Kamus Bahasa Sansekerta

nalika : ketika; naling tarung : N bunyi vokal “o” naluhi : membosankan, menjemukan naluri : naluri, insting naas : naas, sial nam : anyam; nam-naman : nadi nadya : urat nadi anyam-anyaman nadyan naga : air nama : nama; nami : nama nagara : meskipun naming : hanya saja, cuma; nagih : naga, ular; nagabanda : namong : hanya, cuma nagri nahan nama tembang gedhe; nampa : menerima nahas nahen nagagini : ular nampan : baki naja najam betina; nagakusuma : namper : menempeleng najan naji nama tembang gedhe; namudana : main isarat, memakai nak nagapuspa : bunga lambang naka nakal nagapuspa; namung : hanya, cuma nakar nakir nagapuspita : nagasari, nanah : nanah, darah putih yang nakoda jenis makanan; membusuk nakoni nala nagasantun : jenis nanakan : masak betul, tanak nalangsa nalar makanan; nagasari: nandangi : mengerjakan, melakukan naléndra nagasari, jenis makanan; nander : mengejar dengan cepat nagasasra : nagasasra, nandhak : berjoget dan menari jenis pamor keris nandhang : mengalami, terkena : negara nandhani : menandakan : menagih, menarik nandho : mengangkat dengan hutang; nagih janji : tandu menuntut janji; nagih nandhu : mengangkat dengan pati : membalas tandu kematian nanduk : bertambah : negeri, negara nandur : menanam : demikian, menahan nanggap : menganggap : naas, sial nanggel : menanggung : demikian, lalu nanging : tetapi : jangan nangis : menangis : bintang, perbintangan napa : apakah : meskipun, walaupun napas : napas : tumbuh taji (ayam) naptu : angka-angka pada hari, : anak, putra; nak dulur: bulan dan tahun saudara sepupu nara : hal, keadaan; naradipa, : kuku naradipati, naraji : raja; : nakal narapati : raja; : menakar narapraja: pegawai, : membuat takir pekerja, buruh; narapwan : nahkoda, pengemudi : supaya; narakarya : kapal pegawai, pekerja, buruh; : menanyakan, menanyai narakusa, narakuswa : : hati, perasaan orang (tanah) istimewa : nelangsa milik raja; naranata: raja; : nalar, pikiran narawantah : terkenal, : raja, penguasa tenar, termasyhur; narawara : 96

hulubalang, pahlawan; nawung kridha : halus narawata: tersiar perasaan hingga mengerti merata tiada henti; perasaan orang lain; narawita: milik raja nawung rudatin, (sawah, desa, dll); nawung turida : susah, naréndra, naréswara : sedih raja; narénsdra mahisi, nawur : menyawur, menebarkan narèswari : permaisuri naya : tingkah laku, kelakuan, naraca : neraca politik, pimpinan narah : terserah, menurut nayab : pencuri yang masuk ke sekehendak orang rumah pada siang hari narang : menggantung di tempat nayaga : pemain gamelan, ahli yang tinggi kerawitan nararya : raja nayaka : aparat, pegawai, pamong narpa, narpati : raja praja narya : menawarkan nayoh : berusaha agar diberi naryama : hulubalang firasat/alamat dalam nasa : hidung mimpi nasika : hidung negara : negara nasiki : membedaki nèm : muda, taruna nastiti : teliti, cermat nembah : menyembah nata : 1 raja; 2 menata néndra : tidur natab : terbentur neng : hening natah : melubangi dengan tatah nengga : menunggu natar : memberi pelatihan nenggak waspa : bersenggukan natas : penuh, selesai, menangis sempurna nenggala : nenggala, pusaka naté : pernah Baladewa berbentuk nati : bersahaja, lurus, tulus tombak natkala : ketika nenggalangi : menghalang-halangi natmata : memandang nènggané : jikalau, sekiranya, natoni : melukai umpama natos : pernah nénja : berak, buang air besar natpada : menyembah, sujud, nepak : menyediakan takhluk népang : mendepak, mengepak, natur : mendukung agar anak menendang agar kencing/berak neptu : angka perhitungan pada nawa : sembilan hari, bulan dan tahun nawala : surat; nawala patra : Jawa surat, tulisan nepung : mengenalkan nawan : menawan nerbuka : membuat terbuka nawang : terbang, melayang, netes : menetas memandang; nawang niaya : aniaya sasi : memandang niba : menjatuhkan diri rembulan; nawang nigas : memangkas, memenggal wulan: memandang niksa : menyiksa, menganiaya rembulan; nawang sari niku : itu : melihat ke inti nila : nila, biru (hakikat) nilad : mencontoh, meniru nawung : mengumpulkan, nilak : berbekas, membekas mengarang, menggubah; 97

nilakrama : bertanya, menegur nirna : menghilangkan dengan hormat nira : 1 akhiran nya; 2 air nilanggu : cacing nirada : mendung nilapracandha : angin ribut, topan niru : meniru nilar : meninggalkan nirwana : nirwana, surga nilas : membekas, menyisakan nis : hilang, pergi, tidak; nilawarsa : hujan bercampur angin nisakara : bulan; niscala nila-werdi : nila yang terbaik : kuat sekali, tak nilem : 1 menyelam; 2 bergerak; niskala : menidurkan tak ada halangan, selamat; nilep : menilep, niskara : sekarang, menyembunyikan semuanya; niskarana : nimita : sebab, karena tidak bersebab, tak nimnaga : sungai beralasan nindita : tidak bercela, mulia, niscaya : pasti, niscaya, tentu terutama nisih : menyisih, menyingkir nindya : sempurna nisip : menyisip ningan : tetapi nisir : menyisir, mengiris tipis ningas : memangkas, memotong nisita : tajam, pandai, cerdas ninggal : meninggalkan nistha : nista, hina, rendah ninggil : meniggi nisthura : bengis, kejam, tak punya ningrat : bangsawan, darah biru kasihan nini : nini, panggilan untuk niswasa : napas putri, nenek niti : meneliti; nitèni : nipah : nipah, jenis pohon meneliti, memperhatikan nipar : membersihkan, nitih : naik (kendaraan) meratakan nitik : meneliti, melihat nipis : susut, berkurang, makin nitiman : bijaksana, wicaksana tipis nitir : memukul terus-menerus nipuna : pandai, bijaksana nitis : menjelma, masuk nir : tidak, bebas; niradara: nitra : netra, mata tidak dengan sopan, niwanda : sebab, karena kurang ajar; nirantara: niyaga : penabuh gamelan tidak berapa lama lewat, niyaka : pegawai, pekerja, aparat sebentar; nirasa : tidak nohan : nama hari ke-4 dalam enak, tak ada rasanya; hitungan Jawa nirsraya : melajang, nom : muda; nom-noman : tidak kawin, membujang; pemuda, taruna nirbawa: tak nonton : menonton, melihat berwibawa; nirbaya: nrima : menerima, bersifat tidak bahagia; nirbaya, menerima apa adanya nirbita : lepas dari mara nugraha : anugerah, karunia bahaya; nirdaya : hilang nuhun : memohon, meminta tenaga; nirdon : tiada nujum : nujum, perbintangan, hasilnya, gagal, urung, falakh tak berguna; nirmala : nukma, nuksma : menjelma selamat, lepas dari nulad : meneladani; nuladhani: kecelakaan; nirwèsthi: meneladani tidak takut bahaya; nulahi : berpengaruh kepada nirwikara: tak berubah, nulak : menolak tabah, berani nular : menular, berjangkit 98

nulis : menulis nunjang : 1 menunjang; 2 memberi bonus nulung : menolong nunut nupiksa : menumpang, ikut nulup : berburu burung dengan nuraga : memeriksa : yang memerintah/ tutup nurun menguasai, rendah hati nulya : lalu, kemudian, lantas nurut : meniru; nurunake : nusa numbak : menombak, menusuk; melahirkan keturunan; nuswa nurun sungging : numbak tambuh : meniru sama betul nut : menurut, taat pura-pura tidak tahu nuthuk : nusa, pulau; nusa Jawa : nutu pulau Jawa; nusantara: numpang : menumpang; numpang nusantara, pulau-pulau nutup yang berjajar karang : orang yang nuwala : nusa, pulau; nuswapada nuwawa : nusantara, pulau-pulau menumpang di kebun nuwun yang berjajar : nut, ikut, menurut orang lain; numpang : memukul : menumbuk; nutu pari : nusup : orang yang menumbuk padi : menutup menumpang di rumah : surat : titip, bertitip kepada orang lain; numpang : memohon, meminta, permisi; kula nuwun : rembug : usul permisi; nenuwun; meminta, berdoa; nuwun numpek : tumpah mawon : maaf saja; panuwun : 1 numpeng : selamatan dengan permohonan; 2 kayu bubungan rumah tumpeng numpes : menumpas numplak : menumpahkan numpu : berburu numpuk : menumpuk numusi : menjadi kenyataan nundaka : menyuruh, menugaskan nundha : menunda nundhung : mengusir nunggak : menunggak nunggal : menyatu; nunggang(i) : mengendarai; nunggangtaya : menghina nunggu : menunggu nungka : kedatangan nungkak : menginjak dengan tumit; nungkak krama : berlaku tak sopan, ceroboh nungkeb : menutupi dengan bakul, mengepung lalu menangkap nungkul : takluk; nungkul aris : takluk dengan baik-baik nungsa : nusa, pulau nungsang : melintang pukang; nungsang jempalik : mencari nafkah dengan susah payah nungsung : memberi; nungsung warta : mohon berita nungtun : menuntun 99

O olèh : oleh-oleh, buah tangan omah : rumah; omahan : selalu di rumah; omah-omah : membangun rumah obah : bergerak; obah-osik : tangga; pomahan : bergerak-gerik perumahan obat : obat, jamu; obat-abit : oman : sisa, bagian diayun-ayunkan; mobat- omba : lebar, luas, jembar mabit : terombang- ombak : ombak, gelombang ambing ombé : minum, menenggak air obong : bakar omong : mengomong, bicara; obor : obor, pelita; obor omong kosong : omong giring : pengayom, kosong, nonsens, bicara pelindung; sambung tanpa makna, basa-basi obor : penguburan ompak : 1 awalan pada lagu jenazah yang kemalaman lancaran; 2 batu sehingga perlu diterangi penyangga tiang dengan obor ompok : sengkuap obos : omong kosong, omprot : bersemburan, bertaburan membual onar : kacau, geger, resah obrog : jenis permainan anak oncat : lari, pergi, tinggal obyok : cucian secara bersama- oncé : karangan, gubahan sama oncèk : kocek, kupas, buka obyong : setuju, sepakat, oncèn-oncèn : untaian, susunan sependapat oncèng : selalu bertanya obyor : berkilauan, menyala- oncèr : paparan, jelas, keterangan nyala, bersinar terang oncog : berjalan cepat dengan odor : jenis permainan anak tujuan yang pasti ogah : ogah, tidak oncom : jenis tempe yang terbuat okèh : banyak, berjenis-jenis dari kacang tanah okol : kekuatan otot, badan, oncong : nyala, sulut, suluh, sinar fisik oncor : 1 obor, pelita; 2 olah : masak, mematangkan mengoncori, memberi air olan-olan : jenis ulat (sawah) olèh : 1 boleh, diijinkan; 2 ondhan : waktu luang, jeda, mendapat; olèh aja : istirahat tarik ulur; olèh ati : ondhang : undang-undang, kesenangan, gembira; pengumuman, publikasi olèh dadi : asal oneng : gelisah, sedih, susah jadi, berhasil; olèh gawé onta : unta, jenis binatang gurun : 1 mendapat tugas, ontang-anting : anak tunggal pekerjaan; 2 ontèl : jantung pisang mendapatkan yang onten : ada, berada dituju; olèh pepati : onté-ontéyan : untaian, rangkaian duka-cita; olèhan : 1 ontong : kecewa, sedih, gelisah, sering mendapat jengkel keberuntungan; 2 ontor : siram, guyur mudah dipinjami; olèh- ontran-ontran : geger, kekacauan ontong : jantung pisang onya : singkir, pergi, hindar 100

onyok : tawaran yang berlebihan, vulgar, P diperlihat-lihatkan onyol : tonjol, memperlihatkan, menunjukkan ora : tidak pacak : dandan, berhias; pacak ori : jenis bambu baris : menata barisan; orong-orong : jenis binatang tanah pacak gulu : gerakan osada : usada leher dalam menari atau osadi : usaha, jamu joget osik : gesek, ganggu pacangan : tunangan otot : otot, urat paceklik : musibah kesulitan bahan owah : berubah, berganti pangan secara massal pacima : barat; pacimotara: barat daya pacir : porak-poranda, berceceran pacuh : larangan, tabu pacul : cangkul; pacul bawak : tungkai cangkul; pacul gowang : jenis rumah tradisional; pacul jejeg : cangkul sejenis tembilang; pacul slandhok : cangkul yang semuanya terbuat dari besi; pacul unet : cangkul sejenis tembilang pacung : usulan untuk dipilih pada : 1 kaki; 2 bait padaka : kalung, hiasan leher padamarga : jalan kecil, lorong padamelan : pekerjaan, karya padangan : tempat menanak nasi padarakan : rakyat jelata padha : sama padhak : tempat pembuatan garam padhalangan : pedalangan, seluk- beluk yang berkaitan dengan wayang dan dalang padhang : terang, bersinar padhar : jemur, dipanasi padharan : perut padhas : batu cadas, batu karang; padhas lintang : batu bintang padhati : pedati padhé : berbeda, berlainan, tidak sama padhek : dekat 101

padhem : padam, mati pajang : hiasan, pajangan padhépokan: asrama, perguruan pajaran : pelajaran padhet : padat, rapat pajaratan : makam, kuburan padhi : padi pajeng : laku, terjual padhidhing : musim dingin paju : baji, sejenis kampak; paju padhilan : sapi pejantan pat, paju telu : segi padhiyan : api penghangat, dian empat, segi tiga padho : layar perangkap pajuk : bercahaya, bersinar padma : bunga teratai; pama pajurungan : pemujaan éndra : bunga teratai pak : panggilan untuk bapak; gunung; padmana: hati pakdhé : uwa, kakak yang gembira; laki-laki dari bapak/ibu padmasana : tahta, pakaja : bunga teratai singgasana pakakas : perkakas, perabot padmi : permaisuri; padni, pakal : mata pencaharian patni : permaisuri pakapti : kemauan, kehendak pados : mencari pakara : perkara, problem padu : cekcok, berselisih; padu pakardi, pakarti : pekerjaan, don : cekcok, berselisih penghidupan paduka : paduka, anda, kamu pakatik : abdi, pelayan padunungan : tempat, wilayah, pakèl : jenis buah mangga daerah pakem : pedoman baku padupan : tempat membakar dupa pakemit : azimat padureksa : pojok rumah pakèn : segala perintah paès : hias, dandan; paèsan : pakenira : kamu, anda kaca berhias pakéring : penghormatan paga : para-para pakerti : tingkah laku, watak pagagan : huma, ladang pakéwuh : segan, enggan pagah : tetap, stabil pakis : pakis, jenis pohon paku pagas : pangkas, potong, kitan pakiwan : tempat yang dianggab pageblug : musibah, bencana kiri, jarang dilewati pageh : tetap, tak berubah, stabil pakiwèn : persinggahan sementara pagéné : mengapa, apa sebab pakolèh : perolehan pager : pagar pakon : perintah, instruksi pagering : musibah, wabah pakra : pantas, patut pagon : kokoh, kukuh paksa : paksa pagongan : tempat menyimpan paksama : ampun, maaf gamelan paksi : burung pagowong : gelap karena gerhana pakta : bapak tua pagriyan : perumahan paku : paku pagupon : rumah merpati pakuwon : pesanggrahan, paguron : perguruan peristirahatan pagut : bersua, berjumpa pala : biji pala; pala paham : 1 paham; 2 aliran gumantung : buah- pahat : ukir buhan yang bergantung pailit : bangkrut, jatuh rugi (mangga, dll); palakarta : paing : nama hari dalam rampung; palakarti : kalender Jawa perlengkapan; pala pait : pahit; pait getir : suka- kependhem : biji/buah duka yang terpendam dalam pajagan : tempat penjagaan tanah (ketela, dll); 102

palakerti : pamarta : yang memberitakan, juru perlengkapan, perkakas; pengabar pala kesimpar : buah- pamasa : raja, ratu buahan melata pambayun : sulung, anak pertama (semangka, dll); pamèr : pamer palakirna: buah-buhan pamit : pamit, ijin yang bergantung; pamong : pamong, aparat desa palakitri : buah- pamor : wibawa buahan di pekarangan; pamot : muatan palakrama : menikah; pampet : mampet, berhenti palakrami : menikah; pamrih : pamrih, harapan, palamarta : tabiat baik; keinginan palawija : tanaman pamugara : pramugara; pamugari : pangan selain padi di pramugari sawah pamuja : pemujaan, doa, semedi; palagan : medan laga sanggar pamujan : palaku : kuli, pegawai, karyawan tempat semedi, pura; palal : pahala, anugrah, karunia pamuji : doa, semedi, palambang : perlambang pujian palana : pelana (kuda, gajah) pana : terang, jelas; panakawan palandang : pelayan pengantin : panakawan, abdi; palang : palang panakrama : bakti, palangan : larangan penghormati; panamaya palangka : kursi, dampar : janji palar : minta, ambil panas : panas palastra : meninggal panata : aturan, penata; palaur : mau-maunya panatagama: pemimpin palèlèr : hadiah pakaian bekas agama palem : pohon palma panca : panca, lima; pancabakah paleng : pusing : perselisihan; pali, pepali : wejangan, pesan pancabaya : halangan, palibaya : kaum, golongan, rintangan; pancadriya: kelompok panca indra; pancakaki : palihara : gangguan, huru-hara pengetua di desa; palilah : ijin, restu, perkenan pancakara : perang, paling : paling, puncak perselisihan; pancanaka: paliwara : berita nama kuku Bima; palsu : palsu, semu, tiruan pancaniti : nama palu : palu, martil bangsal di kraton; paluh : lumpur pancaruba: peralihan palupi : contoh, tauladan musim; pancasila: lima palyas : penolak sila, lima dasar; pama : upama, seandainya pancasona: nama aji pamadya : penengah Rawana; pancawara : pamah : kunyah lima arah mata angin; pamali : larangan, pantangan pancaweda: lima ajaran paman : paman, adik laki-laki pancad : pancat, landasan ayah pancak : terima, tangkap; pancak pamanggih : pemikiran suji : pagar besi pamardi : pengajar pancaka : pembakaran mayat pancal : pancal, tendang 103

pancama : yang kelima pandung : maling, pencuri pancèn : memang panedah : petunjuk pancer : pusat panedha : 1 makanan; 2 panci : panci permintaan pancik : pancatan, landasan panedya : petunjuk pancilak : berlompatan, tak sopan panegar : pelatih kuda tunggang pancing : pancing panèk : panjat, dipanjat pancong : centong besar panekar : kebayan pancur : memancur paneksi : uang saksi pancuran : pancuran panelah : sebutan, nama pancurat : memancur, bersirat panembahan : junjungan, yang pandadar : penguji disembah pandam : dian, pelita panemu : pendapat, usul pandawa : pendawa, lima panèn : panen bersaudara panengah : penengah pandaya : nelayan, pencari ikan panengen : yang di kanan pandek : tetap panenggak: kedua, leher pandel : pandel, bendera panèwu : panewu, camat lambang pang : cabang, dahan pandeng : memandang, melihat pangajeng : pemuka; pangajeng- pandhak : cebol, kerdil ajeng : harapan, pandhan : daun pandan keinginan pandhapa : pendopo, balai; pangaji : harga, penghargaan; pandhapi : (ing.) pangan : pangan, makanan pendopo, balai pangapura : maaf, ampunan; pandhawa : anak 5 lelaki semua; pangapunten : (ing.) pandhawi : anak maaf, ampunan 5 perempuan semua pangarsa : pemuka, pembesar; pandhé : 1 pandai; 2 pandé besi pangarsa-arsa : harapan, pandhéga : pemimpin keinginan; pangarsi : pandhékar : pendekar, jawara pemuka, pembesar pandhiran : bercakap-cakap pangèstu : restu pandhita : pendita, brahmana panggèh : bertemu pandho : mengajukan kedua belah panggeh : tetap, tiada berubah panggel : pendek lehernya tangan untuk menerima panggeng : kekal, tetap sesuatu panggih : bertemu, berjumpa pandhok : tempat kediaman yang panggil : panggil, janji tetap panggul : pikul, gotong pandhosa : peti mayat, keranda panggulu : anak yang kedua pandhuk : bertemu, berjumpa, panggya : bertemu, berjumpa berdamai pangkaja : 1 sinar, cahaya; 2 pandhuta : mega, mendung pandika : pembicaraan, perkataan telapak pandon : laku pangkat : pangkat pandonga : doa, puji pangku : cara mematikan huruf panduk : laku, cara berbuat panduka : paduka, tuanku dalam tulisan Jawa pandulu : penglihatan, mata pangkur : pangkur, jenis tembang pandum : pembagian, anugrah, panglima : panglima, pemimpin karunia perang pangling : lupa rupa 104

pangluh : melengkung, mentiyung panjer : nyala terus; panjer ésuk : panglus : penghalus bintang yang menyala pangot : pisau, lading, sabit sampai pagi hari; panjer pangran : 1 pangeran; 2 Tuhan soré : bintang yang pangrèh : pemerintah, aparat; menyala sejak menyala pangrèh agung : sore hari pejabat besar; pangrèh panji : bendera kecil; panji luhur : pejabat tinggi; klanthung : pangrèh praja : pejabat pengangguran; panji- negara panji : bendera pangu : sebentar panjidhur : jidur, tabuh, kandang pangul : ujung tanah kedokan besar pangulu : penghulu; pangulu panjing : masuk banyu : pegawai panjor : dasar pedoman, pokok- pengairan pokok pedoman pangupa : hal mengenai; panjrah : tersiar merata, tersiar pangupaboga : hal dimana-mana mencari makan; pantaka : mati, wafat pangupajiwa : hal pantang : pantang usaha kehidupan; pantara : antara pangupakara : hal pantaran : sebanding, sebaya perawatan, panté : pantai pemeliharaan; pantèg : kuat, kukuh, tahan pangupaksama : hal pantèk : pasak pengampunan; pantèn : engkau panguparengga : hal pantes : pantas penghiasan pantha : bagian, potongan pangur : pangur, pemotongan pantheng : pandangan menyatu panibasampir : pemberian dari panti : panti, rumah pengantin laki-laki pantun : padi kepada perempuan panu : panu, penyakit kulit panicil : cicilan panuduh : petunjuk, penuntun; panida : kapur nuduhi : memberi paniganan : cerana, tempat sirih petunjuk panigraha : pemberian panuhun : permohonan, permintaan; panika : pena, ballpoint nuhun sewu : permisi, panil : bagian pintu maaf panili : panili panuju : terarah, tertuju; nuju paningron : hari naas (yang ke-5), prana : berkenan hari paringkelan panukma, panuksma : penjelmaan, paningset : pengikat yang erat titisan panjalin : penjalin, rotan panutan : panutan, contoh, teladan; panjang : panjang; panjangan : manut : menurut; nunut upeti; panjang ilang : : ikut, numpang daun kelapa muda yang panutup : penutup dianyam sebagai wadah panutur : penutur makanan untuk kenduri panuwun : 1 permintaan, panjangka : perkiraan, dugaan permohonan; 2 kayu panjara : penjara, rumah tahanan bubungan rumah; kula panjel : ganjal, galangan nuwun : permisi, minta panjenengan : engkau, kamu, kalian izin mau masuk rumah 105

orang lain; nuwun sewu parah : parah : permisi, maaf parai : buah parai, pare panyuwun : permintaan, parak : datang, hadir, mendekat permohonan parakan : kedatangan, kedekatan paoman : bilik tempat bersemadi parama : yang terutama, terindah; paos : pajak, panjang, beda paramadiwa : surga; paotan : alat untuk meruncingi paramakawi : ahli syair; papa : sengsara, kesulitan, paramaresi: begawan, menderita pendita; paramasastra : papag : jemput, temui, jumpai; ahli sastra; paramatatwa : mapag : menjemput kenyataan yang luhur; papah : papah, pondong, tuntun; paramarta : adil, papahan : tuntunan pemurah, ampunan; papak : sejajar, sama ujungnya paramastri: bidadari; papaka : 1 pemburu; 2 siksaan paramastuti : ahli papal : patah, cuwil ibadah; paramèng basa : papan : papan, tempat ahli bahasa; paramèng papar : jelas, rata kawi : ahli syair; papas : jumpa, temu paramèsthi : dewa yang papasan : berjumpa, bertemu mulia; paramèswara : papat : empat raja; paramèswari : papras : patas, cuwil, gugur permaisuri papreman : tempat tidur paramita : kesempurnaan papriman : mengemis parampara : juru penerang papringan : himpunan bambu paramudita : lebih luas, baik, para : 1 bagi; 2 para; bijaksana, alam semesta; paracampah: suka paramudya : baik, mencela, menghina; bijaksana; paramusésa : paracidra : jajahan yang luas, alam pengkhianat, pendusta; semesta paradata : jaksa; paran : arah, tujuan; paran parahita : berguru, tutuh(an) : tertuduh, mengabdi; parajaya : terdakwa; paran baya : salah, kalah; parakarta : apakah gerangan; selamat, sehat; parandéné : parakasak: pemberian, apalagi; paran para : hadiah; parakirna : juru penerang buah-buahan pohon; parang : parang, senjata; parakrama : kawin, parangmuka : menikah; paranyai : penjahat, maling, musuh; abdi wanita di istana; parangrusak : motif parapadu : sengketa, batik berselisih; parasama : pararapan : dahi pilih kasih; parasatya paras : 1 wajah; 2 (di-i) : : teman; paratantang dikelupas : suka menantang, suka parasdya : niat, maksud, kehendak berkelahi; parawadulan parastra : mati, wafat, gugur : juru sandi; parasu : 1 kapak, parang; 2 parawanten : sesajian gunung parab : nama parat : sebangsa patri paraga : pelaku paratra : mati, akhirat 106

parawan : perawan, gadis paritrana : pertolongan, parawasa : dibunuh, disiksa perlindungan; paritustha parbata : gunung, bukit : senang, girang, puas; parcaya : percaya pariwanda : pardata : perdata penghinaan, celaan; pardi : terdidik, tekun bekerja pariwara : berita, warta; pardika : arti, makna paripasa : paksa parek : dekat, akrab paridan : sebangsa kerekan layar parekan : yang dekat pariga : gada, danda, belantan parem : param, obat olesan parigi : sumur, tambak, mata air pareman : tempat tidur parikan : syair, pantun paremas : bersulaman benang pariksa : periksa emas paring : memberi pareng : 1 bersama; 2 permisi paris : sebangsa perisai paréntah : perintah, instruksi parma : anugrah, karunia; parepat : 1 keempat; 2 abdi, parman : belas kasih pengiring Tuhan; parmana : parepatan : 1 perempatan; 2 rapat, waspada, tekun, teliti, perundingan, sempurna; parmata : musyawarah permata; parmati : pari : 1 padi; 2 hal, mengenai; tekun, teliti, waspada paribasan : paro : separo, setengah peribahasa; paribawa : parol : kata-kata untuk saling wibawa, pengaruh; berjanji paributa : dihina, paron : 1 landasan untuk dihinakan; paricara : menempa; 2 setengah abdi, hamba (laki-laki); parpatan : perempatan, silang empat paricari : abdi parsa : gunung perempuan; parigraha parsada : persada, istana, gedung, : 1 rumah; 2 istri, candi, bumi suami; 3 menyentuh; parsudi : mencari, upaya, usaha parihasa : penghinaan, parswa : lambung (kaki) gunung celaan; parikena : partala, pertala : bumi, tanah cocok, berkenan; partana : pembicaraan, parikrama : sambutan, musyawarah penghormatan; parti : hal, mengenai; partidésa parikudu : mau sekali, : selamatan desa; seharusnya; parimaha : partikelir: partikelir, besar; parimarma, swasta; partisara : parimirma : piagam, ijasah kemurahan, belas kasih; partima : mencari paripadu : seharusnya, paru : paru-paru mau sekali; paripaos: paruh : separo, setengah peribahasa, ungkapan; parul : kata-kata, untuk saling paripeksa : terpaksa, berjanji seharusnya; paripolah : parung : jurang yang tak begitu bertingkah polah; dalam paripuja: parupuh : dipukuli, dipangkas, penghormatan; ditutuh paripurna : paripurna, parusa, parosa (di-) : dipaksa, sempurna, pensiun; diperkosa 107

parusya : kasar, bengis malam; pasaraya: pasar parwa : bagian, episode besar parwata : gunung, bukit; parwita pasatan : 1 handuk; 2 tempat yang : 1 asal mula, mula- kering mula; 2 gunung pascima : barat pas : pas, tepat, sesuai paser : damah, anak damah, pasa : puasa sumpit pasagi : berbentuk persegi; pasik : fasik, tak beragama pasagi kubuk : kubus; pasir : 1 pasir; 2 samudra; pasir pasagi bata : persegi wukir : lautan dan panjang (seperti bata); pegunungan pasagi miring : belah pasirah : kepala ketupat, jajaran genjang pasiran : tempat yang berpasir pasah : pasah, penghalus kayu pasisir : pesisir, tepi laut pasaja : sederhana, bersahaja paso : pasu, jambang, pasaji : sesaji jambangan tempat air pasak : pasak pasowan : waktu untuk menghadap pasaksi : saksi pasrah : pasrah menyerah; pasrah pasal : pasal bongkokan : menyerah pasalatan : tempat sholat tanpa syarat; pasrah pasalin : tempat ganti, kamar pas ngalah : pasrah, pasang : 1 pasang, memasang; 2 mengalah pasang surut; pasang pasrangkara : menegur, berkata aliman tabé : mohon dengan manis muka ijin, permisi; pasangan pasrèn : 1 perhiasan; 2 bilik : 1 pasangan, jodoh; 2 tengah pasangan dalam huruf pasri : asri Jawa untuk mematikan pasthi : pasti, tentu huruf di depannya; pasu : 1 batang hidung; 2 pasang angkuh : binatang, hewan sombong, congkak; pasupati : panah milik Arjuna pasang gendéra : pasuryan : muka, perangai mengibarkan bendera patah : patah, potong, putus ; pasang giri : pataka : jahat, durhaka sayembara; pataksi : pertanyaan pasangliring : patala : alam (dunia) di bawah mengerling, menjeling; bumi pertala pasang grahita (-cipta) patang : empat, berempat; patang : menggunakan indra; aring : dinding untuk pasang rakit : susunan, sekat kamar tengah; struktur, pengaturan; patang atus : empat pasang ulat : ratus; patang ewu : menggunakan bahasa empat ribu; patang simbol; pasang semu : puluh : empat puluh; menggunakan bahasa patang yuta : empat juta simbol; pasang walat : patangèn : tempat untuk bangun mengenakan tulaknya patani : 1 petani; 2 tempat tidur pasanggrahan : pesanggrahan, patapan : pertapan tempat istirahat patar : patar, kikir besar pasar : pasar, tempat jual beli; patarana : tempat duduk pasar malem : pasar patembaya: sayembara 108

patèn : pasti, pengakuan; hak pawitra : jernih, suci, bersih patèn : atas suatu karya pawiyatan : pendidikan pater : pemimpin agama pawon : dapur nasrani pawong : orang; pawongan : pathèk : patek, jenis penyakit sosok seseorang; pawong kulit mitra : sanak famili, pathet : tinggi rendah nada saudara pathi : pati, sari pawuhan : keranjang sampah, pathok : patok, tongkat tertancap tempat pembuangan pathola : cindai sutra halus sampah pati : pati, mati, meninggal; pawukon : siklus waktu berdasarkan pati-pati : terlebih- wuku lebih; pati bogor : paya : syarat, upaya, ikhtiar sekarat, hampir mati; payadan : dalih, berdalih patibrata : payah : payah, letih bertapa, bersemedi; payang : payang, pukar patigawé : payu : laku bekerja keras; patigeni : payudan : peperangan, medan laga puasa sehari semalam payudara : payudara patibasampir : peningset payun : atap rumah patih : patih, wakil payung : payung; payung agung : patik : 1 noda; 2 abdi, hamba; payung besar; payung patik-aji: abdi raja, bèbèk : tudung lebar dari daulat tuanku; patikbra : daun nyiur; payung rakyat banyak kuning : pengayoman; patita : jatuh payung sungsun : patitis : titis, tepat, efektif payung bertingkat patra : daun, surat; payus : pucat lesi, kurang patramanggala : nama bercahaya tembang gedhe; pecah : pecah patrasèli: nama bunga pecalang : pelopor, polisi desa patrap : sikap, tindakan pecat : pecat, copot; pecat mati patrem : keris kecil : berhenti kerja karena patuh : patuh, taat mati patuk : paruh, tatah, pahat pécé : buta sebelah, cemeh, patuku : pembeli cemer patung : patung, arca pecèh : bilis, rejeh matanya patungkas : pesan, amanat pecel : pecel, jenis bumbu paturon : tempat tidur pècèl : pecah belah patut : patut, pantas pecèran : pelimbahan patuwas : pesan, amanat pecerèn : pelimbahan paugeran : patokan, ketentuan pèci : peci, topi paut : sangkut paut, hubungan pecil : anak katak pawaka : api pecut : cambuk pawana : angin, udara pedhang : pedang; pedhang suduk pawar : kebayan : pedang yang lurus; pawarta : berita, warta pedhang warangan : pawèh : pemberian pedang yang terhunus pawèstri : perempuan, putri pedhati : pedati, dokar pawira : perwira, gagah pedhaya : perdaya, memperdayakan pawitan : modal 109

pedhes : pedas; pedhes perih : membuat rumah sendiri, pedih perih mandiri, tidak ikut orang pedhèt tua pedhot : anak sapi pèncèng : miring pedhut : putus, patah pencèt : tekan, pijat pegat : awan pencu : 1 kepala, limas yang tinggi : putus, patah; pegat (rumah adat); 2 ujung pegawan kerucut pegel mati : putus mati; pendhak : berulang pehan pegat-pegat : terputus- pendhapa : pendapa, balai pejah putus; pegat urip : pendharat : tali untuk menambatkan putus hidup binatang pekara : begawan pendhatos : pedati, dokar pekatul : pegal, payah pendhéga : pemimpin pekèt : air susu pendhèk : pendek, rendah pekéwuh : mati; pejah kelir : pèndhèk : pendek pekik partikelir, swasta pendhem : pendam, tanam peking : perkara pendhet : ambil : bekatul pendhil : periuk, kendil peksi : piket, giliran tugas pendhita : pendita, resi, begawan pekti : segan, serba sulit pending : sabuk dari perak pelag : tampan, bagus pener : tepat, benar sekali pélag : peking, bagian dari penèwu : penewu, pangkat di pelak gamelan kraton pélan : burung pengaron : belanga besar pelana : upeti pèngeran : pangeran, putra raja pélas : baik, cantik, bagus pènget : peringatan, saran, nasihat pelat : palang penyekat penggak : cegah, menghalangi pelem : anak ikan kakap penggang : renggang, rongga peleng : nama burung péngkal : salah satu perangkat pelit : pelana huruf Jawa pélog : jenis lauk pengker : lampau, lalu, silam peloh : papan nama pengki : keranjang sampah pelung : mangga pengkok : tekan pelus : bundaran hitam di mata péngkolan : tikungan, belokan, : pelit, tamak kelokan pélut : pelog, laras gamelan pèngkrang : duduk di tempat tinggi pèmès : lemas, lunglai pengkuh : kuat, kokoh pénak : nama burung pengulu : penghulu pénakan : ikan palung, sebangsa pèni : indah, bagus, cantik pénang lintah penjalin : penjalin : pikat, tarik, tawan pental : terlempar, terhempas penapa : pisau kecil/pisau gapit pentas : pentas, naik panggung, penat : enak, nikmat tampil penatus : keponakan pentasan : pertunjukan, pementasan pencak : keluarga, kaum, pentelung : mentiyung, melengkung pencar seketurunan penthang : memegang, memasang : mengapa pentheng : tegang : penat, capai penthung : tongkat, pemukul : kepala prajurit pentil : 1 berbuah masih muda; 2 : tendang, sepak puting susu : menyebar; pencar- karang : sudah 110

penting : penting perkutut : perkutut, jenis burung penyakit : penyakit perlak : perlak penyèt : tekan perlambang : perlambang, tanda, pènyèt : lempeng, pipih simbol penyon : memakai penyu perlawanan : perlawanan penyu : penyu perlaya : kiamat, mati penyuk : benjut, luka perlu : perlu pep : lembab permadani : permadani pepak : pepak, lengkap, permana : permana, sempurna sempurna permati : teliti pépé : jemur, dipanaskan persaben : permisi, memberi tahu peper : tumpul kepada, meminta ijin pèpèr : cebok dengan batu, persandha : persada membersihkan berat persapa : menyapa, memanggil pepes : lemas, lunglai, tak persekot : uang muka berdaya persèn : persen pèpès : jenis lauk pauk, pepes persudi : mencari, berusaha, upaya pepet : perangkat huruf Jawa pertapan : pertapan untuk vokal “u” peru : peru, empedu pèpèt : tekan, desak perut : perut pera : mudah dibagi, tidak perwandé : sudah tentu, pasti lekat perwasa (di-) : dipaksa perak : dekat pès : sakit pes, jenis sakit perut pérak : perak, jenis logam pesa (di-) : dipaksa berwarna putih pesagi : pesagi, persegi, kotak perang : perang, bertempur; pesaja : sederhana, bersahaja perang brubuh : pesan : pesan, amanat adegan perang amuk- pesat : pesat, amanat amukan; perang pèsèk : pesek, kurang panjang kembang: adegan peseng : memajang, mengenakan perang yang akan terus pèsèr : peser, jumlah uang berkembang; perang pesing : pesing, bau air kencing sabil : perang sabil, pesisir : pesisir, garis pantai membela agama; perang pesiyar : pesiar tandhing : perang péso : pisau tanding pèsta : pesta pérang : membagi pesthi : pasti, tentu peras : peras pestul : pistol perasaan : perasaan pesu (di-) : diusahakan dengan percanten : pembicaraan, sungguh-sungguh percakapan pesud : lap, bersihkan percaya : percaya, yakin petak : petak, gertak, teriak perdi : mendidik, merawat, pétak : petak memelihara dengan baik pétan : mencari ketombe di perdikan : tanah bebas pajak rambut perdondi : berselisih, ragu-ragu pétang : menghitung perduli : peduli peté : petai peri : peri, sebangsa bidadari, peteng : gelap, gulita; peteng kuntilanak ndhedhet : gelap gulita perih : perih pethak : putih perjaya : bunuh pethat : sisir 111

pethat : putus, terceraikan pilara : penyakit; dipilara : dengan paksa disakiti pethèk : patek, jenis penyakit pilaur : mau-mau saja kulit pilenggahan : kedudukan, jabatan pèthèk : kayu penyangga atap, pileren : istirahat, berhenti nama ikan laut piles (di-) : diinjak, digilas, pethékol : kuat, gagah, berotot dirimbas pethel : rajin, tekun pilih : pilih; pilih bobot : tidak pethèl : petel, pemotong kayu tertandingi; pilih kasih : pèthèl : lepas, copot membeda-bedakan pethèn : peti kecil kasih sayang; pilih pethèr : panas terik tandhing : tidak pethit : tinggi, luhur tertandingi; pilih lalab : péthok : tumpul, majal tidak membeda- pethot (di-) : dibetot bedakan péthot : biliut, liat pilingan : bawah telinga pethuk : ketemu, jumpa, pilis : pelipis bersua pilpèn : pulpen, pena petik : petik, ambil, tunai pilungguh : kedudukan, jabatan petinggi : petinggi pinandhita : dianggap pendita petis : petis pinang : pinang petung : jenis bambu pinangantèn : pengantin pétung : berhitung pinara : dibagi piandel : kekebalan pinarak : dipersilakan duduk pianggep : anggapan, dugaan pinarbutan : diperebutkan orang piangkah : kehendak, niat banyak piangkuh : keangkuhan pinarek : didekati piatu : tak beribu pinaremas : diremas picis : picis, uang pinarigi : dipasangi tambak, pidak : injak empang pidana : pidana, hukuman pinaringan : diberi pidari : istirahat, perhentian pinarsada : disusun, dibuat candi pikrama : kawin, menikah dianggap kuil piksa : periksa, lihat pinarwasa : dipaksa, dibekuk pikul : pikul pinasthi : dipastikan, ditentukan pikun : pikun pinasthika : yang mulia, yang pikut : tangkap terutama pikuwat : penguat, pengokoh pinatik : bertahtakan, pilah : bagi, kelompok, berhiaskan golongan pincang : pinjang, cacat kaki pilakon : cerita, lakon pincuk : pincuk, wadah terbuat pilalah : lumayan, remak dari daun pilalan : pilihan, apa-apa yang pindha : seperti, ibarat dipilih pindhah : pindah, bergeser pilalu : lumayan, lebih baik pindhang : pindang, ikan; pindhang dari pada wutah : punya hajat pilang : nama pohon yang sudah siap pilang-pilang : sudah untung mata seluruhnya, tetapi batal pilapilu : lendir karena suatu sebab pilar : pilar, tiang pindho : kedua pinggahan : alat untuk naik 112

pinggala : merah tua pira : berapa; pira betahan: pinggan : pinggan pinggang : pinggang berapa lama tahan; pinggel : gelang kaki, gelang pingget : cekung, lekuk, pirabara, pirangbara : pinggir berbekas mestinya lebih baik dari pingil : pinggir, tepi : tingkah laku, pada pingit pingkel kelakuan pirak : berpisah, bercerai ping : pingit, sembunyi pingseng : pingkal, terbahak pirang : banyak; pirangbara : : kali, perkalian pinidana : pipih hidungnya, mestinya lebih baik dari pinihan sengau pada piniji : dipidana, dihukum pinilala : tempat benih, tempat piranti : piranti, adat pinilara bibit pireng : dengar pinilaya : dipilih pinilih : dimanjakan piring : piring piniluta : disakiti, pinisepuh pirma : belas kasihan pinisilin disengsarakan pinituwa : dipercaya, diyakinkan piroga : penyakit pinjal : dipilih pinjeman : dipikat, dirayu pirsa : pirsa, lihat, tahu pinjungan : orang yang dituakan : jenis obat generik pisaca : cebol, kerdil, kurcaci pinta : dianggap tua pinten : kutu pisah : pisah, cerai pintèn : pinjaman pinter : kain penutup buah pisalin : bersalin pinti pintu dada pisan : sekali, satu : minta, mohon pinuju : berapa pisang : pisang pinunjul : nama tetumbuhan pinupus : pintar, pandai piser : peluru : tali, tampar pinurba : pintu; pintu angin: pisuh : maki pinurwa pipi jendela, ventilasi pisuka : bersuka ria, pipih : dituju pipilaka : lebih, unggul bergembira pipir : dipasrahkan, pipis pisuna : nistaan, celaan pir diserahkan : dikendalikan, diatur pisungsung : pemberian, : dimulai : pipi persembahan : pipih, tipis : semut pita : pita : pinggir, tepi : pipis, kencing pitakon : pertanyaan : 1 per; 2 buah pir pitara : para leluhur (nenek moyang) pitawa : keputusan para ahli agama pitaya : percaya, yakin pitedah : petunjuk, penerang, saran pitu : tujuh pituduh : petunjuk pituhu : menurut, mituhu pituna : rugi, buntung pitung : berhitung, perhitungan pitungan : hitungan piturut : menurut, patuh pitutur : nasihat pituwah : petuah pituwas : petuah pituwi, pituwin : lagi, serta, dengan piweling : amanat, saran, nasihat piyambak : sendirian, pribadi piyanten : priyayi, seseorang piyarsa : pendengar, pemiarsa 113

piyas : pucat, layu prabatang : kayu yang roboh piyatu : piatu, tak beribu prabawa : wibawa, pengaruh piyayi : priyayi, bangsawan, prabéda : perbedaan ningrat prabéya : biaya, ongkos plawangan : pintu masuk prabot : perabot, alat pocapan : ucapan, cerita prabu : raja poci : poci pracadi : percaya, yakin pocok : hasil potongan pohon pracados : percaya, yakin pocong : mayat yang sudah pracalita : petir, kilat, halilintar dikuncir pracandha : ribut, angin topan pocongan : hantu pocong pracara : kejahatan pocot : copot, lepas, pecat pracaya : percaya, yakin pocuk : pucuk, puncak pracihna : tanda, lambang pocung : tembang macapat pocung pracima : barat podhang : podang, kepodang, jenis pracoda : cemeti burung prada : prada, hias, lapisan pohan : susu pradan : dilapisi, dihiasi pojar : ujar pradana : pemuka, pemimpin pojok : sudut pradangga : gamelan, bunyi-bunyian; pokah : patah pradanggapati : pokol : pukul, tendang, sepak matahari polah : polah, tingkah, kiprah pradapa : bersemi polatan : muka, perangai pradata : perdata, pengadilan polong : kacang polong, buah perdata cengkeh pradhah : dermawan, suka menjamu polor : hati batang pradikan : tanah bebas pajak polos : polos, lugu pradin : selesai pon : Pon, hari pasaran pradipa : terang bercahaya ponakan : kemenakan, keponakan pradipta : terang, bercahaya, ponang : si, sang gemebyar pondhong : pondong; pondhong pradondi : berselisih, bertengkar pikul : pondong pikul praduli : peduli, perhatian pongah : sombong, congkak pragak : pohon bercabang ponggé : biji durian pragalba : buas, garang, harimau popok : alas kain bayi praguwa : besar sekali pra : pra, sebelum prahara : prahara, huru-hara praba : cahaya, sinar; praba praharana : senjata, pembinasaan angkara : matahari; prahpun : bagaimana praba angkara-kara : praja : pemerintahan, kerajaan, matahari; prabakara : istana matahari; prabancana : prajaka : perjaka, jejaka angin; prabandakara : prajanji : perjanjian matahari; prabanggana prajaya : bunuh : langit terang tanpa praji : bidan, dukun bayi awan sedikitpun; prajurit : prajurit, tentara prabangkara : prakampa : gempa bumi matahari; prabasini : prakara : perkara, soal, masalah nama bidadari; prakarana : bab, bagian prabaswara : bersinar, prakasa : perkasa, kuat bercahaya terang prakasita : masyhur, termasyhur, prabata : gunung kenamaan 114

prakatha : suara gaduh acara, pembawa acara, prakawis : perkara, soal prakempa : gempa master seremoni; pralabda : pandai, ahli pralaga : perang pranatagama : pralagi : dahulu, masa lampau pralambang : perlambang, tanda pemimpin agama, aturan pralambi : lambang, sindiran pralampita : perlambang, tanda agama; pranata mangsa : pralaya : mati, kiamat pralebda : pandai, ahli perhitungan iklim dan praléna, pralina : mati, wafat, gugur pralina : wafat, gugur musim; pranatan : prama : yang terutama pramada : tidak hati-hati, lengah, pernata, aturan, norma; lalai pranataning negara : pramana : awas, waspada pramanem : sepi, sunyi, senyap undang-undang, hukum, pramati : teliti, awas prambayun : sulung, pertama peraturan, instruksi praméta : keji, kejam, lalim praméga : perabot, alat pranawa : terang, awas, bijaksana perlengkapan prandéné : meskipun demikian pramèsthi : yang termulia pramèswara : raja; pramèswari : prang : perang; prangwedani : permaisuri permadani praméya : tiada setimbang pramila : maka, oleh karena itu prani : nafas, hidup pramoda : pemuda, taruna; pranili : panili, bumbu masak pramodya : pemuda, taruna praniti : peniti, peneliti, pengawas pramosadha: ilmu perdukunan prampang : kering, terasa panas pranji, pranjèn : kandang ayam pramudita : alam semesta pramugara : pramugara; pramugari : prantasan : penyelesaian pramugari pramukya : pemuka, pemimpin prantéan : pesakitan, narapidana pramusésa : alam kedewaan pramusita : kelapangan hati, luas pranti : alat, perkakas prana : hati, nafas pranada : tikar, lapik, tempat prantos : alat, perkakas duduk pranahara : ilmu, pengetahuan prantunan : penantian, penungguan pranaja : hati, batin, dada pranakan : keturunan praos : perasa pranala : hati yang panas, marah pranama : purnama, bulan bulat prapal : cuwil, berguguran utuh prananta : mati, wafat, sekarat prapanca : gelisah, bingung pranata : pernata, aturan, norma; pranatacara : penata prapasan : keprasan, potongan prapatan : simpang empat prapèn : perapian praponca : gelisah, bingung prapta : datang, tiba; prapti : datang, tiba praptana : kesanggupan prasa : perasa prasaben : berkata kepada, minta izin prasada : candi, gedung, istana prasadu : berkata kepada, meminta izin prasaja : sederhana, terus, terang prasama : bersama-sama, semua prasamaya : perjanjian, akta kesepakatan prasami : sesama prasanakan : persaudaraan, kekeluargaan prasandha : sanggup, sesuai, mufakat prasanta : bening, hening prasapa : amanat, pesan, ajaran prasasat : sebagai, selaku, ibarat 115

prasasta : terpuji, termashur; pratiwanda : halangan, bahaya, prasasti : prasasti, rintangan piagam pratiwi : tanah, bumi, pertiwi prasasya : indah (baik) sekali pratuwin : lagi, dan, serta prasetya : prasetia, janji, tekad pratyaksa : jelas, tampak, terang prasida : jadi, terjadi, terlaksana pratyangga : badan, tubuh, senjata prasoda : candi, gedung, istana pratyéka : perincian, bagian prasta : selesai prau : perahu, kapal prastarana : tilam, kasur praupan : wajah, muka prastawa : waspada, awas, pertanda prawan : perawan, gadis; prawan prastha : tengkuk, kuduk sunthi : gadis kecil yang prasthi : kehendak, keinginan belum haids prasu : palsu, lancung prawantu : oleh karena prasudi : usaha, upaya, merawat prawara : berita, warta, kabar prasupta : tidur prawasa : siksa, bunuh prasuti : perintah prawata : gunung prata : kemasyhuran prawatan : perawatan pratala : tanah, bumi; pratali : prawéda : arah, maksud; peningset, pengikat prawédyarini : bidan, pratama : pertama, utama dukun beranak pratandha : pertanda, lambang prawira : berani; prawiratama : pratangga : matahari; perwira yang utama pratanggakara : prawita : permulaan, sebab, matahari berguru pratanjana : percaya praya : tujuan, maksud; pratapa : kewibawaan prayagung : pembesar pratapa : tapa prayangan : makhluk halus, lelembut pratapan : pertapaan, tempat prayatna : hati-hati, waspada bertapa prayayi : priyayi, bangsawan pratapi : tapa prayitna : hati-hati, waspada pratéken : teken, tanda tangan prayoga : baik, mulia, utama pratéla : jelas, terang; pratélan prayojana : niat, maksud, kehendak : penjelasan, precil : anak katak keterangan prégolan : regol, pintu gerbang pratelon : pertigaan prekara : perkara, masalah, soal pratignya : berjanji prekis : kecil, mungil pratikel : gagasan; iguh pratikel : prekul : beliung kecil, kapak pemikira, ide, gagasan prekutut : perkutut, jenis burung pratima : arca, patung prelu : perlu pratinggi : petinggi premana : premana, jelas, awas pratingkah: tingkah laku, perbuatan premati : teliti, awas pratingkes : tangkas, pandai prenah : tempat, letak pratipa : angin topan prenjak : burung prenjak pratisara : ijazah, surat putusan pretana : barisan, prajurit pratistha : bertempat tinggal, diam, préwangan: makhluk halus yang duduk diharap bisa membantu pratita : mashur, termashur mencari kekayaan pratitis : tepat, benar, titis préwé : bagaimana pratiwa : pemimpin ketentaraan, priangga : pribadi perwira pribumi : pribumi, warga asli prigel : cekatan, ahli 116

prigi : mata air, kolam, tambak pukul : 1 pukul; 2 jam, waktu; prih : perih; prihatin : pukul rata : menganggap prihatin, susah sama, disamakan prika : sana; priki : sini pukulun : paduka, engkau prikanca : kawan sekerja pul : jadi satu priksa : priksa, lihat, tahu pulang : pulang, kembali primbon : kitab primbon; pulas : 1 pulas, nyenyak; 2 pensil primbetan : primbon warna primpen : tersimpan baik-baik pulasara : aniaya, sengsara princi : perinci, jelas pulasari : tanaman obat pring : bambu pulastha : selesai, habis pringga : pribadi pulawaras : pulasari, tanaman obat pringgitan : bagian dalam rumah pulen : pulan pripih : antar saudara ipar puli : puli, jenis bumbu pripitan : pelipit, serip, kelim pulih : pulih, kembali normal pripun : bagaimana pulo : pulau priti : senang, suka puluh (sa-): sepuluh, 10 priya : pria, lelaki; priyambada pulukan : genggaman : rayuan, cinta; pulung : wahyu, anugerah priyamitra : saudara pulut : getah yang liat laki-laki; priyangga : pumpung : senyampang pribadi, sendiri; pun : sudah, selesai, jangan priyarana: prajurit punakawan : pengiring priyayi, priyagung, priyantun : punapa : apakah priyayi, bangsawan punapi : apakah priyoga : nasihat, utama, baik punas : lunas prunan : kemenakan puncak : puncak; puncit : prungu : pendengar, telinga puncak; puncon : pruwita : berguru, mengabdi puncak (gunung) pucuk : puncak pundhak : pundak, bahu pucung : jenis tembang macapat pundhi : pundi-pundi pudhak : bunga pandan; pudhak pundhong : nama rumput wangi : bunga pudak pundhung : buah pundung wangi pundhut : ambil, beli pudyastuti : puji-pujian, doa, harapan pundi : mana, di mana puger : peraturan, hukum; pundirangan : bergerak-gerak tak pugeran : peraturan, sopan hukum punggawa : punggawa, aparat puhara : akhirnya, sebab- punggel : potong, putus, patah sebabnya punggung : tulang punggung puja : puja, doa, harap; pungka : lekuk bertekuk pujabrata: semedi, pungkas : akhir, penghabisan berdoa; pujakrama : pungkir : mungkir, ingkar penghormatan; pungkur : belakang, lalu pujamantra: membaca punglu : pelor, peluru mantra; pujastawa, pungser : pusat, pusar pujastuti : doa, puji; pungut : pungut, ambil pujawan : orang yang punika : itu; puniki : ini; puniku: suka memuja itu pujangga : pujangga punjer : pusat, akar pusat, akar puji : doa, puja, harap tunjang 117

punjul : lebih, lebihan purut : purut, jenis jeruk punjung : beri, persembahan punten : maaf, ampun purwa : awal; purwaduksina : punthuk : tanah tinggi puntir : puntir, pelintir asal muasal; purwaganda punuk : benjolan pada punggung pupak : propaganda; purwaka sapi/kerbau/unta pupu : berganti gigi; pupak : pengantar, awal kata; pupuh puser : pemotongan tali purwakanthi : pupuk pusat : paha; (di-) : diambil persajakan pupur anak, dipungut; pupon pupus pusa : gagal panen puput : anak pungut pura : 1 pukul; 2 kumpulan pusak : 1 hapus; 2 pusat yang purak purana bait ada di ubun-ubun purba : pupuk; dipupuki : pusaka : pusaka, warisan, senjata purbaya ditaburi; pupuk purih bawang : anak kecil, pusang, puseng : bingung, purisa anak ingusan purna : bedak kebingungan : pucuk daun purug : tamat, putus pusara : pusara, makam puruhita : pura, kraton, istana; purun purantara : istana, pura pusek : bingung, kusut, masai purus : biar saja, tak peduli purusa : buku cerita puseng : bingung, kusut, masai : kekuasaan, wewenang; purbangkara : puser : pusat, pusar matahari; purba wasésa : kekuasaan; purba pusing : pusing, mumet wisésa : kekuasaan : menepati janji puspa : bunga, kembang; : mencari, mengharap : cirit, kotoran puspaka : kendaraan; : selesai, sempurna; purna bakti : purna puspa kajang : nama bakti, pensiun; purna candra : bulan ular; puspanjali : nama purnama; purnama, purnami : bulat penuh; tembang gedhe; purna tugas: pensiun : arah dalam perjalanan, puspanyidra : nama mencari : berguru, mengabdi bunga; puspawarsa : : mau, kehendak, niat : umbi, bagian tiang yang taburan bunga; puspita : menancanp di umpak : lelaki; purusa lingga : kembang, bunga zakar; purusotama : prajurit pemberani, pustaka : buku prajurit utama pusthika : mestika, batu permata sakti pusuh : gulungan kapas yang siap dipintal pusus : membersihkan beras putat : nama pohon putèh : putih putek : putus asa, hilang akal puter : putar; puter giling : putar giling puthuk : bukit, tanah tinggi puthul : patah puthut : anak putih : putih putra : putra, anak; putraka : cucu; putri : perempuan putu : cucu putung : patah putus : putus; putusan : keputusan puwan : puan, air susu puwasa : puasa 118

R raja : raja; raja amal : harta, kekayaan; raja brana : harta, kekayaan; raja darbé : harta, kekayaan; raja duwé : harta, rabasa : merebut, menyerbu kekayaan; raja kaputran : racak : sama, sejajar pakaian pengantin putra; racana : bencana, gangguan raja kaputrèn : pakaian racik : racik, ramu pengantin putri; raja kaya racun : racun : simpanan kekayaan; rada : agak; radan : sedikit raja panganggo : suka agak; rada-rudu : berdandan; raja pati : bertengkar, berkelahi pembunuhan massal; raja radèn : raden, gelar bangsawan; patni : permaisuri; raja radyan : gelar pèni : emas, logam bangsawan mulia; raja singa : radi : agak penyakit kelamin, syphilis; radin : rata raja tatu : luka parah raditya : matahari rajag : bocor banyak sekali radon : membiak, meluas rajah : rajah, tulisan bermantra; radosan : jalan rajah tamah : raga : badan, tubuh; raga keserakahan, keinginan sukma : badan jiwa; rajang : mis, potong raga wanda : rajata : rusak, hancur melepaskan nyawa dari rajeg : pagar; rajeg wesi : pagar badan besi ragab : serang rajin : rajin, tekun ragad : biaya, ongkos rajun : nama tumbuhan ragah : lahab, rakus rajungan : sebangsa kepiting ragaini : bunga ragaini rajut : rajut, anyam ragana : kasmaran, jatuh cinta rak : rak ragang : kerangka raka : kakak ragasan : kerangka, tulang rakatha : ketam belulang raké, raki : pembesar, penguasa ragil : bungsu daerah ragu : ragu, bimbang; ragu- raket : dekat, akrab; raketan : ragu : ragu-ragu, dekat sekali, akrab bimbang rakit : rakit; rakitan : rakitan, ragum : tali, sesuai karangan rah : darah rakmi : batin, tabiat, perangai rahab : rahap, doyan rakryan : rakai, penguasa suatu rahadèn, rahadyan : gelar wilayah bangsawan raksa : juga, rawat raharja : selamat, sejahtera; raksaka : penjaga, cara menjaga. rahayu : selamat, penjagaan sejahtera; rahajeng : raksasa : raksasa; raksasi : raksasa selamat, sehat perempuan rahuru : huru-hara, kekacauan rakta, rekta : merah rai : muka, wajah; raina rakyan, rakyana : penguasa suatu : siang hari wilayah 119

ram : ranting-ranting kayu yang punya anak laki-laki; untuk membendung randha kuning : tanah empang keramat; randha maya: rama : bapak, ayah nama corak tenunan; ramak : bapak, ayah randha menggala : ramal : ramal, duga, tebak nama gendhing; randha ramat : 1 rahmat, anugrah; 2 nunut : nama gendhing; sarang labah-labah randha royal: jenis rambah : rambah, jamah makanan; randha rambak : rambak, kulit kering semaya : nama corak ramban : memetik sayuran tenunan; randhat : pelan, rambana : dengan giat, sekuat tersendat, tak lancar tenaga randhu : randu, jenis tanaman rambang : pangkat, perkalian yang ranéh : tiada lagi, sudah habis faktornya sama rang : 1 tingkatan, pangkat; 2 rambas : rembas gatal-gatal dikaki karena rambat : rambat, menjulur telur cacing rambeh : mengalir rangah : gigi yang kuat rambon : bau-bauan rangas : rayap, anai-anai rambu : rambu, tanda rangdha : janda, baku rambut : rambut; rambutan rangen : gatal-gatal pada kaki : buah rambutan karena cacing ramé : ramai rangga : nama pangkat pamong rames : rames, aduk, campur praja rami : rami, jenis tali platuk ranggah : beranggah, bercabang- ramon : ramuan cabang rampak : sama tinggi, rampak ranggèh : kayuh, rangkul, jangkau rampaka : karangan, susunan ranggèn : rumah panggung yang rampal : rompong, tanggal tinggi rampang : kayu melintang pada ranggi : nama pangkat dalam pedati pamong praja; ranggitan rampas : rampas : nama tumbuhan rampet : rapat, tutup, buntu ranggon : tempat kera ramping : ramping, langsing rangka : rangka, tiang, pengokoh rampung : rampung, selesai rangkab : tutup pelana, tenda ramu : ramu, racik rangkad : kawin lari ramya : ramai, meriah rangkah : wilayah rana : kesana rangkang : melata ranangga, rananggana : rangkèn : sajian, hidangan, jamuan peperangan, rangkep : rangkap, dobel pertempuran rangkèt : rangket rancag : goncang, lekas, praktis rangkul : peluk rancakan : ranting-ranting ranjang : ranjang, tempat tidur pepohonan ranju : ranjau rancana : rencana ranta : ronta, meronta, sakit hati rancang : rancang, rencana rantab : rapi, berjajar rancari : sedih, haru rantan : terurai, terlepas randha : janda; randha drengis : rantang : rantang nama padi; randha kèli: rantas : selesai, rampung nama corak batikan; ranté : rantai, terali randha kisi : janda ranten : menunggu, menanti 120

ranti : tunggu, nanti ratus : bumbu merokok, dupa raup ranu : air, kolam raut : raup, ambil rawa rapah : ranting yang berkaparan rawaja : raut, wajah, muka rawan di tanah : rawa rawasa rapak : daun tebu kering rawat : naga, ular rawé rapaya : ketinggalan rawi : rawan, berpotensi untuk rapet : rapat, sempit rawik perusahaan rawing rapi : rapi rawis : rusak rapu : rayu, bujuk rawit : rawat, pelihara, asuh rawon rapuh : rapuh rawuh : rawe, jenis tumbuhan rawun rara : rara, gelar perempuan, raya : rawa rawang, paya; gadis rayah rawikara: sinar matahari rayap rarahan : sampah : compang-camping rayat raras : indah, nyaman, enak; rayi : luka-luka, rompei-rompei rayung raras kawibawan : : kumis, di-; diiris-iris, rebab menikmati kewibawaan dirajang-rajang rebah raré : anak rebat : cabai rawit rebut rarem : istirahat, damai, tenang : rawon, jenis bumbu reca rari : adik reda : datang, hadir redana raryan, rarywan : berhenti redhem : sawah dedaunan rasa : rasa; rasamala: nama : raya, besar; rayagung : pohon; rasamulya : besar sekali rasa mulia; rasana : : rayah, keroyok, rebut indah; rasa pangrasa : : rayap, jenis hewan tentang perasaan; rasa- pemakan kayu risi: tidak senang : rakyat hatinya; rasa rumangsa : adik : perasaan tahu diri; : daerah sekeliling benteng rasatala : dasar bumi istana; rayungan : rasé : jenis musang, serigala potongan tebu yang akan raseksa, raseksi : raksasa ditanam rasika : penuh rasa puas, : rebab, bagian alat orgasme gamelan rasmi : keindahan, cahaya, : roboh, jatuh menyedapkan mata : rebut, keroyok rasuk : masuk, memakai; : rebut, keroyok; rebut rasukan : busana, bener : berebut pakaian kebenaran; rebut cukup : raswa : rasa, rahasia, air mani asal cukup, seperlunya; rat : dunia, jagat rebut dhisik : saling rata : 1 rata; 2 kereta mendahului; rebut ratan : jalan ducung : berebut ratangga : roda, kereta mendahului; rebut ratap : 1 meratap, berkeluh- seneng : bersenang- kesah; 2 berjajar, senang; rebut unggul : berderet bersaing mutu; rebut rati : bulan; ratih : bulan urip: bersaing hidup ratna : emas, intan : arca, patung ratri : malam : gemar beranak ratu : raja, ratu : uang, harta ratum : taruk tebu : redam, dingin, reda, sejuk 121

redi : gunung, bukit rencah : bencah, belah rega : harta rencakan : kayu bakar reged : kotor rencaka : susah, sedih regeng : meriah, wibawa rencang : sembuh setelah melahiran regi : harga réncang : kawan, teman; réncang régol : gapura, pintu gerbang laré : kawan anak regu : regu, kelompok rèncèk : kayu bakar, ranting- rèh : memerintah ranting reja : ramai, meriah rencem : rendam, benam rèjèng : batu barang réncog : pincang, timpang diperbukitan rénda : renda-renda réjog : timpang, pincang rendheng : musim penghujan réka : usaha, upaya; rékadaya rendhah : rendah : daya upaya, usaha rengat : rayap, anai-anai; renget : rekasa : sengsara, sulit; rekaos : kutu pemakan kertas sengsara, sulit rengga : hiasan reksa : jaga rawat; reksabumi : renggang : renggang, senggang menjaga bumi renggut : renggut, ambil reksasa : raksasa; reksasi : rengkah : bengkah raksasa rengkuh : rengkuh, rangkul reksi : jaga, rawat rengu : marah, sakit hati rekta : putih rèni : perempuan rekyana : gelar pejabat kraton rènten : 1 siang; 2 bunga (uang) réma : rambut rèntèng : renteng, jejer rémah : tempat, rumah rep : diam, tenang remak : remuk, hancur; remak repa : rayu, bujuk rempu : hancur lebur répo : jompo, keriput rembag : rembug, pembicaraan répoh : jompo, keriput rembaka : berkembang répot : repot, sibuk rembaya : perahu kecil, sampan rereb : diam, sunyi remben : lambat, pelan rèrèh : reda, berhenti jabatan rembeng : genang, rendam rerem : diam, berhenti rembug : rembuk, pembicaraan, rèrèn : istirahat musyawarah reres : benar,betul rembulan : bulan resah : resak, gelisah rembus : 1 rembes, tembus; 2 resak : rusak, hancur kiriman barang beserta reseh : kotor surat tagihan resek : kotor karena benda- remen : senang, gembira benda tak terpakai rempah : rempah, lauk pauk resep : senang rempak : remuk, rusak resi : pendita, brahmana rempaka : mengarang, menyusun, resik : bersih merangkai respati : hari Kamis rempela : ampela reta : putih rempu : remuk, hancur-luluh rété : anak buaya remu-remu : menguning, mulai retna : emas, logam mulia masak (buah) réwanda : kera remuk : remuk réwang : teman, pembantu remus : marah, gigit réyog : kesenian reog rena : senang, gembira réyon : rayon, daerah réna : ibu 122

ri : 1 adik; 2 hari; 3 di-; ririh : pelan, lamban rikala : ketika, pada riba saat; ri saksana : lantai, riris : gerimis, rintik-rintik ribed pada ketika itu ribut ris : perlahan-lahan, halus ricik : riba ridhu : repot risak : rusak rigen : ribut, gaduh rigma : ricik, berguyuran risang : sang, si rigol : geger, huru-hara riguh : cekatan, trampil risi : geli, kikuk rikat : rambut rikma : pintu gerbang risig : bersih, cemerlang rikuh : enggan, segan rimang : cepat risih : risih, tak enak rimba : rambut rimbag : segan, sulit ritang : yang : 1 banjir; 2 melimpah rimpang : rimba, hutan riwa-riwa : malu-malu, pura-pura rimuk : 1 cetakan; 2 bentuk rina riwana wulung : nama pohon rina-rina kata rinci : akar yang mengembang riwayat : riwayat, kisah rindhik : rayu, bujuk rinèh : siang hari riweng : putus asa, hilang akal ringa : siang, simpan ringan : rinci detail riwil : rewel ringas : pelan, lambat ringga : sabar, reda riwit : cabe rawit ringgit : kira ringi : ringan, mudah riya : riya, pamer ringin : ganas, beringas ringkel : ragu-ragu karena takut riyak : dahak : 1 mata uang; 2 wayang ringkes : dengar riyaya : hari raya, lebaran ringkih : pohon beringin ringkuk : hari yang tidak baik riyin : dulu, dahulu ringkus menurut perhitungan riyom : rindang, teduh, sejuk rini : ringkas, singkat rinjing : lemah, tak kuat riyuh : riuh, membahana rintang : ringkuk, badan rinten rob : pasang, banjir, rintih melingkar rintip : ringkus, tangkap menggenang rinto : perempuan, putri : wadah dari bambu rodha : roda, lingkaran ripta : rintang, halangan ripu : siang hari rodra : buas, marah sekali, : merintih : berderet-deret menakutan : tidak berdaya karena roga : badan, tubuh sakit : cipta, buat rogadi : penyakit : musuh, lawan rogi : rugi, sakit rogoh : rogoh, ambil roh : ruh, arwah; rohani : ruhani rohara : prahara, geger rohot : buruk, rusak rombak : rombak, ubah, berubah rombong : rombong; rombongan : kelompok, grup ron : daun roncé : ronce, untaian, rangkaian rondha : ronda, jaga rong : rongga, bolongan ditanah rongèh : lincah ronggèng : penari kesenian ronggeng rongkob : lebat daunnya rongkong : kerangka rono : ke situ roro : dua ros : ruas rosa : kuat, kokoh rosan : kekuatan rota : kuda, andong 123

rotan : rotan rungseb : sulit dilalui, medannya sulit rowa : tidak rapi rungseg rungsit : ringsek rowang : pembantu, kawan : berbahaya, sulit dilalui, rungu royo : hijau runtik gaib : dengar ru : 1 panah; 2 sakit runtuh : kecewa, sakit hati; runtik runtung rubaya : saya, aku, -ku runtut atiné : sakit hati runtyaka : runtuh, gugur rubed : ribet, rumit, sulit rupa : runtung, pergi bersama : runtut, urut rubéda : halangan, rintangan rupaka : sakit hati, marah rupi : rupa, bentuk, wujud; rudah : susah, sedih ruruh rupa candra : beranjak ruda peksa, ruda pari peksa : rusak bulan; rupa-rupa : rusiya bermacam-macam memaksa rusuh : mengarang ruwat : wajah, rupa; rupini : rudira : darah cantik, molek, rupawan : pelan, kalem rudita, ruditya : susah, sedih : rusak : rahasia rugi : rugi : rusuh : ruwat, membebaskan, rugol : jatuh, luruh menyucikan ruhara : geger, huru-hara ruhun : dulu, dahulu ruhur : luhur, tinggi, agung ruji : jari rujit : koyak-moyak, sedih, haru ruju : bungsu rujuk : bersatu lagi rukem : buah-buahan ruket : roket rukma, rukmi : emas rukon : rukun, sehati ruksa : rusak, buruk, hancur rukti : rawat, pelihara rukun : bersatu; rukun gawé : kerja bakti rum : harum, wangi rumab : sakit demam, kambu rumah : rumah rumaos : ( ing.) merasa rumat : merawat, memelihara rumeksa : menjaga rumiyin : dulu, dahulu rumpak : sumpek, sempit rumpaka : menyarang rumpuk : rumpuk, membakar rumpung : campung, rampung rumput : rumput rumuhun : dulu, dahulu runa : rusak, rintangan rundha : meronda, berjaga rundhuk : merunduk runggéan : bulir runggut : rimbun, rindang rungrum : mabuk cinta 124

S sadya : niat, kehendak saé : baik, bagus saékakapti : seia sekata saékapraya : seia sekata saba : berkunjung saéngga : sehingga, maka sabab : sebab, karena saèstu : sebenarnya, saben : tiap-tiap sesungguhnya sabet : sabet, sebat; sabetan : saga : saga 1 penghasilan sagah : sanggup sampingan; 2 cara sagala : segala, semua memainkan wayang sagara : samudra, laut; saganten : sabin : sawah (ing.) samudra, laut sabit : pisau, sabit saged : bisa, dapat sabrang : seberang, menyeberang sagelar sapapan : sebarisan sabuk : sabuk; sabuk cotha : sagnyan : tanda baca dalam huruf ikat pinggang; sabuk Jawa wala : ikat pinggang; sago : sagu sabuk èpèk : ikat sagotra, sagotrah : sekeluarga pinggang sagu : sagu sad : enam, keenam saguh : sanggup sada : lidi saguna : terutama, kemuliaan sadak : perlengkapan makan sagung : semua sirih sah : sah, resmi, beres sadali : bintang saha : serta, dan sadana : dana, harta sahakarya : pertolongan sadara : hormat, rendah hati sahal : seketika itu juga, pada sadarga : dugaan, kiraan waktu itu juga sadarpa : berani, gagah saharsa : suka cita, senang sadaya : semua, segala; sadarum: sahasa : paksaan, dengan pekerja, (ing.) semua, segala dengan berani sadé : jual sahasika : paksaan, dengan pekerja, sadha : musim yang ke-12 dengan berani sadhana : dana, harta, uang sahasra : seribu (1000) sadhang : pohon sebangsa palma sahita : hati, perasaan sadhegan : 1 campuran tembakau sahitya : bersama-sama, beserta rokok; 2 dagu sahya : sahaya, saya, hamba sadhel : tempat duduk di sepeda saiki : sekarang, kini sadhéla : sebentar, sekejab saingga : sehingga, maka sadhèng : pohon sebangsa palma sairib : seperti, kaya sadhéngah : sembarang sais : kusir sadhépah : sedepa saiyeg saekapraya : satu tekad, seia sadhèrèk : saudara sekata sadhiya : sedia, siap sajak : sepertinya sadho : sebangsa dokar sajeg jumbleg : selamanya sadi : dari, agak sedikit sajeng : nira yang direbus sadpada : capung, kumbang saji, sesaji : sesaji; tudung saji : sadran : upacara adat sadran penutup makanan; sajèn : sadu : sabar sesajian sadulur : saudara sajiwa : sejiwa sadur : sadur, kutip sajuga : satu 125

sak : 1 saku; 2 satu; kerja; salah karya : salah saklangkung : lebih- kerja; salah kedadèn : lebih; sakésuk : salah kejadian, keliru; sepagi; sakloron : salah mangsa : salah berdua; sakwèhning : iklim, salah musim; salah oleh karena, oleh sebab; pandeleng : salah lihat; sakwingi : kemarin salah siji : salah satu; saka : 1 dari; 2 tiang; 3 tahun salah surup : salah tahu; Saka; sakakala : tahun salah tampa : salah saka; sakatambé : terima, salah paham; dinihari, pagi-pagi sekali salah ton(en) : salah sakabda : tahun Saka lihat; salah urat : salah sakadi : sekerja urat, kesleo; salah sakal, sakala : seketika itu wèwèng : menyeleweng sakala : seketika; sakalaguna : salak : buah salak semua kebajikan salaka : perak sakalir : semua, segala salaki rabi : suami istri sakanti : bersinar, bercahaya salaluné : selanjutnya, berikutnya sakareng : sebentar, sekarang salang : tali lekar; salang gumun sakat : mulai dari : terheran-heran; salang sakatha : kereta pikulan : pikulan dan tali sakéca : enak, nikmat lekarnya; salang sebat : saketi : sejuta salah sebut, hampir sama; sakelar : saklar salang sengguh : salah saking : dari tanya; salang siji : salah sakit : sakit satu; salang suduk : sakra : terang bertikam-tikaman; salang saksana : lekas, segera surup : salah lihat; saksi : saksi salang tunjang : sakta : gemar, senang akan bertingkah tak sopan sakti : sakti, keramat salap : letak, tempat saku : saku, kantung salapan : tiga puluh enam hari sal : bangsal salawana : berselisih, bertengkar sala : sendirian, tunggal salé : jenis sayuran salab : letak, tempat salécun : banyak sekali salaba : belalang salep : salep, obat gosok salaga : gaya, tingkah laku saliku : air salah : salah; salah cipta : salikur : dua puluh satu salah cipta; salah salin : salin, ubah; salin deleng : salah lihat; gagasan : ganti gagasan; salah éndah : salah salin swara: berubah tingkah, berbuat yang bunyi tidak perlu; salah gawé : salingkuh : selingkuh, serong salah kerja; salah salinting : segelinting gemèn : suka salintir : segelintir mencampuri urusan salira : 1 badan, fisik, jasmani; 2 orang lain; salah graita : biawak salah rasa; salah ilik: saliré : semua, segala salah lihat; salah kapti : salisih : selisih salah niat, salah tujuan; salit : dahaga, haus sekali salah kardi : salah 126

saloka : seloka; saloka wedhar : kumbang padang; undian, lotre samber mata : sambar salong : sebagian mata, hewan kecil yang salu : rumah muka, balai-balai terbang dan mudah saluku : duduk belunjur masuk mata sama : sama; samahita : sambet : sambung, sambut; pinjam kecerdasan, bijaksana; sambi : sambil samakita : sambilan : sambilan bersamadi, sambit (di-) : dilempar, disebat bersembahyang sambiwara : sayembara samad : berkat, sawab sambodana : ujar, bicara, perkataan samadi : semedi sambong : sambung samadya : seukuran, sambrama : penghormatan, sambutan sekemampuan sambuk : cambuk, cemeti samaja : gajah sambung : sambung samak : sampul, kulit samburat : semburat samakta : siap sedia sambut : sambut; sambut damel : samana : ketika itu, waktu itu bekerja samang : engkau, kamu samèk : alas perut, makan pagi samangké : sekarang, kini; samekta : siap sedia, sanggup samangkéyan : samené : demikian, sekarang sembarangan samengko : nanti samanta : semua, semuanya samépa : sekat, bersanding samantara : sementara sami : sama samanya : biasa samida : kayu bakar samapta : siap sedia, sanggup samin : minyak samin samar : samar-samar samir : daun pisang penutup samas : empat ratus makanan samasta : semua, semuanya samirana : angin samata : nyata, benar, sama samita : sasmita, tanda-tanda samatra : sedikit samoda : senang, suka hati samaya : menunda janji samodana : kata-kata semu sambada : mampu samodra : samudra, laut; samodra sambah : sembah, menyembah rob: samudra surut sambang : jenguk, kunjung; samoha : semua sambang suwel : sampad : tali sandal, selempang penjahat terompak sambarana : ceroboh sampah : sampah sambartaka : rusak, kiamat sampak : cepat, rikat sambat : mengeluh, berkesah sampaka : lengkap, penuh sambatara : tahun sampali : nista, jelek sambawa : tidak mustahil sampan : sampan, prahu kecil sambéga : keinginan, dambaan sampang : pohon sampang sambegana : tajam ingatan sampar : sampar, tendang sambékala : halangan samparan : kaki samben : setiap, tiap-tiap sampéka : tipu daya, muslihat, samber : 1 sambar; 2 sebangsa cerdik jala; samber nyawa : samper : sampir, sambar sabung nyawa, pandai sampet : sudah teratur, cukup berperang; samberan: sampéyan : kamu, anda; sampéyan ayam; samber lilèn : dalem : paduka 127

sampil : paha lembu yang sandhung watang : disembelih perkara penting yang tak sampir : sampir boleh dilanggar sampun : sudah sandhur : sandur, sejenis seni sampur : sampur, selendang tari sandi : sandi, rahasia; sandi sampurna : sempurna, paripurna asma : nama rahasia, sampyan : engkau, tuan, sampean nama yang dirahasiakan; sampyoh : mati bersama; sampyuh sandilata : nama : mati bersama tumbuhan obat; samubarang : segala hal, sandisastra : sastra sembarang; samudaya sandi; sandiupaya : : segala, semua sandi rahasia; sandiwara: samukawis : segala hal, sandiwara, drama, teater; semua perkara telik sandi : mata-mata, samudana : kata-kata semu inteligen samuhita : semedi sandika : siap, sedia samudra : samudra, laut sandyakala : gurat merah di langit samuha : perkumpulan, senja persidangan sanéga : bersiap, bersedia samun : samar, rahasia sanèngga : sehingga samur : samar sanépa : ibarat, peribahasa samuwa : dengan upacara resmi sanès : lain samya : sama, sedang sang : sang, si sana : pohon sana sanga : sembilan sanadyan : meskipun, walupun sangadi : 1 baginda; 2 sengaja sanajan : meskipun, walaupun sangaji : baginda raja sanak : saudara, sanak famili sangan : bilangan sembilan sanalika : seketika sangapa : siapa sananta : nama bentuk kata sangar : hebat, dahsyat, sancaya : nama windu menakutkan sandé : urung, batal, sarung, sangara : mustahil sandéha, sandéya : ragu-ragu, sangat : sangat, amat khawatir sanget : sangat, amat sandékala : gurat merah di langit sangga : sangga, jinjing; sangga senja krama : menjawab sandhang : sandang, pakaian; dengan sesuka hati; sandhangan : 1 sangga langit : pakaian; 2 tanda baca, tumbuhan sulur-suluran; harokat; sandhang lawé sangga runggi : : sejenis bangau; halangan, rintangan; sandhang wlikat : sangga uwang : diselipkan dibawah bertopang dagu ketiak sanggah : sanggah, sangkal sandhat : tali pengantar, dekat, sanggama : hubungan intim berdamping sanggap : sanggup sandhéné : seandainya, seumpama sanggar : gingsul sandhi : sandi, rahasia sanggem : janji, kewajiban sandhing : dekat, bersanding sanggi : sangga sandhung : sandung, terantuk; sanggit : dramatika, penjiwaan sandhung lamur : sanggraha : persediaan, jamuan, daging kerbau di dada; hidangan 128

sanggrama : perang, berperang sangut : beliung, kampak sanggrekan : halangan, rintangan, saniki : sekarang aral sanggul : sanggul, kundai saningga : sehingga sanggup : sanggup, bersedia sanggya : segala, semua saniskara : segala hal, sembarang sanghara : rusak, hancur; sanityasa : senantiasa, selalu sangharakalpa : hari kehancuran, hari kiamat sanja : menengok, menjenguk sangi : janji, berjanji, nazar sangit : bau hangit sanjang : berkata sangiwèn : dahulu, zaman dahulu sangka : dari; sangka déné : sanmata : baik, bening makanya, oleh karena itu sangkal : tangkai kapak; sangkal santa : baik, bening putung : pijat urat bagi orang yang patah tulang santak : benda, harta sangkala : angka tahun yang disusun dalam kata-kata santan : santan bernilai angka; candrasangkala: santana : saudara sangkala yang berdasarkan pada santen : santan perhitungan tahun bulan; suryasangkala : santer : keras, cepat angka tahun yang didasarkan pada santi : semboyan, motto; perhitungan tahun matahari santiaji : petunjuk sangkan : asal, dari; sangkan paran : asal dan tujuan pelaksanaan; santika : sangkar : sangkar, kurungan sangké : asal, dari mutiara; sesanti : sangkèng : asal, dari sangkep : lengkap semboyan, kata mutiara sangkèt : nama tetumbuhan obat sangkéta : sengketa, berselisih, santosa : sentosa, kuat bertengkar sangkin : makin santun : sopan sangking : dari sangkrah : ranting bambu santya : 1 larangan; 2 pujian, sangku : panah, bokar, mudam sangkuh : sangkur, mata sangkur terpuji sangkut : sangkut, libat sangkya : asal, dari sanubari : sanubari, hati sangsang : sangga sangsara : sengsara, kesulitan; sapa : siapa sangsara désa : uang kas desa sapah : ubi kayu sangsaya : semakin sangu : saku, bekal sapala : sedikit, sepatah kata sapandurat : sekejap mata, sebentar sapata : berjanji, bersumpah sapeket : karib sapélé : sepele sapet : sampai pada sapi : sapi sapih : pisah, cerai sapir : shafir, batu intan sapit : sepit, penjepit; sapit urang: taktik dan strategi perang dengan membuat susunan barisan seperti sapit urang saplak : serupa botol, hampir sama saprantu : nama tanaman obat sapta : tujuh; saptadarma : tujuh darma, tujuh pengabdian; saptamarga : tujuh doktrin sapu : sapu; sapu udhar : terurai, terlepas; sapu dhendha : hukuman; sapu jagat : merata 129

ke seluruh jagat; sapu sarenti : tidak bersama-sama lebu: pembersihan saresmi : bersenggama total, sweeping; sapu saréyan : berbaring tangan : sapu tangan sarga : bab, pasal sapucapan : satu cerita, satu sari : inti; sari kuning : zat perkataan pewarna kuning dalam sapuluh : sepuluh membuat kain batik; sari sapunika : sekarang, kini kurung : bunga nagasari; saput : dilimputi, ditutupi; saripati : inti, pati, saput dhengkul : saripati; sari wosé : sampai ke lutut; saput bunga, nagasari pranti : selengkapnya sarika : ia, orang kepercayaan dengan alat-alat; saput sariki : ini, sekarang lemah : terang tanah, sarimbit : sekalian, bersama-sama mulai remang-remang di sarimpi : serimpi, jenis tali pagi hari saring : saring sara : 1 berkaitan dengan; 2 sarira : badan sengsara; sarabasa : saritim : bunga rejasa rusak; sarabuta : kusir, sarjana : sarjana, ahli sais; saradula : sarju : setuju, cocok harimau; saranangga : sarkara : manis, dandanggula tikus; sarasidya : bunga saroja : bunga tunjung tunjung; saraswati : saron : saron, bagian dari bidadari Dewi Rarasati; gamelan sarawèdi : rahasia; sarong : sarung sarayuda : pesuruh sarpa : ular sarab : nama penyakit anak, sarta : serta sawan saru : saru, jorok; saru siku : saraba : sebangsa kijang tata sila, tata krama saraga : asyik, gemar sarujuk : sepakat, setuju sarah : sampah sarung : sarung; sarung kaki : sarampangan : serampangan sarung kaki; sarung sarana : sarana tangan : sarung tangan sarandu : sekujur, seluruh saruni : serunai sarang : sarang saruwé : menyapa, menangani sarangan : sarangan sarwa : serba, semua; sarwa- saranta : sabar sarwi : serba-serbi; sarwi sarap : sarap, makan pagi : serba; sarwya : serba saras : sembuh, waras sarya : bantuan, pertolongan sarasa : makna, arti sasa : kelinci sarasati : cipta sasab : tutup, selimut sarati : pawang gajah sasadara : rembulan; sasadhara : sarawungan : sahabat, kenalan rembulan; sasalancana : saraya : bantuan, pertolongan rembulan sardana : kaya sasag : sasak, telusur sardula : harimau sasak : sasak, telusur saré : tidur, istirahat sasama, sasami : sesama sarèh : sabar, tenang, pelan sasana : sasana, tempat sarem : garam sasangka : bulan sarèn : darah yang dimasak sasangkan : bulab-bulanan sareng : bersama sasanti : puji-pujian 130

sasar-susur : sangat keliru satwa : binatang, hewan sasat : seperti satwika : utama, terutama sasati : tunggal kehendak satya : setia; satyalencana : sasawa : bangkai lencana/penghargaan sasi : bulan untuk tanda kesetiaan, sasikantha : suryakantha, kaca pengabdian; satyawada : pembesar memegang teguh kata- sasmaka : sinar, cahaya katanya sasmaya : baik, indah saudara : saudara sasmita : lambang, tanda sauga : asal, asalkan sasra : seribu; sasrabahu, saulon : satu telan bahusasra: seribu saur : saur, makan akhir; saur tangan; sasrawarsa: manuk : cerewet, ribut, milenium, seribu tahun banyak suara sasrahan : pemberian, sausap : sedikit persembahan saut : disambar, disebut sasrangan : menyerbu dengan cepat sawa : ular sawah sasrawungan : kenalan, sahabat, sawab : wibawa, pengaruh gaib handai taulan sawah : sawah sasti : enam puluh (60) sawala : menolak, menyanggah sastra : sastra, tulisan; sastra sawan : 1 ketakutan, cemas; 2 banyu : nama bentuk jenis penyakit keris; sastra cetha : sawana : menyucikan diri, mandi ajaran luhur; sastra sawanan : ketakutan, cemas daksa : ahli ilmu, mahir; sawang : rumah laba-laba sastra harjéndra, sastra sawangan : pandangan jéndra : ajaran luhur sawarga : surga sastrika : senjata, pedang sawarna : 1 satu warna; 2 emas sata : tembakau sawastu : sesungguhnya, satak : benda, harta sebenarnya, sebetulnya satata : sesuai dengan aturan, sawat : lempar; sawatgata : tertata hidangan, jaminan satéja : cahaya, sinar, pelangi sawé : 25 rupiah satemah : akhirnya, akibatnya sawed : selempang sathithik : sedikit saweg : baru, lagi, sedang satiti : teliti sawéga : siap, sedia satmaka : senyawa, sejiwa sawegung : semua, segala satmata : kasat mata, dapat dilihat sawenang-wenang : sewenang- sato : satwa, hewan, binatang wenang satorasih : terkenal, termasyhur sawer : ular satriya : satria sawi : tanaman sawi satru : musuh; satru sawidak : enam puluh (60) bebuyutan : musuh sawiji : satu, bersatu turun-temurun; satru sawismaya : keran ati: musuh hati; satru sawita : mengabdi batin : musuh batin sawiyah : 1 sewenang-wenang; 2 satu : 1 satu; 2 acuan, anak cicak cetakan; satu budi : sawo : buah sawo; sawo kebulatan tekad matang: warna kulit satuhu : sebenarnya orang Jawa, coklat muda satus : seratus seperti buah sawo matang 131

sawung : jago, ayam jantan; sedhep : sedhap; sedhep malem : sawunggaling : ayam bunga sedap malam jantan aduan sedhèrèk : saudara sawur : sebar, tabur sedhih : sedih, susah saya : semakin sedhiya : sedia, siap sayab : sayap sedhuh : aduk sayabara : sayembara sedulur : saudara sayaga : sudah siap sedya : niat, kehendak, keinginan sayah : payah, letih, capai sega : nasi; sega kebuli : nasi sayaka : panah bercampur daging; sega sayakti : sesungguhnya, golong : nasi dibulat- sebetulnya bulat; sega lutut : nasi sayana : tempat istirahat, tempat dicampur ketan; sega tinggal mas : nasi kuning; sega sayang : 1 sayang; 2 tukang penak : nasi pulan; sega tembaga pondhoh : bubur jagung; sayarda : bertambah sangat sega thiwul : nasi thiwul, sayekti : sungguh, benar; nasi dari ketela sayektos : sungguh, seganu : kemarin dulu benar segara : samudra, laut; seganten: sayem : ayem, senang, bahagia (ing.) samudra, laut sayembara : sayembara segawon : anjing, serigala sayogya : sebaiknya segung : semua, segala sayub : basi séhat : sehat sayuk : rukun, bersatu seja, sedya : sengaja, tuju, yang dituju sayur : sayuran sejati : sejati séba : menghadap, hadir sekar : kembang, tembang; sekar sébak : sibak, belah, pecah kedhaton : bunga istana, sebandar : syahbandar putri raja; sekar mayang sebar : sebar, tebar, tabur : bunga mayang sebawa : wibawa, pengaruh sekati : sekali sebda : sabda, kata sekawan : empat (4) sebel : sebal, kecewa, tak rela sekeb : sekap sebit : sabit, lempar; sebit sekéca : enak, nikmat runting: rusak sekèci : sekoci, perahu kecil secang : pohon secang (bahan sekedhap : sebentar cat warna merah) sekedhik : sedikit seda : cipta, sabda, firman sekoci : perahu kecil séda : mati, meninggal sekong : serabut akar sedaya : semua, segala; seksi : seksi, bagian sedanten, sedarum : sekti : sakti (ing.) semua, segala sekul : nasi sedhah : sirih, kinang; sedhahan sekung : selabut, akar enau : 1 suruhan; 2 utusan sela : waktu luang, tempat sedhakep : sedekap luang sedheku : duduk bersila selak : lekas, cepat-cepat sedhéla : sebentar selan : sisipan, tempat yang sedheng : muat; sedhengan : luang cukupan, sedang-sedang selang : pipa plastik; selang sebat sedhèngah : semua, segala, : pinjam nama; selang sembarang gumun : mudah kagum; 132

selang seling: selang- sembir : rabit, koyak seling, warna-warni; semboja : samboja, jenis bunga selang silih : sembok : ibu, simbole meminjam apa-apa; sèmbong : kain seperti dodot bagi selang surup : keliru, wanita istana salah sembrama : penghormatan, sambutan selangkung : dua puluh lima, 25; sembrana : sembrono, ceroboh selapan : tiga puluh lima hari sembrani : berani; kuda sembrani : selarik : selarik, sebaris kuda tunggangan dewa selasih : bunga selasih sembuh : sembuh, waras seling : seling; seling surup : sembung : kayu sambung keliru, salah sembur : sembur selip : mogok, terselip semburat : menciprat, bersirat selir : selir semèdi : semedi, tapa sélog : sebangsa ubi hutan semekta : siap, sedia selok : pisau raut semendhi : semedi, bertapa selon : tabung tempat menaruh semené : istirahat rempah-rempah semengko : sekarang, kini selop : selop semerep : melihat, mengetahui selot : semakin semi : bersemi, tumbuh selup : selop semil : sedikit sekali selur : berduyun-duyun semilih : banyak pilihan selut : pembungkus rangka semingi : berbaring dengan badan sema : kuburan, perkuburan dan kepala lebih tinggi semada : sedikit, agak semir : semir semadi : semedi, bertapa semita : sasmita, lambang, tanda sémah : istri semono : segitu, itu semana : segitu sempal : sempal, lepas semandan : sedikit, agak sempana : sempana, macam bentuk semandi : dibanding dengan keris semangat : semangat, motivasi semprul : tembakau kasar semanger : baik, indah, bagus semu : 1 semu; 2 agak semanggi : semanggi, jenis semur : semur, jenis masakan tumbuhan semut : semut; semut gatel : semanten : demikian, begitu, segitu semut gatal semaput : pingsan séna : kuat, gagah; sénapati : semat : derajat, pangkat pemimpin perang, jendral sembada : mampu senajan : meskipun, walaupun sembaga : mashur, mujur benar sendari : gadis cantik sembagi : kain cita, cita sendawa : sejenis burung layang- sembah : sembah; sembah bekti layang : sembah bekti; sembah sendhal : tarik; sendhal mayang : sungkem : sembah pencabut nyawa sungkem; sembahyang sendhang : sendang, kolam, mata air : sembahyang, sholat sendheng : tali busur sembarangan : sembarangan, sendhul : tatap, sendal semaunya sendika : setuju, cocok sembari : sembari, sambil seneng : senang sembawa : harimau senéngga : jikalau, seumpama sembèr lèwèr : mudah bosan senénjong, seninjong : campur-aduk sembet : sambung sengadi : dalih, berdalih 133

sengados : dalih, berdalih sepada : 1 sepeda; 2 awas, luas sengaja : sengaja pada sengak : bau menusuk hidung sepah : sepah, ampas sengap : bentak sepala : sedikit sengara : mustahil, tak mungkin sepana : nama bentuk keris sengéngé : matahari sepang : sepang, nama pohon séngga : sehingga, sampai, seperti (bahan cat merah) sengganèn : nama gamelan sepat : sepat, jenis ikan senggang : senggang, renggang sepata : berjanji, berujar senggata : hidangan, suguhan sepen : sepi sengguh : angkuh, tinggi hati seper : singgah istirahat senggung : sebangsa musang yang sepet : 1 sepit, pahit; 2 sabut punya senjata kentut kelapa; sepet madu : yang baunya luar biasa manis sekali senggutru : bakal capung (masih sepi : sepi, sunyi dalam air) septa : tujuh sengir : bau anyir sepura : maaf, ampun sengit : sengit, benci serat : tulis, surat sengka : asal, dari serwa : serba, semua sengkala : bilangan tahun berupa séta : putih sandi setal : kandang kuda sengkalang : lingkar roda setengah : ½, separo; setengah sengkan : asal, dari tuwuh : setengah matang sengkang : kosong sétra : padang, lapangan sengkel : sedih, susah setrèn : sawah, ladang yang diairi sengkelat : memasang, setri : istri, perempuan mengenakan; sengkelit : setu : sabtu membawa keris dengan setuju : setuju, sepakat diselipkan di pinggang setunggal, setunggil : satu, tunggal sengker : pingit, simpan setya : setia sengsem : terpikat, tertarik séwaka : menghadap seni : kesenian, keindahan sèwu : seribu senik : bakul sida : jadi, berhasil; sida seninjong : campur aduk, gado-gado wurung : batal, gagal; senjata : senjata; senjata sidaguri : seleguri; pitulung : senjata sidarsi : pendita yang penolong mulia; sidawayah : nama sentak : bentak pohon sentani : saudara, famili sidheku : duduk tegap tangan sentheng : tali yang direntang bersedekap di meja senthir : lampu sidhem : sunyi, senyap; sidhem senthot : berotot, kuat premanem : sunyi, sentika : pandai olah senjata hening dalam perang sidi : sempurna, bulat sentolo : tonggak, galangan sidik : benar perahu sidikara : dipupu, dikenakan sentosa : sentosa, kuat, kokoh mantra sentul : nama pohon buah sigar : pecah, belah; sigar senuk : senuk, tapir semangka : belah dua sepa : tawar, tak berasa sama persis 134

sigeg : berhenti; sigeg wacana sindur : 1 merah muda; 2 tandak : berhenti bercerita sindura : merah muda sigi : ujung tenunan singa : singa; singabarong : sigit : cakap, tampan pertunjukan tari sigra : segera tradisional cina; sigrak : semangat singanegara : algojo sih : sih; asih : kasih, cinta kerajaan, pemenggal siji : satu kepala sika : ujung, cula, gombak singat : tanduk sikara : menganiaya, menyiksa; singha : singa; singhasana : gendhak sikara : aniaya singgasana; narasingha : sikarini : nama tembang gedhe singgasana raja sikep : siap, sedia, sikap singid : rahasia, sembunyi, siki : satu, merak,burung misterius merak singkrih : disingkiri siksa : siksa singkur : belakang, dibelakang sila : 1 dasar; 2 duduk singlar : belah, pecah bersila; silakrama: singset : erat, kuat menikah, kawin; singub : sempit, pengap silaning akrama : singunen : cemas, kuatir menikah, kawin; siladri : sinidikara : dicipta, dipuja gunung batu sinjang : pakaian, jarik silah : pecah, kelompok sinom : 1 daun asam muda; 2 silang : silang tembang sinom; sinoman : silat : silat pelayan pemuda silih : saling; silih asih : sinta : 1 terpuji; 2 nama wuku berkasih-kasihan yang pertama siling : dituang sinten : siapa siluman : siluman sintru : sunyi sima : macam, harimau sinuba-suba : dihormati simah : istri sinudarsana : diteladani, dicontoh simbah : kakek, nenek sinuhun : yang dijunjung, yang simbar : rambut di dada dimuliakan simbok : ibu sinukarta : dimuliakan, dihormati simpen : simpan sinungan : kedapatan simping : jajar, sunting sinungga-sungga : dijunjung-junjung simpir : simpir sinuwun : yang dijunjung, yang sinar : sinar, cahaya dimuliakan sinarawèdi (sedulur -) : sahabat sipat : 1 sifat; 2 benang yang karib dicelup warna untuk sinartan : disertai menggaris kayu; sipat sinatriya : dianggap sebagai ksatria kandel : pusaka, sinau : belajar kesaktian; sipat kuping : sindap : ketombe cepat sekali; sipat wong : sindhèn : sinden, penyanyi sifat manusia tembang sira : kamu, engkau sindhung riwut : angin besar sirah : kepala sindhutan : petani siram : 1 sinar; 2 mandi sindikara : dipuja, puji sirap : sirap, genting papan sindir : sindir sirep : tidur, diam; sirep sindu upaka : air, sungai bocah; : jam tidur anak 135

(± jam 20.00); sirep slintru : sunyi, tampak puaka jalma slira : jam: tbidaudranm, anudsai;as(l±iraja-smlir2i2:.00) sirih : suruh, sirih mondar-mandir sirna : sirna, hilang sloka : seloka siru : suatu slomprèt : selompret sisih : sebelah, sis, bagian slop : slop, sandal sisik : sisik; sisik melik : slumpring : kulit bambu tanda-tanda untuk smara : asmara, cinta; membantu pelacakan smaradana : tembang suatu kasus asmarandana sisil : dikupas dengan mulut; smita : tanda, lambang, sasmita sisilan : kupasan sobita : indah sekali siswa : siswa, murid sodhok : tekan, desak sisya : siswa, murid soga : warna merah untuk batik sita : 1 sita, ambil; 2 baik, sogat : jamuan, hidangan bagus; sitakara : dipuja, sogata : jamuan, hidangan dicipta; sitangsu : bulan; sitaresmi : bulan sogèl : padi yang lekas berbuah siti : tanah, bumi; siti sogok : sogok, suap hinggil, sitinggil sogolan : taruk, tunas : tanah/tempat yang sojah : pembicaraan ditinggikan untuk balai sojar : kata-kata penghadapan; siti payah sok : 1 tumpah; 2 kadang- : rezeki, penghidupan; kadang tedhak siti: upacara soka : suka, gembira turun tanah untuk bayi soklat : coklat siwa : uwa, kakaknya ayah/ibu sokong : sokong, dukung siwakan : kolam ikan sol : sol siwalan : pohon rontal, lontar solah : tingkah laku; solah bawa siwamba : air penghidupan : tingkah laku, tabiat; siwi : anak solah tenaga : siya : menyengsarakan, mengeluarkan tenaga; menganiaya, sia-sia solah tingkah : tingkah siyaga : siaga, siap laku siyos : menjadi, jadi solèd : oles, sudip siyub : rindang, sejuk solo : solo, enggan, segan slaka : 1 perak; 2 seloka, syair; solor : 1 sukur; 2 akar tunjang slaka wedhar : syair solot : sulut, nyala bebas solung : sulung slambu : kelambu, tirai, sekat kain som : berjalan dengan langkah- slamet : selamat, aman langkah panjang slangsang : tempat bunga (sirih, soma : 1 bulan; 2 hari senin dsb.) somah : keluarga, istri slasih : bunga selasih sombèng : rabit, robek, sobek sléndhang : selendang sombong : sombong, congkak sléndro : slendro, laras musik sompèl : rompes, gompel gamelan sompèt : sumpet, tertutup slenthem : slentem, jenis alat musik sompit : siput, kecil kece slepa : tempat sirih sompok : lemas, habis tenaga slepèn : tempat tembakau sona : anjing slepi : wadah tembakau sondher : tanpa 136

sondhèr : sebai untuk menari sowak : rusak, robek sondhol : sundul, tatap sowan : menghadap sondhong : galah yang ujungnya sowang : sendiri; sowangan : diberi bakul untuk sendirian; sowang- menjolak buah sowang : sendiri-sendiri song : geronggang, tua, relung srabat : dua penangkal songa : sembilan srabédan : keinginan, kegemaran songar : sombong, congkak yang buruk songkok : peci, mahkota srah : serah, pasrah; srah- songkop : galak yang ujungnya srahan : pemberian, diberi bakul untuk persembahan, penjolok bambu menyerahkan songkro : 1 gerobak dorong; 2 srakah : 1 serakah, loba, tamak; 2 sudah renta, rusak uang ongkos pernikahan songol : songol, pemarah dari pihak laki-laki yang songot : tegap, cegak diserahkan kepada pihak songsong : songsong, payung perempuan sontak : hancur, remuk srama : asrama sonten : sore, petang srambi : serambi sontong : serotong srambu : kelambu sonya : sepi, sunyi srampad : sengkelit sonyaruri : senyap, sunyi, sepi srana : sarana, usaha, usada sopal : cincin hiasan tombak srandhal : sandal sopan : sopan srandhul : jenis pertunjukan rakyat sopana : tangga, tumpuan, sranta : sabar lantaran sranthal : jalan cepat sor : bawah, rendah sranthil : bergantungan, tak teratur sora : keras sranti, srantèn : sabar sorah : amanat, ajaran srapat : sekejab soré : sore, petang srasah : lapisan, saluran, dasar, sorèng : kuat; sorèngpati : lantai prajurit yang gagah srat : serat, tulis berani, panglima perang srati : 1 pawang gajah; 2 (di-ni) sori : maaf, ampun : dilayani dengan baik sorog : anak kunci sraton : buas, pemarah soroh : serah, pasrah, beri srawa : suara sorok : dorong, dukung srawana : musim yang pertama sorot : cahaya, sinar srawung : pergaulan, hubungan soso : kasar, gagap sosial sosog : anyaman bambu diujung sraya : bantuan, pertolongan galak untuk menjalak sreba : serba, semua buah sreban : serban, surban sosoh : lembut srebat : serbat sosol : gagap, menganggap, srebèt : lap, kain pembersih kasar sreda : percaya, sudi sosor : makan langsung dengan sredu : setuju mulut sreg : pas, cocok sosoran : tempat untuk menyosor sregep : rajin, tekun sosot : bentukan, makian srèi : iri, dengki sot : kutuk, maki srékal : menjegal sotya : hiasan, emas srempal : sempal, patah, putus 137

srémpang : selempang, serampang sripah : bela sungkawa, berduka srèmpèd : serempet, menyenggol sriping : criping, keripik srempeng : kerja keras cepat srisig : pagar dinding sremplah : bergantungan hampir sriti : sriti, jenis burung patah sriya : makmur, sejahtera sreng : keras, tegang sru : seru, sengit srengen : marah, murka srumbung : agar tanaman srengéngé : matahari srundhèng : serundeng, jenis lauk srenggala : ujung, pucak, tanduk srunggan : sistem tumpang sari srenggi : gunung, lembu sruni : 1 seruni, melati; 2 srengkara : kerusakan, kerusuhan seruling srenteg : keinginan kuat, maksud sruti : hemat srenti : tidak serempah srutu : cerutu srep : sejuk sruwa : dengki, iri hati srepan : 1 pendinginan; 2 sruwag : bolong, lubang pengetahuan sruwal : bertumpukan tak teratur srepegan : cepat, lekas sruwé : lama srèpèt : serempet, senggolan sruwèk : lubang srèsèh : manis tutur katanya sruweng : bolongan bundar sresep : meresap, masuk suba : sopan, santun srèwèh : tampak mengalir di subada : kukuh, kokoh, kuat sana-sini subaga : masker, untung, bagus sri : cemerlang; sribombok : subagya : bahagia, untung sekali sribombok, jenis burung; subakti, subaktya : berbakti sridanta, srigadhing : subal : jejal, campuran bunga srigading; subasita : sopan santun, tatakrama srigunggu : nama subuh : subuh tanaman; srigunting subur : subu, makmur : srigunting, jenis suci : suci, bersih burung; srikata : bunga suda : berkurang, susut srikaya; srikawin : mas sudagar : saudagar, pedagang kawin, mahar; srigak sudama : dermawan, murah hati : tangkas; srilara : sudana : dermawan bangkai mayat yang sudara : saudara; sudarawèdi : tergeletak di seberang sahabat karib tempat; srimala : sangat sudarma : bapak indah; srimanganti : sudarsana : contoh, teladan jenis gedung dikraton; sudha : susut, berkurang srinata : tembang sinom; sudhah : bedah, pecah srisakit : bangkai mayat sudhang : tabung/perian, bambu yang tergeletak di sudhèt : bedah, pecah, coblos sembarang tempat sudhi : sejenis basung sriging : tangkas sudhing : tidak sudi, enggan srimbit : serimbit, berduaan sudhiya : bersedia, siap srimpak : ambang pintu sudhung : kandang rumah srimpi : srimpi, jenis tarian sudi : sudi, mau srindhitan : burung serindit sudibya : mulia, terhormat, sakti sring : sering, kerap suding : tunjuk, penunjuk sringah : terang, cerah, senang sudira : berani, gagah; srinthil : tahi kambing/ sudiradraka : nama kelinci/domba tembang gedhe 138

sudra : bawah, rendah, hina sulap : sulap suduk : coblos, tusuk; suduk sulaya : bertengkar jiwa : bunuh diri; sulek : sesak, sempit suduk maru : pisau suligi : seligi bermata dua; suduk sulih : wakil, ganti slira : bunuh diri suling : suling sugal : ugal-ugalan, kasar sulistya : indah, antik sugata : jamuan, hidangan sulit : sulit sugèh : kaya suluh : suluh, terang sugeng : selamat suluk : suluk, suara indah sugih : kaya; sugih bala : sulung : sulung banyak kawan sulur : sulur, mengulur, sugoh : suguh, hidangan merambat sugreng : puaka, mukertasyam suma : bunga sugri : semua, seluruh sumadhiya : sedia, siap sugu : alat pertukangan untuk sumadi : semedi, bertapa menghaluskan kayu sumaguh : sanggup, siap suguh : suguh, hidangan sumahab : tampak menggerombol suh : simpati banyak suhun : minta, mohon sumaji : sudah disediakan, tersedia sujalma, sujanma : manusia, orang sumakawis : segala hal, semua sujana : orang pintar, ahli persoalan sujèn : tusukan sumakéyan : angkuh, sangar, payah suji : tikam, tusuk saji sumanak : ramah, akrab suka : suka, gembira, senang; sumanasa : nama bunga suka lila : sukarela sumandhing : bersanding, sukan : permainan berdekatan sukara : babi hutan sumangga : mempersilahkan, silakan sukarsa : niat yang baik, keinginan sumanta : bicara, pertimbangan mulia sumantali : pawang gajah sukarta : pekerjaan yang baik sumapala : rendah hati sukci : suci, bersih sumaput : pingsan suker : kotor sumar : semerbah, merata sukerta : bermasalah sumarah : pasrahm menyerah suket : rumput sumaré : 1 tidur; 2 meninggal sukla : putih, bersih sumarsana : bunga cempaka sukma : sukma, roh sumawah : bersawah, bercocok sukmana : ruh, nyawa tatam sukra : hari jum’at sumawana : dan, serta sukreta : bermasalah sumaya : berjanji, menyanggupi suksma : suksma, roh sumba : kesumba suku : kaki sumbaga : mashur, termashur sukun : sukun, jenis buah sumbalinga : terlaksana, dapat suk un : sebangsa timun dipegang kata-katanya sukup : penuh sesak sumbang : sumbang; sumbang sula : tombak, senjata tajam surung : dorongan, sulah : tingkah laku dukungan sulak : sulak, pembersih sumbar : sumbar, bicara keras sulaksana : pilihan, lebih, cemerlang sumbat : sumbat, tutup sulam : sulam, tambal sumber : sumber sulang : tunas tebu yang kedua 139

sumbit : galah bercabang untuk sunga : benang sutra menjolok buah sungapan : kuala, muara sumbon : bahan untuk sumbu sungar : bermegah-megah sumbu : sumbu sungga : ranjau sumbul : bakul tertutup, tempat sunggal : serakah seperti bakul untuk sunggan : ranjau upacara sunggar : sisir, gingsul sumbung : sombong, congkak sunggata : jamuan, hidangan sumbut : cocok, sesuai sunggi : sunggi, junjung sumèh : ramah, murah senyum sungging : sungging, tatah sumelang : was-was, kuatir sungkan : sungkan, segan sumèlèh : pasrah, menyerah sungkawa : sedih, duka sumeni : istirahat sungkem : sungkem, berbakti sumerep : mengetahui, melihat sunglon : teluk sumet : menyalakan, menyulut sungsang : saling silang sumpah : sumpah, janji sungsum : sumsum sumpek : sempit, berdesakan sungsung : pemberian, persembahan sumpel : ganjal sungu : tanduk sumpena : bermimpi sungut : sangat, rambut sumpet : sumpet, sumbat suntak : tumpah, jatuh sumpil : siput kecil sunthi : gadis kecil; prawan sumping : sumping sunthi : gadis remaja sumpit : kembal, tempat rokok yang belum haids sumrah : segar, nyaman sunting : sunting, pilih sumringah : cerah suntrut : sedih, muram sumuk : panas, sumuk sunu : anak sumung : demam, panas sunya : sepi, sunyi; sunyaruri : sumunu : beranak, berkembang sunyi senyap, sepi sumur : sumur; sumur sunyata : benar, sungguh gumuling : terusan air supada : binatang buas dalam tanah supadi : supaya, agar sumurup : mengetahui, melihat supadya : supaya, agar sumyah : senang, kenyang, ceria supak : sesak, sempit sun : 1 cium; 2 ingsun, saya supaos : supaya, agar sunar : sinar, cahaya supata : berjanji, maki sundari : perempuan yang cantik supatni : indah, cantik sundawa : sundawa supaya : supaya, agar; supados: sundek : sempit sesak supaya, agar sundel : pelacur; sundel laut supé : lupa, alpa : kuda laut; sundel supena : mimpi bolong : nama hantu supit : supit, jepit; supit urang : sundep : sundep, jenis hama strategi perang dengan sundha : dua kali; sundha mengatur barisan mandha : permainan membentuk supit udang anak supraba : cahaya indah sundhang : tanduk, sronggot supranata : aturan yang baik sundhul : sundul, tatap; sundhul suprandéné : meskipun demikian langit : tinggi sekali suprih : harapan sundhung : pikulan rumput sura : berani; suraduhita : sunduk : tusuk bidadari; suragana : para sung : beri, persembahan dewa; suralaya, suraloka 140

: tempat para dewa; susrawa : masyur, terkenal suranata: raja dewa; suranggakara : berani susu : susu sekali, sangat berani; suranggana : bidadari; susuh : sarang surapada : keinderaan, kahyangan; surapana: susuhunan : junjungan minuman keras; surapati: raja dewa; susuk : 1 susuk; 2 uang surapsara : raja bidadara; surapsari : kembalian; susuk ratu bidadari; suréndra : raja dewa; surèngpati kondhé : tusuk sanggul : 1 raja dewa; 2 nama susun : susun keris; surèngrana : berani, pemberani; susung : songsong, menyongsong surawadu: bidadari : bantal susup : masuk, menyisip : sorak, ramai : serakah, tamak, loba susur : tembakau susur : menjaga, menguasai : serambi susut : berkurang : makna, arti; suraos : (ng.) makna, arti suta : anak : bidadari : surat sutapa : semedi, bertapa : keberanian : suram, gelap sutéja : pelangi, cahaya, sinar : pohon durian : emas, logam mulia suthik : menolak, tak mau : surga : 1 sisir rapat; 2 teladan suthing : enggan, segan : jenis gaya baju suraga : suruh, sirih suthup : balut surak : doa selamatan pada surakah orang yang meninggal sutikna : jeli, cermat; sutiksna : suraksa dunia surambi : hemat-hemat, cermat jeli, cermat surasa : suru, sendok daun : surut sutra : sutera surastri : sirih surat : dorong sutrepta : senang, puas sekali surata : melihat, petang hari surem : surya, matahari; suwa : segar (untuk kalam) surèn suryakantha : kaca suretna pembesar suwadi : sesungguhnya, sewajarnya surga : susah, sedih suri : kesetiaan suwak : robek, sobek surjan : kesopanan, tata krama suroh : terkenal, kondang suwal : celana pendek surtanah : patuh suwala : menolak, tak sanggup; surti suru suwalapatra : surat surud suruh suwan : sowan, menghadap surung surup suwanda : badan, tubuh; surya suwandagni : matahari susah susetya suwangan : muara, kuala susila susra suwap : suap, uang sogokan susrasa suwara : suara, bunyi; suwanten : suara, bunyi; suwaos : suara, bunyi suwarga : surga suwari : kasuari (nama burung) suwarna : emas; suwarna dwipa : pulau Sumatra suwasa : emas suwau : tadi, dahulu suwawa : ayo, mari suwé : lama suwéda : jari suweg : nama tumbuhan suweng : subang, kosong suwidak : enam puluh suwing : tergiang-ngiang di telinga suwingya : cerdas, bijaksana suwita : mengabdi, berguru 141

suwiwi : sayap T suwuk : berhenti suwul : pasak besi pada beliung suwun : 1 minta, mohon; 2 terima kasih suwung : kosong, hampa suwur : warta, kabar, berita taberi : rajin, hemat suwut : tempurung untuk tabon : rumah/kebun warisan menghasilkan benang orang tua yang telah yang ditenun meninggal suyasa : rumah, gedung tabrak : tabrak suyud : suka memberi tabuh : 1 jam; 2 tabuh, pemukul; swa : mandiri, kepala; ditabuh : dipukul swabawa: tabiat, tabur : tabur, tebar perangai; swabretya: tadhah : makan; tadhah eluh : prajurit; swadaya : tempat mengadu; tadhah mandiri; swadésa : desa kringet : baju dalam, yang mandiri; swagata : tadah keringat; tadhah hidangan, jaminan, sih: tempat kasih sayang; jamuan; swagotra : tadhah udan : sawah turun, keturunan; yang tergantung air hujan; swagreha : rumah tadhah arsa : burung pribadi; swasana : kedasih suasana, keadaan; tagyana : tunangan, kekasih swasembada : taha : kira, sangka, barangkali mencukupi kebutuhan tahan : tahan diri; swasta : swasta, tahen : 1 batang, pohon; 2 mandiri; swayambara : derita sayembara taju : mahkota swah : langit tajug : tajuk, bentuk rumah adat swana : anjing taker : takar, ukur swandana : kereta takir, takir ponthang : limas dari swanita : darah daun pisang swara : suara; swanten : suara taksaka : ular swarga : surga; swargaloka : taksih : masih tempat surga; swargi: takura : kiri almarhum tal : pohon lontar, rontal swasa : emas tala : rumah lebah talad : tidak tergesa-gesa talaga : telaga talang : talang, jalan air taleran : jalannya cerita, alur tales : talas, umbi tali : tali; tali goci : cara mengikat layang-layang; tali mati: simpul mati; tali wangsul : tali yang bisa dibuka dengan mudah talika : mata-mata, pengintai 142

talinga, talingan : telinga tambuh : tidak kenal, tidak tahu tambung : samar, kabur, tidak kenal talok : pohon talok tambur : sejenis genderang tamèng : tameng, pelindung talu : tiga, jenis gending tami senjata; tamèng mata : talub : balut (mata) tamih pelupuk (kelopak mata) tamina : utama, baik taluh : sudah biasa, bosan, jemu tamisra : dupa, perdupaan tamolah : melihat talun : ladang, huma tampa : gelap tampah : tak bergerak tama : utama, baik tampak : tanpa, tidak dengan tampan : wadah dari bambu tamah : keinginan rakus, tamak, tampang : kelihatan tampar : bagus, ganteng serakah tamper : wajah, muka tamping : tali, tampar taman : taman, kebun; taman tampir : tampar tampuh : pinggir, tepi, batas daerah keputrèn : taman : niru tamtama : menempuh; tampuh keputrian; taman sari: tamtu awang : nahkoda tamu : tamtama, tentara taman sari tamyang : tentu, pasti tan : tamu tamara : gamelan, bunyi-bunyian : perisai tanah : tidak; tan antara : tidak tamat : tamat, selesai antara tanak : tanah; tanah manca : tamba : obat, jamu; nambani: tanana luar negeri; tanah tanaya sabrang : luar negeri; mengobati tanbara tanah wutah rah : tanah tanbuh tumpah darah tambah : tambah tanceb : matang sekali : tak ada tambak : tambak; tambak baya : tandang : anak, putra : duda pencegah bahaya tandha : tidak tahu/mengerti : tancep; tanceb kayon : tambal : tambal; tambal sulam : tandhak selesai pertunjukan tandhan : bergerak, bekerja; menambal di sana sini, tandang gawe : bekerja, mengerjakan; tandang memperbaiki kesalahan- tanduk : tingkah laku : tanda; tandha mata : kesalahan kecil tanda mata, kenang- kenangan; tandha tambana : bendera, panah tangan : tanda tangan : penari, waranggana tayub tambang : 1 tambang; 2 tali : tandan, ukuran untuk pisang tambang; tambang parantian: tempat kediaman, asal tambar : tawar, hilang kekuatan, hilang kesaktian tambara : bendera tambas : jalir, tiris tambat : tambat, ikat també : sedang, jadi tambeh : tambah, bertambah tambel : tombok; tambel butuh, tambel sepi : mencukupi kebutuhan tambeman : penyangga, penopang tambeng : keras kepala, tak mau dinasihati tambet : tidak kenal, tidak peduli tambi : akar yang tumbuh pada batang sebagai penyangga pohon tambilutan: nama tumbuhan tambing : sisih, tepi tambir : 1 nama wuku yang ke- 19; 2 alat dapur tambra : ikan tambra 143

tandhana : bendera tanggung : tanggung; tanggung tandhes : tandas tandhing : 1 tanding, bertarung; 2 jawab : tanggung jawab imbang tanggwa : kukuh, kuat tandhu : tanda tandra, tandya : lalu, segera tanghulun : hamba, sahaya tanduk : 1 tambah lagi; 2 kalimat tangi : bangun, bangkit aktif tandur : tanam tangkar : berkembang tanek : utuh, sempurna tanem : tanam; tanem tuwuh : tangké : tangkai, gagang tanaman, tumbuhan tangkèk : pembesar, kepala biara tang : tang, kunci tangan : tangan tangkep : tangkap tangara : tanda, lambang tangèh : mustahil, tak mungkin tangkil : hadap tangga : tangga, tetangga; tangga tangkuwèh: sejenis manisan désa : tangga desa, desa sebelah; tangga teparo : tangled : tanya tetangga kanan kiri tanggah : palang, tahan, cegah tangsel : sebangsa baji tanggal : tanggal; tanggalan : tanggalan, kalender; tangsu : bulan; sitangsu : bulan alisé nanggal sepisan: alisnya seperti bulan tangsul : tali tanggal satu tanggap : tanggap, pasif; tanggap tangun : agak baik juga, cukupan sabda : wawancara, rembugan; tanggap tani : tani tanduk: pasif-aktif; tanggap wacana : tanja : 1 mantap, puas; batang pidato penyambutan; tanggap wacucal: kayu runcing untuk pementasan wayang kulit; tanggap warsa : menanam kedelai ulang tahun tanggel : sedang, tanggung, tanjak : tanjak, naik canggung; tanggel jawab : tanggung jawab tanjidhur : tanjidor, bedug besar tanggi : tetangga tanggor : tetap, tabrak tanpa : tanpa tangguh : tangguh, hebat tanggul : tanggul, bendung; tansah : selalu, senantiasa; tanggul angin : pelindung tansaya : semakin tanggulang : kayu palang pada bendungan, penopang, tantang : tantang penyangga tanggulun : nama buah tantara : tentara, prajurit tanggun : agak baik, cukupan, sedang tantas : tuntas tantra : ajaran tentang yoga dan seks tantya : amat, sangat, sekali tanu : makhluk halus tanya : tanya tapa : bertapa, bersemedi tapak : bekas, kesan, jejak; tapak asta: tanda tangan; tapak dara: bunga tapak dara; tapak liman : tanaman tapak kuda; tapak tangan : tanda tangan tapas : bengkong, kulit pembalut pokok tangkai daun nyiur tapel : bedak perut; tapel wates: tapal batas, perbatasan tapih : jarik, kain tapir : tapir, tenuk taplak : taplak tara : antara; tara mangsa : musim pancaroba tarab : datang bulan, melihat bulan 144

taragnyana : tenung, pelet tatkala : ketika, tatkala, sewaktu tatrap : tepat, kena benar, sesuai tarak : berpuasa; tarak brata : tatu benar bersemedi, bertapa tatur : luka : dipangku sedemikian tarambuja : semangka tatwa rupa agar buang air (bayi) tarangan : tempat bertelur (ayam), tatya : keadaan yang taun sarang sesungguhnya tawa : nyata, kenyataan taranggana : bintang, rasi bintang tawan : tahun; taun raja: tahun tawang taranjana : tenung, pelet tawar raja, hari besar kelahiran raja; taun wastu : tahun tarantara : antara tawas biasa (354 hari); taun wuntu : tahun kabisat tarbuka : terbuka tawing (355 hari) : tawar, menawarkan tari : tari tawon : tawan, tahan : angkasa, langit tarima : terima tawu : tawar, tak berasa; tawung tawaren: bengkak taring : taring kakinya tawur : 1 tawas, obat jentik- tarkadhang : kadang-kadang taya jentik; 2 upah lelah tayub : dinding papan di tepi tarmolah : tak bergerak tayuh perahu : tawon, lebah; tawon taros : tanya, bertanya tayum gumana : lebah teba berdengung; tawon gung tarpa : terpa tebah : tawon besar, tawon raja : menguras air tarpana : terpana, heran tebak : tutup dinding papan (di tebal tepi perahu) tarsandha : tanda, alamat tebas : berkelahi, bertengkar tebek : 1 hilang, kosong; 2 tari taru : daun; tarulata : daun- tebela : tayub, seni tradisional tebeng : mencari firasat lewat daunan; tarwa : teberi mimpi : lapuk, layu pepohonan : tanah lapang, lapangan : pukul, tinju, tendang; tarub : teratak, deklit, tenda tebah jaja: pukul dada, menantang; tebah taruk, tarok : ditaruh, diletakkan tembung : pukul rata, hantam kromo tarum : tarum : pukul, tinju : tebal taruna : taruna, muda (laki-laki); : tebas, borong : tangkap taruni: muda, taruna : keranda, peti mati : tebing jendela, tebeng (perempuan) : rajin, hemat, sederhana tarung : tarung, berkelahi tarwéla : nampak nyata, jelas sekali tasih : masih, misih tasik : samudra, laut taskara : pencuri, penyamun tata : tata; tata basa : tata bahasa; tata cara : tata cara; tata krama : tata krama; tata lair: etika lahiriah; tata prenah: menurut alur persaudaraan; tata tentrem : tentrem, teratur; tata-titi : teratur tatab : tatap, tabrak; tataban : tatapan, tabrakan tatag : tegar, teguh hati tatah : tatah, pahat tatal : tatal, serpihan kayu tatanan : tatanan, aturan tataran : tingkatan, tahapan tatarpa : tanpa, tidak dengan 145