջուած դրամները։ Անկէ իվեր, սպառնական նամակներ ստացան այսվաճառականները, որոնց կ’ըսուէր թէ` Ունճեանի բաղդը կը սպասէ իրենց, եթէդրամը չի վճարեն։ Ոստիկանութիւնը կը հաւատայ, թէ Թաւշանճեան իբր զոհ142

նշանակուած է, վախցնելու համար միւսները եւ զանոնք մղելու դրամը վճարելու։Եւ ասոր համար Համբարձումեան հրահանգուած է սպաննել` իր հայրենասի-րութեան եւ թուրքերու դէմ անձնական վրէժխնդրութեամբ զգացումները ճարպի-կօրէն շահագործուելով։ Մինչդեռ չորս հարուստ հայ վաճառականները մերժածեն նպաստել «Հնչակեան»-ութեան, հարիւրաւոր ուրիշ հայեր, Ամերիկայի մէջ ուաշխարհիս ամէն կողմը, գոհացում տուած են դրամի պահանջներու եւ սպառնա-լիքներու։ Ընկերութիւնը երկու լրագրական օրկաններ ունի, մէկը Պօսթընի, իսկմիւսը Փարիզի (?) մէջ։ Ընկերութեան վարիչներն ըլլալ կ’ըսուին չորս վաճառա-կաններուն այցելող մարդը եւ ուրիշ մարդ մը Ալեքսան Արզուեան անունով, որերեք կամ չորս տարիէ իվեր պահուըտած է այս երկրին մէջ, եւ որ կը կարծուի թէՓրօվիտէնս կը գտնուի այժմ»։ Գէորգ Մինասեան, Նիւ-Եօրքի գլխաւոր հայ գորգավաճառներէն մէկուն գոր-ծակատարը, որ թարգմանի դեր կատարեր է մարդասպանին եւ ընդհանուր-դատախազին միջեւ, հետեւեալն ըսեր է, «Հնչակեան»-ութեան մասին խօսելով.«Այնպիսի վիճակ մը ստեղծուած է այլեւս որ ո՛չ մէկ մարդու կեանք ապահով էայս քաղաքին մէջ, բայց միայն եթէ տեղի տայ այս սպառնալիքով դրամ պահան-ջողներուն։ Ընդհանուր-դատախազ Ճիրօմ եւ գաղտնի ոստիկանապետ ՄըքՔաֆըրդի գիտեն թէ ո՛վ է ատոնց գլխաւորը։ Անոնք շաբաթներով աշխատած ենայս խնդրով, բայց ո՛չ ձերբակալութիւն մը ընել կը համարձակին եւ ո՛չ ալ մարդըքաղաքէն դուրս քշել»։ Չորեքշաբթի առտուան Նիւ Եօրքի թերթերը աւելի մանրամասնութիւններ եւորոշ անուններ կուտան Թաւշանճեանի սպաննութեան պատճառներուն եւպատասխանատուութիւններուն շուրջ։ - Թաւշանճեանի սպաննուելէն անմիջա-պէս յետոյ, Նիւ Եօրքի միւս երեք հարուստ հայ վաճառականները սպառնականնամակներ ստացեր են։ Այս նամակները Նիւ-Եօրքէն բօստին յանձնուած են եւհետեւեալ պարունակութիւնն ունին. «Եթէ ոստիկանութեան ըսէք այս նամակնե-րուն մասին` ո՛չ միայն դուք, այլ ձեր ընտանիքին բոլոր անդամները պիտի օդըհանուին։ Տեսաք թէ ի՛նչ ըրինք այսօր Եունիըն Սքուէրի վրայ։ ԱզդարարուեցէքԹաւշանճեանի բաղդովը։ Եթէ մեր ընկերութեան գանձին չի նպաստէք, մահը ձերվրայ պիտի հասնի նոյնքան յանկարծակի եւ նոյնքան անխուսափելի կերպով»։ Որոշ տեսնուող իրողութիւն մըն է թէ այս սպառնալիքի ենթարկուած հա-րուստ հայերը սարսափի մէջ են։ Անոնց տուները գիշեր-ցորեկ պահպանութեանտակ են։ «Աստուծո՜յ սիրուն, կնո՜ջս եւ զաւակներո՜ւս ապահովութեանը համար,մի՛ յիշէք իմ անունս լրագրի մը մէջ», կը թախանձէին այն ամէն հայերը, որոնցկը դիմէին րիբօրթըրները։ «Չէ՛, չեմ ուզեր ըսել, թէ ո՞վ է «Հնչակեան»-ին պետը։Ուրիշէ մը հասկցէ՛ք», կ’ըլլար անոնց պատասխանը։ Պրն. Գամպէրեան, հան-գուցեալ Թաւշանճեանի գործակատարը, դառնօրէն գանգատելով կառավարու-թեան ցոյց տուած անշարժութեանը մասին` ըսած է. «Ասիկա կառավարութիւն 143

չէ՛։ Երէկուան պատահածը Թուրքիոյ մէջ իսկ պիտի չի հանդուրժուէր։ Մարդկա-յին կեանքը աժան է Նիւ Եօրքի մէջ, երբ այսօրինակ բաներ տեղի կ’ունենան, եւընդհանուր-դատախազը իր աթոռին վրայ նստած կ’ըսէ որ չի տեսներ թէ ի՛նչկրնայ ընել, եւ ոստիկանութիւնը ոչինչ կ’ըսէ եւ նուազ քան ոչինչ կ’ընէ։ Եթէձեռնհաս իշխանութիւնները բան մը պիտի չընեն, ես համակիր եմ որ հայերըիրենք իրենց մէջ կազմակերպուին բնաջինջ ընելու համար այդ մարդիկը, որոնքմեզ յարատեւ սարսափի մէջ կը պահեն կոր, որոնք արդէն իսկ սպաննեցին մերամենէ նշանաւոր, մեր ամենէ բարեգործ հայ քաղաքացին, եւ որոնք մահ կըսպառնան անմեղ ընտանիքներուն անոնց, որոնք տեղի չեն տար իրենց դրամա-շորթական պահանջներուն»։ New York World հետեւեալ կերպով կը ներկայացնէ Նիւ Եօրքի հայհարուստներէն սպառնալիքով դրամ պահանջելու այս գործողութիւններունսկզբնաւորութիւնը. «1905 Սեպտեմբերին էր որ Թաւշանճեան եւ ուրիշ երեք հայգորգավաճառներ, Կիւլպէնկեան, Գարակէօզեան եւ Գազանճեան, նամակներստացան իրենցմէ իւրաքանչիւրէն $25,000-ական պահանջող «Հնչակեան»-ինհամար։ Անոնք ժողով մը ունեցան Hotel Imperial-ի մէջ, ուր ներկայ էր պատկա-ռելի Արքեպիսկոպոս Սարաճեան։ Որոշուեցաւ մինչեւ վերջը տեղի չի տալսպառնացողներու պահանջներուն։ Միեւնոյն ամսուն Հայր Ղեւոնդ Մարդու-կէսեան հսկողութեան տակ առնուեցաւ գաղտնի ոստիկաններու, որոնց ըսուածչէր թէ ան ամբաստանուած կամ կասկածուած էր ոճիրի մը համար, բայց որոնքհրամաններու հնազանդեցան, եւ վեց ամիս քահանան շարժում մը չըրաւ որտեսնուած եւ տեղեկագրուած չըլլար։ Հայր Ղեւոնդ Մարդուկէսեանն էր, որՊոլսէն Հնչակեան նամակներն ստացող չորս վաճառականներէն իւրաքանչիւ-րին այցելեց։ Նամակները կ’ըսէին, թէ մարդ մը պիտի հանդիպի պահանջուած$25,000-ի նուիրատուութեան համար։ Քահանան իր այցելութեանց միջոցինհարցուց թէ արդեօք նամակ մը եկած է արտասահմանէն։ - «Այո՛, սպառնականնամակ մը ստացայ, ըսաւ Թաւշանճեան քահանային, բայց բան մը չպիտիվճարեմ։ Հիմա դուրս ելի՛ր գրասենեակէս, եւ եթէ հոս գաս դարձեալ` ոստիկա-նութիւնը պիտի կանչեմ»։ New York World կ’ըսէ թէ Մարդուկէսեանի վրայ ոստիկանական հսկողու-թիւնը դադրեր է 1906-ի սկիզբները։ Նոյն թերթը կը հաւաստէ նաեւ թէ Թաւշան-ճեանի սպանութեան նախորդ շաբթուն Մարդուկէսեան երկու անգամ տեսնուերէ Նիւ Եօրքի մէջ մարդասպանին` Պետրոս Համբարձումեանի հետ։ Երեքշաբթի օր Ճէյքըպ Ճօրտըն անունով փաստաբան մը ներկայացեր եւյայտարարեր է թէ ինք Համբարձումեանի բարեկամներուն կողմէ վարձուած էմարդասպանին դատը պաշտպանելու։ «Ըսէ՛ք իրեն որ չի պատասխանէ ոեւէհարցումի», աւելցուցեր է Ճօրտըն թարգմանին։ Օգնական ընդհանուր-դատա-խազը փաստաբանին հարցուցեր է թէ ո՞վքեր են այդ «բարեկամները» որ զինքը144

բռներ են։ Ճօրտըն պատասխաներ է թէ չի կրնար ըսել, ու գացեր է։ Թաւշանճեանի մարմինը, անդամազննութենէ վերջ, Մօրկէն իր բնակարանըփոխադրուեր է, եւ յուղարկաւորութիւնը պիտի կատարուի հինգշաբթի օր, Սա-րաճեան Արքեպիսկոպոսի ծիսակատարութեամբ։ Հանգուցեալը, որ 42 տարեկան էր, կը թողու այրի մը եւ երկու աղջիկ զաւակ-ներ, որոնց մեծը հազիւ հինգ տարեկան, իսկ պզտիկը` երեք։ * ** Չորեքշաբթի առտուան Պօսթոնի թերթերը, դղրդագին հէտ-լայներով կը հա-ղորդեն, թէ Պօսթոնաբնակ ծանօթ ազգայիններէն Պրն. Մ. Յ. Կիւլէզեան սպառ-նական քարտ մը ստացած է Նիւ-Եօրքէն, հետեւեալ պարունակութեամբ. -«Եղբա՛յրս, Մենք այսօր սպաննեցինք Յ. Ս. Թաւշանճեանը եւ յառաջիկայ Երկու-շաբթի քեզ ալ պիտի սպաննենք։ Դուն միլիոնատէր մըն ես եւ մեր կուսակցու-թեան բան մը չես ի տար։ Հաւատա՛ ինձ որ կը մեռնիս։ ՅեղափոխութեանՔօմիթէ»։ - Այս քարտը, որուն ֆաք-սիմիլէն Boston Herald հրատարակած էր, 22Յուլիս կէս օրուան թուականը կը կրէ։ Պր. Կիւլէզեան, որ խնդիրը ոստիկա-նութեան յանձնած է, տեղական մամուլին կը յայտարարէ թէ «օրէնքի եւ կարգիպահպանման, ինչպէս նաեւ ամենուրեք հայ ժողովուրդի շահուն համար, որ այսբաներէն անհունօրէն կը վնասուի, իր գերագոյն ճիգը պիտի թափէ այս ոճիրնե-րու հեղինակները արդարութեան ձեռքը յանձնելու համար։» * ** Այս առթիւ, կը դնենք հոս Boston Herald-ի Չորեքշաբթի առտուան «ՀայերուՆախատինք» խորագրին տակ հետեւեալ խմբագրական տողերը, ցոյց տալուհամար թէ ո՜րքան կը տուժէ ազգային դատը այս տեսակ ոճիրներու անմիջականհետեւանքով. «Արժանաւոր եւ օրինապահ Հայերը հոս եւ ամենուրեք հարկաւորապէս կըտուժեն այդ ազգին մոլեռանդ անհատներու այս երբեմնակի յախուռն գործերէն,ինչպէս պաղարիւն սպաննութիւնը Թաւշանճեանին Նիւ Եօրքի մէջ, որ ամենա-հարուստ հայը կը նկատուէր Ամերիկայի մէջ։ Իր սպաննիչը բոլորովին խելքըգլուխն ըլլալ կը թուի, բայց միայն այն ցնորքէն բռնուած է թէ ինք պէտք էրսպաննէր այդ մարդը, որ մերժած էր իր հարստութենէն բաժին հանել Հայաս-տանի ազատագրութեան գործին։ Այն իրողութիւնը թէ այսօր գոյութիւն չունի որեւ իցէ հող որուն Հայաստան անունը կրնայ իրապէս տրուիլ, եւ այն իրողութիւնըթէ Թուրքիոյ Հայերը բոլորովին անկարող են կառավարութեան մը ձեւին տակկազմակերպուելու, ծանօթ են անհանդարտ եւ թշուառ Թրքական տիրապետու-թեան ամէն ուշիմ հանդիսատէսներուն։ «Հակառակ քանի մը շրջանակներու այն հաւատքին թէ այս երկրին մէջ 145

ազդեցիկ շարժում մը կայ Հայաստանը ազատագրելու, իրողութիւնը անկասկա-ծօրէն այն է թէ հոս գաղթող Հայերու մեծամասնութիւնը ոեւէ կապ կամ հա-մակրութիւն չունի ատոր հետ»։ Ահաւասի՛կ եզրակացութիւններ, զորս Herald պիտի ամչնար ստորագրել, եթէՀայ Ոճիրին դժնէ պատկերը չունենար իր մտքին ու աչքին առջեւ։ Ահաւասի՛կ ուրիշ մըն ալ, Boston Record-ը. «Այն Հայերը, որոնք իրենց հայրենակիցները կը սպաննեն` անոնց իբր թէ«հայրենասիրական» պատիժ մը տալու համար` Հայաստանի ի նպաստ յեղափոխա-կան հանգանակութիւններու մասնակցած չըլլալնուն համար, ամենասոսկալիձեւի մը մէջ իրարու կը միացնեն դրամաշորթութիւնն ու մարդասպանութիւնը։Այն վիճակները, զորս անոնք կը նկարագրեն` իրենց հարուստ հայրենակիցնե-րէն դրամ փրցնել ջանալով, գլխաւորաբար իրենց երեւակայութիւններուն մէջմիայն գոյութիւն ունին։ Մարդկային կեանք գրաւելու իբր պատճառ ատիկաառաջ բերելը ուրիշ բան չէ` եթէ ոչ կատղած խելագարութիւն միացած պաղա-րիւն ոճրագործութեան։ Իրենց այդ արարքներուն անսանձութիւնը ոեւէ մեղմա-ցում չի վերցներ։ Այդ մարդիկը պէտք է հալածուին եւ վտարուին ամենայնարագութեամբ ու ապահովութեամբ։ Այս երկիրը այդ տեսակ արարքներու վայրըչէ»։Ազգ, [Վերակազմեալ Հնչակեան Կուսակցութեան Խօսնակ,] շաբաթաթերթ,Պոսթոն, 27 Յուլիս 1907, Ա. տարի, թիւ 15, էջ 1-2 ՕՐՈՒԱՆ ՈՃԻՐԸ ԱՐՓԻԱՐ ԱՐՓԻԱՐԵԱՆ Արտասահմանեան Հայոց օրուան մեծ մտահոգութիւնը տարաբաղդ Թաւ-շանճեանին եղերական մահուան վրայ կը կեդրոնանայ։ Մեր բոլորտիքը ինչ որկը դիտենք Գահիրէ, կրնայ գաղափար մը տալ այն տխրազգեաց զգացումներունորով համակուած ըլլալու են այլ եւ այլ երկիրներու հայ գաղութները։ Պոլսոյ հայթերթերը թէեւ այդ մահը գուժեցին, բայց, պատահարը ծանուցանելու արտօնեալչեն գրաքննութեան կողմէն։ Բայց, Եւրոպական թերթերը արդէն Պոլիս հասածեն ու ամէն ինչ ժողովրդէն իմացուած է։ Հրապարակաւ յայտնուած խորազգեացեւ անկեղծ ցաւակցութիւնը ապացոյց մըն է թէ կտոր կտոր եղած անձնաւո-րութիւնը մեծ յարգ եւ համարում կը վայելէր։ Առանց վարանումի կրնանք հաւատալ, թէ աշխարհիս բոլոր հայերը այսպահուս իսկ միասիրտ տրտմութեամբ, միահոգի զայրոյթով լեցուած են, հանդէպՆիւ-Եօրքի սպանութեան, պիտի երկարաձգի, պիտի տարածուի, պիտի սփռուի146

աննախատեսելի, անհաշուելի դառնադառն հետեւանքներով։ Ազգային ցասումիեւ վշտի ընդհանուր համերաշխութեան մէջ, իբրեւ բացառութիւն` թեթեւ փոքրա-մասնութիւն մը կը ներկայանայ միայն – գէթ` ըստ հաւաստման Անգլիականթերթի մը Նիու-Եօրքէն թղթակցութեանը։ Սակայն ենթադրելով իսկ թէ այդտեղեկութիւնները ստուգապատում համարուին, ո՛չ ապաքէն անոր դէմ կըկանգնի ազգին ահագնազանգուած Միութիւնը, բողոքարկու եւ զայրամոլ։Ուրեմն, որո՞ւն համար, որո՞ւն հաւանութեամբը այդ դրամական պահանջում-ները, սպաննութեանց պատժադրութիւններով վաւերացուած։ * ** Այս հարցումները երբ հանրային մարդը պիտի զբաղեցնեն, նախ եւ առաջհարկ է հաստատապէս գիտնալ, թէ` յանուն որո՞ւ դրամ պահանջուած է, յանունորո՞ւ մահուան պատիժ վճռուած ու գործադրուած է։ Աներկբայելի, կատարելապէս ստոյգ ծանօթութիւններ չունինք տակաւին։Մեր ձեռքը կը գտնուին Եւրոպական թերթերու հեռագրալուր տեղեկութիւններըեւեթ, հապճեպով զարնուած, իրողութիւնները պատմելով, առանց մանրակրկիտքննութեանց։ Ամերիկեան թերթերը` հայ թէ օտար լեզու` մեզի ժամանիլ պիտիսկսին յառաջիկայ շաբաթուան մէջ միայն։ Սակայն, հեռագրական թելերը առ այժմ «Հնչակ» անունը կը հնչեցնեն «ընդոլորտս տիեզերաց», իբր Թաւշանճեանի սպաննութեանը թելադրիչը։ Բայց մենքոր օտարազգիներ չենք, մենք քաջ իսկ գիտենք, թէ Հնչակեան կուսակցութիւնըմիաձոյլ, հոծ մարմին մը չի ներկայանար, այլ ստորաբաժանումներով հատուած-եալ խումբ մըն է։ Ըստ Բարիզի Թանին, ոճրագործը յայտարարած է, թէ` ԱբիկՈւնճեանն ալ իրենք սպաննած են։ Յայտարարութիւն մը որ իսկական Հնչակ-եանները – «Հին» կոչուածները – ո՛ եւ է ամբաստանանքէ զերծ կը պահէ։ Բայցայս տեղեկութեան հետ մէկտեղ, կը նկարագրուի Հնչակեան կարմիր կնիքը,դրամապահանջ սպառնագրերու ստորեւ դրոշմուած։ Այդ կնիքը կին մը կը ներ-կայացնէ եղեր ձեռքերը շղթաներով պրկուած, որոնց օղակներուն մէջէնսողոսկուած դաշոյն մը, զիրենք կը խորտակէ։ Արդ, ոչ ոք պաշտօնական այսօ-րինակ կաղապարեալ կնիք մը տեսած է, Հնչակեաններէ գործածուած։ Նմանա-պէս` «Սեւ-Ձեռք» – Պլաք Հէնտ – չարագործական մարմնի մը անունն ալ մէջխառնուած է։ Եւ այս «Սեւ Ձեռք»-ի միջամտութեամբն է որ կրնանք բացատրել,այն տարօրինակ տեղեկութիւնը, որով կը հաղորդուի, թէ` «Նիու-Եօրքի բոլորՕՏԱՐԱԶԳԻ ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ահաբեկումի մէջ են Թաւշանճեանինսպանմանը առթիւ։ Հայէ մը դրամապահանջումը եւ այդ Հայուն Հայոց ձեռքովսպաննումը օտարազգի գաղութները շահագրգռելու պատճառներ չունին։ Բայցխնդիրը կը փոխուի, երբ Հայ դրամապահանջները Սեւ-Ձեռքի Միջազգային«Ընկերակցութեան» յարած են, առանց հայ-ազգայնութեան շահերուն ո եւ է 147

վերաբերմամբ։ Այս բոլոր տարակուսանքները փարատելու համար, պէտք է սպասել Ամերի-կայէն գալիք թերթերու եւ նամակներու ժամանումին։ Առ այժմ ընդհանուր տե-սութիւններ կրնանք ընել միայն, առձեռն տեղեկութիւններէ առաջնորդուելով։ * ** Եղեռնագործութեան ամբողջ պատասխանատուութիւնը, նախ` Հնչակեանկուսակցութեան վրայ կը ծանրանայ ամբողջովին։ Իրաւ է թէ` այդ Կուսակցու-թիւնը հիմակ իբր միաձոյլ մարմին մը չի ներկայանար, բայց երբ խնդիրը ընդհա-նուր անունի մը վրայ է, զայն կրողները պարտականութիւններ ունին որոնցմէխուսխուսել բնա՛ւ ներելի չէ իրենցմէ ո՛չ մէկուն։ Ա՛յսպէս` Մուրատ եւ իրենները,ա՛յսպէս` Ազգ եւ իրենները, ա՛յսպէս Ձայն եւ իրենները հաւասարապէս Հնչակ-եան տիտղոսը կը կրեն։ Ու երբ Եւրոպական թերթերը կը յայտարարեն, թէ`Հնչակեան Կուսակցութիւնը հայրենիք մեծաքանակ դրամներ կը խրկէ եւ այսնպատակաւ է որ բռնադատութեամբ դրամ կը պահանջուի, մահացան հե-տեւանքներով, այդ մամուլը ո՛ եւ է խտրանք չընդնշմարեր ընդ մէջ Հնչակեանի՛եւ Հնչակեանի՛։ Այս ամենածանր դժբաղդութեան առթիւ, Հնչակեան իրեք հատուածները հա-ւասարապէս պատասխանատու պէտք է բռնուին թափուած արիւնին համար,թափուելիք արիւնին համար, եւ բոլոր այն աղէտներուն համար որ Հայաստանիհայ ժողովրդին գլխուն վրայ իջնեն Թաւշանճեանի եւ դեռ ուրիշներու անպարտարունին հոսումէն։ Առ այժմ այդ աղէտներուն վրայ չեմ խօսիր։ Բաւական պիտի համարիմյիշեցնել, թէ` Հայ Յեղափոխական Կուսակցութիւնները ամէնքն ալ հաւասարա-պէս ճանչցած են բռնադատութեամբ ու բռնամահուամբ դրամ հաւաքելու անհունվնասաբերութիւնը։ Ահաւասիկ Դաշնակցական մարմինը ի լուր աշխարհի հռչակեց թէ` իրվերջին պատգամաւորական ժողովին որոշմամբը, այլեւս` բռնաւորական միջոց-ներով դրամ պիտի չպահանջուի։ Դառնադառն փորձառութիւն մըն է որ այսորոշումը կը թելադրէ։ Տարակոյս չկայ, թէ Դաշնակցականները «խոհեմազարդ»յեղափոխականներ չեն համարուիր. ո՞վ պիտի կրնայ ուրեմն իբր հակայեղափո-խական յայտարարել անոնց այս նոր ձգտումը։ Գանք Հնչակեաններուն։ Երբ 1896-ի գժտութիւնը սկսաւ, Ֆրիթվիլ Կարանս գումարուած ժողովին մէջմիաձայնութեամբ որոշուեցաւ բռնի դրամ չպահանջել ոչ ոքէ։ Այս որոշումըհաւատարմութեամբ գործադրուեցաւ մինչեւ 1905 օգոստոս 14/27, այսինքն`Ունճեան Աբիկ էֆէնտիի սպանման թուականը։ Թէեւ ատկէ առաջ Պոլիս յանունՀնչակեան կուսակցութեան դրամ պահանջուած էր, բայց յայտնի է, թէ` զեղծա-րարութիւն մըն էր։ Հարկահաւաքները ո՛չ Հնչակի, ո՛չ Մարտի ներկայացուցած148