Kamus Bahasa Sansekerta

tebus : tebus; tebus weteng : tekèng : sampai di selamatan untuk hamil téko : teko, porong, poci tujuh (7) bulan teksaka : ular tedah : tunjuk, pedoman teksih : masih tedha : makan tekuk : tekuk, lekuk; tikel tekuk tedhak : turun; tedhak loji : : berlipat ganda datang ke loji; tedhak tekwan : tanya siti : kenduri/ tela : terang, jelas selamatan ketika anak telag : kehabisan, tidak mulai turun tanah; musimnya tedhak sungging: telaga : telaga berfoto telah : nama, sebut tedhan : makanan telak : kerongkongan tedhas : mempan telar : lapangan, tanah lapang tedhasih : burung kedasih telas : habis tèdhèng : sekat, halang, tirai telat : telat, tertinggal tèdhès : habis sama sekali, tandas telenan : landasan tedhi : makan telih : tembolok (pada unggas) tegal : tegal, ladang telik : sandi, lambang, rahasia; tegar : tegar, tanpa beban, telik sandi : mata-mata, bebas intelijen tegayuh : berubah-ubah, berganti- telu : tiga; majutelu: segitiga; ganti telon : bertiga; telu belah tegel : tega, sampai hati : menjadi tiga bagian; tegen : kokoh, kukuh, kuat telu juru : berkeping tegeng : teguh, kukuh tiga; telung puluh : tiga tegep : tegap, kokoh puluh teger : kukuh, tak berubah- teluh : tenung, penyakit; teluh ubah braja: bintang beralih; tegerak : tandus, tanah mati teluh tragnyana : tegerang : kayu untuk memberi tenung, penyakit warna kuning pada kain teluk : 1 teluk; 2 takluk, tunduk batik temaha : akibatnya, sehingga, tegerat : nama bunga akhirnya teges : makna, arti temangga : enak menjadi tetangga tegil : tegal, ladang temangsang : tersangkut teguh-timbul : kebal, sakti temantèn : penganten tegyan : tega, sampai hati tembaga : tembaga; tembagan : téja : pelangi, cahaya, sinar; tempat membuat tembaga téja bathang : pelangi tembako : tembakau tanda duka cita; tembalo : pohon trembalo téjamaya : nama tembang : tembang, lagu; kahyangan Batara Guru tembaruk : berhak, berkat tèji : teji (kuda) tembaya : kumpul; patembayan : teka : datang, tiba perkumpulan tekan : tekan, desak tembayat : janji, kumpul; tékang : sang, si patembayatan : tekap : sampai, hingga, oleh perkumpulan, organisasi karena témbok : tembok teken : teken, tongkat tembon : perahu kecil tèken : teken, tanda tangan 146

témbong : belang hitam pada kulit tenggenah : jelas, terang, kepala, muka, dsb tengah-tengah pertahanan témbor : dulang, talam tenggèrèng : terang cuaca témbré : tidak berharap, hina, tengger : bukit, tanah tinggi remeh tengginas : trampil, cekatan tembung : kata tengging : ujungnya mencuat ke atas temeka, temekan : tiba, sampai tenggirang : senang hatinya temen : sungguh, benar tenggok : leher atas, tengkuk temenggung : tumenggung, ténggor : memindahkan padi dari pangkat kebangsawanan persemaian ke sawah tempaling : sungsang balik, baling- tenggulang : bendung, cegah baling tenggun : agak baik juga, cukupan, tempaos : nama pohon untuk sedang ramuan rokok tengran : tanda, lambang, nama témpé : tempe, jenis lauk pauk tengu : tengu, jenis kutu; tempélang : cara membungkus nasi satengu : kecil sekali dengan daun pisang teni : pakaian dinas témpong : pangkal paha (kuda, ténja : tinja, tahi, cirit dsb) ténong : wadah makanan dari tempuh : tempuh bambu tempuk : temu, jumpa, menjadi tenta, ketenta : terjebak, terpaksa satu tanpa kesadaran temtu : tentu, pasti tèn-atèn : bagian bambu sebelah temu : temu, jumpa; temu dalam (tanpa kulit) gelang : lingkaran yang tentrem : tentram, tenang tidak putus; temu lawak tenun : tenun : tumbuhan temu lawak, tenung : tenung, santet jenis tanaman obat; tepa : tepa, ukur; tepa selira : temu rosé : mengukur diri, tenggang bertemu pada ruas- rasa ruasnya tepak : mapan, cocok tèn : lubang jala tépak : sisa, bekas, telapak tenaga : tenaga, energi tépang : sepak, tendang tenan : sungguh, benar tepas : serambi rumah, tenang : tenang, santai sengkuap; tepas wangi : tenapi : tetapi, akan tetapi, tempat tidur namun tépas : 1 tepas, kipas; 2 balai tenaya : anak, putra tepet : bekas, sisa; tepet loka: tengah : tengah; tengah wengi: alam baka, alam kekal; tengah malam tepet suci: hari akhir, tengan : kanan akhirat tengangé : tengah hari tepi : tepi, pinggir tengara : tanda, lambang, tepis : tepi; tepis iring, tepis perlambang liring : perbatasan, tapal tengen : kanan batas tenger : tanda, prasasti, nama téplok : teplok, lampu tengga : tunggu tepung : kenal, tahu; tepung tenggak : 1 leher; 2 telan becik: bersahabat baik; langsung tepung gelang : tenggar : lapang, luas melingkar, berkeliling; tenggarèng : terang cuaca tepung kebo : hanya 147

tahu saja; tepung pager: tigas pancing : tetangga sebelah rumah dipangkas miring sekali yang bersatu pagar; putus tepung rukun : tika : itu; tikang: yang itu bersatu; tepung wates : tikbra : susah, sedih; tiké : ini perbatasan, tapal batas tikel : lipat, banyak, ganda; tikel terah : darah, turun, turunan alis: berkerut kening; terang : terang, jelas tikel balung : nama teras : terus tumbuhan; tikel tekuk: terbang : 1 terbang; 2 rebana; berlipat ganda; tikel terbangan : bermain wosen: kejang-kejang rebana pada jari tangan terbil : kayu penyangga tikep : dekap terbis : jurang, curam tiki, tiking : ini, di sini terbuka : terbuka tiksa : tajam, senjata tajam; teres : 1 takut, ngeri; 2 tiksna : tajam, cerdas, diteresi : dikelupas jeli; tikswa : tajam, kulitnya (pohon) cerdas, jeli terganca : selisih, bersalah, berbeda tikta : pahit, empedu terkadang : kadang-kadang tiktak : sejenis meriam kecil tersandha : berdasarkan pada tiku : itu tertamtu : tentu, pasti tikung : tikung teruna : pemuda; teruni : pemudi tikus : tikus terwaca, terwéla : terang, jelas tilak : bekas jejak terwèlu : kelinci tilam : tilam, kasur, tempat tidur; tesih : masih tilam rum : tempat tidur; tetah : tutuh tilam sari : tempat tidur teteg : kokoh, kuat, kukuh tètèg : merontokkan tilap : bujuk tilar : tinggal tètèh : fasih, bicara lancar tilas : bekas, sisa timang : timang, gesper tètèk : puting susu timba : timba, tali timba timbal : panggil, perintah; tetel : tekan, desak ditimbali : diperintah, tétéla : terang, jelas dipanggil; timbal balik : saling menerima dan tetep : tetap memberi timbang : timbang, imbang; teter : sikat, sisir, penggaruk timbang sih : pertimbangan tètèr : ujian timbel : timah timbreng : redup, berawan tetes : tetas timbrung : menimbrung timbun : timbun tètès : tetes timen : sangat, amat timpal : timpal, setimpal tiba : jatuh timpang : timpang timpuh : timpuh, duduk bersila tibra : susah, sedih, marah timpung : timpang, pincang tidha-tidha: ragu-ragu, bimbang tidhem : sunyi, sepi, diam tiga : tiga; tigawaja : nama ikan; tigawarna : tiga warna tigan : 1 bertiga; 2 telur tigas : pangkas, potong; tigas gagang : habis diketam lalu dijual (padi); tigas kawuryan : baru tampak, baru muncul; 148

timun : mentimun; timun titih : keras, padat (keris); wungkuk : timun titihan : kendaraan bungkuk titik : titik, tanda, ciri, noktah; timur : 1 muda, kecil; 2 timur titik iyik: jaman masih tindak : pergi, berangkat kecil; titik melik: barang tindhes : tindas, gilas bukti ting : lentera, jenis lentera titir : dipukul terus-menerus tinggal : tertinggal (kentongan) tinggar : senapan yang berlaras titis : titis, tepat kuningan tiwas : 1 mati; 2 terlanjur tinggeng : tetap, tidak berubah- tiwikrama : marah ubah tiyang : orang tingi : kulit kayu untuk tiyasa : kuasa, pandai mencelup kain batik tobat : taubat tingkah : tingkah laku toblok : keranjang tingkas : subur toblos : coblos, tusuk tingkeb : selamatan kehamilan tobong : tempat pembakaran; usia 7 bulan tobong gamping : tingkem : bakul kecil bertutup tempat pembakaran batu tinimbang : daripada menjadi gamping tinjo : tengok, jenguk togari : malam tintrim : sepi, sunyi togog : nama wayang tipak : bekas, sisa tomara : tombak (belantam) tipar : ladang, tegal tomprangan : bertengkar, cek-cok tipu : tipu, bohong tonggari : malam hari tipung : ketipung torana : pintu gerbang tira : tepi, pinggir tos : keras, berharga tirah : berlebih, sisa tosan : besi; tosan aji: pusaka tirem : tiram totog : 1 tabrak, mentok; 2 ilmu tirep : redup, berawan totog tirta : air; tirtamarta : air totoh : taruh kehidupan; tirta prawita totos : kepala, pemimpin sari: air sari kehidupan; towang : selang, sela tirta sinduretna : air toya : air; toyanta : awan, mani, sperma; mendung tirtayatra : berziarah ke trabas : 1 terabas, terobos; 2 pemandian suci; pemboros patirtan : pemandian tracak : telapak kaki binatang tiru : tiru, contoh trah, gotrah : keturunan; trahing tisaya : sangat, amat, terlebih kusuma : darah biru, tisma : tajam bangsawan tisna : cinta, kasih sayang trajeg : pancang, tonggak, pagar titah : makhluk, ciptaan traju : neraca; traju mas : titèn : 1 ilmu titen; 2 teliti, timbangan emas ingat; 3 daun kacang trampil : terampil, cekatan kering tranggana : bintang titi : teliti; titi mangsa : trantan : berdiri pakai penyangga perhitungan musim; titi trantang : bersinar priksa : memeriksa, trap : terap, pasang; trap sirap : meneliti diatur serba baik, rapi; 149

trapsila : tata krama, truntum : nama batikan susila trup : 1 permainan truff; 2 trapas : boros, lekas habis kelompok, regu tratag : panggung trus : terus, langsung traté : teratai trustha : senang, suka, puas; trawang : terawang, pandang, lihat trusthi : senang trebis : jurang, curam; jurang truwaca : jelas, terang trebis : jurang yang truwéla : jelas, terang curam truwèlu : kelinci trembalo : pohon trembalo tuba : racun trembayak : burung angsa tuban : jeram, air terjun trembayun : sulung tubar : akar yang mengembang trena : rumput ditanah trengga : bintang tubi : tuba trenggalung : musang akar tubruk : tubruk, tabrak trenggana : bintang tubug : bengkak kakinya, cacat trengginas : terampil, cekatan tubungen : telor, pelat trenyuh : trenyah, kasihan tudhuh : petunjuk, pedoman trep : trep, cocok, sesuai; tudhun : turun, ke bawah trepsila : susila, sopan, tudhung : kudung, tutup kepala tatakrama tuding : 1 tuduh, dakwa; 2 jari très : sulaman benang emas telunjuk pada lengan baju tuduh : petunjuk, pedoman trèsèh : ramah-tamah, cakap tugar : 1 tugar; 2 mencangkok tresna : cinta, kasih, sayang tugel : patah, putus treteg : jembatan tugi : bulu padi trewélu : kekunci tugu : tugu, monumen tri : tiga; tribawana: tiga tugur : jaga dunia; triguna : tiga tuha : tua kegunaan; trikaya : tiga tuhu : sungguh, benar kekayaan; trikona : tuhun : sebenarnya, semestinya segitiga, bersudut tiga; tujah : diterjang dengan kaki trilocana : bermata tiga; diinjak; tujah bumi : triloka: tiga dunia; kaki bagian depan putih trimurti : tiga dewa; (kuda, dsb) trinétra : mata ketiga; tuju : tuju, sengaja trisula : senjata tombak tuk : sumber, mata air bermata tiga tukang : tukang trima : terima; trima kasih : tukar : tukar, ganti; tukar terima kasih cincin: upacara tukar tris : cinta, kasih sayang cincin, peningset; tukar trisig : pagar anyaman bambu maru : nama ikan; tukar trisik : pantai berpasir, berbatu- padu : bertengkar mulut batu kecil tukung : menjejak bahu (rambut) trisna : cinta, sayang tuladha : teladan, contoh triwi : putih tulak : tolak; tulak balik : triwikrama : marah besar penangkal bahaya; tulak truka : membuka tanah untuk sawan : penangkal tempat tinggal penyakit trukah : dusun baru tulalé : belalai truna : muda, remaja tulang : tulang 150

tular : tular, menular tumplek : tumpah, bertumpuk; tulèk : lalu, segera tumplek bleg : tumpah- tulèn : tulen, asli ruah tuli : tuli, tidak dapat tumpu : tumpu, alas, landasan mendengar tumpuk : tumpuk;tumpuk timbun tulis : tulis : bertimbun-timbun; tulung : tolong tumpuk undhung : tulup : 1 alat berburu burung; bertumpukan 2 kerangkeng tumrah : berkembang, beranak tulus : tulus, ikhlas tumrap : terhadap, kepada tulya : kemudian, lalu tumus : 1 terkuras, 2 tembus tuma : kutu tumut : ikut, turut tumama : 1 mengenai, mempan; 2 tuna : 1 tidak punya; 2 rugi; puas tuna dungkap : sering tuman : tergantung, ketagihan keliru; tuna karya : tumang : bibir dapur menganggur; tuna kisma tumat : buah tomat : petani yang tak punya tumbak : tombak, jenis senjata tanah; tuna netra : buta; tumbal : tumbal tuna susila : nakal, lacur tumbar : tumbar, jenis bumbu tunangan : tunangan, kekasih tumbas : beli tunas : tunas, taruk tumbeng : kayu yang dipasang tundha : tumpuk, tangga, ditunda pada gamelan (gambang) tundhes : tandas agar lebih sempit tundhuk : takluk, menunduk lubangnya untuk tundhun : setangkai mengatur nada tundhung : usir tumbruk : tubruk tung : ujung, puncak tumbu : tumbu, wadah dari tungan : ujung, puncak bambu tungga : remuk, terkemuka tumbuk : tumbuk tunggak : tunggak, pangkal, pokok tumenggèng tawang : ujungnya tunggal : tunggal, satu mencuat ke atas (bulu tunggang : tunggang, naik mata) tunggara : tenggara (mata angin) tumenggung : tumenggung tunggil : tunggal, satu tumok : tahu, melihat tunggir : punggung gunung tumon : menonton, melihat tunggu : tunggu tumpak : naik, numpang tunggul : tunggul, yang tertinggi tumpal : kapar, kekat tungkak : pucuk telapak kaki, tumit tumpang : tumpang, numpang; tungkas : pesan, amanat tumpang sari : tungkat : tongkat, setik tanaman berjenis-jenis; tungku : tungku tumpang suh : tungkul : tungkul, takluk bertumpangan, tungtum : berkumpul kembali berserakan; tumpang tungtun : tuntun tindih : tumpang tindih tuni : kurang, tidak punya, rugi tumpek : jatuh-tumpah tunjang : tunjang, tabrak tumpeng : nasi untuk selamatan tunjel : tonjok, tusuk tumper : puntung (kayu bakar) tunjem : tonjok, tusuk tumpes : tumpas, gilas, musnah tunjung : bunga tunjung, teratai, tumplak : jatuh, tumpah seroja tuntas : tuntas, selesai 151

tuntum : berkumpul kembali, atap; tutup kuping, tutup mulut : membisu pulih dan tuli; tutup liwet : cara menggunakan ikat tuntun : tuntun, bimbing kepala : tutur, kata, sabda tuntung : ujung, puncak : 1 tutus, pukul; 2 tali dari bambu; tutus kajang : tuntut : tuntut, gugat jahitan yang selanya jarang-jarang tunu : api, nyala tutur : jinak, kejar, sisil tutus : ketua, pemimpin tup : tutup; entup : sengat : 1 tua; 2 sudah masak; tutut kamituwa : kepada desa; tupiksa : periksa, cek tutuwa tuwa bangkong : tua tuwa bangka; tuwa buru : tur : lagi pula, dan pemburu; tuwagana, tuwi tuwanggana : ketua, turah : lebih, sisa tuwin peminjam, pemuka; tuwu tuwah : tumbuh, timbul, turangga : kuda; katuranggan: tuwuh terbit tuwuk : tengok, jengok ciri-ciri tyas : dan, serta, lagi : burung hantu turas : kencing, buang air : tumbuh : kenyang, puas turi : turi, jenis tanaman : hati; tyas mami : hatiku turida : susah, sedih turon : tiduran, berbaring- baring turu : tidur turuh : bocor, tiris turun : 1 turun, ke bawah; 2 anak keturunan turung : belum turut : turut, patuh, tertib tus : serius, benar-benar tusara : embun tusih : mengawasi tuskara : lebah, tawon tustha, tusthi : senang, puas, asyik tusuk : tusuk, tonjok; tusuk kondé : tusuk sanggul tut : ikut, turut; tut wuri : ikut di belakang tutas : tuntas selesai tuter : bel, peluit, terompet, klakson tutu : tumbuk; nutu pari : menumbuk padi tutug : selesai, tamat, tuntas tutuh : tunduk, dakwa, potong, pangkas tutuk : mulut tutul : tutul, bintik, noda; macam-: harimau kumbang tutup : tutup; tutup dhahar (saji) : tudung saji; tutup kendhang : pembukaan dan penutupan; tutup kéyong : bagian rumah berupa segitiga disebelah 152

U udel : pusar, pusat udhadhi : laut, samudra udhal : bedah, pecah, jebol udhang : udang; udhang-udheng : pergi ke sana-ke mari untuk suatu urusan uba rampé : piranti, alat-alat udhar : bebas, lepas ubaya : janji, prasetia udhaya : laut, samudra ubed : 1 belit; 2 banyak akal udheg-udheg : nenek moyang ubek : aduk udhek : aduk, campur ubel-ubel : ikatan, belitan udhel : hampir menjadi ubeng : keliling, putaran kepompong (fase uber : kejar, buru perubahan ulat menjadi ubin : ubin, tegel kepompong) ublek : 1 aduk; 2 bergerak di udheng : ikat kepala; udheng sekitar gilig: ikat kepala yang ubon-ubon: abdi perempuan di ada bundarannya di pertapaan belakang ubral : obral udhèt : cacing ubur : ramai sekali, bingar udhil : kikir, bakil ucal : ajar udrasa : tangis, air mata ucap : ucap, ujar udrata : mahkota ucek : tekan udu : bukan, lain uceng : ikan kecil; uceng- udud : merokok uceng: sumbu uduk : nasi uduk uda : telanjang; ngudarasa : udun : benjolan, bengkak mengutarakan perasaan; udur : berselisih, bertengkar udakara: kira-kira; udwani : ingat, waspada udamamah: tepat udyana : taman suaranya (dalam udyani : taman memerankan tokoh- uga : juga, pun tokoh wayang); ugag-ugeg : bergerak-gerak udanagara: sopan- ugah : agak, enggan santun; udapati : ugal : ugal, urakan sumpah-serapah; ugat-uget : bergerak-gerak udarati : laut, lautan; ugeg : bergerak udasmara: pikiran ugel-ugel : sendi udadi : laut, lautan ugem : menepati, mematuhi udaka : air, mata air ugeng : giat, bersemangat, rajin udama : hina, keji, nista uger : 1 pedoman, patokan; 2 udan : hujan; udan ampèl : ikatan; 3 diuger : nama bentuk keris; udan dikurung; uger-uger barat: hujan bercampur lawang : anak tunggal; angin kencang; udan paugeran : hukum, tangis : berduka cita, undang-undang menangis keras ugung : manja, belum udani : tahu, mengetahui ujana : taman; ujani : tahu, udara : 1 angin; 2 tinggi, luhur waspada, ingat udata : keras, sangat, sombong ujar : kata, sabda udaya : upaya, usaha uji : uji, tes ujubriya : curiga, prasangka buruk 153

ujud : wujud, nyata umbel : ingus ujung : ujung; ujungan: daun umbul : 1 terbang, melayang; 2 ujur : 1 mujur, membujur; 2 mata air, sumber air; 3 beruntung; ujuran: kepala desa; umbul bagian yang membujur muncar : mata air yang ukara : kalimat; ukanten : (ing.) memancur; umbul- kalimat umbul : bendera panjang ukir : ukir yang ditegakkan ukur : ukur umbut : rebung rotan ula : ular umet : nyala; umet-umetan : ulab : beruntung sekali berkeliling-keliling; ulad : muka, wajah nyumet : menyalakan ulah : gerak, tingkah laku; ulah umis : mengalir raga: olah raga; ulah umpak : 1 cepat, lekas; 2 batu semu : melakukan landasan apa-apa dengan isyarat, umpama : umpama, kalau, jika pasemon, sindiran; ulah umpang : lebih dari beratnya kridhaning asta : umpeng : pipa, saluran air mengemis; ulah-ulah umpet : sembunyi : memasak umpling : minyak tanah, lampu ulam : ikan kecil, tempat madat ulang : ulang umpluk : busa, buih ulan-ulan : sejenis ulat pemakan umpon : empang ikan kayu umus : bocor, merembes ulap : silau una-uni : bicara, perkataan ulat : wajah, muka unakara : kira-kira, kurang-lebih ulem : undangan unandika : berkata uleng : oling, miring unang : sedih (gila) karena uler : ulat; uler kagèt : asmara, mabuk cinta selimpat (pada tulang); unar : onar, gaduh, geger uler kambang : jenis uncal : lempar tembang, gending uncek : penggerek, alat penusuk ules : 1 warna; 2 sampul, uncet : ujung nasi (tumpeng) selongsong, sarung, kain yang berbentuk kerucut ulet : ulet, liat uncit : buncit, bungsu, bontot, ulu : 1 telan; 2 tangkai; ulu terakhir, ati: ulu hati, dapur susu; uncung : anak merak ulu-ulu: ulu-ulu, uncuwi : pipa tembakau pamong desa pengatur undang : mengundang, memanggil air; ulu wetu : undar : gelendong, tika-tika, likas penghasilan under : pokok perkara, mata ulun : saya, hamba bisul, pusat lingkaran ulung : ulung, unggul; ulung undha : tumpuk, tangga; ati: hulu hati, dapur undhamana: diungkit, susu disebut-sebut; undha- ulur : ulur, tarik undhi : kurang lebih; uma : biji, benih undha-usuk : bersusulan umba : luas, lebar undhag : bertingkat, bertangga umbang : congkak, besar mulut undhagi : ahli tembaga, pikiran umbar : umbar, bebas, lepas undhak : bertingkat, bertangga umbara : mengembara, berkelana undhuh : menuai, memetik 154

undhung : tumpuk unyar : ikatan padi; unyar- undur : mundur, ke belakang; unyur: mondar-mandir, unem undur-undur : ungal binatang sejenis rayab ke sana kemari tanah yang jalannya ungap mundur unyer : putar, keliling : nama rempah-rempah ungapan : bunyi; mungal : unyur : datang begitu saja ungel berbunyi ungga : bimbang, tertimbang- upa : sebutir nasi; upaboga : unggah timbang, agak takut : kala mencari makan, kelezatan, unggul : suara, bunyi ungkal : atau kenikmatan; upadamel: ungkara : naik, ke atas; unggah- ungsi ungguh : tata krama, pekerjaan, kegiatan; ungsum sopan-santun; ungguh : uni tempat, letak upadana: pemberian; uninga : unggul, utama unjal : asah, batu pengasah upadrawa: kesusahan : kalimat, pujian, doa unjuk : ungsi, pindah kesengsaraan; upagawé : unta : musim untap : bunyi, suara pekerjaan, kegiatan; untar : tahu, mengerti untara : menarik; unjal upajati : nama tembang ambekan : menarik unting nafas gedhe; upajiwa: untu : minum : unta penghasilan, untul : marah, murka untung : nyala penghidupan, nafkah, : 1 utara; 2 kiri; 3 unu antara, sela rezeki; upajiwana : : ikatan unur : gigi; untu gelap : gigi nafkah, rezeki; upakara : roda; untu walang : unus cara menyambung (seng, merawat, memelihara; dll) : pengikut upakarti : 1 hasil kerja, : untung, laba; untung- untungan : karya; 2 penghargaan; berspekulasi, untung- untungan upakarya : hasil : (padi) yang berceceran di tanah kerja, karya; upakawis : 1 rumah anai-anai; 2 bukit, tanah membukit (dipun-) : (ing.) : hunus, keluar dipelihara, dirawat; upaksama: ampun, maaf; upalabi: pendapat, pengertian, pemilikan; upalamba : pendapat, pengertian, pemilikan; uparengga: perhiasan, hiasan; uparukti: pasang rakit, merakit; upasadana : penghormatan, penghargaan; upasaka: calon pendita; upasama : sabar, rendah hati; upasanta: sabar, rendah hati; upasantwa: penghibur; upasraya: minta pertolongan, bantuan; upasuba: hiasan untuk penghormatan; upawada: kemarahan, celaan upacanten, upacara : upacara, seremoni; 155

upadi : mencari, berusaha, usir : usir, suruh pergi upaya; upados : usna : baik, bagus mencari, berusaha, upaya usnisa : surban, sanggul ikat upah : upah, ongkos, gaji kepala upaka : sungai usreg : 1 bertengkar; 2 banyak upakyana : cerita, dongeng gerak upala : batu ustra : unta upama : umpama, tamsil, ibarat usuk : penyangga atap upaos : sumpah, janji usul : usul, saran, pendapat upas : 1 bisa, racun; 2 usum : musim pesuruh, kurir usung : usung, gotong upati : upeti, persembahan usus : usus upat-upat : 1 talu cemeti/cambuk; utah : muntah 2 bersumpah tak akan utak : otak, benak melakukan lagi utama : utama, baik upaya : upaya, usaha; utamangga : kepala upayasandi: perkakas, utami : utama, baik piranti utang : hutang; utang budi : upekti : upeti, persembahan hutang budi; utang pati : upeti : upeti, persembahan hutang pati, membunuh; upetya : upeti, persembahan utang urip: hutang upih : upih, kelopak, pangkal nyawa daun utara : 1 utara; 2 kiri upiksa : teliti, periksa, lihat utawa : atau; utawi : atau ura-ura : lagu, dendang, nyanyian utawaha : api uragapati : raja ular utawis : kira-kira, kurang lebih urang : udang; urang ayu : utek : otak, benak nama bentuk subang uter : putar, keliling urik : licin, akal bulus util : colong, curi, copet uring : marah, kecewa utpala : teratai biru, tunjung biru urip : hidup utri : utri, jenis makanan dari urmat : hormat pati ketela urna : mahkota utsaha : usaha, upaya uruk : 1 rendam, uruk; 2 ajar; utu : gigi diwulang uruk : diberi utuh, utoh : utuh, lengkap, sempurna pelajaran utus : utus, suruh, duta urun : urun, iuran uwa : pakde, budhe urung : gagal, belum; urungan: uwal : lepas, bebas perhitungan hari yang uwar : lepas, bebas, copot ke-3 uwas : khawatir, wasangka urup : nyala uwi : ubi jalar usada, usadi: obat uwong : orang, manusia usah : usah uwuh : 1 tambah; 2 sampah usaha : usaha, upaya uwung-uwung : awang-awang usana : jaman dahulu kala uwur : 1 tombok, iuran; 2 tabar, usap : usap; usap tangan : sebar sapu tangan usar : tentara berkuda usara : embun usar-asir : polisi rahasia usim : musim, masanya 156

W wajah : muka wajar : lumrah waji : kuda wajir : menteri wajra : petir waca : baca; maca : membaca; wak : badan, tubuh wacan : bacaan waka : panas, api wacucal : kulit, belulang; ringgit waksa : dada, susu wacucal : pentas waksudha : bumi wayang kulit waktan : bercerita, berbicara wada : cacat, cela wakul : wakul, wadah nasi wadaka : halangan, gangguan wakya : badan wadana : pemuka, pembesar wala : gagang gugus kelapa wadari : taman bunga walak : larangan, balak wadat : selibat, tak menikah walaka : berterus terang wadata : molek, kegemaran walang : belalang; walangati : wader : ikan sungai khawatir wadhag : tubuh walanjar : janda muda wadhah : wadah, tempat walat : kualat, terkutuk wadi : rahasia; wewadi : 1 walaya : berkelana, mengembara rahasia; 2 kemaluan waled : 1 endapan; 2 gaji rapel waditra : gamelan, bunyi-bunyian walèh : bosan, jemu wadwa : prajurit, tentara; walek : melulu, semata-mata wadwan, wadon : walépa : kurang ajar, congkak, perempuan pongah; ardha walépa : wadya : bala, anggota; membantah, ditanya balas wadyabala: bala tentara bertanya waé : saja, cuma waler : atur; wewaler : wagal : nama ikan peraturan, aturan wagata : sungguh, nyata wales : balas; walesan : balasan wagadi, wagati : perbuatan baik walgita : buku, surat, tulisan wagé : Wage, hari pasaran walih : lagi waged : 1 bisa, mampu; 2 batas walik : balik wagiswara : tempat semedi raja walika : ular wagita : 1 sungguh, nyata; 2 waling : sangkaan, pikiran syair, puisi walira : belera wagra : harimau walirang : belirang wagu : tak pantas waliwis : belibis wagugen : sedih, susah walkali : pendita, pertapa wagus : bagus, baik waluh : jenis buah wahana : kendaraan, sarana waluka : pasir wahiri : cemburu, iri hati waluku : nama rasi bintang wahita : tipuan, muslihat walulang : kulit, belulang wahya : wahyu, bintang walur : walur kebahagiaan; wahyu : waluya : sembuh, sehat, selamat ilham, anugerah walya : sehat, selamat, aman wahyaka : lahiriyah, badan wama : kiri waita : 1 tipuan, muslihat; 2 wamana : murka, marah perahu wamsa : wangsa, keluarga; wamsa waja : gigi Syailendra : dinasti Syailendra 157

wana : hutan, alas; wanadèsa: wantèr : panas terik daerah hutan dan desa; wantu : 1 nanti; 2 air panas wanadri : hutan untuk mengukus nasi belantara; wanantara : wantun : berani hutan lebat, pusat hutan; wantya : pesan, amanat wanawasa: hutan lebat wanu, wano : perempuan wanah, waneh : lagi wanua : desa, penduduk desa wanara : kera jantan; wanari : wanudya : wanita kera betina waos : (ing.) baca; maos : 1 wancahan : singkatan membaca; 2 buah maja; wancak : belalang; wancak suji: maospait : Majapahit pagar besi wara : anggun, lembut, cantik; wancana : wacana, bacaan, tema warabrata: latihan keras; wanci : waktu, saat waracethi : pembantu wanda : 1 suku kata; 2 badan putri; waradwija : wandawa : sanak saudara pendita, brahmana; wandé : warung, toko waraduhita: permaisuri; wandira : pohon beringin waramerta: wandu : banci, waria pengampunan, ampunan; wang : uang warapsara : bidadara, wangan : selokan di sawah bidadari; warasana : wangbang : kesatria muda dampar, kursi, tahta; wangen : dicampuri bau yang warasayaka : panah; harum wara wirasmi : bulan; wangga : berani warataruna : jejaka, wangi : wangi, harum pemuda, remaja; wangkang : perahu jangkang warataruni : gadis, wangkawa : pelangi, bianglala perawan; waratomara: wangkingan : 1 keris; 2 pinggang panah; wara-wara: wanglu : mata hati pengumuman; wangon, kauban : dilindungi rumah, warawidya: pendita, atap brahmana; wara-wiri : wangsa : keluarga mondar-mandir wangsalan : syair sandi warada : kasih, cinta, sayang wangsi : seruling waradin : 1 merata; 2 biaya wangsit : isyarat gaib, wahyu waragad : biaya, ongkos wangsul : kembali, pulang warah : ajar, babi tahu wangun : pantas, bagus; waraha : babi hutan wewangunan : 1 warak : badak bangunan; 2 sosok warana : tirai, sekat wanguntur : tempat duduk raja, warandha : janda dampar warang : cuci, mandi (keris) wangur : dengu, kancing waranggana : sinden, penyanyi wangwa : dipandang, diawasi warangka : 1 sarung; 2 kerangka wani : berani; wani angas : waras : sehat; waras-wiris : berani lalat, berani tai sembuh, sehat, tak wanita : perempuan kurang satu apa; ora wantah : apa adanya waras : 1 sakit; 2 gila wantawis : antara, kira-kira warastra : senjata, panah wantèg : kukuh, kokoh warata : rata wanter : wanter, cat warayang : angin, udara 158

warda : belas kasih, cinta wasita : ajaran, nasihat wardah : tua waskitha : pintar, bijaksana wardaya : hati waspa : air mata wardi : arti, makna, keterangan waspada : waspada, hati-hati wardu : lintah; wardugangga: wasta : nama lintah wastra : kain wareg : kenyang; maregi : wastu : sungguh-sungguh nyata mengenyangkan wastuti : pujian, doa warèh : air wasuh : basuh, cuci warga : anggota; kulawarga : wasundari : 1 bumi; 2 air bening keluarga waswa : pasti, tentu wari : air; warigagung : nama waswita : cemas, kuatir wuku yang ke-8; wata : angin warigalit: nama wuku watak : watak, sifat, tabiat yang ke7; warigaluh watang : batang, galah, tombak : nelayan watara : kira-kira; watawis : kira- wariga : kejang kira waring : jaring halus, kain kasa watek : watak, sifat, tabiat waringin : beringin wates : 1 batas; 2 semangka waris : keluarga, saudara; watgata : luka, terluka warisan : harta wati : 1 dunia, jagat; 2 putri peninggalan orang watir : kuatir, sumelang; watos : meninggal dunia kuatir, sumelang warna : warna, rupa, macam; waton : 1 asal; 2 pedoman warni: warna, rupa watsa, watsya : ikan warok : 1 berhati suci, hidup watu : batu; watu beras : batu secara spiritual; 2 sakti, pasir, pasir; watu brani: tangguh; 3 pemimpin, besi berani, batu pelindung magnetik; watu geni : warsa : tahun; warsaka : tahun; batu api; watu item: batu warsaya: tahun; warsi: hitam; watu kambang : tahun batu apung; watu warsiki : bunga gambir karang: batu karang; warsita : ajaran, nasihat watu kumalasa : batu warta, warti : warta, berita; wartos : besar dan rata; watu (ing.) warta, berita lintang : batu bintang; waru : waru, jenis pohon watu sumbul: batu yang waruju : bungsu runcing-runcing; watu warung : warung, kedai gunung : nama wuku was : awas; was-was : watuk : batuk khawatir watun : cabut rumput wasa : wewenang, kuasa; watyagya : perselisihan, pertengkaran wasantatilaka : nama wau : tadi tembang gedhe; wasata waudadi : samudra, lautan : kekuasaan wawa : 1 api; 2 bawa wasana : akhir, penutup, wawah : rubah, ubar, geser penghabisan wawal : sakti wasésa : kekuasaan, wewenang wawan : saling; wawan catur, wasi : pendita, pertapa, biksu wawan rembag : saling wasis : pintar, ahli bermusyawarah, wasistha : bijaksana, pintar berunding 159

wawang : lihat, pandang, tonton wedidang : antara lutut dan tapak wawar : belah, pecah kaki, betis wawi : bawa, dengan wedya : pengetahuan, ilmu wawoh : berbuah wédya : pengetahuan, ilmu; wawrat : beban, berat wédyarini : ajaran wawu : wawu, nama tahun yang kewanitaan; wédyata: ke-7 sinar, cahaya; wawuh : berdamai, tegur sapa wédyatama: way : air pengetahuan yang baik wayah : 1 waktu; 2 cucu wegah : malas, enggan, tidak mau wayang : pertunjukan wayang wegang : enggan, tak mau wayoh : wayuh, madu, rangkap wegig : cerdik, lincah, trampil wayu : angin, udara wèh : beri wayuh : madu, rangkap wejag : licin sebab sering dilalui wé : 1 saja, cuma, hanya; 2 wejah : obat nebus bagi orang air yang habis bersalin wecana : wacana, bacaan, tema wejang : ajaran, nasihat wecucal : kulit, belulang wejani : upah kepada dukun wéda : weda, aturan, pedoman weka : anak wédaka : tahu, mengetahui wekan : tahu, mengerti wedaka : kalangan, gangguan, wekas : 1 akhir; 2 pesan kerugian wekdal : waktu wedal : 1 keluar; 2 waktu wektu : waktu, saat wedana : 1 wedana, pangkat wela : 1 sela, selang, luang, kraton; 2 mulut, muka lowong; 2 jelas wédana : sakit welad : sembilu wédang : air putih welagar : terbakar, menjalar wedani : nama tetumbuhan welah : kayuh, pengayuh wedari : taman bunga welahan : bilahan wedèn : penakut welak : kutukan wédha : ajaran, pedoman welan : uang denda karena wedhak : bedak terlambat membayar wedhar : jelas, terang, saran, wélan : nampak nyata nasihat welang : 1 jenis ular; 2 belang wedhi : pasir; wedhi krosok : welar : lebar, bidang (dada) pasir krosok, pasir kasar; welas : belas; welas arep : wedhi maléla : pasir kasih sayang; welas asih : hitam berkilau; wedhi belas kasih kèngser : menari weling : amanat, pesan, saran melompat-lompat welit : 1 belut; 2 belit wedhung : pisau besar bersarung wéloh : waluh (pakaian kebesaran welon : tegar hati, kuat pendirian istana) welug : jagoan, kepala rampok, wedhus : kambing, domba; penjahat besar wedhus prucul : welut : belut kambing yang tak wenang : kuasa, berhak bertanduk wendéra, wendira : pohon beringin wedi : takut; wèdi : nyata, wéndra : nama ikan laut benar, sungguh; wedi- wenèh : lagi asih: berbakti, sayang wènèh : beri wenes : bersih mukanya, centil 160

wenga : terbuka, menganga : besi berani, besi wengi : malam magnetik wengis : bengis, kejam wespada : waspada, hati-hati wengkelan : betis westa : nama wengku : pangku wèstu : lestari, sungguh wengur : dengu, kancing wèsthi : bahaya, larangan wèni : rambut, sanggul wéswa : susah, sedih wening : bening; weninga : wésya : waisya, golongan mengetahui, mengerti pedagang, petani wentala : tega, sampai hati wetah : utuh, lengkap, sempurna wentar : kondang, terkenal wétan : timur wentara : antara; sawentara : wetara : sementara sementara weteh : terang, jelas wèntèh : jelas, terang weteng : perut wènten : ada wetu : keluar, lahir wènter : wenter, cat wewah : 1 berubah; 2 tambah wentis : betis wèwèh : memberi, wéra : lapang, lega mempersembahkan werat : berat wéwéka : hati-hati, waspada wercita : cacing wewer : gulung, gulungan, rol werda, werdha : tua weweg : tambun, gemuk werdaya : hati, perasaan wi : 1 ubi, umbi; 2 lebih werdi : makna, arti, maksud wiba : sentausa, kuat werdu angga : lintas wibawa : wibawa, pengaruh wereh : buih, busa, mabuk wibi : bibi wereng : wereng, hama padi wibisana : bijaksana, sentausa werga : warga, anggota wibrama : kalut, kacau, bingung, wergul : anjing liar marah werhaspati : kamis wibuh : kuat, sentausa weri : pencuri, penjahat wibuti : kemuliaan, kekuasaan wèri : musuh wicaksana : bijaksana; wicaksuh: werit : buas, susah diatur, susah bijak, bijaksana; ditangkap wicaktala: dasar bumi werjit : cacing wicara : bicara; wicanten : (ng.) werna : warna, rupa, bentuk bicara; wicarita : cerita, wersa : 1 hujan; 2 tahun lomba bercerita werta : warta, berita; werti wicitra : citra, rupa : warta, berita; wertos wida : siksa; gandawida : : warta, berita wewangian; widadara: weru : nama pohon bidadara, dewa; widadari: weruh : tahu, mengerti, melihat bidadari, dewi; widasari: werut : mengerut, mengedut nama tumbuhan; wésa : waisya, golongan widayaka: bidadara, pedagang, bercocok dewa tanam widada : selamat, sejahtera; wesana : akhirnya, sehingga, widagda: pintar, mahir maka widara : pohon bidara; widara wesi : besi; wesi aji : senjata gepak: nama bentuk (keris, tombak, dll); wesi rumah; widaran : nama bang: besi yang dibakar makanan dan tepung ubi manyala; wesi brani kayu 161

widhala : kucing wihikan : tahu, mengerti widheng : ketam ranjung wija : buah widhungan : anak binatang yang wijah : biasa, umum masih dalam kandungan wijana : 1 berdasar bangsawan; 2 widi : 1 izin, restu; 2 aturan, tempat beribadah takdir; 3 tahu; hyang wijang : jelas, terang, paham widi : Tuhan; wijaya : unggul, menang; widigraha : wijayanti : kemenangan, tempat semedi, unggul pemujaan wiji : biji, bibit widigda : pintar, ahli wijil : keluar, lahir; mijil : 1 widita : termashur, terkenal lahir; 2 tembang mijil widu : biduan, penyanyi wijuk : membasuh tangan, kaki widura : pandai, bijaksana; wijung : babi hutan besar widuri : 1 baiduri, batu wika : tahu permata; 2 nama wikalpa : percakapan, perbincangan tumbuhan sejenis kapas wikan : tahu, mengerti widya : pengetahuan, ilmu; wikana : entah, tidak tahu widyadara : dewa; wikara : berubah keadaan widyadari : bidadari, wiki : kuti-kuti dewi; widyastuti : wikrama : menikah, kawin pengetahuan tentang wiku : pendita, resi, brahmana doa, berbakti, pujian; wil : raksasa widyatmaka : kilat, wilmuka : pimpinan pra raksasa cahaya; widyawati : wilaba : wahyu banyak ilmu dan cantik; wilada : nama tumbuhan widyuta : petir, kilat, wilah : bagian, belahan halilintar; widyutmala: wilaja : hamba sahaya mata petir, kilat wilang : hitung; wilangan : wigar : gagal, kandas hitungan, bilangan wigati : sungguh, nyata, penting wilangun : gemar, suka wigena, wigna : tahu, mengerti, wilapa : syair sedih, syair keluhan bijaksana wilasa : bersenang-senang, wigih : enggan, malas menghibur hati, bermain- wignya : tahu, mengerti, main bijaksana; wignyan : 1 wilasita : bersenang-senang, pengetahuan, ilmu; 2 menghibur hati, bermain- tanda baca dalam huruf main Jawa; wignyana: wilatikta : Majapahit pengetahuan, ilmu wilet : licin, licik, akal bulus wigraha : rumah, wisma wilis : hijau wiguh : segan, enggan wilisan : bilangan, hitungan wiguna : berguna, bermanfaat wilujeng : selamat, sejahtera wigung : berguna, cakap wiluma, wiloma : keliru, gagal wihaga : burung wilwa : buah maja; wilwatikta: wihang : enggan, segan, tak sudi Majapahit wihanggama : burung wima : mirip, seperti, menyerupai wihara : wihasa, tempat semedi; wimala : bersih, suci wihanten : biara, wimana : kereta, kendaraan; tempat beribadah wimanasara : panah wihaya : udara, langit sakti 162

wimardana: perang, berperang wiralalita: nama wimba : 1 keluar, terbit; 2 tembang besar; wiratara : tiruan, seperti, serupa wimbasara : pesuruh, polisi berani, pemberani; wira- wimbuh : 1 menambah; 2 gelap wiri: mondar-mandir; pikiran, bingung wimoha : gelap pikiran, bingung wirotama: wira utama, wimohita : gelap pikiran, bingung wimurcita : pingsan pemberani winadi : dirahasiakan; winardi : wiraga : gerak tubuh diberi makna; winarna : diceritakan wiraha : pisah, berpisah, bercerai winata : 1 utama; 2 bunga wirahsa : olah rasa tunjung, teratai wirama : berirama winda : harum, wangi, semerbak windasa : rusak, musnah wirandhungan : perlahan-lahan, windraya : mulia, bagus windu : windu, delapan tahun; bimbang, ragu windutirta : air wirang : malu, mendapat aib endapan windura : mustika, perhiasan wirangrong : tembang wirangrong windya : kenyang, puas winèh : diberi wirasa : dirasakan, isi; wiraos : wingi : dulu, kemarin wingit : angker, keramat dirasakan, isi wingka : wingko, jenis kue wingking : belakang wiring : biring; wiring kuning : wingkisan : bingkisan wingsati : 20, dua puluh biring kuning, ayam wingsilan : buah pelir wingwang : berbeda, lain jantan yang kakinya wingwing : kecil, langsing perawakannya kuning wingwrin : takut, ketakutan winong : diorangkan, dianggap wiroda, wirodra : sangat marah, orang winor : dicampur, diaduk berselisih winot : dibuat jembatan wintang : bintang wiron : kain lipatan, diwiru winter : winter, cat kain winursita : diajari, dinasihati, wirong : sedih, susah; mirong diceritakan wipala : banyak sekali, lebar, luas kampuh jingga: wiparita : susah, sedih wipata : salah, keliru, buruk, memberontak jatuh wipati : celaka wirta : marah sekali, bengis, wipra : pendita, pertapa wipula : banyak sekali, luas, lebar kejam wira : perwira, pahlawan; wiraboga: makanan; wiru : 1 wiru, lipatan kain; 2 biru; 3 sarung jagung wiruda : bertengkar, berkelahi wiruh : tahu, mengerti wirun : penengah wirya : wirya, kedudukan; wiryawan: kedudukan, pejabat wis : sudah wisa : bisa, racun wisada : obat wisala : luas, lebar wisama : kendala, rintangan wisana : 1 akhir, penghabisan, penutup; 2 cula, tanduk wisangsaya : tidak dengan hati-hati, tidak khawatir wisapaha : penawar bisa wisarga : berhenti, istirahat, penghabisan wisarja : mengusir, menghalau wisata : wisata, piknik, rekreasi wisaya : alat panca indra, maksud 163

wiséka : nama, gelar wiwéka : hati-hati, waspada, wisésa : kekuasaan, wewenang berakal wisik : bisik, isyarat gaib wiwi : sayap, kepak wiskira : itik wiwing : lemah, lembek wisma : wisma, rumah, tempat wiwit : mulai, mula-mula peristirahatan; wismaka: wiwrin : takut, ketakutan mahkota, topi, tutup wiwuda : dewa kepala; wismaya : wiya : alpa, lalai, lengah menakjubkan; tuna wiyadi : sedih, susah wisma : tidak punya wiyaèr : bertingkah, bercanda, tak rumah mau menurut wismreti : sungai wiyaga : pemain, pemukul wistara : uraian, cerita gamelan wisthi : 1 halangan, rintangan; 2 wiyagon : baru, masih baru pekerjaan wiyagra : harimau wisudha : wisuda, penobatan wiyah : biasa, sebarang; sewiyah- wisuna : suka mengadu, panjang wiyah : sia-sia, sewenang- lidah wenang wisya, wiswa : bisa, racun wiyak : belah, buka wit : pohon wiyana : tetap wita : pengetahuan; witadésa: wiyang : pergi pindah tempat tinggal, wiyangga : katak; wiyanggi : urbanisasi; witaradya: bumbu pengetahuan tentang wiyar : luas, lebar birokrasi, ilmu wiyara : biara, tempat bertapa pemerintahan; witaraga wiyarta : kaya; wiyarti : pintar : terlepas dari wiyasa : membuat, membangun kesenangan duniawi, wiyat : udara, langit, angkasa suci; witareja : wiyata : pendidikan, pengetahuan, pengetahuan tentang pengajaran birokrasi, ilmu wiyati : udara, langit, angkasa pemerintahan wiyoga : susah, sedih, pemisahan witaka : air wiyos, miyos : keluar, lahir witana : bangsal, tempat wlagang : cepat besar, gembur, penghadapan subur witing : keturunan darah biru wlagar : terbakar, kobar withangka : kandang merpati wlaha : telanjang, tidak memakai wiwaha : pesta apa-apa wiwaksa : berbicara, bertutur; wlahar : 1 lahan; 2 tanah pecah wiwaksita : berbicara, wlaka : terbuka, jujur, terus- bertutur terang wiwal : lepas, terurai, bercerai wlakang : selangkangan, lipat paha wiwandha : halangan, rintangan, wlangat : liang kubur kendala, masalah wlanjar : janda muda belum wiwang : berbeda, lain beranak wiwara : pintu, gapura wlija : pedagang wiwarjita : hilang musnah, tak wlikat : tulang berikat ditemukan mayatnya wlingi : sejenis rumput wiwarna : berwarna wlingsang : anjing liar wiwaswan : matahari wlira : belera, alat tenun wlirang : belirang 164

wluku : bajak wregu : sejenis rotan wungkal : asah wregul : anjing liar wo : kata seru menyatakan wrehaspati : hari Kamis heran, takjub wrejit : cacing wod : 1 satu suku kata; 2 wreka : ulat jembatan wreksa : pohon, kayu wodha : menasehati wrena : warna wodhana : menjagakan wrenda : janda wogan : sangkut, kait wrenget : renget, hama kertas, kutu woh : buah kayu wolu : delapan, 8 wrengkang: tegar hati, keras kepala, wong : orang, manusia sulit diatur wongwa : bara api menyala wresaba : sapi, lembu, banteng wonten : ada wresah : nama tumbuhan wor : campur wresni : ipar, biras wora-wari : bunga sepatu wresthi : hujan; wresthipatha: wos : beras hujan lebat wot : jembatan wreta : warta, berita wowog : berambut tebal wrin : takut, ketakutan, wowohan : buah-buahan mengetahui, mengerti wowor : bercampur wringin : beringin wowotan : jalan di jembatan wruh : tahu, mengerti wradin : merata, tersiar wruju : bungsu wragad : ongkos, biaya wruyung : asmara, cinta wragang : 1 lekas besar; 2 tuak wuda : telanjang wragil : bungsu wudel : pusat wrah : ajaran, nasihat wudhar : lepas, bebas wraha : celeng, babi hutan wugu : nama wuku yang ke-26 wrahas : 1 rejeki; 2 binatang wuh : 1 segan, serba sulit; 2 buas sejenis babi hutan tambah wrahaspati : hari Kamis wuhaya : buaya wraksa : pohon wujang : bujang, jejaka, belum wran : orang kawin wrandha : janda wujil : kerdil wrangas : anai-anai berwarna wukir : gunung, bukit merah wuku : 1 wuku; 2 buku wranggana: pesinden wulakan : jeram, air terjun wrangka : warangka, sarung keris wulan : bulan; nawang wulan : wrasan-wrasan: membicarakan melihat rembulan; orang lain wulandari : rembulan wrat : berat, beban terbit; wulanjari: bulan wrata : rata terbit; wulan purnama : wratsangka, wratsari : bunga bulan purnama; cempaka wulansari: rembulan wrayang : angin, udara wulang : ajaran, saran, nasihat; wré : kera wulang wuruk : ajaran, wrecita : cacing petuah wreda, wredha : tua wulangun : asmara, cinta wredaya : hati wulanjar : janda muda yang belum wredi : makna, arti beranak wredu : halus, sabar, rendah hati wulat : muka, wajah 165

wuled : liat, alot, kuat penutupan; wusdéné: sedang, padahal wuli : bulir-bulir padi : busar, pemusar, bungkuk (punggung) wulinga : birahi, suka-ria, asyik wusu : buta wuta : tumpah; wutah ati : wulu : bulu; wulu kalong : wutah suka berderma, suka memberi; wutah getih : bulu kalong; wulu wetu wutuh tanah kelahiran; wutah rah : tanah tumpah darah : penghasilan; wulu wutun : utuh, lengkap, sempurna; wuwu wutuh ayam : sangat sétan: bulu yang wuwuh utuh, tak ada luka : tekun, asli tumbuh menyendiri : penangkap ikan : tambah wuluh : wuluh, jenis blimbing; wuluh gading : bambu gading wungkal : asah, batu pengasah wungkuk : bungkuk wungsu : bungsu wungu : 1 bangun tidur; 2 ungu wungwang: sepi, kosong wungwung: atap puncak bubungan rumah wuni : 1 bunyi; 2 dulu; wuninga : mengetahui, mengerti wuntat : bontot, pantat, belakang wuntel : bungkus wuntit : bontot, paling belakang wuntu : buntu, tak berlanjut wunuh : bunuh, menewaskan wunut : nama pohon wunwunan: ubun-ubun wur : campuran rokok wuragil : bungsu wurandhungan : 1 perlahan-lahan; 2 bimbang, ragu wuri : belakang wurik : hitam berselang-seling putih wursita, wurcita : ajaran, nasihat wuru : mabuk; wuru getih : mabuk darah wuruh : buih, busa wuruk : ajaran, nasihat wurukung : nama hari naas yang ke- 7 wurus : teratur dengan baik, tahu adat wurwur : nama binatang laut wuryan (ka-) : tampak, kelihatan wus : sudah; wusana : akhirnya, sehingga, maka; wusanten: (ing.)akhir, penghabisan, 166

Y yoda, yodha : perang, prajurit yoga : 1 jaman; 2 anak; 3 meditasi yogi : pendita; yogiswara: pendita termasyhur yadu : keluarga yogya : baik, pantas yaga : penabuh gamelan yojana : 1 penglihatan; 2 ukuran, yaiku : yaitu panjang jalan yaksa : raksasa; yaksi : raksasa yoni : kekuatan gaib, sakti perempuan yuda : perang yakti : sungguh, benar yudhaka : tentara, prajurit yakut : mutiara, intan yuga : 1 jaman; 2 anak; 3 yama : Batara Yama, sang meditasi pencabut nyawa dalam yugala : istri, suami pewayangan yugya : baik, indah yamani : neraka; yamaniloka : yujana : ukuran panjang jalan tempat neraka yukti : sesungguhnya, nyata yan : kalau, jika yumana : selamat sejahtera yana : kereta, kendaraan yungyun : asmara, cinta yanak : anak yuswa : umur yani : sungai yuta : juta yantra : kendaraan dewa yutun : asli, sederhana yapa : puja, puji yuti : baik, selamat yasa : membuat; yasan : yuwana : selamat , muda buatan, hasil karya; yuwaraja : putra mahkota yasadarma : ayah yuwati : gadis, perawan yasih : kasih, asih yata : yaitulah; yatanyan : supaya yati : pendita, biksu; yatindra : pendita yang termasyur; yatiwara : pendita yang termasyur yatma, yatmaka : nyawa, ruh yatna : hati-hati, waspada yatra : arta, uang yawa : luar, di luar yawat : meskipun begitu yayah : seperti, ibarat; yayah réna : bapak ibu; yayah wibi: bapak ibu yayan : umpama, seperti yayi : adik yeksa, yeksi : raksasa yekti : sungguh; yektos: (ing.) sungguh benar yitma : nyawa yitna : hati-hati, waspada; yitna yuwana : yang berhati- hati akan selamat 167