Kamus Bahasa Sansekerta

gasang : pegang gedhog : ketuk gataka : sengsara gedhoh : daun telinga gedhokan : kandang kuda gathok (di-) : digandol; gathok-lèh : gedhong : gedung buka kartu, ditunjukkan gega : dipercaya, digugu, diturut kesalahannya; gathuk : gegaman : pusaka, senjata, peralatan cocok, sesuai, ketemu; gegana : langit, angkasa, dirgantara gumathok : pasti, tentu gégé : cepat, lekas gati : penting; gatos (ing.): gegeh : kokoh, kuat penting gègèn : cepat gatra : 1 larikan; 2 rupa, wajah geger : punggung gawa : bawa; gawan : bawaan, gègèr : geger, huru-hara, oleh-oleh kekacauan gawang : gawang gègrèk : rontok, berjatuhan, gawar : tanda peringatan berguguran gawat : gawat, bahaya, keramat gégroh : tua renta, jompo gawé : 1 pekerjaan; 2 hajat; 3 gèl : lekas, lalu, barangkali buat, membuat gela : kecewa, sakit hati gayatri : cantik, anggun, gelang : gelang berwibawa gelap : petir, halilintar; gelap gayel (ng-) : selalu makan nyawang : berandal, gayor : gantungan gong perampok; gelap paju : gayuh : tercapai, mencapai; halilintar yang bila gegayuhan : cita-cita menyambar pecah gebyah : campur, padu; gebyah terbelah; gelap wédang : uyah : campur aduk halilintar yang bila gebyog : dinding kayu menyambar pohon akan gedhah : kaca; gedhah-gedhih : mengelupas atau terbakar tak ada apa-apa gelar : 1 menggelar, gedhana-gedhini : dua bersaudara membentang; 2 siasat pria wanita perang; 3 nama gedhang : pisang; gedhang ayu : kebesaran; gelaran : pisang yang masih untuk tikar, bentangan kenduri; gedhang gelas : gelas salirang : pisang gelis : cepat, lekas selirang gelok : kerekan burung gedhé : besar, agung; gedhé gelung : gelung, ikatan rambut atiné : mantab; gedhé gelur : mendengkur endhasé : sombong; gelut : berkelahi, bergulat gedhé tekadé : gemah : subur, makmur; gemah mantab; penggedhé : ripah loh jinawi : subur pembesar, pemuka; makmur, ramai, semarak tembang gedhé : jenis gembala : janggut tembang gembili : gembili, jenis umbi- gedheg : tempat menyimpan umbian padi gembira : gembira, ria, suka gedhèg : dinding dari anyaman gembolo : sebangsa ubi bambu genah : jelas, terang, mapan gedhig : pukul, tindas; gedhig gendèr : jenis perangkat gamelan manggala : pembesar gendéra : bendera pasukan gendhaga : kotak, wadah 46

gendhak : suka, hobi; gendhak gerang : tua-bangka, aus gerap : tanah mati, tandus, tak sikara : menganiaya, geras gerat dapat menyimpan air menyiksa gerba : tanah mati, tandus, tak gerbong gendhek : pendek lagi besar gering dapat menyimpan air germa : tanah mati gèndhèl : seikat, seuntai : rahim, kandungan gernat : gebang gendhela : capung gero : 1 kurus-kering; 2 getak gendhèwa : busur panah getapan sakit getar : 1 germa, pemilik gamelan; gendhi : kendi, wadah air dari gethini gethok 2 ibu pengasuh pekerja gerabah seks komersial getih : granat gendhil : kendil : berteriak, bersuara keras gigih : gertak, bentak; getak gendhila : idiot, kurang ajar gigir gajah : nama tumbuhan gili : mudah gugup, gendhing : gending, lagu gilig berpenyakit jantung giling : getar, bunyi-bunyian, gendhis : gula gilir musik : tekun bekerja gendhon : ulat tanah; gendhon gilis : ketuk, pukul; gethok- ginem tular : dari mulut ke rukon : seiya sekata gini mulut giok : darah; getih mateng : gendhu : jenis tupai gipih darah matang; getih putih : darah putih; gendhuk : panggilan untuk anak getih umbel : ingus, tahi hidung; getih urip : putri darah baru, sehat; nggetih : berusaha gendruwo : gandarwa, makhluk sekuat tenaga : gigih, giat, tekun halus : punggung, tepian, belakang gendug : terantuk : punggung gunung, tanah yang tinggi genduk : panggilan untuk anak : padu, satu, bulat; gilig rembugé : mufakat putri : giling : gilir; gilir kacang : 1 gendul : botol berurutan, antrian; 2 banyak anak berselang- gendut : gendut, gemuk, besar seling laki-laki perempuan : digulung perut : bicara, kata, sabda : harta, dinar; gana-gini : geni : api; geniwara : bertapa harta milik suami istri : batu bertuah dengan tidak makan : tergopoh-gopoh makanan yang dimasak dengan api; geniroga : kain lurik genjé : tumbuhan yang daunnya memabukkan gentayangan : gentayangan, melayang-layang genti : ganti, tukar; gentos : ganti, tukar gentur : kuat, kokoh, semangat; gentur tapane : tapanya tamat, purna gepah : tergopoh-gopoh gepak : leka, pekat gepok : senggol, sentuh; gepok sénggol : sentuhan, senggol, sapa, tegur gépor : lelah kaki, lunglai, lunas gera : puncak gerah : 1 gerah, udara panas; 2 sakit; gerah uyang : panas dingin, hilang selera makan 47

gipit : dahulu gladhi : latihan; gladhi resik : gir : gerigi, gigi roda latihan terakhir, sebelum girah : cuci ulang penghabisan pementasan girang : girang, gembira gladrah : pelupa, tak sadar, girap : ketakutan, kuatir sekehendaknya giras : sehat, trengginas gladri : beranda giri : gunung, bukit; giri-giri: glali : jenang gula, gula direbus menakutkan, gobag sodor: jenis permainan anak mengagumkan, remaja menakjubkan; girilaya : gogo : jenis padi untuk lahan bukit pemakaman; giri tadah hujan; gogo patembaya : rancah : jenis padi untuk sayembara, perlombaan; lahan tadah hujan giriwana: gunung gogoh : mencari ikan dengan hutan; giriwarsa : meraba-raba barisan pegunungan, gogok : minum/telan langsung deretan perbukitan gogol : pemilik sawah girik : kupon, karcis gogor : anak harimau giring : 1 giring, gerak, dorong; gogot : rakus, berlaga 2 batu landasan goh : lembu untuk dinding dalam gohpura : gapura rumah golèk : cari giris : takut, risau, gelisah golok : parang, pisau girisa : jenis tembang gong : gong, perangkat gamelan; giro : giro gong bonjor : gong dari gisang : pisang tabung bambu gisau : belajar gonggang : renggang, bercelah gisik : pesisir, pantai goni : karung goni gisit : dahulu gonjak : menganggu, menggoda, gistha : bicara, maksud berlaku sembrono gisus : bergerak ramai sekali, gonjang-ganjing : geger, huru-hara huru-hara gontor : dihanyutkan, diguyur air gita : syair, puisi deras-deras gitanjali : tembang persembahan gonyak-ganyuk : serba canggung githi-githi : tergesa-gesa gopa : gembala, penjaga githing : tindih, jahit, apit gopala : penjaga; arca gopala : githir : lari tunggang langgang patung penjaga githok : tengkuk, leher bagian gopèl : rompes, cuwil belakang gopès : rompes, cuwil gitik : cambuk, tongkat gopok : lapuk giwang : giwang; giwangan gopracara : tempat menggembalakan : 1 genjotan, selingan; goprak : kelontang, jenis yang 2 tempat menjual terburuk giwang gopura : gapura, pintu gapura giwar : selimpang, menyimpang, gor : menganggur menyisi gora : besar, dahsyat; gora giya : 1 gua, goa; 2 godha : godaan, amuk membelok (kerbau, dsb) haru-biru; gorasabda : giyota : perahu nasehat yang keras; goraswara : nasehat yang keras 48

gorawa : dengan hormat grapyak : ramah goroh : bohong, tipu grasi : grasi, ampunan gorok : gergaji, potong grat : derajat, turunan gothak-gathuk : sering bertemu grati : keturunan itik dengan itik gothang : senggang, renggang, jeda manila gotong : menggotong, graut : mencakar, menyobek mengangkat bersama; dengan kuku gotong mayit : 1 anak grawira : hulubalang, panglima tiga mengerjakan hal perang yang sama; 2 anak tiga grema : pemburu perempuan sema; grènjèng emas : kertas mas gotong royong : kerja gribig : kerai, bidai, grebek sama grinting : nama rumput gotrah : kepala keluarga griya : rumah, wisma goyang : goyang grobag : gerobak; grobag cèlèng : gra : puncak, sangat pedati beroda satu, gragal : kerikil-kerikil besar gerobak dorong gragap : gagap, gugup grobog : lumbung padi keluarga gragas : doyan makan, makan groboh : kasar, tidak halus sembarangan groda : pohon beringin gragèh : raih, diraih grogol : gerogol, cerocok grago : 1 bimbang, ragu; 2 anak gropak sénthé : keturunan yang ke-7 udang gubug : rumah kecil; gubug grahana : gerhana pèncèng : nama rasi grahita : indra, perasaan bintang graja : saudara* guci : guci grajag : mengalir deras gudèl : anak kerbau grajèn : tahi gergaji guder : goda; guder asu : graji : gergaji bercanda seperti anjing graksa : petir, halilintar (lama-lama berkelahi gralapa : lupa, tak sadar beneran) gram : gram, satuan ukuran gudhal : kotoran gigi, kotoran grama : 1 desa; 2 api kemaluan gramang : mengeriap; (semut -) : gudhang : gudang semut merah gudhas : enak sekali grambyang : dikira-kira gudhé : tanaman sejenis kara gramèh : gurameh, jenis ikan gudhig : jenis penyakit kulit, kudis grami : berdagang gudhis : enak sekali gramyang : mengambang, menyebar gudir : jenis kue grana : hidung gudrah : berlumuran grandaka : banteng besar, buas, gudu : bukan, lain bengis gugah : bangun, goyah granggam : ragu-ragu, bimbang gugat : gugat, tuntut granggang : tombak bambu, gugon : kepercayaan; gugon bambu r uncing tuhon : kepercayaan grangsang : menyerang, menyerbu pada adat dan takhayul grantang : nama gamelan gugrag : jatuh berguguran grantes : berkeluh kesah gugrug : rontok, gugur grantil : kelihatan bergantungan gugu (di-) : dipercaya, diindahkan grantos : gergaji guguh : sudah tanggal semua graos : gergaji giginya 49

guguk : menangis tersedan- gumblis : menghina sedan gumbreg : nama wuku ke-3 gugup : gugup gumer : gemuruh gugur : meninggal, mati, rontok; gumpes : tumpas, rompes, aus, gugur gunung : kerja ompong bakti gumping : lereng gunung yang terjal gugus : gugus, kelompok gumrah : biasa, lumrah, umum gugut : menggigit dengan gigi gumuk : bukit seri/gigi depan gumul : bergumul guha : gua gumun : heran, terkejut, kagum; guhya : gaib, samar-samar aja gumunan : jangan gujeg : pegang, tangkap terlalu heran gujeng : tertawa gumyak : ramai sekali, gaduh gujer : mengejar gun : 1 salah satu perangkat alat gul : gul, bola masuk gawang tenun; 2 zina gula : gula; gula arèn : gula guna : 1 kepandaian; 2 manfaat; yang terbuat dari aren; gunadi : orang yang gula batu : gula yang berguna; guna kaya : membatu; gula drawa kepandaian kekayaan; : nama tembang; gula gunawan : orang geseng : warna merah yang berguna; gunawidi : kehitaman; gula jawa : pintar, pandai gula merah, gula kelapa; gunah : sudah mengerti sungguh- gula klapa : 1 gula dari sungguh sari kelapa; 2 bendera guncang : guncang, goyang merah putih lambang gundam : gendam, ilmu pikat kerajaan Majapahit; gula gundem : sangkut, kait wenthah : pelihara; gundha : nama tumbuh-tumbuhan gulali : jenang gula, yang di sawah gula yang direbus gundhal : penggembala kuda; guling : guling, bantal begundhal : bajingan gulma : rumput sawah gundhala : cincin, anting-anting gulo : gula gundhik : gundik, istri gelap gulon : kerah baju, baju bagian gundhil : gundul, polos leher gundhul : rambutnya dicukur bersih gulu : leher; gulu ancak gunem : bicara, wicara, kata : leher angsa bagian gung : agung, besar bawah; gulu banyak : gungan : manja leher angsa, saluran yang gunggung : 1 sanjung; 2 jumlah; berkelok (water closet) gunggung kumpul : gulud : menggarap sawah jumlah total; gunggung guluh : leher susun : cara gulung : gulung; gulung penjumlahan bilangan koming : bergulung- dengan disusun ke bawah gulung, berguling-guling gungsir (di-) : disungkur gumarang : nama lembu dalam guni : karung goni wayang gunita : kebudayaan, kepandaian gumathok : pasti, sudah tentu guntang : tabung tempat air gumati : sayang, kasih gunting : gunting gumbala : kumis guntur : guruh, halilintar gumbeng : pipa penghisap madat 50

gunung : gunung; gunungan suami; guru wilangan : : 1 rumah-rumahan jumlah suku kata untuk wadah sesaji; 2 guruh : guruh, guntur kayon; gunung geni : gurundaya : burung layang-layang gunung api; gunung gurung : tenggorokan guntur : nama corak gusah : usir kain batik; gunung gusak : usir kendheng : barisan gusali : pandai, tukang besi pegunungan; gunung gusar : kuatir, sedih, sumelang sepikul : bentuk cincin gusek : hapus bermata tiga gusi : gusi gupa : penjaga, penggembala gusis : habis, musnah gupak : terkena gusti : tuan, paduka, Tuhan gupala (reca-) : arca penjaga gutuk : batu pelontar; gutuk api gupé : susah, sedih : granat gupi : bermain-main guwa : gua; guwa garba : gupis : aus, usang, rompes rahim, kandungan gupit : sempit, ciut, terjal guwab : bohong, omong kosong gupita : karangan bunga, putri guwang : buang pingitan guwaya : air muka, roman muka, gupoh : tergopoh-gopoh, mimik terengah-engah guwiratna : intan yang bagus gupta : rahasia, samar-samar guyang : guyang, siram, gupu : kandang ternak memandikan gupuh : sibuk, repot guyeng : ramai, penuh canda tawa gupya : prihatin guyer : putar gurawa : hormat, dengan hormat guyu : tertawa; guyon : gurda : pohon beringin bergurau, berkelakar gurdaka : 1 nafsu; 2 guyub : guyub, rukun, bersatu banteng besar gurem : gurem, binatang sejenis semut kecil H gurih : gurih, enak, nikmat guris : berseloroh, menggodai; gurisan : selorohan, jenaka hala : bajak, mata bajak gurit : puisi, syair; geguritan: halang : nama senjata puisi, syair halep : indah, cantik gurma : pemburu haliman : gajah gurna : ramai sekali haliwawar : taufan, angin ribut gurnita : gegap gempita, hangat, hana : ada ramai hanacaraka : baris awal susunan guru : guru, pengajar; guru huruf Jawa aleman : suka dipuji; hara : bening, kehendak guru bakal guru dadi : hara-huru : huru-hara, keributan, upeti; guru dina : geger kalender; guru lagu : haraka : 1 kalung; 2 buah pinang suara vokal pada akhir harana : mengambil, membawa suku kata; guru laki : harda : nafsu, keinginan; suami; guru nadi : hardana: harta kekayaan 51

hari : 1 hari; 2 matahari; 3 hima : salju, awan, mendung; Kresna/Dewa Wisnu; hina himawan : gagah harimurti : terangnya hira seperti gunung hirsa matahari, Dewa Wisnu hirya : hina, rendah; hinabudi : hita harimau : harimau hulun hina, rendah budi huraga harina : kijang hya : intan hyang harini : syair, puisi : susah, sedih harja : makmur, subur; : intan harjana: bidadara, : guna, faedah, kebajikan dewa; harjanti: : saya bidadari; harjasa : asri, : raga, badan, tubuh bagus, indah; harjaya: : air, banyak selamat, sejahtera : hyang, dewa, batara, harjuna : 1 putih, cemerlang; 2 junjungan; hyang anala : Arjuna, anak ketiga sang api; hyang arka : keluarga Pandawa sang surya, matahari; harsa : hendak, ingin; harsana: hyang aruna : sang hendak, ingin, mau, surya, matahari; hyang senang, bahagia; brahma : Brahma; harsaya : senang, hyang hari : batara gembira; harsuka : Guru, dewa Wisnu; senang, suka cita hyang indra : sang harta : harta-benda, kekayaan; Indra; hyang iswara : hartaka : harta sang Guru; hyang kekayaan; hartakara kelepasan : muksa, : harta kekayaan; menuju kesempurnaan hartana : harta hidup; hyang raditya : kekayaan; hartanta : sang surya, matahari; harta kekayaan; hartara : hyang rawi : sang surya, air; hartati: indah, matahari; hyang sri : cantik, lebih; hartawan : dewi sri, dewi padi, dewi berharta, kaya-raya; kesuburan; hyang wulan hartika : grahita, : sang rembulan pikiran haru-hara : geger, kekacauan I hasil : hasil hasta : tangan; hastapada : tangan dan kaki hasti : gajah hawa : hawa, udara; hawa iba : iba, alangkah, betapa ibakara : belalai nepsu : hawa nafsu ibat : sangat mengherankan iben : air liur, ludah héma : emas iber : terbang ibu : ibu, mama hening : hening, sepi, sunyi ibut : hiruk pikuk ica : senang, enak, tenang, hèr : air; herdaya : hati, ical pengharapan perasaan; hèrtambang : icana : hilang : putih mata sungai; hèrtati : air hujan herti : tegas, jelas hèru : mustika 52

icip : incip, coba imantaka : awan, mendung, mega; icir : belat bambu imantara : mega icul : lepas, terlepas tipis idah : masa idah, masa imar : 1 himar, keledai; 2 menunggu sayang, kasihan idak : injak; ngidak : imat : sakit gigi menginjak imba : alis, kening, nama idep : bulu mata tumbuhan obat idhum : rindang, sejuk imbal : bergantian, giliran; idu : ludah, liur imbalan: imbalan, upah, iguh : pendapat, saran harga keringat iji : satu imbang : imbang, sebanding ijo : hijau; ijoan : hijauan, imbet : 1 tambahan; 2 peram pakan ternak, sayur imboh : imbuh, tambah hijau; ijon-ijon : imbon : 1 tambahan; 2 peram kehijau-hijauan; ijo imbuh : imbuh, tambah royo-royo : hijau sekali iming : iming, rangsang ijol : tukar, ganti; ijol anggon impang : menang : tukar tempat impeng : pipa besar untuk air ika : 1 itu; 2 eka, tunggal, imper : mirip, sesuai, cocok satu impi : mimpi ikan : ikan air impun : himpun, kumpul ikana : entahlah impur : pengkar ikang : yang imuk : amuk iket : iket, tutup kepala imul : tak tahu malu, suka iki : ini; iking : ini; iku : itu meminta ikut : ikut, menurut imur : dihibur ila-ila : sumpah, serapah, ina : hina; ina budi : hina nasehat yang harus budi, rendah akhlak dituruti inak : enak, nikmat ilab : penggal incat : berlepas diri, cuci tangan ila-ilu : ikut-ikutan inceng : incar, intip ilam : tulang leher, terusan incer : incar, lihat tulang punggung incih : diintai diam-diam ilang : hilang incup : pegang, tangkap ilat : lidah; ilat baya : bunga indel : menjerang, menaruh lidah buaya panci di perapian untuk ilé : panjang lanjut memasak iler : liur indeng : seluruh, semua ili : aliran; ilèn : aliran indha : menghindar; indha- ilir : kipas indha : mengelak, ilo : lihat, tatap, pandang mengindar ilok : baik, bagus indhak : menuduh ilu : ikut; ilon : mudah ikut, indhang : menengok, menjenguk, ikut-ikutan membesuk ilung : hilang indhen : poros, gandar, as ilur : liur, lendir indhung : induk semang ima : awan, mendung inding : pembalut wanita imah-imah: berumah tangga indra : dewa indra; indracapa: mendung; indrajala: pencuri, panah; 53

indralaya, indraloka: ingser : dipindah ke empat lain kahyangan Indralaya, ingslep : ditarik ke dalam istana dewa Indra; ingsun : saya, aku indrapada: kahyangan ingu : pelihara, piara Indrapada inguk : jenguk, tengok, lihat indriya : indera (alat penciuman, ingwang : saya, aku perasaan, pendengaran, injek : injak perabaan, penglihatan) injen : intip, melihat secara indung : induk semang sembunyi-sembunyi inep : nginep : menginap, injet : gamping yang diairi bermalam; minep : intar : pintar, tinggi ilmu menutup (pintu, dll.) pengetahuannya ing : di inten : intan, permata ingan : batas inter : inter, pintar ingas : nama pohon inting : diancam, ditantang inger : menggeser, merubah intip : 1 intip, mengintip; 2 arah, membelokkan nasi yang ditanak dan inget : ingat, pikr melekat di panci ingga : hingga, sampai intir : diatur nyalanya inggah : nak inum : minum inggal : baru, segera inyak : 1 injak-injak; 2 hina, inggat : minggat, pergi tanpa rendah, remeh pamit ipah : upah, gaji, ongkos inggih : iya, setuju ipat-ipat : disumpahi, dicacimaki, inggil : tinggi, luhur; krama dikata-katai inggil : jenis bahasa ipé : ipar, saudaranya sangat halus; siti hinggil istri/suami : tanah yang ditinggikan ira : kira-kira, duga, ramal untuk pagelaran kraton irah-irahan : perkiraan, perhitungan, inggita : perangai, tingkah laku ramalan ingiring : diiringi irama : irama, nada ingkang : yang irang : wirang, mendapat malu Ingkang Sinuhun : yang dimintai, irawan : mendung, mega yang diharapkan, gelar ireng : hitam raja iri : iri ingkar : ingkar, menolak irib : mirip, serupa ingked : bergesak, ingkar, irid : 1 irit, hemat; 2 berubah, mencabut kata mengajak, membawa ingkel : injak rombongan ingkem : tutup irih : pelan ingkeng : yang irik : lirik, melihat dengan ekor ingkud : dipersempit, diperkecil maa ingkul : berjalan cepat dengan irim-irim : 1 tumbuh-tumbuhan; 2 menunduk gending ingkung : ayam yang dimasak iring : bagian sebelah; iringan : secara utuh 1 iringan, pengikut; 2 dari ingon : yang diberi makan, samping; miring : binatang piaraan miring; ngiring : ingong : saya, aku mengiring ingsed : bergeser iris : iris ingsep : hisap 54

irit : hemat; irit-iritan : rombongan; ngirit : hemat irsaya : iri dengki irung : hidung irup : hirup irus : ciduk sayur isa : bisa isah : cuci, membersihkan isan : 1 sekalian, sekaligus; 2 wis isan : sudah selesai memasak isel : banyak dagingnya iseng-iseng : iseng, hal yang aneh- aneh, hal yang tidak penting isep : hisap isi : isi, muatan isih : masih isin : malu isis : semilir, sejuk, segar isor : di bawah isti : cipta istilah : istilah istri : istri istu : jadi, sungguh isu : panah isuh : membasuh, mencuci iswara : 1 ratu; 2 suara item : hitam sekali itung : hitung iwa : ketika iwak : ikan; iwak bandeng : ikan bandeng; iwak empal: daging binatang ternak; iwak loh : ikan laut; iwak pitik : daging ayam; iwak sapi : J daging sapi iwèn : binatang piaraan sebangsa sapi, kerbau, kambing iwi : cibir iwir : barang kecil dan tipis jabang : anak, bayi; jabang bayi : jabat bayi yang baru lahir yang bergerak-gerak jabel : menjabat; jabatan : iya : iya, setuju jabatan, kedudukan; jabat asta : jabat tangan iyan : tambir persegi : 1 cabut, tarik; 2 membatalkan 55

jadah : juadah, jenis makanan jahat : jahat jadhel jaja : dada jadhem dari beras ketan jajag : menjajagi, mencoba, jadhi jajah jaé : diminta kembali jajal menduga jaga jajan : menjajah : jadam jajang : mencoba jagal jajap : jajan, kue jagana : kuali besar jajar : bambu jagang jaka : dapat jagat : jahe : jajar, sejajar jaksa : jejaka, bujang; jaka jagi : berjaga; jagabaya : jala jagir kumala kala : bujang jago pamong desa urusan jalaga kecil; jaka bèlèk : nama jagra jalak rasi bintang; jaka bléro : jagrag keamanan; jagabengi : jalan nama burung; jaka bolot jagul jalang : nama padi; jaka jebug : jagung jaga malam; jagakarya : jalar bujang tua; jaka lara : jagur jalasa istri/suami pertama; jaka prajurit, tentara; jaler sawur : nama rumput; jali jaka tuwa : nama rasi jagakersa : pegawai; jalidra bintang; jaka wuru : jaling nama burung jagamalem : jaga jalirih : jaksa, penuntut hukum jalma : 1 jala; 2 air; jalada : air, malam; jagapraja : mendung; jaladara : jalu mendung, awan; jaladhi : menjaga istana; jaludha laut; jaladri : laut; jaluk jalanidhi : laut, samudra; jagapura : jalantara : talang air; jalatarangga : menjaga pura, tempat gelombang : jelaga, tempat suci; jagaripu : nama : jenis burung; jalak ngoré : bentuk dapur keris ikan; jagaruna : : jalan : 1 untaian padi; 2 pelacur cadangan; jagasatru : rambat; jalaran : sebab, karena : menjaga musuh; : duduk : pria, laki-laki jagasura : nama : nama tumbuh-tumbuhan sebangsa jagung kesatuan prajurit kraton; : orang hina : tulang di belakang pelipis jagawèsthi : polisi : tumbuhan poyang : manusia, orang; jalma : jagal, tukang potong manungsa : manusia, orang; jalmi : manusia hewan : 1 laki-laki; 2 susuh : gading : buritan : minta : jagang, pengokoh : dunia, alam semesta; jagat cilik : jagat kecil, tubuh manusia; jagat gedhe : jagat besar, alam semesta; jagat karana : asal muasal dunia; jagatnata : penata dunia; jagat pramudita : kebahagiaan; jagat pratingkah : pengatur dunia; jagat raya : jagat raya; jagat saksana : penjaga, pemimpin dunia : menjaga : anak kerbau jantan : 1 ayam jantan; 2 calon : bangun : kuda-kuda : tongkat penyangga : jagung : demuk 56

jam : jam alam dunia; 2 budak, jamah : jamah, sentuh, senggol abdi; janapriya : jamajuja : jaman dahulu dicintai oleh manusia jamak : lumrah jandhu : sebangsa capung jamala : pukul, memukul jangan : sayur; jangan bening : jaman : zaman; jaman akir sayur bening : zaman akhir; jaman janges : hitam mengkilat langgeng : zaman janget : tali dari kulit keabadian; jaman pati : jangga : leher zaman kematian; jaman janggan : murid, siswa ramé : zaman janggar : terlalu tua keramaian janggel : tulang jagung; janggélan jamang : jamang, perhiasan : nama rumput kepala jangget : lekat, melekat jamas : keramas; jamasan janggir : anak kerbau jantan tosan aji : memandikan janggitan : nama hantu pusaka janggleng : biji jati atau tanaman jati jamba : melempar, membuang yang masih kecil jambak : menjambak, menarik janggut : dagu (rambut) jangji : janji jambal (di-) : dipanggil langsung jangka : 1 jangka, ramal; 2 alat namanya untuk membuat lingkaran jamban : jamban, tempat jangkah : jangkah, langkah pembuangan jangkang : nama buah jambang : jambang; jambangan : jangkar : jangkar, sauh jambangan, wadah air jangkep : lengkap, sempurna jambé : pohon pinang jangkrik : jangkrik jam : jam jangkung : badan kurus dan tinggi jamblang : nama buah, nama janglar : retak, lekah; janglaran : batikan sebab, karena jambon : warna merah jambu jangleng : biji atau bibit pohon jati jambor : 1 campur; 2 (an) : janglot : nama tumbuh-tumbuhan kata majemuk janguk : duduk menganggur jambu : jambu; jambet : jambu; jangur : mengatur rangka rumah jambon : warna merah janji : janji jambu; jambunada : janma : manusia, orang emas jantaka : celaka, sengsara jambuka : anjing hutan, serigala jantar : retak, merekah jambul : jambul, rambut di depan janten : jagung muda jambunada : emas jantèn : atap perahu jampeng : tuli, pekak janti : nama pohon jampi : jamu, obat janton : ramuan, rempah-rempah jamprong : kelihatan gagah jantra : tujuan, kemauan, jamu : jamu, obat kehendak jamuga : akhirnya, kejadiannya jantrung : termenung-menung jamur : jamur, cendawan jantu : obat, ramuan jamus : aji, jimat jantung : jantung jan : memang, nyata jantur : menceritakan, melukiskan jana : manusia; janaloka janu : tuba : tempat manusia, janur : janur, daun kelapa yang dunia; janapada : 1 masih kuning; janur 57

japa gunung : aren, pohon jasa dengan model akronim; aren jasem jarwi : terjemahan, japana : mantra magis; japa jata mengerti japi mantra : mantra jatah : jasa japit magis; japa yoga : puja jateng : nama pohon jara samadi jatha : api menyala; jatarupa : jarah : nama daun emas jarak : mantera jathara : jatah jaran : jepit, apit jathil : singkatan Jawa Tengah : tua jati : 1 rambut, 2 (parijatha) : jarang : jarah, direbut dengan jenis tembang sinom; jarapah paksa jatmika jathadhara : rambut jaratan : nama tumbuhan jatoh gimbal jar : kuda; jaran dawuk jatu : perut jarem : kuda lumping, seni jari : nama rasi bintang; jatuh jathilan jariji jaran goyang : mantra jauh : 1 pohon jati; 2 sejati, jarik pengasihan; jaran jauk (n-) nyata, sungguh; jati jaring képang : kuda-kudaan jaul ngarang : pohon jati jarit dari kepang untuk Jawa yang tumbuh padat; jatos pertunjukan/ : 1 pohon jati; 2 sejati; jaroh permainan; jaran jawab jatosipun : jarong panolèh : mantra untuk jawah sesungguhnya, senyatanya jarot mendapat kekayaan jawan : jatmika, penuh sopan jaruh : air yang sudah dimasak santun jarum : jerapah, nama binatang : jatuh jarupih : kuburan, makam : ramuan, rempah-rempah; jarwa : kata; jaréné : katanya jatukrama, jatukrami : : bengkak jodoh : 1 jari-jari; 2 jaring kecil : jatuh : jari-jari : jauh : kain sarung untuk : meminta wanita : menagih hutang : jaring : pulau Jawa, budaya Jawa, : kain sarung untuk orang Jawa; ora Jawa : wanita; jarit amba : tidak tahu sopan santun; kain jarik yang lebar; ilang jawané : tidak jarit ciyut : kain jarik punya sopan santun; yang sempit; jarit kadèn durung jawa : belum : kain yang sempit tahu adat sopan santun panjang, selendang dan jiwa kejawaan; : sudah akrab kejawèn : aliran : nama pohon kepercayaan kejawaan; : kuat, kekar, kokoh jawadwipa : pulau Jawa; : sudah akrab, diketahui Jawa Kulon : Jawa Barat; orang Jawa Tengah : Jawa : jarum Tengah; Jawa Wetan : : tangkai daun pisang Jawa Timur; Jawi : Jawa : terjemah; jarwa dosok : : jawab terjemahan dengan : hujan model akronim; jarwa : nama rumput suta : terjemahan 58

jawar : nama pohon jedeng : mati, mampus jawara : juara jedhog : mekar, mengembang jawat : jabat; jawat asta : jedhol : cabut, tarik berjabat tangan jédhor : bedug jawata : dewa jedhot : meletus jaweh : hujan jedhur : suara kendang besar jawès : rambut di bawah bibir jèdi : kawah jawil : sentuh, senggol jeg (ajeg) : biasa; sajege : selamanya jaya : menang; jaya jegal : menjegal, mengganjal kawijayan : jégang : duduk dengan satu kaki kemenangan; jaya tidak menumpu merta : bisa, mampu; jejer : tampil jaya mrata : 1 wudhu; jèjèr : jajar, duduk/berdiri 2 tanpa tanding; berdampingan; jèjèr jayandaru : 1 wahyu wayang : berjajar-jajar kemenangan; 2 nama seperti wayang pohon beringin di alun- jeksa : jaksa, penuntut hukum alun keraton; jayantaka jekut (anyep -) : dingin sekali : nama dewa; jayantara jelag : makan, menipu : nama dewa; jayanti : jelak : segera, dengan cepat nama pohon; jaya jelma : menjelma, reinkarnasi, wijayanti : kemenangan menitis jayèng (jaya + ing) : menang di jélung : bermain petak umpet; dalam ...; jayèngan: 1 jélung èdèr : bermain tempat jamuan, tempat petak umpet; jélung mengobrol bagi tamu; 2 umpet : petak umpet abdi pengantar jembak : sayur yang tumbuh di minuman; jayèng astra : tempat becek nama kesatuan prajurit jembangan : jambangan, tempayan kraton; jayèng katong : jembar : luas; jembaran : belanga minyak yang ceper; jembar dhadhané menyebabkan dapat : sangat sabar; jembar melihat makhluk halus kawruhé : banyak ilmu; yang biasa dipakai raja- jembar kuburé : raja; jayèng sekar : diampuni dosa-dosanya; nama kesatuan prajurit jembar polatané : kraton pintar; jembar segarané : jé : ungkapan penekan, mdah memberi maaf demikian, begitu, jembatan : jembatan katanya jempana : tandu, kereta jebad : jenis minyak jemparing : panah jebag : jebak, jebakan untuk jempina : 1 bayi prematur; 2 nama burung, tikus dll tumbuhan jèbèh : ujung ikat kepala jempiring : cangkul tanpa tangkai jebèng : buyung, angger, jenak : betah, tahan, tenang, panggilan untuk anak jinak jebod : rusak jenang : jenang, bubur jebol : jebol, rusak jenar : kuning; mahesa jenar: jebug : biji buah pinang lembu kuning; siti jenar : jebul : 1 muncul; 2 ternyata, 1 tanah kuning; 2 nama tak tahunya seorang wali di Jawa 59

jengkar : berdiri dan segera jinem wangi : tempat berjalan tidur jengku : dengkul jinis : jenis jené : kuning jinten : jintan, daun bumbu jeneng : nama, identitas; jeneng jiwa : jiwa, nyawa; jiwagra : cilik : nama kecil; jiwa raga, jasmani ruhani; jeneng tuwa : nama jiwana : hidup, tua; panjenengan : kehidupan; jiwandana : anda, tuan jenis tembang gedhe; jeng (ajeng) : sebutan untuk putri, jiwangga : jiwa raga, ayu; diajeng : adik jasmani ruhani; jiwaretna jengandika : paduka, anda, kamu : jenis tembang gedhe; jenggama : hidup, kehidupan jiwatma : jiwa, atma, ruh jenggan : murid, abdi, siswa hidup jénggot : jenggot, rambut di dagu; jlamprong : anak istimewa, hebat jénggot wesi : nama jlanthir : bagus, pemuda tumbuhan jodhang : judang, kotak wadah jengku : lutut makanan yang dipikul jentrung : menyesal jodho : jodoh jentung : merenung, diam sambil jodhog : burung pemikat berpikir jodhong : bakul besar, lodong jenu : tuba joglo : jenis rumah tradisional jepat : mencungkit jomplang : berat sebelah, tidak jepit : jepit, apit imbang jernih : jernih, bening, jelas jompo : tua renta, jompo jero : dalam, mendalam; jompong : daun jati jeroan : bagian dalam; jondhang : judang, wadah makanan jeron beteng : bagian yang dipikul dalam beteng jonggol : tanggungan jeruk : jeruk jonggrang : besar tinggi jerum : menderum (sapi, kerbau, jongos : jongos, tukang masak dll) jra : tersiar di mana-mana jetmika : jatmika, penuh sopan jrabang : merah, warna jangkrik santun jragan : juragan jewawut : jewawut, sekoi jragem : merah kehitaman ji : 1 satu; 2 raja; jitus jrih : takut, kuatir : singkatan dari siji jriji : jari-jari satus, satu banding jrum : fitnah; jruman : seratus; jiwang : memfitnah singkatan dari siji sewang, jrumat : jerumat, dijahit masing-masing orang jubag : jompo, tua renta mendapat satu jubar : gagal, urung, tidak jadi jidhor : beduk, kendang besar jubrisa : abdi perempuan jiha : jiwa, nyawa jubriya : congkak, angkuh jilat : menjilat jugag : besar, agung jilma : jelma jujul : kembalian, kelebihan jimbun : tua renta jujur : jujur, transparan, terus jinantra : jentera, kincir air terang jinem : tidur; jinem amrik, jukung : perahu kecil, sampan jinem patani, jinem juluk : sebutan, nama rum, jinem sekar, 60

julung : buntu, serba terancam; tembang macapat; juru kebun : pekebun; juru julung caplok : anak kunci : juru kunci, penjaga kuburan; juru yang lahir di waktu sungging : tukang lukis; juru tulis : juru tulis matahari terbenam; : ditimbun : cuka gula Jawa julung kembang : anak : dukung : jurus, kiat, taktik; jurusan yang lahir di waktu : 1 arah; 2 bidang keilmuan matahari terbit; julung jurug : juadah, jenis panganan juruh : jual pujut : nama wuku ke – jurung : juara, pemenang jurus : bosan, jemu 15; julung sarap : anak : dewa juwadah : lebar mulutnya dan tebal yang lahir waktu juwal bibirnya juwara : sekoi, jenis tanaman matahari akan juwarèh pangan juwata : suka membenci, gampang tenggelam; julung juwawah mencela : 1 cantik, anggun; 2 sungsang : anak yang juwawut kehidupan lahir waktu matahari juwèh tegak (jam 12 siang); juwita julung wangi : nama wuku yang ke - 9 jum : pilihan, istimewa; jumanten : zamrut; jumara : zamrut jumantara : langit, dirgantara jumbuh : cocok, sesuai jumbul : melompat karena kaget jumed : menjalankan jumeneng : berdiri, naik tahta jumlah : jumlah jumpalik : berbalikan, jatuh tersungkur jumput : ambil jumrah : biasa, lumrah jumuk : ambil jun : jun, jembangan, wadah air jung : ukuran luas sawah (4 bau) junggel : terbalik junggla : terlompat karena terkejut K jungjung : junjung junjang : berat sebelah junjunan : nama ikan junjung : junjung, angkat juntrung : arah, tujuan jupuk : ambil kabar : berita, warta; kabar angin : kabar bohong; kabar juragan : juragan, bos kabur: kabar bohong; kabar sriwing : kabar jurit : jurit, prajurit, bala bohong tentara juru : juru, tukang; juru basa : juru bahasa, penerjemah; juru demung : jenis 61

kabur : 1 melarikan diri; 2 tidak kadhokan : di tempat jelas kadhung : terlanjur kadi : seperti kabèh : semua kadipundi : seperti apa, bagaimana kabur : kabur kados : seperti; kadospundi : kaca : kaca; kaca benggala : seperti apa, bagaimana tauladan; kaca paesan : kadreda : kasihan; kadredyan : kaca berhias kacang : kacang; kacang brol cinta, kasih kadreng : sangat berkeinginan : kacang tanah; kadug : sampai, dapat mencapai kacang srenthul : kaduhung, kaduwung : menyesal kacang tanah; kacang kaduk : terlalu, terlampau; kaduk tholo : kacang tanah; kacang dawa : kacang wani kurang duga : asal panjang; kacang ijo : berani kurang kacang hijau pertimbangan kacapi : kecapi kadung : jenis belalang kacapuri : pagar tembok kadut : kabut, karung goni kaceb : lekat, rekat kadya, kadyangga : seperti kacèk : selisih kaé : itu kacélung : bunga dadap kaèt : rapat sekali, mesra kacer : jenis burung kaga : burung kacir-kacir : berceceran; ngacir : 1 kagadhah : dimiliki pergi begitu saja; 2 kagak, ora : tidak membuat sarang (burung) kagem : untuk, buat kacu : sapu tangan kagèt : kaget, terkejut kacubung : kecubung kagok : kagok, canggung kacung : anak buah kagol : kecewa, sakit hati kadaluwarsa : terlambat, kelamaan kagum : kagum, heran kadang : saudara; kadang sentana kagyat : kaget, terkejut : sanak saudara; kadang kah : itu wandawa : sanak saudara kahanan : keadaan kadasa : kesepuluh kahar : dokar kadga : keris kaharep : kehendak, kemauan; kadgada : cekatan kaharepan, kakarepan : kadhal : kadal; kadhal mènèk : kehendak sanggul bagi laki-laki kaharsa, kaharsayan : kebahagiaan, kadhang : kadang, suatu saat; kesenangan kadang kala : kadang- kahwa : air kopi kadang; kadhingkala: kahyangan: kahyangan, tempat dewa kadang kala kahyun : kehendak, cita-cita kadhaton : istana kahyuna : kehendak, kemauan kadhawa : nama burung kailangan : kehilangan kadhemen : terlanjur senang; kaiswaran : istana, kraton kadhemenan : kajanapriya : kepribadian kesenangan, kesukaan kajang : kajang; kajangsirah : kadheng pareng : barangkali bantal kadhengé : kadang-kadang kajantaka : miskin kadhèt : pelajar, tentara kajar : mendapat ajaran kadhil : taring babi hutan kajaroan : rumah kepala desa kadhini : istri, perempuan kajawan : kejawen kadho : pemberian kajayan : kemenangan 62

kajegé : sepanjang ingatan saya petai; kalasangka : kajèn : terhormat; kajèn terompet sangkakala; kèringan : sangat kalawasana: akhir zaman; terhormat kalawija : abdi di istana; kajeng : kehendak kalayuga, kaliyuga : kajineman : penjaga, polisi zaman kaliyuga, zaman kaju, kajo : heran, tercengang kesengsaraan kaka : kakak, kakang kalaban : tenggelam, tergenangi kakak : kakak; kakak tuwa : kalagyan : baru saja, sedang asyik burung kakak tua kalah : kalah kakang : kakak, saudara tua kalaha : perang, pertengkaran kakap : ikan kakap kalai : gangguan kakawin : karya sastra Jawa Kuno kalaipan : belenggu, miskin berupa tembang-tambang kalairan : kelahiran berbahasa Kawi kalak : nama bunga kakèhan : terlalu banyak kalaka : air kakèk : kakek; kakèk moyang : kalakon : terlaksana, tercapai kakek moyang kalakuan : kelakuan kaki : kakek kalambi : baju, pakaian kaktus : bunga kaktus kalamun : kalau, jika, bila kaku : kaku kalana : raksasa, kelana kakung : pria kalang : dikepung, dikelilingi; kakus : kakus, WC kalang-kabut : kalang- kala : 1 waktu, zaman; 2 kala kabut (binatang); 3 nama dewa kalangwan : klangenan, kegemaran (Batara Kala); kala kalap : dapat diambil manfaatnya bénjing : besuk pagi; kalapi : merak kala jengking : kalas : tumbuhan yang getahnya kalajengking; kalabendu menghasilkan warna merah : jaman yang buruk; untuk bahan cat kalabusana : kalasa : tikar seperangkat pakaian kalengka : 1 cacat, noda; 2 ciri kebesaran; kalacakra : kali : 1 kali, sungai; 2 perkalian; jenis jimat; kaladésa : 3 zaman; kaliander, perangkat desa; kaladuta kaliandra : pohon : alamat buruk; kaliandra; Kali Opak : kalakatha : ketam, Sungai Opak; kaliyuga: kepiting; kalamangga : zaman kesengsaraan laba-laba; kala mangsa : kalih : 1 dua; 2 dengan; kalihan kadang-kadang; : bersama dengan, dan kalamenjé : kalika : 1 ketika; 2 kulit kayu sejenis kala; kalamenjing kalilan : diperkenankan : jakun; kalamenta : kalimah : kalimat, perkataan nama rumput; kalindhih : tergeser, kalah kalamudheng : nama kaling : terhalang, tertutup perhitungan pencuri; kalingan : tertutupi, terhalangi kalanjana : nama kalingga murda : dijunjung tinggi; rumput; kalan-kalan : kalingga warsa : sudah kadang-kadang; lama sekali kalandara : matahari; kalir : segala, barang apa saja kalantara : sejenis buah kalis : terhindar 63

kaliyan : dengan, dan terpingkal-pingkal; kalo : niru, sejenis tampah kamilurusen : bertambah kaloka : termasyur, terkenal sedih lalu mati; kamipurun kalong : 1 susut, berkurang; 2 : sangat mau; kamirahan : binatang pemangsa buah- kemurahan; kamirurusen : buahan bertambah sedih lalu mati; kalpa : 1 cincin; 2 cita-cita; kamisandhanen : sakit kalpasastra : tuntunan pada payudara; cita-cita; kalpataru : kamisasaten : terbeliak pohon kalpataru matanya; kamisepuh : kalpika : cincin kepala desa; kamisesegan : kalung : kalung; kalung usus : tersedan-sedan (menangis); bayi yang waktu lahir kamitégan : tega, berkalung usus serta sampai hati; pantas berpenampilan apa kamitenggengen : saja melihat tertegun; kama : sperma, cinta; kamajaya : kamitigan : masak belum dewa ketampanan; waktunya; kamitontonen : kamalagi : asam, buah tertegun, heran melihat; asam; kamandhalu : kamituwa : kepala dusun; tempat air; kamarasa: kamiwelasen : kasih kenikmatan cinta; sayang, perhatian kamaratih : dewa kamini : istri, perempuan ketampanan dan dewi kampi : juara, yang terbaik, kecantikan; kamawedha; kampiun ajaran tentang percintaan kampita : guncang, gempa bumi kamalan : mendapat hadiah kampung : 1 desa; 2 bentuk rumah kebajikan adat Jawa kamangkara : mustahil kanaka : emas, kuku kamar : kamar kanal : terusan kamas : kakak kanan : kanan; kanan kéring : kamayan : kelebihan, kesaktian kanan kiri kamayangan (begja -) : untung kanana : hutan besar, mendapat kanang : yang kebahagiaan besar kanas : nenas kambah : terjamah, tersentuh kanca : teman, kawan; kanca kambala : kain dari bulu domba wingking : teman kambang : terapung; kambangan : belakang jambangan kancana : emas, kencana kambeng : nama tarian kancil : kancil, pelanduk kambengan : ilalang, lalang kandarpa : kasih sayang, cinta kambi : dengan kandel : tebal; kandelan : alat kambil : kelapa penangkal, penguat kami : kami; kamibocahen : kandhang : kandang; kandhangan : kekanak-kanakan; persediaan, cadangan kamigilan : sangat jijik; kandhara : leher kamijara : serai; kandhas : gagal, kandas kamijijèn : jijik sekali; kandhat : terhenti, istirahat kamikakon : kandheh : cerita, bagian kejang, kaku; kandhi : kantung dari kain kamikekelen : tertawa kandhih : tergeser, tergusur 64

kandhil : pelita, lampu kapak : kapak, kampak, beliung kandhut : dikandung, dimuat kanem : keenam kapal : 1 kapal, 2 kuda kang : kakak, saudara tua kangen : kangen, rindu kapala : kepala, pemimpin kangga : badan, tubuh kanggé : untuk, buat kapang : kangen, rindu kanggeg : tertahan, terhalang kanggep : dianggap, dihormati kapara : memang kanggo : untuk, buat kangjeng : paduka, tuan kapas : kapas kangkam : pedang kangsèn : berjanji, bersepakat kapat : keempat kangsi : 1 rumah lebah, 2 hingga, kapénak : sudah enak sampai kangsrah : berjejak di tanah kapep : lembab kaniaya : teraniaya kanigara : mahkota; kuluk kaper : kupu-kupu kecil kanigara, kaniganten : kapi : kera; kapiadreng : sangat mahkota kanigara, pakaian untuk raja, pengantin ingin; kapiandel : pusaka; kanin : luka kaninditan : kelebihan kapiandhem : melarikan kaning, kani : ada di, terkena kaningaya : disia-siakan, dinistakan diri; kapiasem : tertawa kanistha : dinistakan kanjar : sejenis senjata tajam sendirian; kapidereng : kanjat : lumayan kanjeng : paduka, tuan 1 rusa; 2 ingin sekali; kanji : 1 takut, kuatir, 2 tepung kanji kapidhara : jatuh, kantaka : sedih, susah kanteb : jatuh kesakitan pingsan; kapidulur : kantèk : sabar menunggu, sampai kanten : tunggu, nanti berkumpul dengan; kantha : leher; surya kantha : kaca pembesar, lup kapieneng : diam kanthi : dengan kanthil : 1 jenis bunga; 2 terikut saja; kapilaré : seperti kanthing : nama perahu kecil kanthong : kantong kanak-kanak; kapilayu, kanti : dengan kantu : terlambat kapiluyu : sangat ingin kantuk : mengantuk kantun : ketinggalan ikut; kapiluyu : sangat kanya : gadis, perawan; kanyaka : istri, emas ingin ikut kaot : melebihi yang lain kapa : pelana, dikapani, diberi kapila : merah muda pelana kapah : mengupas kopi kapindra : raja kera kaping : ke-, yang ke- kapiswara : raja kera kapit : terapit, terjepit kapodhang : kepodang, jenis burung kapok : jera; kapok kawus : sudah jera sekali; kapok lombok : jera sesaat kaprabon : jabatan kepresidenan kaprah : lazim; salah kaprah : salah tapi lazim kaprasida: kelestarian kapri : sejenis kacang kapti : cita-cita, gagasan kaptin : kapten kapujanggan : kepujanggaan kapuk : kapuk kapul : tali dari kulit pohon kapulaga : nama buah untuk obat, buah kapulaga kapur : kapur; kapur barus : kapur wangi kapuranta : merah muda kapurih : disuruh, dihimbau 65

kapurit : nama ikan kardin : bumbu, korden kaput : kotor karé : karai, nama masakan kaputran : keputran, istana buat karebèn : supaya, biar, agar karejekèn : mendapat rejeki anak laki-laki raja; karèk : ketinggalan, sisa kaputrèn : keputrian, karem : suka, hobi istana buat anak-anak karep : kemauan, kehendak perempuan dan karéta : kereta permaisuri raja karga : karung dari kulit kara : kara, jenis tanaman kari : tertinggal, ketinggalan sayuran; kara welang : karipan : kurang tidur jenis tombak; karawistha karir : karir, dunia kerja : hiasan, perhiasan karkat : harkat, martabat karaba : anak gajah karma : perbuatan, kerja yang karaca : nisan karad : diambil oleh dilakukan; hukum karma karag : sisa nasi kering : hukum balasan timbal karah : lingkar besi untuk balik atas perbuatan pegangan pedang, parang, seseorang di dunia dll. karna : 1 telinga, 2 nama wayang, karam : 1 haram, tidak halal; 2 adipati Awangga; 3 tenggelam; karam jadah : karena; karni : telinga haram sama sekali karo : 1 dengan, bersama; 2 karan : disebut, dinamakan kedua; karo tengah : satu karana : sebab, karena setengah karandhan : rumah atau tempat karoban : kebanjiran, tergenangi, janda tenggelam karandhang : sejenis bengkoang karoh : kenalan, sahabat, karib karang : 1 tempat; 2 batu karang; karsa : karsa, kehendak; karsana: 3 karya, karangan; bahagia karangan: hasil karya; karta, karti : selamat, aman; karti karang abang : tempat praja : pekerjaan negara; yang terbakar; karangen : kartiyasa : termashur terlalu jarang; karang kartaga : teguh kitri (-kirna) : tanaman kartala : timbul buah-buahan; karang kartika : bintang kopèk : desa yang tak kartu : kartu punya sawah; karang karu : diarun, dikaran kopèn : desa yang tak karug : digemburkan punya sawah; karang karuhun : dahulu melok : macam untaian karuksan : kerusakan bunga; karang ulu: karun : harta, harta temuan bantal karuna : menangis, sedih karas : dicium karung : karang, kantong karat : 1 karat (emas); 2 tahi karunya : iba, belas kasihan besi karus : celaka karatala : tapak tangan karut : hanyut karaton : istana, kraton karya : karya, hasil; karya désa : karawitan : bersenandung, bermain peraturan desa; karya gamelan negara : peraturan negara karcis : karcis, tiket kas : kas, simpanan kardi : kerja, karya kasa : musim yang pertama 66

kasar : kasar kathung : diangkat untuk diberikan kasat : terlihat; kasat mata: kati : kati, ukuran berat (1 kati : terlihat langsung oleh 0,617 kg) mata katiba : 1 terjatuh; 2 nama pohon kaseja : disengaja, dituju katiban : kejatuhan kasèp : terlambat katiga : 1 ketiga; 2 kemarau kasèr : kasip, terlambat katimbang : daripada kasi : hamba katimumul: nama penyakit kuku kasih : 1 kasih sayang; 2 kliwon katimun : mentimun kasok : dituangkan katir : kayu ringan yang dipasang kasol : tumbang kaspa : ubi kayu di kanan kiri perahu agar kasrah : diserahkan, berjejak di- tidak oleng kastawa : sembah puji, hormat puji katirah : nama pohon yang daunnya kastéla : ketela, ubi kayu merah kastubamani : permata katisan, katisen : kedinginan kastura : belas kasih; kasturi: katon : kelihatan kasturi, minyak wangi katong : raja kasub : masyur, terkenal katos : terlalu keras kasur : kasur, alat tidur; kasur katrap : diterapkan, frambusia babut : kasur empuk katrem : tinggal, betah kasusra : terkenal, kondang katresnan: kesayangan, cinta kasut : 1 kaos kaki; 2 diacak katri : ketiga, yang ketiga kaswari : burung kasuari katu : nama sayuran kaswasih : belas kasih, kasih sayang katub : katup kasyasih : belas kasih, kasih sayang katuhon : dipercaya katak : jenis umbi bergantung katuju : tertuju katalika : tiba-tiba, diuntai katumangga : kepala katampi : diterima katur : diberikan, untuk, kepada katana : panah, anak panah katuranggan : tanda-tanda, ciri-ciri katbuta : marah sekali katuridan : jatuh cinta, asmara katé : katai, cebol katut : terikut, terambil katéla : 1 ketela, 2 ternyata katya : kati, berat, obot katelah : disebut, dinamakan kau : kaku, janggal, canggung katenta : terdesak oleh kauban : sejuk karena terlindungi katépang : nama tumbuhan perdu; kaula : kawula, aku, -ku katepang ngrangsang kaurmatan : kehormatan gunung : si pungguk kautaman : keutamaan merindukan bulan, terlalu kawaca : terbaca berpengharapan tanpa kawadaka : diketahui rahasianya melihat kenyataan kawagang : kuat, mampu katès : pepaya kawah : kawah, danau di puncak katga : keris gunung katgada : cekatan, dengan cepat kawahya : dilahirkan, diucapkan katgada : keris kawak : lama, kuno kathah : banyak kawalat : kualat, dosa kathak : lendir pada mulut ikan kawan : kawan, teman kathok : celana; kathok cekak : kawanda : batang tubuh, fisik, jasmani celana pendek; kathok (tanpa tangan dan kaki) dawa : celana panjang kawarna : tersebut, diceritakan kathuka : asin kawasa : kuasa, kuat, mampu kawasan : kawasan, daerah 67

kawasita : terajarkan, diajari kalung; kebo pelèn : kawastara : kentara, kelihatan orang yang suka cekcok kawatgata : kecelakaan kecut : kecut, asam kawawa : terbawa, kuat, kuasa kedah : harus kawedaka : ketahuan rahasianya kedal : tutur kata, ucapan kata kawong : dikenal kedaluwarsa : terlambat, kelamaan kawot : dimuat kedangsul : kedelai kawrat : terbebani kedaut : tertarik, tercabut kawruh : pengetahuan kedawan : terlalu panjang kawul : rambut jagung kededer : menggigil kawula : hamba, saya; kedeh : harus kèdek : terinjak, terpijak kawulawarga : keluarga; keder : 1 bergetar, gemetar; 2 kawula wisudha : merasa takut diwisuda kèder : juling kawung : kawung, jenis kain jarik kedhali : burung layang-layang kawur : bubar, cerai berai kedhana-kedhini : dua saudara pria- kawuri : lampu, silau wanita kawus : jera kedhasih : sebangsa orang pipit kawya : penyair, pijangga, ahli kedhaton : kraton, istana sastra kédhé : kidal kaya : 1 seperti, 2 penghasilan kedheh : harus kayang : berdiri dengan kaki di atas kedhelé : kedelai kayangan: tempat para dewa kedhèp : berkedip kayoman : diayomi, dilindungi kedher : bergemetar kayon : 1 gunungan, 2 kekayuan kedhi : perempuan yang tak bisa kayong : kaya haids kayu : kayu kedhung : bagian sungai yang dalam kayuh : kayuh kedhut : tebal lagi kuat, kedap kayul : sejenis cangkul kejaba : kecuali kayun : kehendak, keinginan kejani : kera, lutung kayungyun : kasmaran, jatuh cinta kejot : kaget, terkejut kayut : dirajut, diikat keju : pegal-pegal, lelah keba : 1 tutup; 2 selamatan kèju : keju, mentega tujuh bulanan (orang kejut : terkejut, kaget hamil) kelat : tali penarik; dikelati : kebak : penuh dikuliti; kelat bahu : kebek : penuh sekali gelang bahu; kelatan : kebelet : kebelet, ingin cepat keluar berenggang; kelat bahu : keben : nama buah dan batang gelang tangan di bahu kebo : kerbau; (kumpul -): kelir : 1 kelir, layar, tirai; 2 warna hidup bersama laki- keliru : keliru, salah perempuan tapi tidak kemalo : laka nikah, samen leven; kebo kemampo : hampir matang bukur : hewan sejenis kemangga : laba-laba penyu; kebo giro : jenis kemangi : kemangi, tanaman lalapan gendhing; kebo jerum : kemanungsan : kemanusiaan kerbau menderum; kebo kemara : gema, intan lawung : kerbau yang kemarang : raga, lebah tidak dipekerjakan; kebo kemat : tenung, santhet menggah : nama bentuk 68

kemba : 1 tawar, hambar, malas; 2 kendhil : kendil, tempayan kecil kecewa kendhuri : kenduri kéné : sini kembang : kembang, bunga; kenikir : kenikir kembang api : kembang keningar : kayu manis api; kembang borèh : kenini : pil kina bunga untuk sajian; kenong : kenong, gamelan kembang desa : gadis kèntar : terpingin, hanyut tercantik di desa; kentara : kentara, kelihatan kembang durèn : kenthang : kentang, jenis umbi kuning; kembang gula : kenthel : kental permen; kembang lambé kenthing : tempayan kecil : bahan pembicaraan; kentrung : jenis kesenian rakyat Jawa kembang paès : bunga yang pertama; kembang Timur setaman : bunga rampai; kenya : perawan, gadis kembang telon : bunga kepala : kepala tiga warna; kembang kepati : ada anggota yang waru : sumbu dian meninggal; kepatibrata : kembar : kembar bertapa, bersemedi; kepati- kembel : terperosok pati: sungguh-sungguh kemben : kemben, penutup dada kèpèk : 1 nama pohon; 2 berbuah kembeng : kembang, tergenang air tapi belum berisi (kedelai) kemilon : cermin, kaca hias keponakan : keponakan kemiri : kemiri kepriyé : bagaimana kemit : jaga malam, pengawal; kepu : bentak, bakap kepuh : 1 pohon kepuh, 2 lipatan kemit bumi : abdi yang kain dodot di pinggang; tugasnya bersih-bersih; gantung kepuh: tidak kemitan : berjaga malam, berganti pakaian azimat kepundhung : 1 hama buah, 2 kémpol : betis gundukan panas karena kempul : kempul, bagian dari gong rengas kemuda : jenis tembang, gending; kepung : kepung, keroyok kemudhi : kemudi, setir kepungkur : silam, lampau kemukus : berasap; lintang kepyak : 1 ramai, pesta 2 gladhi kemukus : jenis rasi resik bintang di langit képyan : susah, bingung, putus asa kena : kena, terkena kepyar : tersebar, encer kenaka : kuku kepyek : kepyak wayang kenari : buah kenari, burung kera : kurus, kurang subur kenari kéra : mata yang agak cacat kencana : emas kerab : 1 sering, 2 kitab kenclung : alat musik keraban : kiraqan kendhaga : peti panjang kérah : juling, tingkah laku kendhali : kendali, peluru, granat kerak : kerah, tua lagi kering kendhang : kendang, gamelan kerambil : kelapa kendharat : tali untuk kéran : kran menambatkan lembu kerana : karena kendhat : gantung diri kerang : kerang kendheng : tali busur; gunung keras : keras kendheng : bukit barisan kéras : bakul tempat garam kendhi : kendil, wadah air minum 69

kerasan : betah, jinak, tahan kinca : air gula kérata : 1 pemburu; 2 asal mula kingkin : 1 sedih, susah, gundah; 2 arti kata; kératabasa: rindu sekali, jatuh hati jarwa dosok, akrarim kinjeng : kinjeng keraton : kraton, kerajaan, istana kintun : kirim kerig : digiring, dibawa kinuswa : dicium keris : pusaka, senjata kipas : kipas, tepas, angin-angin kerja : kerja, bekerja kipat : disingkirkan; kipat- kipit kerpu : sebangsa permata : menggerak-gerakkan kersa : karsa, kehendak ekor kerta : hasil, kemakmuran; kerta kira : kira, duga aji : dihargai; kertan : 1 kirab : kirab, arak-arakan kemakmuran, penghasilan, kirana : cahaya, sinar 2 tahu, mendapat kabar; kirang : kurang; kirangan: kertarta : mapan, kurang tahu, entahlah makmur; kerta wadana : kirata : pemburu aman, sejahtera kirda : bersenang-senang, serong kertiyasa : cerdik, cendekian, sangat kiri : kiri pandai kirik : anak anjing kesawa, kesawamurti : nama lain kirim : kirim Batara Wisnu kiring : kiri kestalan : kandang kuda kirta, kirti : pekerjaan, perbuatan kethèk : kera kirtya : pekerjaan, perbuatan kethoprak : seni drama tradisional kisa : 1 anyaman bambu untuk ketiga : kemarau membawa ayam; 2 kera ketimun : mentimun kisat : kering, kesat ketipung : ketipung, kendang kecil kisi : kisi, gulungan benang ketonggèng : sejenis kala yang kisik : tanah lumpur besar kisma : tanah kéwala : saja, cuma, hanya kisruh : kisruh, kacau, berantakan kéwan : hewan, binatang; kéwan kitha : kota raja kaya : hewan kitri : 1 tanda pada tanah yang piaraan; kéwani: hewani telah ditebangi pohonnya; kéwran : kesulitan, kesukaran 2 pohon buah-buahan di kidang : hidang, kijang, kebun menjangan kiwa : kiri kidul : selatan klabang : kelabang; dikepang : kidung : kidung, lagu dikepang (rambut); kijing : kijing/rumah dimakam, klabang ayam : dadu, nisan perjudian; klabang kikik : 1 ketiak baju, 2 jenis nyander : bentuk rumah anjing tradisional kikis : kikis, surut klapa : kelapa kilat : kilat, api petir klaras : daun pisang kuning kimpul : keladi klasa : tikar, alas tidur kimpurusa : raksasa, klenik : klenik, percaya pada gergaji takhayul kina : kina, pohon kina klika : kulit kayu kinah : kina, nama pohon kliwon : kliwon kinang : campuran gambir sirih kliyang : melayang, terbang kinanthi : disertai, diiringi klobot : sarung jagung 70

kobar : bakar komini : perempuan, istri kobong : terbakar kon : suruh kobot : sarung jagung konang : kunang-kunang; kobra : 1 tersiar oleh umum; 2 konangan : gagal; 3 ular kobra diketahui, tertangkap basah kocak : 1 kocak, lucu, jenaka; 2 kondhang : kondang, terkenal, tidak penuh; kocak-kacik termashur : bergoyang-goyang konjuk : untuk, buat, kocap : diceritakan dipersembahkan kocar-kacir : kocar-kacir kono : situ kocèh : berkumur dengan kontab : bangkit amarahnya, kociwa : kecewa, sakit hati tersulut koclak : bergoyang, tidak penuh kontal : termakan, dinangsa kodhé, ngodhé : berburuh, kontang-kanting: kesana kemari, mengambil upah mondar- mandir kodhèn : hitungan dengan kodi kontap : bangkit amarahnya, kodheng : hilang akal, juling (mata) tersulut kodhi : hitungan kain (20 konten : pintu lembar) kori : piatu kodhik : sempit koripan : 1 kehadiran; 2 kerajaan kodhok : katak, kodok; kodhok kahuripan ngorèk : 1 katak kosa : kuat, perkasa bernyanyi; 2 jenis gending kosala : baik, pandai upacara koswa (bala- ): bala tentara kogel : tidak sampai hati, kosya : dicium sayang, berkasih-kasihan kotaka : kotoran yang terburuk kojor : 1 liat, kenyal (daging); 2 kotbuta : sangat marah benteng keliling kothak : kotak kokap : mega, awan kothèkan : tabuhan dengan kokila : burung memukul kentongan kokoh : kokoh, kuat kayu/lesung kokok : keras berurat (leher), kothi : keti, 100.000 kepala pencuri; kokok kothong : kosong beluk : jenis burung kowè : kamu, anda kokosan : 1 kukusan; 2 jenis buah krajan : kraton, istana, pena, puri kokot : lekat sekali, peniti kraka : daun kering yang telah kancing baju; kokot bisu : luruh sangat merah/diam sambil krakab : tutup pelana menggigit bisu; kokot krakah : halaman rumah bolot : daki, dekil krakal : bajak, alat pengjembur kolam : kolam tanah kolang-kaling : buah kolang-kaling kram : 1 kejang; 2 cahaya, sinar kolong : kolong krama : menikah; krama désa : kolontara : lamtoro bahasa halus yang komala : intan, halus, santun digunakan orang desa; komara : sajian kepada ruh halus krama inggil : bahasa kombang : kumbang, lebah; halus tinggi; kramakala : macan kombang : petang, malam; kraman : harimau kumbang; pemberontakan; kramaniti kombang anglèng : : sopan santun; krami: kumbang menikah 71

kramat : keramat, berpetuah kretya : makmur, sejahtera, aman krambil : kelapa damai krana : karena, sebab kridha : gerak, kiprah; kranjang : keranjang kridasastra : kepandian kranji : nama buah, kandang ulah sastra ayam; kranjingan: krigaji : sejenis pajak kepada raja ketagihan krigan : pengerahan krapak : daun tebu kering krikil : kerikil, batu kecil krapyak : kandang kijang yang kringet : keringat; kringet buntet : berpagar keringat yang tak bisa kraras : daun pisang kering keluar kras : keras kripik : keripik krasa : terasa, dapat diindra; kriting : kriting krasan : kerasan, kriya : kriya, karya, buah tangan, betah, senang kerajinan krastala : kuasa, sakti ksama : ampun, maaf kraton : kraton, istana, pura ksana : seketika, sebentar krawitan : kerawitan ksatriya : perilaku kesatria krendha : peti mati ksaya : rusak, musnah, kreneng : keranjang kecil tempat kséma : selamat, sejahtera buah-buahan ksira : puan, air susu kréngga : dihiasi dipercantik ksiti : tanah, bumi krenteg : kehendak yang kuat ksodra : madu, air madu krepana : sangat belas kasih kuat : kuat krepu : kristal, sebangsa, kubalan : kena nyala api permata kubandha : raksasa, gergaji kresa : karsa, suka, kehendak kubek : lingkaran, keliling kresna : 1 hitam; 2 nama kubeng : lingkaran, keliling wayang; kresnapaksa : kubleg : sekeliling paruh bulan gelap, kubon : kebun, pekarangan sesudah purnama kubra : besar kreta : aman damai, makmur kubu : blok, benteng pertahanan kréta : 1 kereta; 2 makmur; kubuk : persegi kretagna : tak berterima kuburan : kuburan, makan kasih; kretala : nama kubus : bangun yang mempunyai senjata; kretanjali : ukuran sisi-sisinya sama menyembah, bersujud; kucem : rusak, lengset kretapradana : terlebih- kucing : kucing lebih; kretapunya : kucir : kucir bahagia sekali; kretarta : kucira : cela, cacat tercapai maksudnya, kuciwa : kecewa bahagia; kretayasa : kucumbi : istri, suami termashur, kondang; kucur : kucur, jenis panganan kretayuga : kuda : kuda, turangga jaman keemasan, saat kudandapan : tertatap karena kejayaan kebiungan krété : anak buaya kudang : diharap, dipuji-puji kreteg : jembatan kudhampel : berpaut dengan kreti : perbuatan, tingkah laku tangan dan kaki kretobaya : setuju, berdamai kudhar : terurai, terlepas kudhi : kudis 72

kudhis : kudis, jenis penyakit kulanté : nama tembang tengahan kulit kular : benang untuk menjahit kudhu : mengkudu, nama pohon kulawu : 1 warna abu-abu; 2 obat nama wuku kudhung : tutup kepala kuled : lembat, lambat, tidak kudhup : kuncup cepat kudon : terkenai udu, iuran kulem : bergaung, membahana, kudrat : kudrat, kekuasaan merdu dan besar Tuhan kulèn : sawah milik kuli kudu : harus kuli : kuli, buruh, pekerja kudung : penutup, kerudung kulib : anak anjing kudus : kudus, suci kulihan : kepulangan kuhaka : penjahat, orang jahat kulihi : bagaimana, mengapa kuhana : tidak terus terang, tidak kuliling : keliling, mengitari setia kulina : biasa, akrab kujana : sangat marah, orang kulingling : berkeliling, mengitari jahat kulinten : biasa, lumrah, wajar kujang : senjata tradisional kulisa : beliung, kampak Betawi kulit : kulit, belulang, sampul; kujiwat (ng- ) : mengerling, kulit ayam : kulit ari, mengeling jangat; kulit daging : kukang : nama binatang sejenis seluruh tubuh kera kulita : sudah kenal baik, mesra, kukap : asap, awan, kemenyan akrab kukila : burung kulon : barat kuksi : perut kulu : tertelan, nama ikan kuku : kuku kulub : angger, buyung, anak, kukub : ambil sayang kukud : selesai, bangkrut kuluk : mahkota, topi kebesaran kukuh : kukuh, kokoh, kuat kuluma : nama ikan kukul : jerawat kulumur : berlumuran darah kukup : ambil kulung : tangkai ketam pemotong kukura : kura-kura padi; kulung ati : lekuk di kukus : asap bawah dada kul : kul, hewan air sejenis kulup : angger, buyung, anak bekicot kulur : dapat dan mau memberi kula : saya, aku; kulagotra : kulwan : barat sanak keluarga; kula kum : rendam, dibenamkan mitra : keluarga, famili; diair kula sentana: keluarga, kuma : awalan kuma; kumacèlu : amili; kulawanda : mendamba; kumadama : keluarga, famili; pura-pura bodoh rendah; kulawangsa : keluarga; kumakaruh : akrab, karib; kulawarga : keluarga kumalancang : lancang, kulah : kamar mandi mendahului kehendak; kulaja : bangsawan, ningrat kumalasa : tergelar, kulak : membeli untuk dijual tersedia; kumalungkung : lagi sombong, congkak; kula-kuli : biasa, lazim kumawani : pemberani, kulala : pembuat barang pecah- sok berani; kumawas- belah dari tanah liat awas : awas, teliti, cermat; 73

kumawasis : sok pintar, kundur : pulang, kembali; sok pandai kunduran : meninggal kumaki : congkak, besar kepala karena pendarahan sewaktu kumala : emas, mutiara; kumala- melahirkan kala : kadang kala kuneng : adapun kumara : anak-anak, orang muda, kung : merdu intan, siwa kungas : sumerbak, wangi, karuan kumat : kumat, kambuh, sakit kungkang : katak yang besar, lagi kongkung kumayu : sok cantik, genit kungkulan : terlampaui, kumba : buyung, tempayan, terlebihi kelapa kungkum : terbenam, kumbah : cuci, bersih menenggelamkan kumbakara : pembuat barang kuning : kuning pecah belah kuningan : jenis logam kumbala : jambu-jambu berbentuk kunir : kunyit bunga untuk hiasan kunjana : susah, sedih, asyik; kumbandha : raksasa kunjana-papa : susah dan kumbang : kumbang, lebah melarat, miskin kumbayana : 1 jun tempayan, kunjara : penjara, tahanan jembangan; 2 nama kunjeng : kerdil, komeng, ceding Begawan Durna waktu kunjuk : dipersembahkan muda (wayang) kunjur : duduk meluruskan kaki kumbi : cangkok, sombong, kunta : senjata sejenis tombak besar kepala pendek kumpris : anak yang akan kunten : kuli menggantikan pangkat kunthara : budi daya, tingkah laku ayahnya kunthing : kecil, kurus kuna : kuna, lama kunthiwiri : berulang-ulang datang kunang : kunang-kunang kunyit : kunyit, kunir kunapa, kunarpa: jenazah, mayat, kunyuk : monyet, kera, munyuk bangkai kupa : perigi, mata air kunca : kain dodot kupat : telupat kuncang : terlempar karena angin kupeng : sekeliling kuncara : kondang, terkenal kuper : kurang perhatian, kurang kuncèh : pipa panjang pergaulan kunci : kunci, pembuka kupi : rencana karangan kuncung : kuncung, bagian rambut kupik : bertepuk didepan kupina : cawat, saluran penutup kuncup : kuncup kemaluan laki-laki kundha : anglo, keran, pedupaan, kuping : telinga, pendengaran perapian kupiya : 1 contoh, teladan, kundhah : jatuh tak berdaya pengalaman; 2 kopiah, peci kundhala : cincin, gelang, kupon : kupon anting-anting kupu : kupu-kupu kundhalini : ular kura : kura-kura kundhang : kondang, terkenal, kurah : berkumur-kumur, gurah tersohor kurakah : pembantai kundhi : tukang membuat kurang : kurang gerobak kuranti : ditahan, dilarang kurantil : nama wuku yang ke-4 74

kureb : tengkurap kutut : jenis burung, perkutut kuren : lelaki yang sudah dewasa kuwadé : tempat duduk pengantin kurma : kurma, jenis buah kuwadéan : pedagang kain, kuru : kurus, tak subur, lemah berjualan pakaian kurung : kurung, mengurung; kuwaga : kuat menjalani, tahan kurungan : sangkar banting kusa : nama rumput kuwagang : kuat, mampu kusala : baik, pandai, selamat kuwah : air sayur, kuah kusan : kukusan kuwalon : tiri kusik : sejenis pisau untuk kuwanda : mayat, bangkai, jenazah membuat warangka keris kuwaos : kuasa, mampu kusir : kusir, sopir pedati kuwara : termasyhur, terkenal kusta : kusta, jenis penyakit kuwas : kuas, alat mengecat kulit kuwasa : kuasa, mampu kusuma : kusuma, bunga, kuwat : kuat kembang; kuwatir : kuatir, sumelang, was-was kusumawicitra: kuwawa : kuat, mampu; kuwawi : bermacam-macam bunga, (ing.) kuat, mampu nama tambang gedhe; kuwaya : air kusumayuda : tokoh kuwèni : jenis mangga pemenang dalam kuwi : itu peperangan kuwu : penguasa setingkat adipati kuswa : cium kuwur : gelisah, bingung, kuswantara : ciuman, kasih berirama kemerahan kutah : tumpah kuya : aniaya, serang, hina kutha : kota; kutha-biting kuyu-kuyu : bercucuran : tanggul besar ditepi keringatnya jalan; kuthagara : kwaci : biji kuaci ibukota; kuthamara : kwaga : mampu menjalani lobaan, sesajian ditempat yang kuat keramat; kuthasaksi : kwali : kuali, belanga saksi palsu; kuthawara : kota besar kuthah : kotor, berlumuran kuthaka : kotoran cirit kuthara : kampak, beliung kuthèh : kotor, berlumuran kuthèt : kerdil, komeng kuthila : bungkuk, bengkok kuthilang : jenis burung kuthilem : licin, tidak jujur kuthip : sangat hina kuthong : kosong kuthu baru : bagian kebaya penutup dada kuthumbi : suami kutu : kutu kutub : kutub, ujung L kutug : asap 75 kutuk : 1 anak burung; 2 jenis ikan

lakon : cerita lakra : dasar laksa : 10.000 labu : jenis umbi laksana : seperti labuh : 1 pengabdian; 2 buang; laksita : berjalan labur labuh labet : pengabdian; nglabuh : laksmana : cerdas lacak membuang; lelabuhan : ladha pengabdian; pelabuhan laksmi : cantik; laksmini : cantik; ladhang : dermaga ladhatan : cat dari kapur; laburan : laksmiwati : cantik ladheg cat-catan; nglabur : ladhu mengecat sekali : lacak, teliti ladi : lada, rempah-rempah laksya : laku, jalan : sempat lading : penghabisannya laku : jalan, laku; kelakon : ladrang : kotor sekali laga : lumpur dari gunung tercapai, terlaksana; lakon lagak berapi lagang : melayani; pladèn : : cerita, kisah; laku lagep pelayan; ngladèni : lagi melayani; lados (ing.): dagang : berjualan; laku lagu melayani lahru : pisau dapur dhodhok: berjalan lahya : nama gending lain : perang dengan duduk; laku laja : gaya, potongan lajar : cepat besar gawé : mempunyai : mau, suka akan lajeng : sedang, baru kewajiban; laku ngiwa : lajer : lagu lajita : kemarau melakukan kejahatan; lajuk : tingkah, canda lajur : lain nglakoni : menjalani, lak : malu, mendapat malu laka : bajak, nenggala; mlajar : melakukan lakang lari lakar : terus; mlajeng : lari lalab : dedaunan mentah untuk laken : pokok kayu laki : malu lalap : terlanjur : lapis, kolom laladan : daerah : lak, pintu air : mustahil, jarang ada lalahan : tanah yang siap ditanami : selangkangan : memang lalai : lupa, alpa : cengketan : pria; laki bini : suami lalana : berkelana, mengembara istri; laki rabi : suami istri lalang : ilalang lalar : dahi lalaran : nara pidana lalasa : nama tumbuhan lalatha : dahi, menghias dahi lalawa : banyak tingkah, ceroboh lalayan : pagar tembok, benteng laler : lalat; laler wilis : lalat hujan laléyan : sering lupa lali : lupa; lali jiwa : lupa ingatan, gila lalim : lalim lalis : hilang, mati lalita : cantik lalos : lupa lalu (ng - ) : bunuh diri; lalu mangsa : terlambat lalya : lupa lama : lama lamak : lemah, lapik lamar : lamar, meminang lamat -lamat : samar-samar lamba : tunggal, tulus hati 76

lamban : belum beristri lanas : laju karena panas, lambana : jejaka, perawan lambang : lambang, simbol, tanda; pemarah lambang jangka : lanat : terkutuk tanda-tanda jaman lambao : bertani lancana : lencana lambar : dasar, alas lambat : lama, lambat lancang : lancang, tak minta ijin lambau : bertani lambé : bibir; lambé ati : lancar : lancar watak; lambé gajah : bagian keris; lambé landep : 1 tajam; 2 nama Wuku gangsa : moncong lembu yang bergerigi; landhak : landak, jenis binatang lambiran: tepi sungai yang rendah landhep : tajam; landhep lambung : perut, lambung; lambung lengis : lekuk dhengkul: tumpul sekali; di atas pantat di bawah rusuk landhep pikirané : lamèn : pohon padi lameng : pedang lamang pintar lami : lama lamis : dusta, bohong landhes : alas, dasar; landhesan : lamon : kalau lampah : (ing.) jalan; lampahan: dasaran, alas lakon, cerita; nglampahi: menjalani landhung : panjang sekali lampeg : pasang (laut, dsb) lampèng : relung langak : berjalan mendangak lampes : nama tumbuhan lampet (ng - ) : terhenti langar : garang lampiran : lampiran lampit : tikar jalin langeh : indah, cantik lampita : tanda lampor : suara ramai langen : kegemaran; langendriya lampra : mengembara lampu : lampu, pelita : wayang orang dengan lampus : mampus lamuk : kabut lakon pakem lamun : kalau lamur : rabun, buta ayam Damarwulan; langen lamuran : nama rumput lamus : puputan dari kulit mandra wanara : pentas kambing lamut-lamut: jauh/tipis dan tidak pertunjukan wayang jelas lan : dan, serta orang, drama dan tari; lana : kekal lanang : laki-laki langen sari: taman kesukaan; langen swara: paduan suara tembang- tembang Jawa langèn : tempat berenang langgana : tak menurut, tak sudi langganan : langganan langgat : tanggap langgenan : landasan, ganjal langgeng : abadi, kekal langguk : congkak, sombong langgula : ekor langi : berenang; lelangèn : berenang-renang langir : langit, nama buah langit : langit, angkasa langka : langka, jarang sekali langkah : langkah; mlangkah: melangkah; nglangkahi: melangkahi langkak : langka, jarang langkan : pagar keliling langkap : busur langkas : tangkas langkep : busur langking : kurus, kecil 77

langkir : nama wuku yang ke-13 kasmaran, jatuh cinta; lara langkung : lebih; kelangkung : jonggrang : gadis yang sangat; kula langkung : bernama jongrang, permisi mau lewat; dicandikan dalam candi nglangkungi : Prambanan; lara karuna : melewati; selangkung : kasmaran, jatuh cinta; lara dua puluh lima kidul : Nyi Lara Kidul, langlang : berkeliling mengitari jin yang dipercaya sebagai langseb : langsat penguasa laut selatan; lara langsing : langsing, tinggi ramping kudan : bedil berlaras langsir : dilangsir, satu per satu satu; lara-lapa : sengsara, langsung : langsung, berlanjut menderita; lara ngedhat : langsur : melata, merayap nama bunga langu : jenis bau yang tak sedap larab : datang langun : kesenangan larad : susut, hanyut langut : sepi, hening larah : kedudukan, tempat lanja : sering bersilaturahmi larak : sendal, terik lanjah : mudah bosan larang : mahal, harga tinggi lanjam : 1 ujung bajang; 2 singkal larap : datang lanjang : gadis, perawan laras : irama; laras pelog : lanjar : janda muda yang belum irama pelog; laras beranak; lanjar ngirim : slendro: irama slendro; nama rasi bintang laras wastu : akar wangi lanjèn : mencoba, percobaan laré : anak; laré angon : anak lanji : 1 sebangsa baju; 2 penggembala mudah berubah larèk : anak, kanak-kanak lanjo : pulang pergi lari : lari lanjung : termenung, tercenung larik : larik, deretan lanjur : lanjut, kemudian laris : laku keras lanjut : lanjut, kemudian laron : laron lantak : pelantak, pengasah laru : benih jamur pembusuk lantang-lantang : cincin untuk tempe lantap : garang, suka marah larud : larut lantas : langsung larung : buang lantéra : lentera laryan : selokan lantih : tenun; nglantih: lastari : lestari, terpelihara; menenun lastantun : (ing.) lestari, lantip : pintar, pandai terpelihara laos : lengkuas lastri : malam lapa : lapar; lara-lapa: latar : halaman penderitaan yang amat lathi : lidah sangat latri : lumpur, endapan lumpur lapak : pelana, sela, ringga latu : api lapan (se - ) : 35 hari latuh : lumut laut lapang : lapang laun : daun kacang cina lapis : 1 lapis; 2 lapisan laup-laup : berteriak-teriak lar : bulu ayam laut : laut, samudra lara : 1 sakit; 2 dara, gadis, lawa : kelelawar wanita; lara ayu : lawak : dagelan, lawak ketumbuhan, sakit calar; lawan : 1 musuh; 2 dan, dengan lara brangta : lawana : garam, asin 78

lawang : pintu; lawang butulan : layap : pergi, main pintu belakang; lawang layar : layar, peralatan perahu kori : pintu utama; layon : mayat, jenazah lawang kupu tarung : layos : atap, tarub pintu kanan kiri; lawang layu : layu, mati lèrègan : pintu dorong; layung : awan kuning pada sore lawang monyétan : hari pintu yang daunnya dua, layur : nama ikan laut atas bawah; lawang laywa : layu, mati, lain; laywan : tangkeban : pintu yang bunga yang sudah layu daunnya satu; lawang lebda : mahir, ahli tobat : pintu taubat lebet : dalam, maruk lawar : lawan, apa adanya; lebur : lebur, hancur lawaran: makan tanpa lèdhèk : memancing, menggoda lauk lega : lega, rela lawas : kawak, kuno legan : perjaka, prawan lawayan : perlombaan burung legawa : ikhlas merpati legedan : watak lawé : lawe, benang tenun; legena : telanjang lawé mateng : benang legetan : nama tumbuhan yang sudah dikanji; lawé legi : 1 manis; 2 nama hari mentah : benang yang pasaran belum dikerjakan; lawé legundhi : nama tumbuhan wenang : gelang dari leheng : lumayan, lebih baik benang (penangkal daripada penyakit) leksa : laksa, 10.000 laweh : lauk pauk leksana : jalan, berjalan lawèh, lawih : ganjal pada bibir léla : hibur, ayem kran lelah : capek lawer : lama, tua lelana : berkelana, mengembara lawèt : burung walet lélang : lelang, jual lawis : lama sekali lelangon : kesenangan, hiburan lawon : mori, kain pembungkus lelara : penyakit; lelaran : wabah mayat penyakit lawong : bersuara keras leluhur : leluhur, nenek moyang lawuh : lauk-pauk lèlur : segan, enggan lawung : tombak, lembing lema : gemuk, gembur laya : mati lemah : tanah; lemah teles : layah : piring besar dari tanah tanah subur liat lembah : lembah, cekung; lembah layak : layak, wajar, lumrah manah : andap asor, layan : keran kecil rendah hati layang : surat, kertas; layangan: lembak : lemak layang-layang; layang lembana : pujian, sanjungan biwara : surat kabar; lembar : lembar layang iber-iber : surat lémbat (m -): berpindah meloncat- kiriman; layang ideran : loncat dari pohon ke surat edaran; layang pohon kabar : surat kabar; lembara : mengembara layang wacan : buku lembat : halus, lembut bacaan 79

lembayung : lembayung, daun lenggak (ng -) : duduk mendongak kacang untuk sayur dan menoleh lembek : ombak lénggak-lénggok : melenggok lèmbèr : keletah lenggana : rela, ikhlas, segan, enggan lembing : 1 tombak; 2 nama lengganan : langganan, pelanggan binatang lenggang : jenjang (leher), ramping lémbong : sebangsa talas lénggang : melenggang lembora : nama ikan laut (besar) lengger : besar dan tak bergerak- lembu : sapi, lembu gerak lembur : lembur, bekerja di luar lènggèr : lengger, jenis tari-tarian jadwal lénggot : lembehan santai; lénggot lembut : lembut, halus bawa : tandak lemeh : segan, enggan lengkara : perhiasan lemper : jenis makanan dari ketan lèngsèr : lengser, turun jabatan lèmpèr : cobek lentéra : lentera, lampu lempèt : kepipis (perut) lepas : lepas, bebas; lepas lempir : lembar, helai tangan : tak mau ikut lempuk : nama ikan sungai campur lempung : tanah liat, tanah merah lepat : salah lempuyang: jenis tanaman obat lèpèk : cawen, lepek tradisional lèpèn : kali, sungai lemu : gemuk lepet : lepet, jenis makanan lendhah : sawah di tempat yang lèrèh : tenang, santai; lèrèh- datar dan rendah lèrèh : santai, istirahat léndhéyan : 1 bersandar; 2 batang lerem : tenang, santai tombak lèrèn : istirahat lendhi : mainan ikan leres : betul, benar lendhong : nama ikan lésan : lisan, mulut léndhot : lumpur lesana : tanda, jalan lendhut : tanah lumpur leseh : lusuh, terinjak-injak lènèng : bermasakan, masak lesmi : indah, laksmi semua lestari : lestari, terpelihara; lèng : lubang, rongga lestantun : (ing.) lestari, lenga : minyak; lenga bacin : terpelihara minyak kelapa yang telah lesu : lesu, lapar, lemas dipakai kedua kalinya; lesung : lesung, tempat lenga cèlèng : minyak menumbuk padi lebihan dari; lenga lésus : angin ribut mambu : minyak tanah; lewih : lebih lenga patra : licik : licik, akal bulus minyak tanah; lenga pèt ligasan : naik kuda tanpa pelana : minyak tanah; lenga lika : tulis wangi : minyak wangi lilit : lilit, membelit; lilit uwi : léngah : lengah, sembrono melilit seperti ubi lengar : lebar (dada) lima : lima lengen : lengan, tahu liman : gajah lengeng : indah, menawankan, limar : limar menyenangkan limas : bentuk rumah adat; lèngèng : kata untuk memaki limasan : bentuk rumah lenggah : duduk adat limbang : timbang 80

limbuk : limbuk, jenis nama linting : menggulung wayang lintring : jenis rumah adat limbung : limbang, terhuyung- lintu : ganti huyung linu : rasa nyeri, pegal-pegal limer : melayang linuhung : dihormati, ditinggikan limit : limit, rata dan halus linuwih : lebih limo : 1 lima; 2 jeruk, limau lipur : hibur, senang limpa : limpa lir : seperti limpad : cekatan lira : belerang; lira-liru : limpah : limpah, banyak berganti-ganti limpung : tombak pendek bermata lirang : belirang kanan kiri lirih : pelan limrah : lumrah, lazim, umum lirik : melirik limun : limun, jenis minuman liring : kejap, pandangan sekilas limur (dite - ) : dilipur, dihibur lirip : aus, rompeng limus : pakel, jenis mangga liris : gerimis, teratur, rapi limut : 1 kabut; 2 selimut lirna, lirning : terang sekali, apabila lina : hilang, sirna, mati liru : tukar, ganti; liru lincad : loncat, lompat, tinggal lambang : bertukar lincak : lincak, kursi; lincak barang, barter; liron : gagak : meloncat- tukar; liron patra : loncat seperti burung berganti tempat; liron gagak watang: saling lincat : loncat, lompat merombak lincing : runcing, lancip lirwa : lalai, lengah, kurang lincip : runcing, lancip waspada lincis : lubang jerat (tali) lis : tali kekang, kendali lincut : malu, enggan lisa : ketombe, telur kutu lindhu : gempa bumi lisah : minyak lindhuk : terlindung listu : cantik; listuhayu: cantik, lindhung : lindung, berlindung ayu; listya : molek lindri-lindri : cantik sekali, molek lisuh : lesu, lelah lingga : 1 arca, tugu; 2 kata dasar lisus : angin ribut linggar : pergi, lahir litheng : hitam sekali lingsa : telur kutu; pada lingsa; lituhayu : cantik, molek, ayu tanda baca pada aksara liwar : menyimpang; liwar- Jawa liweran : berseliweran lingsang : anjing air liwat : lewat lingsem : malu liwer : lewat, lintas lingsir : bergeser, condong liwet : liwet, jenis nasi linguk : jenguk, lihat liwung : bingung lintah : lintah; lintah dharat : liya : lain rentenir locana : mata, netra lintang : bintang; lintang alihan locita : hati, perasaan : bintang beralih; lodaka : air lintang kemukus : lodan : ikan paus, ikan gajah komet, bintang lodhèg : longgar, lobok kemukus; lintang lodhèh : jenis sambal panjer esok/sore : lodhoh : busuk, remuk bintang kejora lodhong : wadah, toples linthing : melinting 81

lodok : sumsum pada tulang lorèk : lorek, loreng; lorèng : punggung loreng lodong : wadah makanan kecil, loro : dua; loro blonyo : arca toples tiruan pengantin lodra : buas, gerang, sangat losin : dosin, 12 buah marah losoh : lusuh logor : gugur, luruh losok : busuk, luruh logro : longgar losor : longsor loh : subur; loh jinawi : lota : buas, ganas subur makmur lothèng : loteng lohita : merah lowang : luwang, bolong, lubang lok : mashur lowong : lawang, kosong loka : 1 tempat; 2 kenal, lowung : lumayan dikenal; lokamandhala : lucu : lucu, jenaka permukaan dunia; ludhes : ludes, habis lokananta : jenis ludhuk : suka makan banyak gamelan; lokaya : ludira : darah dunia, alam semesta; ludrug : ludruk, teater tradisional lokéndra : raja di dunia; lugas : jelas, denotatif lokéswara : terkenal di lugu : apa adanya, bersahaja dunia; kaloka: terkenal lugut : bulu-bulu pada batang lokita : karangan, sajak bambu (tebu, dsb) lokro : longgar; nglokro : luh : air mata patah semangat luhur : luhur, tinggi; luhung: lokrok : lobok, longgar luhur, tinggi lola : tidak punya ayah ibu lujeng : luku, bajak loling : lentera dari kertas luk : lekuk; luk sanga : lekuk lolita : ingin sekali, mendamba sembilan lolor : lepas, ulur luka : luka lolos : lolos, bebas lukak : cekung; lukak-lukik: loma : pemurah, suka memberi bercekung-cekung lomba : pertandingan lukar : lepas, melepas lombok : lombok, cabe lukat : lepas dari siksaan lomoh : segan, enggan lukis : lukis, gambar londhot : busuk, remuk lukita : karangan, syair; lukita longan : bawah ranjang sari: karangan/syair yang longgang : sela, antara indah longgar : longgar, luas, renggang luku : bajak, nenggala longkah : nama bunyi-bunyian lulang : belulang, kulit longkang : sela, antara luluh : luluh longsor : longsor lulur : bedak lulur lonjong : lonjor luluri : leluhur lonjor : belunjur; selonjor : lulus : lulus, lolos duduk meluruskan kaki lulut : cinta lontar : lontar lumah : terlentang; lumah lontop : tongkat berisi pedang tangan: meminta, lontor : makan, minum memohon lor : utara; lor kulon : barat lumba : lomba, pertandingan daya; lor wétan : timur lumba-lumba : ikan lumba-lumba laut lumbu : jenis tanaman umbi- umbian 82

lumbung : lumbung, persediaan; lupta : keliru, lupa luput : luput, lepas; luput lumbung bandhung : lurah cinatur: tak disebut lumbung besar; luru dalam bicara lurub : lurah, kepala desa lumbung désa : lurung : mencari : gebar, tutup mayat lumbung desa lurus : sungai tempat lutung pembuangan lumer : leleh, basi luwah : lurus luwak : lutung, jenis kera lumèr : meluap luwang : lowong : luwak, jenis musang lumpang : lumpang, tumbukan luwar : lubang, lowong, watu luwé luang padi; lumpang luweng : lepas, luar luwer : lapar kenthèng : lumpang luwih : lubang : putaran, bundaran batu besar : lebih; luwih manèh : terlebih lagi lumpat : lompat; lumpat kidang : melompat-lompat lumping : belulang lumprah : lumrah, wajar lumpuh : lumpuh lumpur : lumpur lumrah : lumrah, wajar lumuh : bosan, malas lumur : gelas untuk minum lumurug : berangkat ke pertandingan lumut : lumut luncat : loncat, lompat luncup : luncup, kuncup lung : pucuk daun lunga : pergi lungan : bepergian lungga : sulur-suluran lunggé : terlambat lungguh : duduk lungka : bongkahan tanah di ladang lungkrah : capai, payah, letih lungsé : terlambat lungsed : lusuh lungsi (pada -): tanda baca dalam huruf Jawa lungsir : kain sutra lungsungan : kulit bekas pada binatang setelah berganti kulit lungsur : kain bekas lunjak : lonjak lunjat : lonjak luntas : luntas, jenis tumbuhan luntur : luntur lunyu : licin lupa : lupa lupit : sempit, tidak longgar lupiya : teladan, contoh 83

M madyama : di tengah- tengah; madyantara : mabuk : mabuk alam semesta, jagat raya; mabur : melayang, terbang madyasta : berdiri maca : membaca; maca udrasa sebagai penengah maéjan : nisan : menangis maékani : memfitnah macak : dandan, berhias diri maèlu : memfitnah macan : macan, harimau; maem : makan maésa : kerbau; maésa jenar : macanan : jenis kerbau kuning; maésa permainan; macan anabrang : kerbau angop : bangunan kecil menyeberang; maésa di bagian pintu rumah lawung : jenis tarian macapat : tembang macapat menirukan kerbau macas : memangkas bertarung macel : memasukkan pasak maétala : tanah, bumi macem : macam, jenis magah : tegar hati, keras kepala macung : mengangkat tangan magang : bekerja sambil belajar mada : berani, tidak takut mati; magepokan : berhubungan mada pléra : mencela, mager : pagar, memagari; mager memperolok-olok timun : serupa biji madak : malah, malahan mentimun; mager sari : madat : memakai candu, ganja tetangga kanan kiri madaya : memperdaya, magrok : tinggal membohongi magut : hampir selesai madé : menjual maha : maha, tinggi; maha madeg : berdiri, menjadi agung : maha agung; mader : mencari ikan wader maha bala : kuat, madha : menyamai; madha rupa perkasa sekali; maha bara : rupa yang sama : tidak lazim, mustahil; madhang : makan mahabaya : bahaya madhep : menghadap besar; mahaguru : madhuk : tidak keras, gembur mahaguru, guru besar; madon : bermain perempuan; maha kuwasa : maha madoni : bertengkar kuasa; maha luhur : madresa : keras maha luhur; maha mulya madresthi : mencelakai : maha mulia; madu : madu; madu brata : mahamuni : pendita; lebah; madu kara : maha pawitra: suci, lebah penghisap madu; luhur; maha prana : madu mangsa : jenis huruf besar pada huruf makanan, dodol; Jawa; maharaja: raja madura : cantik, manis besar; maharatna : madya : tengah; madya manikam; maharesmi : gantang : angkasa, bulan; maharja : selamat; langit; madya pada : maharsi : maharesi; dunia, alam; madya mahasiswa : siswa di ratri : tengah malam; perguruan tinggi; maha suci: maha suci; mahasura: pemberani, 84

pahlawan; maha atma, malang sumirang : menghina kepada orang mahatma : jiwa besar; : tambahan pula : membuat kualat, bertuah maha wikan : maha malar : mengembara malati : menerima rapelan mengetahui malaya : ingin sekali, damba sekali maled : jemu, jenuh mahas : masuk maledi : malam malek : menjadi wali mahidhara : gunung, bukit malem : selalu, senantiasa malèni : membalas mahisa : kerbau maler : mahligai, istana keputrian males mahisi : permaisuri maligé mahitala : bumi, tanah mahitala : bumi, tanah maido : mencela; maiben : mencela main : main maisi : permaisuri maja : maja, nama buah; maja- malih : berubah, berganti maja : sekali-kali malik : membalik; malik majad : patut, layak grémbyang : berubah majer : mandul, majir total; malik tingal : maji : tak kan terjadi berubah janji maju : maju; majeng : maju; maling : pencuri, mencuri; majupat : segi empat; maling dhèndhèng : majutelu : segi tiga berlaku serong, berzina; makah : merangkap maling raras : mencuri makam : kuburan asmara; maling retna : makan : 1 makan; 2 bisa mencuri asmara mengerem (rem); malini : bunga makan ati : malir : membuat alur/parit di mengecewakan; makan sawah tuan : mencelakakan malo : lak berwarna merah tuan/ pemiliknya maloni : mencela, mengubah makara : udang malu : malu makaten : demikian, begitu maluh : becek, berlumpur maktal : nama wuku yang ke-21 mamah : 1 memamah; 2 mama, ibu makutha : memakai mahkota mamak : emak, mama, ibu mala : luka, penyakit maman : memanggil paman malad, maladi : membuat kualat mamang : ragu, bimbang malah : malah, bahkan mamar : remang-remang malahi : merepotkan mamas : nikel malam : bahan cat untuk mambang : jenis hantu membatik mambek : tersumbat malang : melintang, berserakan; mambet : tersumbat malang atèni : mambil : mengambil menguatirkan; malang mambrih : supaya, agar gambuhi : suami istri mambu : berbau yang lakinya lebih muda; mamèt : mencari, berupaya malang kadhak : mami : 1 saya, kami; 2 mama, berkacak pinggang; ibu malang kerik : mamin : bertemu, berjumpa berkacak pinggang; mampet : tersumbat, tergenang malang mégung : mampir : singgah malang melintang; mamprah : melayang 85

mampu : mampu, kuat mandar : semakin mampus : mampus mandara : berhias, bersolek mamuk : mengamuk mandaya : berdaya upaya mamut : hilang, musnah, pergi mandek : berhenti man : kependekan dari kata mandéné : alangkah mandeng : memandang paman mandha : susah, sedih; mana : angan-angan, hati; mandhakaki : nama manaduganda : bunga; mandhakiya menyetujui, memuji; (bale -) : rumah tempat manadukara : memuja; mandhalika : menyetujui, memuji; nama tetumbuhan; manakawan : menjadi mandhasiya : nama abdi, pengiring; wuku yang ke-4 manasija: cinta, mandhah : pindah kekasih; manasika : mandhak : menganggap enteng menganiaya; manastapa mandhala : lingkaran, daerah : berduka cita; mandhap : turun ke bawah manasuka : siapa yang mandhapa : rumah muka, balai, suka; mana wibawa: pendhapa sombong mandheg : berhenti; mandheg manadhem : limun mangu : berhenti dan manah : 1 memanah; 2 hati, ragu; mandheg mayong perasaan : berjalan tidak langsung; manail : nama wuku yang ke-23 mandheg tumolih : manang : keliru, marah berhenti dan menoleh manasi : memanasi mandhégani : mengepalai manawa : jika mandhes : sampai tuntas manca : manca, luar; manca mandhing : pohon kemlandingan udrasa, manca rawat : mandhiri : mandiri, merdeka; menangis; manca mandhirèng pribadi : negara : luar negeri; mandiri, berdikari manca kaki : orang- mandho : menengadahkan orang tua di desa; tangannya mancawara : mandhor : mandor, pengawas memperdayakan dengan mandhuka : katak negara; manca warna : mandhung : mencuri, maling bermacam-macam jenis mandi : mujarab, manjur mancad : menginjak mandira : pohon beringin mancahi : mencela, membantah mandos : mujarab, manjur mancak : menerima apa-apa yang mandra : gembira; mandragini, diberi mandragupit : kamar mancal : menendang; mancal tidur; mandraguna : donya : meninggal sakti, digjaya; mandrawa dunia; mancal kemul : : jauh, kejauhan berselimut lagi, tidur lagi manduk : terkena oleh mancana : menganggu, mengusik mandum : membagi mancas : memangkas maneh : abdi, hamba mancur : mancur, memancar manèh : lagi manda : setengah matang; mandabagya : celaka 86 mandang : memandang

manèka : beraneka, macam- manih : lagi pula, dan manik : manik-manik macam; manéka warna manikarma : intan berlian manikem : manikam : beraneka ragam manikya : mirah, intan merah manila : intan biru manekung : berdoa maning : lagi, dan manis : manis mangga : silakan; mangga mara : manja : membuat tugal manjang : memanjang mau, suka; mangga manjat : memanjat, miring, landai manjel : maju, berkuli sapira-pira : tiada manjer : menyalakan terus manjing : masuk seberapa; mangga sésa manjur : manjur, mujarab manjurung : mendukung, mendorong : tiada seberapa; tan manjut : lalu mangga puliha: tak manobawa : cinta, senang manohara : memikat, menawan dapat menang manojawa : keras sekali manolan : kuli, buruh manggahi : mempertahankan manon : mengetahui mantak : mengeluarkan kesaktian manggal : melempar, melontar mantang : memberi pantangan mantar : mudah menyala (kayu) manggala : komandan; mantèk : mengeluarkan kesaktian mantel : mantel manggalayuda : manten : kian, lekas, bekas mantèn : penganten komandan perang mantep : mantab mantes : menjadi pantas manggar : bunga kelapa mantha : membagi; mantha manggya : bertemu, berjumpa garwa : memperistri; mantha-mantha : mangka : padahal membagi-bagi manthang : sejenis ubi jalar mangkadi : tambahan, lagi pula mantheng : pikiran yang memusat manther : pikiran yang memusat mangkana : demikian, begitu manthuk : mengangguk mantog : sampai batas, mentok mangkara : udang mantra : mantra, kata bertuah mantri : kepala pegawai; mantri mangkas : memangkas kéwan : mantri hewan mantrus : kelasi, pelaut mangkat : berangkat, bertolak mantu : menantu mantuk : pulang, kembali mangké : nanti mantun : sembuh, selesai mantuni : menyembuhkan mangkéné : demikian, begini mantyanta : sangat, sekali mangkono : demikian, begitu 87 mangku : memangku manglah : mengalah manglar : melebarkan, meluaskan manglèng : agak miring mangler : membelokkan mangli : nama macam tebu manglih : berubah mangro : mendua mangsa : 1 musim; 2 ah masa?; mangsa bodhoa : masa bodoh; mangsa borong : terserah; mangsatara : masa tidak hujan pada musim hujan mangsah : melawan, berperang mangseg : mendesak, menekan mangsi : tinta mangun : membangun; mangun- kung : susah karena birahi mangut : nama lauk dari ikan mangwa : bara mani : 1 intan; 2 air mani manidikara : menyembahyangkan

manu : menerjang, menyerbu; mara dhayoh : bertamu; manubawa : cinta, mara jelèh: kasih sayang; manuhara membosankan, : memikat, merayu; menjemukan; manukara : menurut, marakarma : meniru kesengsaraan, kesedihan; manuh : biasa, kenal marakata : manuja : menuju, mengena zamrut, intan hijau; manuju : menuju, mengena marasadu: menipu, licik; manuk : burung; manuk ngoceh maraséba : : burung berkicau; menghadap; marasoca : manuk thilang : melihat sendiri; mara burung kutilang tangan : suka memukul; manuksma: menjelma maratapa : bertapa, manungsa : manusia bersemedi; maratuwa : manusmara : mencipta, memuja mertua manut : menurut, patuh marabi : menyebut dengan manyar : manyar, jenis burung panggilan nama jelek manyer : berdiri tegak marag : menghadap, mendatangi manyuk : datang hanya sebentar marakèh : nama wuku ke-18 manyul : dahinya nonong marana : mati, meninggal manyung : mancung marang : terhadap, kepada manyura : gending manyura marangi : mencuci pusaka maoni : pohon mahoni marani : mendatangi, mendekati maos : 1 membaca; 2 buah maras : kuatir, cemas maja marbuka : membuka mapa : apa, apakah mardala : kandang mapag : menantikan, mardawa : ahli, pakar menjemput; mapag mardi : mengajar, membina tanggal : menunggu mardika : merdeka; mardikani : mapah : memapah membuat merdeka; mapak : menjemput, menunggu mardikèngrat : merdeka mapal : mengepras, memapras di dunia mapali : mengeprasi maregaké : membuat kenyang mapan : mapan/menempati marek : mendatangi, mendekati mapas : memotong, memangkas marem : puas mapat : berempat marep : menghadap mapatih : mahapatih marga : jalan, karena; margaina: maprah : berkembang, menjadi rahim; margana : angin, banyak panah; margi : jalan, mapras : memangkas sebab mar : capek, lelah mari : sembuh, selesai mara : datang, hadir; mara markisah : buah markisah awak : datang sendiri; marma : kasih sayang; marmi : mara dina : menunggu kasih sayang hari; mara serek : marmut : marmut, jenis hewan menjemukan, marna, marni : bermacam-macam membosankan; mara maro : membagi dua; maro dagang : berdagang, tingal : bermuka dua berniaga; mara désa : maron : belanga mendatangi desa lain; marsudi : berusaha, berupaya 88

marta : kehidupan, rendah hati : membela musuh, martana : rendah hati intelijen; mata-mata, martani : rendah hati mata pita, mata pitaya : martuwi : berkunjung, silaturahmi intelijen; mata sapi : martyapada : dunia, alam fana telur ceplok; mata maru : madu, orang yang walangen : silau sebab bersaing mendapat cinta terlalu lama memandang; marud : memarut, mengukur mata walikan : nama maruk : gembur (tanah) anyaman; mata yuyu : maruki : selalu ingin makan selalu ingin menangis marus : berbau tak sedap matah : menugaskan, maruta : angin mendelegasikan marwita : mencari ilmu kepada matak : mengeluarkan; matak aji mas : 1 emas; 2 panggilan : mengeluarkan kesaktian buat kakak laki-laki matal : setengah matang masa : musim matang : matang, masak; matang masak : memasak putung : terpaksa masang : memasang; masang berhenti semu: memandang matangga : gajah dengan perangai tertentu matar : mematar, mengikir agar dimaklumi; mataya : menari, berjoget masang ulat: matek : mengeluarkan kesaktian memandang dengan mateng : matang, masak; mateng perangai tertentu agar ati : yang masak baru dimaklumi bagian dalam masem : berbasi, berair matengga : menunggu, menanti maser : menyumpit dengan mathar : serba teratur dan baik paser mathem : puas, senang sekali masi : masakan, meskipun mathet : menyelaraskan irama maskumambang : maskumambang; mathi : pusar kuda yang menjadi maskèntar : tanda tabiatnya maskumambang mathuk : cocok, sesuai masoh : membasuh, mencuci mati : mati; mati branggah : mastaka : kepala, mahkota mati utama; mati mastuti : memuji, berdoa kunduran : meninggal masuh : mencuci, membersihkan saat melahirkan; mati masung : memasung, memberi ngurak : mati karena mata : mata, netra; mata sudah tua renta; mati deruk: jenis rumah adat raga : bertapa; mati tradisional; mata sahid : mati membela dhuwiten : mata agama; mati salah : mati duitan; mata éra : karena hal yang dilarang bolongan keranjang; matianta : sangat mata itik : jenis rumah matil : mematil, menancapkan adat tradisional; mata patil iwak : nama maton : maton, tidak tumbuhan; mata menyimpang kucing : sebangsa matosi : mengkhawatirkan damar; mata lélé : matra : mantra, kata bertuah; tumbuh daun matra kélasa : (tembakau); mata loro mengikut/menurut 89

matrap : mengetrapkan memes : lentur, luwes matswa : ikan memetri : memelihara, merawat matsya : ikan mempan : mempan matuh : menaati menahi : membenahi, mengemasi matun : menyiangi ménak : nikmat, enak matur : berkata menang : menang, unggul matut : membuat patut menapa : apa; menapi : apa matyanta : sangat, sekali menawa : jika, kalau mau : tadi mencira : terpencil, terasing mawa : membawa ménda : kambing mawar : bunga mawar mendem : mabuk mawas : mawas, waspada; mendha : menurut, patuh mendhak : membungkuk, merendah mawas diri: mendhala : lingkaran, tempat, sasana; instrospeksi mawat : memberi; mawat gawé, mendhala giri : nama mawat karya : berbuat corak kain tenunan jahat mendhang : kulit beras yang kecil mawèh : memberi sekali mawelu : kabur, pucat mendhé : istirahat mawi : membawa, dengan mendhek : berhenti mawinga-winga : marah besar; mendhem : memendam jajabang mawinga- mendhing : lumayan, mendingan winga : marah besar mendhiri : mandiri, berdikari hingga wajahnya merah mendho : menurut, patuh, taat mawiti : memulai méndhong : mendong, jenis tanaman mayang : bunga pinang mendhung : mendung mayura : burung merak mendut : memantul meca : berterus terang meneng : diam, tak bicara mecah : memecah menga : terbuka, membuka mecut : mencambuk mengalor : ke utara méga : mega, mendung; méga mengarep : pergi ke depan, maju; malang : awan berarak; mengarep-arep : méga mendhung : mengharap-harap nama gamelan; mengarsa : maju, pergi ke depan; mégantara : coklat mengarsa-arsa : semu hitam (warna mengharap; mengarsani kuda) : memimpin megar : mekar, berkembang mengastawa : berdoa megatruh : megatruh, jenis tembang mengkana : demikian, begitu méjan : batu nisan mengkang : merenggang, mejana : sedang, cukupan merenggangkan mejemuk : 1 majemuk; 2 kenduri mengkéné : demikian, begini bersama sekampung menir : pecahan beras; meniren melathi : melati lambéné : bibir yang melaya : mengembara, berkelana capek bicara mémba : berubah rupa, menjalin : rotan menyerupai menjalma : menjelma membat : memantul; membat menjangan : kijang mentul : bergetar, mentah : mentah memantul-mantul mental : memantul membut : lunak, gembur mentala : tega, sampai hati 90

mentaos : tempuas, nama kayu mestaka : kepala mentas : mentas, terbebaskan mesthi : pasti, tentu mentéga : mentega mèstri : beristri, menikah mentes : berisi, berbobot mesu : menahan, mengendalikan menther : memusatkan pikiran, meta : marah sekali konsentrasi meteng : mengandung menthès : mentes, berisi penuh miarsa : mendengar, memirsa menthik : 1 mungil; 2 jenis padi; mibah : bergerak menthik ori : jenis miber : terbang, melayang ketela pohon micara : fasih berbicara menthilas : bersih, terang, jelas midadari : bidadari menthul : 1 memakai topeng; 2 midak : menginjak gemuk dan segar midana : menghukum pidana mentog : menabrak, buntu mider : mengelilingi méntol : mentol, penyegar midereng : kuat keinginan, dengan hidung giat mentrik : cantrik, murid midhang : bermain-main, berpesiar, menungsa : manusia, orang membayar nazar menur : bunga menur midhangan : acara widhang menyak : melewati jalan becek midhanget : mendengar menyan : kemenyan midhé : menyambung denga menyang : berangkat, pergi kelopak jantung pisang, mèpèt : mendesak, menekan; membeli daging ketika merak : merak punya hajat (tidak mérak : menarik hati menyembelih sendiri) merang : batang padi midhet : tidur mérang : membagi midhun : turun merbabak : berkilauan, bersinar; midosa : berbuat dosa merbabak bang miduwung : menyesal kencana: semburat migena : menghalang-halangi merah bagai emas miguna : berguna merdi : berusaha, mengajar; mihak : memihak merdi désa: mijil : 1 keluar, lahir; 2 tembang memajukan desa mijil merdika : merdeka mikara : membuat perkara merdu : menyenangkan, merdu mikir : mikir, berpikir merduli : memperdulikan mikul : memikul; mikul dhuwur meré : suara kera mendhem jero : merem : memejamkan mata; mengangkat nama baik merem melèk : tinggi-tinggi dan membuka menutup mata memendam aib dalam- merga : karena, sebab, jalan dalam mersudi : menuntut, berusaha, mil : mil, ukuran jarak melatih mila : maka mertapa : bertapa milah : memisah, memilah merti : merawat; merti désa : milalu : remah, lebih (terlebih) kenduri untuk selamatan dari desa milang : 1 menghitung, mèru : gunung; mèru pancaka membilang; 2 mengajar; : tempat pembakaran milang kori : mayat memasuki tiap pintu 91

rumah; milang usuk : mingkar-mingkur : menghindari, bermalas-malasan; mencegah milang-miling : mingkara : melawan, memaksa melihat-lihat mingked : beringsut, bergeser milangkoni : menyenangkan mingkem : terbungkam, tertutup milar : membelah mingsra : berharga; mingsri : milara : menyakiti berharga milasa : menganiaya minta : minta, mohon milenggah : mendudukkan mintaksama : minta ampun, mohon mili : mengalir maaf milu : ikut, turut serta mintar : pergi miluta : membujuk, merayu, minten : masing-masing berupa menjebak minthi : anak itik mimang : akar beringin mintuhu : taat, patuh mimba : keluar mintuna : jodoh, laki- mimbar : mimbar laki/perempuan mimbuhi : menambah minulya : dimuliakan mimi : belakang minum : minum mimik : menyusu mireng : mendengar mimis : mimis, peluru miri : kemiri mimpin : memimpin miring : miring mimrih : menyuruh supaya miris : kuatir, takut mimring : tipis sekali mirma : berbelas kasihan mina : ikan; minantaka : mirong : nama perhiasan nelayan mirowang : membantu, berteman minangka : dalam rangka mirsa : melihat, mengetahui minangsraya : minta pertolongan miruda : lari, melarikan diri minanten : kalau, jikalau mirungga : khusus minaraki : duduk, singgah misah : memisah minda : kambing misalin : bersalin, berganti mindah : memindahkan misanan : sepupu mindel : diam misaya : menganiaya mindeng : memusatkan perhatian misepuh : berlaku sebagai orang tua minder : rendah diri; minder miser : menggeser liring : selalu misésa : menguasai, memerintah memandang misih : masih mindha : seperti, bagaikan misudha : mengangkat, mewisuda mindhah : memindah misuh : memaki-maki mindhak : naik, bertambah misuwur : kondang, terkenal mindho : kedua kalinya mitambuh : pura-pura tak tahu mindi : pohon imba mitaya : membuat percaya mindring : tukang kredit barang miterang : menerangkan, dapur menjelaskan mineb : tertutup mithes : menggilas minengsah : dimusuhi mithet : menekan, menjepit minger : berbelok mithing : menekan, menjepit minggah : naik, ke atas mitra : mitra, kawan; mitra minggat : pergi tanpa pamit darma : kawan karib, minggir : minggir, menyisih teman akrab minggung : bergerak, terguncang mituduh : menunjukkan, mengarahkan 92

mituhu : patuh, taat mondhah : mengada-ada, kuti-kuti miturut : menurut, patuh, taat mondhalika : nama bunga miwah : dan mondhoh : melubangi telinga miwaha : mengawinkan mondhok : mondok, kos miwal : menampik, menolak mondhong : memondong miwir : mengurai mongah : menipu miwiti : memulai monga-mangu : ragu-ragu, bimbang miyaga : pemain gamelan monggang : monggang, jenis miyagah : mengerjakan dengan mongkog : berbesar hati duga kira monjo : melebihi sesamanya miyak : membelah mono : begitu, demikian miyambak : mengerjakan sendiri monté : manik-manik miyangga : menyangga monyèt : monyet miyara : memelihara monyong : menjorok, memanjang miyarsa : mendengar, mopo : tidak mau mengerjakan, menyaksikan mogok miyat : melihat, tampak, tahu mor : kumpul, campur miyata : mengajar mori : kain putih pembungkus miyatani : boleh dipercaya mayat miyos : keluar, pergi morong : morong, wadah air miyup : berteduh morot : melorot, turun miyur : bergoyang, tak kuat mos : boros mlaku : berjalan mot : muat, isi mlathi : bunga melati moté : manik-manik mlinjo : melinjo, jenis tanaman motha : kain mota, kemah mobah : bergerak, berubah motong : memotong mohita : susah, bingung moyang : nenek moyang mojar : berkata mubal : menyala moksa : muksa mubed : membelit mola : meniru, mencontoh mubeng : berkeliling molah : bergerak muber : memburu molang : pedagang ternak mubyar : berkilauan, bercahaya molèk : indah, cantik, jelita, mucal : mengajar bagus mucang : makan sirih molèr : memanjang dan mucap : mengucap melingkar mucuk : ke puncak molih : pulang, kembali muda : muda momohan : benda bekas, barang sisa mudal : keluar momol : 1 lunak, empuk; 2 mudangkara : kepala batang jagung untuk mudani : menelanjangi pakan ternak mudgara : palu, martil momong : mengasuh, mengemban mudha : muda; mudha dama : momor : campur; momor sambu bodoh lagi hina; mudha : turut bersama-sama pangarsa : ketua muda menyamar mudhar : menggelar, membeberkan momot : memuat mudheng : mengerti, mengetahui mona : diam, membisu; mudhun : menurun monabrata : bertapa muga-muga : semoga membisu mugag : memutus pembicaraan moncèr : moncer, cemerlang, mugen : paham berkilauan muges : memenggal 93

mugi : semoga mumpuni : mumpuni, menguasai, mugut : memotong ujungnya ahli muhun : menangis mumpyar : bercahaya (intan) muhung : hanya, cuma mumut : empuk sekali muja : memuji, berdoa munah : memusnahkan mujang : membujang, mengabdi munakawan : menjadi punakawan mujangga : berlaku sebagai pujangga muna-muni : pembicaraan, suara, mujuh : meminta uang kata-kata mujuk : membujuk muncang : menghempaskan jauh- mujung : tidur, berbaring jauh berselimut muncar : berkilauan, memancar mujur : mujur, beruntung munci : gundik muk : wadah minuman yang muncrat : memancar besar muncul : muncul, timbul muka : muka muncung : moncong muksa : membesar mundang : mengundang, memanggil mukti : mulia, luhur mundhak : naik, meningkat mukul : memukul mundhi : memundi mukun : mangkuk tertutup mundhing : kerbau mula : mula, maka; mula buka mundhut : membeli : pada mulanya; mundrawa : menyembah mulasara : menganiaya mundri : puting susu mulang : mengajar mundul : agak bengkak mulanguni : menyenangkan mundur : mundur mular : menangis mung : hanya mulas : melukis mungel : berbunyi mulat : melihat, memandang; munggah : naik, meningkat mulat tèngè : sangat mungguh : tempat, letak rindu mungil : mungil mulé : pulang mungkar : mungkar, keburukan mulèh : pulang mungkasi : mengatasi, menyelesaikan mulek : asap yang mengepul mungkat : bangkit mules : mules, sakit perut mungkir : mungkir, menyangkal mulet : berbelit-belit mungkur : membelakangi mulih : pulang, kembali mungsuh : musuh muluk : terbang mungu : membangunkan mulur : memanjang, molor mungup : menyembul, menjulur mulus : mulus mungut : memungut mulut : mulut muni : bunyi, bersuara mulwa : buah mulwa munjer : memusat mulya : mulia, bahagia; munji : menjulang mulyawan : orang yang munjuk : menghaturkan mulia munjul : melebihi mumbul : naik ke atas, terbang munjung : mempersembahkan mumet : mumet, pusing, sakit muntab : marah, murka kepala muntu : memintal mumpang : menang munyer : pusing mumpet : mampet, tersumbat munyuk : kera kecil, anak kera mumpluk : mengelompok mupadrawa : menghukum mumpung : mumpung, senyampang mupak : lapuk 94

mupakara : merawat, menjaga, murwa sarira : berdandan mengasuh murwat : kuat, mampu muryani : memandang mupu : mengadopsi anak musara : mengikat, memborgol muser : memusat mupur : berbedak musna : musnah muspra : mubazir, sia-sia mupus : menyerah, pasrah mustaka : kepala musthi : memegang, memasang muput : sampai pada ujung musthika : 1 mustika; 2 kepala; musthikaning kidung : mura : pergi, hilang nama syair musuh : musuh murad : arti, maksud, kemaluan musus : mencuci beras mut : kulum murah : murah mutah : muntah muter : memutar murak : menyembelih mutih : berpuasa mutih mutik : memetik, memotong murakabi : bermanfaat bagi semua mutiyara : mutiara mutlak : mutlak, pasti murang : kurang, menyimpang; mutuhaké : membuat utuh mutung : putus asa murang kara : mutus : mengambil keputusan muwah : lagi, dan, serta menolak, menentang muwun : menangis muwus : berkata, berbicara perintah; murang 95 krama : tidak sopan; murang marga : menyimpang jalan tidak taat aturan; murang sarak : menyimpang ketertiban, kurang ajar; murang tata : tidak sopan murat : habis sama sekali, kemaluan murba : menguasai; murba wasésa : menguasai; murba wisésa : menguasai murca : hilang, musnah murcat : hilang, mati murcita : pingsan, berbicara murda : kepala, pemuka murih : supaya, agar murina : menaruh belas kasihan muring : marah, murka murni : murni, asli muroni : menyebabkan mabuk mursal : ugal-ugalan mursita : berkata murti : perawakan murub : menyala murud : menyingkir, meninggal murugi : menghadiri muruhita : berguru, mengabdi muruk : mengajari, menasehati murung : murung, bersedih hati murus : sakit perut murwa : memulai; murwakala : meruwat dengan wayang lakon Batara Kala;