Charli va shokalad fabrikasi. Roald Danl

ROALD DAHL CHARLI VA SHOKOLAD FABRIKASI Toshkent «EXTREMUM PRESS» 2010

84 (4 Вел) D 28 Ushbu taijima asar N am angan davlat universiteti o lzbek till va adabiyoti kafedrasi yig ilishida ko‘rib chiqilgan va nashr etish u c h u n tavsiya etilgan. B ayonnom a № 7. 8 - aprel 2010 - yil. Kafedra rmidiri: filologiya fanlari doktori, dotsent H . U sm onova Ingliz tilidan GULNOZA XOLDOROVA tarjimasi M as’ul m uharrir: filologiya fanlari nomzodi, dotsent Taqrizchi: M . Sulaymonov Noshir: filologiyafanlari nomzodi, dotsent Z. Sodiqov Nazarxurshed Hamidov Roald Dahl. Charli va shokolad fabrikasi / Roald Dahl; ingliz tilid an G . X oldorova tarj.; m as’ul m uharrir M .Sulaym onov. —Т.: Extrem um press, 2010.- 124b. A ziz kitobxon! J a h o n xalq lari ad ab iy o ti g‘aroyib asarlarga boy. Sujeti asosida badiiy va m ultfilm lar yaratilgan «Charli va shokolad fabrikasi» ana shulardan biridir. Ingliz tilid an G u ln o z a X oldorova o ‘zbekchalashtirgan bolalarbop bu asar Sizlarga m an zu r b o ‘ladi deb o'ylaym iz. Б Б К 84 (4 Вел) ISBN 978-9943-369-39-9 © «EXTREMUM PRESS», 2010-y. G.Xoldorova.

CHARLI HAQIDA shbu keksa odamlar janob Bakketning ota-ona Ulam ing ismlari Jo bobo va Jozefma buvi. Bu suratda ko‘rib turganlaringiz esa Bakket xonimning 01 onasi. U lam ing ismlari Joij bobo va Jorjina buvi. 3 N

Bular esajanob Bakket va uning rafiqasi Bakket xonim. Ularning Charli ismli kichkintoy o ‘g ‘ilchalari bor. Suratda ko'rib turganingiz Charli siz bilan tanishganidan 'S>/ xursandligini bildirmoqda. Butun oila — oltita qariya va bolakay Charli katta shaharcha markazidagi ko‘rimsizgina yog'ochli uyda birgalikda yashashadi. U y shuncha odamning yashashi uchun yetarli kattalikda emasdi. Bu yerda hammasi b o lib faqat ikkita xona va bitta karavot bor, xolos. K aravot to ‘rt qariyalar — bobo va buvilarga berilgandi. Chunki ular juda keksa va holsiz edilar. Holsizliklari 4

shunchalik ediki, hech qachon tashqariga chiqmasdilar. Jo bobo va Jozefina buvi bir tarafda, Joij bobo va Jorjina buvi boshqa tarafda yashardilar. Janob Bakket va rafiqasi hamda kichkintoy Charli boshqa xonada, pol ustida to‘shakda uxlardilar. Y o z paytlarida bu holat unchalik yom on emasdi, ammo qishdagi muzlatadigan sovuq havo pol b o ‘ylab esib turganda tun judayam uzun va dahshatli tuyulardi. Bu oilaning hech qachon boshqa yaxshiroq uy yoki karavot sotib olish niyati bo‘lmagan. Chunki ularning kambag‘alligi buni o ‘ylashga ham yo‘l qo‘ymasdi. Janob Bakket oilada pul topib keluvchi yagona odam edi. U tish pastasi ishlab chiqaradigan korxonada ishlardi. Kun bo‘yi stanok oldida ishlar, to ‘lgan tish pastasi quvurlari og‘zini mahkamlardi. Am m o tish pastasi qopqoqlarini yopuvchi ustaga hech qachon ko‘p haq to‘lanmagan. Biroq bechora Bakket doimo og‘ir mehnatga chidar edi. U qopqoqlarini qanchalik tez yopsa-da katta oila uchun zarur bo‘lgan narsalaming yarmiga yetadigan pul ham topolmasdi. Shuning uchun hammalariga zarur oziq-ovqatlarni sotib olishga qurblari yetmas edi. Ularning ayrim ovqatlargagina puli yetardi: nonushtaga — non va margarin; qaynatilgan kartoshka va karam — tushlikka; karamsho'rva — kechki ovqat uchun. Yakshanba kuni biroz boshqacha. Ular shu kunni kutib yashardilar. Chunki yakshanbada o ‘sha ovqatlami ikki martadan yeyishga ruxsat berilardi. 5

Albatta, Bakketlar hech qachon och qolmasdilar. Ammo hammalari: ikki bobo, ikki buvi, Charlining ota-onasi va ayniqsa, kichkintoy Charli ertalabdan kechgacha oshqozonlaridagi dahshatli bo‘shliqni sezib turardilar. Ayniqsa, kichkintoy Charli o‘zini hammadan ham yomon his qilardi. Charlining ota-onasi o‘g‘illariga o‘z ulushlaridan berib turishlariga qaramasdan bu о‘sib borayotgan bola uchun yetarli emasdi. U karam sho‘rvadan ko‘ra ko‘proq mazaliroq va qorinni to‘ydiradigan taomlarni yeyishni xohlardi. Hammasidan ham ko‘proq yeyishni xohlaydigan narsasi SHOKOLADedi. Ertalab Charli maktabga ketayotib do‘kon oynasidan peshtaxtalarni to‘ldirib turgan shokoladlami ko‘rardi. U oynaga tikilib qarar va qayta-qayta hidlab olardi. Kun bo‘yi ko‘plab bolalarning chocntaklaridan shokoladlami olib, ochkoczlarcha yeyishlarini kuzatardi. Albatta bu Charli uchun haqiqiy azob edi. Charli faqatgina yiliga bir marta, tug‘ilgan kunida shokolad mazasini tatib ko‘rish baxtiga muyassar bo‘lardi. Butun oila yil bocyi to‘plagan pullarini yig‘ib, qutlug‘ kun kelganda, Charliga kichkinagina shokolad sovg‘a qilishardi. НагуШocsha ajoyib kun kelganda Charli erta tongda o‘zining kichik yog4och qutisidan oltin xazinasini oladi. Bir necha kun o‘tgach, Charli o‘ziga o‘zi unga qarashga ruxsatberadi. Ammo hech qachon ushlab ko‘rmaydi. Biroz keyiraoq faqatgina 6 \\■ .

shokolad qoglozining hir chetini ushfab ko‘radi. So'ngra sevimli shokoiaddan biroz tatib ko‘rishga ruxsat beradi. Keyin yana ozgina bo'lak olib yeydi, yana shunday... yana shunday... Va shu y o l bilan Charli tug‘ilgan kuni nishonlangandan keying! bir necha oy davomida shokolad tatib коTish imkoniga Pop boiadi. Biroq men hali sizga eng qizigini aytganim yo‘q. Charli uchun eng xavfli narsa har kuni shokolad do‘konini ko‘rish ham, boshqa bolalaming shokolad yeyishlariga guvoh bo‘lish ham emasdi. Eng yomoni: ular yashayotgan shaharchada, C harlining uyi ro'parasida ULKAN SHOKOLAD FABRIKASI bor edi. Qani blr tasawur qilib kc/nng-a: Bu ulkan shokolad fabrikasi oddiy va odatdagidek emasdi. U judayam katta va butun dunyoga mashhur fabiika edi. Fabrika bu yerda tayyorlanadigan har bir shokoladning buyuk ixtirochisi VILLI V O N K A nom i bilan atalardi. Bu judayam ajoyib va g'oyat ulkan joy edi. Fabrikaga katta temir darvozadan kirilardi. Atrof baland devorlar bilan oTalgan. Ajabtovur m o'riiardan shirin tutun taraiadi va eritilgan shokoladning yoqimli hidi yarim mil masofagacha yetib boradi. Ichkaridan gkayrioddiv guvillagan ovozlar eshitiladi. Havo bilan erigan shokoladning hidi dimoqqa uriladi. Kuniga ikki marta: maktabga ketish va qaytishda Charli fabrikaning darvozalari qarshisidan оЧаг hamda judayam 7

sekin yurishga harakat qilardi. Chunki u qanchalk sekin yursa, shokoladning xushbo‘y isini shunchalik ko'p hidlardi. K ichkintoy u ch u n qanch alik yoqim li edi bu hid! U fabrikaning ichiga kirishni va yoqtirgan narsalarini o ‘z ko‘zi bilan k o ‘ rishni xohlardi. K echki payt, karam sho‘rva ichib bo‘lingandan so'ng, Charli doimo bobo-buvilarining yoniga kirib, ularning hikoyalarini eshitardi, Keyin ularga xayrli tun tilardi. Keksa odamlaming hammasi to‘qson yoshdagidek ko‘rinadi. Ularning yiizi quritilgan olxo‘riga o ‘xshar, suyakiari skeletga o ‘xshab ko'rinardi. Qariyalar kun bo‘yi karavotda mu drab o'tirishdan boshqa hech narsa qilmasdilar. Am m o eshik ochilganini darhol eshitardilar. Charlining “ Xayrli kech! Bobojonlarim, buvijonlarim!” degan ovozidan barchalari jonlanib turib ketishardi. Burushib ketgan yuzlariga yoqim li tabassum yugurar va gapirishni boshlardilar. Hammalari kichkintoy Charlini judayam suyushardi. U qariyalarning qorong‘u hayotidagi yagona yorugclik edi. Keksalar bu kechki tashrifni kun b o £yi orziqib kutardilar. Bunday paytlarda ularning ko‘rimsiz uyi baxtli maskanga aylanar va butun oila ochlik va kambagsallikm biroz unutardi. 8

JANOB VILLI VONKANING FABRIKASI Charli bir kuni kechki payt xonaga kirib, bobolaridan so'radi: — Rostdan ham Vonkaning shokolad fabrikasi dunyodagi eng katta fabrikami? — Rost deb yuborishdi ular barobar. —Albatta, rost! —Janob Villi Vonka dunyodagi eng zo‘r shokolad tayyor- lovchimi? — Mening shirin bolajonim, — dedi Jo bobo, boshini yostiqdan sal ko'tarib. - Villi Vonka dunyoda hali hech kim ko‘ rmagan, eng ajoyib, ishonish qiyin boMgan, g‘ayrioddiy shokoladlarni tayyorlaydi. Menimcha, buni lmmma biladi. — Men ham bilaman, u juda mashhur, —dedi Joij bobo. — Bundan ham ortiqroq ta’rifga loyiq. U shokolad olamining sehr- gari. U nimani xohlasa o‘shani tayyorlay oladi. Bu dalil emasmi? Qolgan uch qariya ham bosh irg'ab hammasi to'g'riligini tasdiqlashdi. Jo bobo: “ Men senga biror marta ham Villi Vonka va lining fabrikasi haqida aytib bermaganmanmi?” —deb qoldi. — Hech qachon, — javob berdi Charli. — Iltimos, bu haqda menga hozir aytib bering, bobojon. — Unday bo Isa menga yaqinroq o 4ir, bo'talogim va yaxshilab eshit! 9

Jo qariyalarning eng kattasi edi. U to‘qson yoshlardan o‘tgan, hamrna qari odamlarga o‘xshab ozg‘in va nimjon edi. » Ozgina so‘zlashga madori yetardi, xolos. * —Oil, qanday odam ekan-a, bn Villi Vonka! —hayajon ^ M an gapirdi Jo bobo. — Sen birorta shokolad fabrikasi eng dqqatga sazovor bolgan yuzdan ortiq ajoyib 47 ^ ¥m foiz to‘g‘ri! -r'dedi Jozefma buvi —lining shokolad- lari donyoning tocrt burchagiga jo‘natiladi. Shunday emasmi, Jo bobosi? —Xuddi shunday. Dunyoning barcha qirol va prezidentlariga лham shokoladlarjo‘natiladi. Uning barcha ixtirolari yengida, degan gap ham bor. Sen .uning muzlatgichda turmasa ham soatlab erimaydigan shokoladli muzqaymoq tayyorlaganini, hatto issiq kunlarda kun bo‘yi quyosh nurlarida tursa ham erimaydigan turini tayyorlagani haqida eshitganmisan? — Bo‘lishi mumkin emas, — dedi kichkintoy Charli, bobosiga hayrat bilan tikilib. —Albatta bo‘lishi mumkin emas, - dedi Jo bobo. - Bu jiaqiqiy bema’nilik, ammo buni Villi Vonka uddalay oldi. — To‘g‘ri, — deb tasdiqlashdi boshqalar boshlarini qimirlatib. —Villli Vonka buni uddalay oldi. . Jo bobo xuddi so‘zlarini Charli tushunmay qoladigandek, ? sekin ovozda davom etdi: —Villli Vonka binafsha ta’mini tekshirib ko‘rdi va karamelga boy, har o‘n daqiqada 10

okzgaradigan, siz ulami birpasda sokmdigan, JacWdna, parday yengil shirinliklami, labingizga tekkizishingiz bilan birzumda yoqimli ta’m beradigan ajabtovur shirinliklarni, ta’mi hech qachon yo‘qolmaydigan saqichlarni tayyorladi. U qanddan shunaqa pufaklar tayyorladiki, ulami puflasang kattalashadi. Maxfiy bir usul bilan qora nuqtalar qo‘yilgan, yoqimtoy ko‘kqushlaming tuxumlaridan shunday shirinliktayyorladiki, ulami og‘zingizga solganingizda asta-sekinlik bilan kichrayib boradi va to‘satdan tilingizning uchida kichkinagina pushti shakarli tuxumdan boshqa hechnarsa<plmaydL Jo bobo gapidan to‘xtadi va tili bilan lablarini asta yaladi. — Bulamigapiiganimdan keyinhattomeni ham shokolad yegim kelib ketadi, —dedi u. - Mening ham, —dedi kichkintoy Charli. — Iltimos, davom eting! Suhbatni Chaflining ota-onasi ichkari xonada tinchgina eshitib o‘tiraidilar. Jozefina buvi. —U buni tinglashni xohlasa kemk. - Sen qirol Pondicherrini nazarda tutyapsanmi? - Jo boboning yuziga tabassum yugurdi. - Haqiqiy ahmoq, - dedi Jo bobo. - Ammo juda boy, —qo‘shib qo‘ydi Jozefina buvi: - U nima qilgan? - so'radi Charli. - Eshit, men senga aytib beraman, —davom etdi Jo bobo.

JANOB VONKA VA HIND QIROLI irol Pondicherri Villi Vonkaga xat yozadi. Undan Hind mamlakatiga borishini va butunlay shoko­ laddan iborathashamatli saroy qurib berishini so‘raydi. —Janob Villi Vonka buni bajardimi, bobo? —Ha, haqiqatan shunday qildi. Bu qanday qasr bo‘ldi de? U yerda yuzta xona va hamma narsa qora yoki oq shokoladdan tayyorfendi. Hatto g‘ishtlar va ulami birlashtmb turuvchi sementlar haln shokoladdan edi. Devorlar, shiftlar, gilamlar, suratlar, uyjihozlari. karavotlarham shokoladdan. HattokI, hammomdagi dushdan ham issiq shokolad tushardi. Ishni tugatgandan so4ng janob Vonka qirol Pondicherrmi ogohlantirdi: —Bu iqasr uzoq tura olmaydi, shuning uchun qasrni oz-ozdan yeyishni boshlashmgiz mumkin. —Bekorchi gap! —baqirdi qirol. Men qasrimni yemoqchi emasman, hatto zinapoyani bir yalab ko4rishni, devorlami ham yeb ko‘rishni xohlamayman. Men bu qasrda yashamoqchiman! Ammo janob Vilh Vonka mutlaq haq edi. Albatta, tezda issiq quyoshli kunlar kelganda butun saroy eriy boshladi va keyin sekingina yer yuzasiga yiqildi. Bu paytda ahmoq qirol shokoladli xonasida mudrab yotardi, uyg‘onganida, o‘zini 12

cho'milish maydonida —kattajigarrang yopishqoq shokoladli kolda ko‘rdi. KichkintoyCharli haliyamkaravotningo‘itasida bobosiga tikilib o‘tirardi.Charlining yuzi yorug‘edi. Ko‘z qorachiqlari kengayib, atrofga qiziqish bilan qarardi. - Bu rostdanam bolganmi? ~ so‘radi Charli. -Yo qulog‘imga lag‘mon ilyapsizmi? —Rostdan to‘g‘ri, —deb yuborishdi barchalari. —Albatta to‘g‘rL Hamma senga o‘xshab ishonqiramay so‘raydi-ya! —Men senga boshqa voqealarni ham aytaman, —dedi Jo bobo, Charliga yaqinroq kelib, xuddi so‘zlarini tushumnay qoladigandek dona-dona qilib sirli picliirladi: —Hech kim... hech qachon tashqariga chiqmagan. —Qayerdan tashqariga? —Via... hech kim... hech qachon... ichkariga... kirmagan. —Ichkari qayer? —baqirib yubordi Charli. —Vonkaning fabrikasi-da, albatta. ~ Bobo, siz nimani nazarda tutyapsiz? —Ishchilami, CharU. —Ishchilami? —Hamma fabrikalarda ishchilar qatorlashib ertalab va kechqurun darvozalardan kirib chiqishadi. Ammo Vonkaning fabrikasi bundan mustasno. Sizlar hech qachon fabrikaga biror kishi kirganini yoki chiqqanini ko‘rganmisiz? Kichkintoy Charli sekingina to4!! keksa qariyaning yuz qamdi, ularesa Charliga. U lam ingyuzlarida sam kniy tabassi 13 I

bor edi, ammo jiddiy ham edilar. Ularda hazildan alomat hamyo'qedi. —Yaxshi, sen-chi? —so‘radi Jo bobo. ■“ Men... men chindanam bilmayman, bobo, —dedi Charli duduqlanib. —Men fabrika yonidan o‘tayotgammda eshiklar jqulflangandek ko‘rmadi. —Aynan shunaqa, —dedi Jo bobo. —Ammo bu yerda odamlar ishlashi shart. —Odamlar yo‘q, Charli. Odatdagidek odamlar yo‘q m yerda. —Unda ular kimlar? —so‘radi Charli. \"__ •• —Eh-hey! Vonkaning uddaburonligini ko‘r! Charli, asalim! —eshikoldida tuigan holda Bakket xonim 0‘g‘lini chaqirdi. —Bugunga yetarli, uxlash vaqting keldi. —Oyijon, mening eshitgim kelyapti. — Ertagaeshitasan, shirintoyim. —Boraqol, —dedi Jo bobo. - Men senga qolganini ertaga aytib beraman. SIRLIISHCHILAR f L rtasi kuni kechqurun Jo bobo hikoyasini davom ettirdi: /г Bundan bir nechayil oldin Villi Vonkaning fabrikasida minglab odamlar xizmat qilishgan. Bir kuni to‘satdan Vonka 14

ularning hammasiga ruxsat berdi va hech qachon bu yerga kelnmsliklarini aytdi. —Nima uchun? —so‘radi Charli. —Chunki ular josuslar edi. ~ Josuslar?! —Ha. Boshqa shokolad tayyorkwchiiar Villi Vonka tay- yorkgan ajoyib shokoladlarga hasad qilib, uning maxfiy retseptlarini o‘g‘irlash uchun josuslami jo^natdi. Josuslar Vonkaning fabrikasiga ishga kirishdi va mug‘ambirlik bilan o4zlarmi oddiy ishchilardek ko‘rsata boshlashdi. Ularning har biri albatta maxsus tayyorlangan narsalami topishdi. —0 ‘sha fabrikalariga qaytib bu haqda aytishdimi, bobo? — ajablandi Charli. — Ular shunday qilishlari shart edi. Birozdan so‘ng Fikkelgrubeming fabrikasi hech qachon, hattoki eng issiq kunlarda ham erimaydigan muzqaymoqlami ishlab chiqara boshladi. Keyinchalik Prodnessining kompaniyasi ta’mi hech qachon yo4qolmaydigan saqichlami tayyorladi. Janob Slugvorzning fabrikasi qandli havo sharlarini —ajoyib shirin pufaklami tayyorladi. Shunday qilib xuddi Vonkaning ixtirolaridek mahsulotlar boshqa fabrikalar tomonidan ishlab chiqarilaverildi. Villi Vonka yoqasini yirtgudek bo'lib baqirdi: —Bu dahshat. Ular meni xonavayron qilishadi. Hamma yerdajosuslar. Men fabrikani yopishga majburman. . —Ammo u bunday qilmadi-ku? 15

— Yo‘q, u shunday qildi, —gapida davom etdi Jo bobo. - U hamma ishchilardan uzr so‘radi va ulami uyigajo‘natdi. Keyin u asosiy darvozalami berkitdi va ulami zanjir bilan mahkamlab tashladi. Vonkaning ajabtovur, sershovqin fabrikasi to‘satdan kimsasiz bolib qoldi. Mo‘rilardan shirin tutun taralmay qo‘ydi, mashinalar dirillashdan to‘xtadi, birorta shokolad ham, qand ham ishlab chiqarilmay qo‘ydi. Birortajonzot ichkariga kirmadi ham, chiqmadi ham. Villi Vonka esa dom-daraksiz yo‘qolgan edi. Oradan bir qancha oylar o‘td i. Ammo fabrika yopiqligicha turaverdi. Hamma gapirardi: —Bechora, Villi Vonka! U ajoyib inson edi. Dunyodagi eng ajoyib narsalami ham u tayyorlagan edi. Ammo hozir hammasi tamom. Keyin hammani lol qoldirgan bir voqea ro‘y berdi. Bir kuni erta tongda fabrikaning uzun mo‘rilaridan yupqalashib tutun chiqa boshladi. Butun shaharchadagi odamlar to‘xtab, tikilibqarashdi. Fabrikada kimdir peehni yoqqan edi. Odamlar fabrika ishga tushdi deb o‘ylashdi. Ichkarida kimdir bor, Villi Vonka qaytib keldi degan fikrga kelishgandi. Ammo bunday emasdi. Ulkan darvozalar haliyam qulflab zanjirlangan, juda mustahkam edi. Ammo: “Fabrika ishlayapti, —baqirishdi odamlar. —Mashinalaming ovozmi eshiting. Ulaming hammasi yana dirillayapti, havoda yana erigan shokoladning yoqimli hidi dimog‘ingizga uriladi”. Jo bobo yostiqqa suyandi va suyaklari chiqqan uzun bar- moqlaiini Charlining tizzasiga qo4yib, muloyim ovozda gapirdi:

- Sirlar judayam ko£p, Charli, fabrikaning derazalarida kichkina qora soyalar ko'rinadi. - Kimning soyalari? —so‘radi Charli. - Aynan shuni hamma bilishni xohlaydi-da! - Bu joy ishchilarga to ‘la, —baqirishdi odamlar. — Ammo hech kim ichkariga kirmagan, chiqmagan ham. Darvozalar berkitilgan. Bu chinakam ahmoqlikka o‘xshab ko‘rinadi-ya! Fabrika keyingi o‘n yildajudayam rivojlanib ketdi. Hamma vaqtlardagidan ham mazaliroq, misli ko‘rilmagan shokolad va qandlar ishlab chiqarildi. Shuningdek, hozir janob Fikkelgriber va janob Prodnessi, Slugvorz ko‘chirgan retseptlar o‘miga yangi va ajoyib qandlami ixtiro qildi. Josuslar fabrika ichkarisiga kiritilmadi. - Ammo, bobojon, Vonkaning fabrikasidagi ishlariga kim yordam beradi? - Mening shirin bolajonim, bu shokolad ishlab chiqaruvehilar olamining eng katta siri, —javob berdi bobo o‘ychan tarzda. —Biz ular haqida faqat bir narsani bilamiz. Ular judayam kichkina va noaniq. Gohida oynalar ortida ko‘rinadi, ayniqsa, tunda chiroqlar yonganda mening tizzamdan baland boimagan kichkina odamlarning soyasi kocrinadi. - Demak, ular biz kabi odamlar emas ekan-da? —dedi Charli. 17

Shunda Charlining otasi janob Bakket xonaga kirdi. U endigina tish pastasi fabrikasidan kelgan va qo‘Iida kechqurungi xabarlar bosiladigan gazetani silkitdi. Xonadagilar katta harflarda yozilgan sarlavhani bemalol o'qidiiar. VONKANING FABRIKASI BESH OMADLI BOLALAR UCHUN OCHILADI! O ltin b iletla r ц е п Vonkaning fabrikasiga kirish uchun ruxsat berildi С / demoqchimisan? Unda nima yozilganini tezroq o‘qib ber-chi? Gazetada shunday yozilgan, eshiting. K echqurungi e ’lon 0 ‘n yildan beri hech kim ko‘rm agan, shokolad tayyorlovchi buyuk daho, nodir iste’dod egasi janob Villi Vonka quyidagilarni ma’lum qildi: “Men, Villi Vonka besh bolaga fabrikamga kirishga ruxsat berishga qaror qildim, faqatgina beshta, undan ko‘p emas. Ular ushbu yil mening fabrikamga kirishadi. Besh omadli bola men bilan shaxsan uchrashadi, men ularga fabnkamdagi barcha sehrli va maxfiy narsalarni ko‘rishlariga ruxsat beraman. Keyin, sayohatning oxirida, ularga maxsus sovg'a: 18

umrlarining oxirigacha yetadigan shirinlik va shokoladlar hadya qilaman. Siz oltin biletga e’tiborli bo‘ling! Oltin qog‘ozlardan nashr qilingan va odatdagidek qadoqlangan beshta shirinlik orasiga beshta oltin bilet yashiringan. Bu biletlar dunyoning xohlagan mamlakatidagi xohlagan shaharchada, xohlagan ko‘chada, xohlagan magazinda Villi Yonka nomi bilan ataladigan shirinliklar orasida bo‘lishi mumkin. Oltin biletni topgan besh omadli bola fabrikaga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Barchangizga omad yor bo‘lsin!” (Villi Vonkaning imzosi) —Bu odamjinnimi? —to‘ng‘illadi Jozefina buvi. —Aksincha, u judayam aqlli, ~ dedi Jo bobo. — U afsungar! Endi nima bolishini bir tasawur qiling! Butun olam Oltin biletlarni qidirishga tushadi. Hamma Vonka shirinliklarini sotib olib, g'oliblardan biri bo‘lishga intiladi. S h irin lik lar o ld in g id an k o ‘ra k o ‘proq so tila d i. Hayotingizning qolgan qismida shokolad va shirinliklarni bepul yeyishingiz mumkin. Bu qanday ajoyib-a! —Ularyuk mashinalarida tashlab ketishsa kerak-a? —dedi Jorjina buvi. —Bu haqda o‘ylashnirig o‘zi ham menga og‘irlik qiladi, — dedi Jozefina uvi. —Bolmagan gap! —baqirdi Jo bobo. —Hayotda hamma narsa bo'lishi mumkin, balki Charli olgan shirinlikning ichida Oltin bilet yaltirab turgan boclar. IS

—Bu albatta bo‘lishi mumkin, bobo. Ammo siz bundan umid qilmang, —dedi Charli xafaroq ohangda. —Men axir yiliga bir marotaba shirinlik yeyman-ku! — Sen hech narsani bilmaysan, qo‘zichog‘im. Senda imkoniyat bor. Kelasi hafta tug‘ilgan kuning-ku! —Men bu orzuyingiz amalga oshmasligidan qo‘rqaman, — dedi Joij bobo. —Boshqa bolalar Oltin biletni topmoqchi bo‘lib, kuniga qurbilari yetgunicha shokolad sotib olishadi. Bizning Charli esa yiliga faqat bitta. Umid yo‘q. BIRINCHIIKKI G‘OLIB f L *rtasi kuniyoq birinchi Oltin bilet topildi. Uni topgan JL-J bolaning ismi Avgust Glop. Janob Bakket olib kelgan kechqumngi gazetada uning rnsmi ham bor edi. Rasmda to‘qqiz yoshlardagi nasos bilan shishirib qo'yilgandek ulkan semizlikdagi bola ko‘rinardi. Uning tanasi semizligidan har bir qismi yumshoq botgtimlarga ajralgan, yuzi haybatli xamirdan qilingan qocng‘iroqni eslatadi, ochofat qora mayiz ko‘zlari atrofga ochko£zlarcha boqardi. Gazetada yozilishicha, Avgust Glop yashaydigan shaharchadagi odamlar xursandchilik bilan o‘zlarming qahramonlarini tabriklashardi. Derazalardan bayroqlar hilpirab turardi, ular bayram qilishib, qahramonlari sharafiga namoyish uyushtirishdi. —Men Avgustning Oltin biletni topishiga ishongandim, - 20 .

dedi onasi muxbirga. —U shunchalik ko‘p shirinlik yer ediki, birontasini topmasligi mumkin emas edi. Yeyish uning hobbisi, agarbilsangiz. U hamma narsadan ham ko‘ra shokolad yeyishga qiziqadi. Ammo bu bo‘sh vaqtini turli qurollar otish va boshqa yomon narsalar bilan octkazishdan ko‘ra yaxshiroq- ku! Nima boisayam hammasi vitamin-ku! Eng muhimi, u endi Vonkaning sehrli fabrikasiga kira oladi. Biz undan faxrlanamiz! —Qanday xunuk ayol, —dedi Jozefina buvi. — Va qanday jirkanch bola, — qo‘shildi Joijina buvi. — Faqatgina to‘rtta bilet qoldi, — xo‘rsindi Jo bobo. Hozir butun dunyo shirinlik- larni sotib olishga jinnilarcha ishqiboz bo‘lgan. Hamma haliyam qimmatbaholigicha turgan biletlarni shiddatli qidirishda davom etmoqda edi. Katta yoshdagi ayollar ham o'nlab shokolad magazinlariga kirib, o‘nlab shirinliklarni sotib olishar va oddiy qog£ozlami kocrib, xafa bo‘lib boshqa magazinga shoshilishardi. Bolalar o‘zlarining o‘yinchoq banklarini qoqib, sindirib, 21

qo‘llarmi pulga toldirib magazinga chopishardi. Bir shaharda tushlikdan so‘ng mashhur bosqinchi bankdan 50 ming $ o‘g‘irlabdi va hammasini shirinliksotib olishgasarflabdi. Politsiya uni qamoqqa olish uchun borganida, ular uni shokoladlar tog‘ida ko‘rishdi. U uzun xanjar tig£i bilan shirinliklaming muqova qog‘ozlarini yirtardi. Rossiyada bir ayol o‘zini Oltin bilet topib olganini e’lon qildi. Ammo bu puxta o‘ylangan qalbakilik ekanligi tezda fosh boldi. Angliyada mashhur olim, professor Koulbodi shokolad- laming muqovasini yechmay turib ham darhol Oltin bilet bor-yo‘qligini aniqlab beradigan mashina yaratganini ma’lum qildi. Bu mashina mexanik qurollanganbo‘lib, oltinning ozgina zarrasi bo‘lsa ham haybatli kuch bilan bir daqiqada uni tortib olardi. Ammo, baxtga qarshi, professor ixtirosini eng katta shirinliklar markazida xalqqa namoyish qilayotgan bir paytda mexanik qurol o‘ziga eng yaqin turgan gersoginyaning tilla tishlarini sug‘urib oldi. Olimning ajoyib kashfiyoti olomon tomonidan chil-chil sindirildi. To‘satdan, Charlining tug‘ilgan kunidan bir kun oldin, gazetada ikkinchi bilet topilgani e’lon qilindi. Bu omadli odam Veruka Salt ismli qizaloq edi. U uzoqdagi buyuk shaharchada ota-onasi bilan yashardi. Bugun kechqurun yana janob Bakket g‘olibning rasmi bosilgan kechqurungi gazetani olib keldi. Baxtli qizaloq oczi yashaydigan xonada ota- i 22

onasining o'rtasida quvnoq tabassum bilan o‘tirardi. Oltin biletni qo£llarida baland silkitar, boshi osmonga yetgudek xursand edi. Verukaning otasijanob Salt sabrsizlikbilan muxbirgabiletni qanday topganini tushuntirardi. U: “Mening kichkina qizalog‘im tezda Oltin biletga ega Ьо‘М 1Шxohlab qoldi. Men yaqin atrofdagi do‘konlardan Vonkaning shirinliMaridan barchasini-sotib oldim. Keyin men ulami yuk mashinalariga ortib o‘zimning fabrikamga olib keldim. Yuzlab, minglab shirinliklami sotib oldim. Men yeryong‘oq biznesi bilan shug'ullanaman. Mening yeryong‘oq qovuradigan qo‘shma korxonamda yuztacha ayol ishlaydi. Ular kun bo‘yi yeryong‘oq po£choqlarini tozalashadi. Men ularga, qizlar, hoziroq yeryong‘oq po'chog'ini ajratishni to‘xtatib, mana bu shirinliklarni ajratishni boshlaysizlar. deb aytdim. Ular shundayqiJishdi. Ammo uch kun omad kelmadi. Bu dahshat edi. Mening kichkina Verukam har kuni dilsiyohlik qiiardi. Har kuni uygaqaytganimdamengabaqirardi: “Qayerdamening Oltin biletim! Men uni ko‘rishni xohlayman!” U polga yotib olardi, soatlab polni tepib, dodlab, ayyuhannos solardi. Turli yo‘llar bilan hammaning kayfiyatini buzishga harakat qiiardi. Men kichkina qizalog‘imxafabo'lishini xohlamasdim. Shuning uchun men uning istaklarini qadrlashim kerak edi. Keyin, to'satdan, 4-kun kechqurun fabrikamdagi bir ayol baqirdi: “Men topdim! Oltin bilet!” Men uyga yugurib kirdimva asal 23

qizimga —Verukaga berdim. U hozir kulyapti. Biz endi baxtlimiz”. —Bu semiz boladan ham yomonroq ekan, —dedi Jozefina buvi. —Uni yaxshigina shapatilash kerakka o‘xshaydi, —qo‘shib qo‘ydi Joijina buvi. —Menimcha, Verukaning otasi adolatli o‘yin o‘ynama- yapti, - dedi Charli norozi ohangda. —U qizii^i erkalatib yuborgan, —dedi Jo bobo. —Bunaqa erkalik yomon, CharH, so‘zlarimni tushundingmi? —Joyingga yot, asalim, —dedi Charlining onasi. —Ertaga tug‘ilgan kuning, ertalab sovg‘angni ochib ko‘rasan. 24

—Villi Vonkaning ... shirinligi! —xursand bo‘lib baqirdi Charli. — Sen uni olishing bilan bizning xonaga olib kel, , hammamiz birgalikda ochamiz. CHARLINING TUG‘ILGAN KUNI ( # ug‘ilgan kuning bilan tabriklaymiz! - baqirishdi X bobo va buvilar tengdaniga erta tongda Charli xonaga kiiishi bilanoq. Charli tabassum qildi, ammo yuzlarida qandaydir faqat bolalarga xos bo‘lgan jiddiylik bor edi. U sovg‘asini ehtiyotkorlikbilan ushlab turardi. Shokolad muqovasiga VILLI VONKANING ZAVQ-SHAVQ BAG‘ISHLOVCHI AJOYIB SHIRINLIGI deb yozilgan edi. Karavotning ikki chekkasida o‘tirgan to‘rt odam baravar bolaga tikilib qarardilar. Janob Bakket va xotini ularni kuzatishardi. Xona jimjit edi. Hamma Charlini tezroq shokoladini ochishini kutardi. Charli biroz cho‘chib turardi. Bakket xonim muloyim ovozda dedi: - Sen har nima bo‘lganda ham xafa bo^asliging kerak. Sen kutgan omad kelmasligi ham mumkin, asalim. —U to‘g‘ri aytyapti, —dedi janob Bakket. Charli indamadi. 25

Keyin Jozefina buvi: —Butun dunyo faqatgina uchta Oltin biletni qidirmoqda, —dedi. - Yodingda bo‘lsin, nima sodir bo‘lishidan qat’iy nazar senda shokolad bor. Sen uni hamma narsadan ham yaxshi ko‘rasan-ku! —dalda bo‘ldi Joijina buvi. - Ha, - dedi Charli pichirlab. - Yaxshisi, Oltin biletni unut-da, shirinlikni yeb, zavq ol - dedi Joij bobo. Ular hammalari aynan mana shu shirinlik ichidan Oltin bilet chiqishiga ishonish bema’nilik ekanligini bilishardi. Shuning uchun ham ular Charlini muloyimlik bilan xafa bo‘lmaslikka ruhan tayyorlashga harakat qilardilar. Ammo hammalari yana bir narsani bilardilarki, ularda kichkina imkoniyat bor va bu hayratda qoldiradigan omad bolishi ham,mumkin. Imkoniyat bor edi. Shu shirinlikda Oltin bilet yashiringan bo‘lishi ham mumkin edi. Aslida qariyalar ham Charlidan ko‘proq hayajonlanayot- gan bo‘lsalar-da, o‘zlarini mug‘ambirlik bilan o‘ta bosiq tutardilar. - Sen uni kechroq ochganing ma’qulroq, shekilli, maktabga kech qolasan, —dedi janob Bakket. - Biz bilan ocha qolsin, —dedi Jo bobo. - Ocha qol, asalim, —sabrsizlik bilan dedi Joijina buvi. — Iltimos, och. Hozir sakrab yuboraman. Charlining barmoqlari judayam sekin o‘ramning bir 26

burchagini oeha boshladi. Karavotdagi to‘rt qariya bo‘ynilarini birdek cho'zib oldinga qaradilar. Keyin to‘satdan uzoq ikkilanishlardan so‘ng Charli o‘ramni o‘rtasidan yirtdi va ... to‘q jigarrang ... qaymoqli... shiringina shokoladni ko‘rdi. Bu yerda hech qanday OLTIN BILET yo‘q edi. Charli boshini ko'tardi. To‘rt mehribon qari yuzlar uni diqqat bilan kuzatardilar. Charli ularga biroz xafaroq ko‘rinishda tabassum qildi. Keyinyelkasini qisdi, shokoladdan ozginabo‘lib, onasiga uzatdi va dedi: —Mana oling, oyi, ozgina. Bo‘lishib yeymiz. Men hamma uni tatib ko‘rishini xohlayman. —Yo‘q, —dedi onasi. Boshqalar ham: - Yo‘q, yo‘q, —deyishdi. - Hammasi seniki, biz bunday qilishingni xohlamaymiz! —fltimos, —yolvorib so‘radi Charli Jo bobosiga qarab. Ammo hech kim ozgina ham tatib ko‘rmadi. — Maktabga borish vaqting boldi, bolajonim, —dedi dadasi, Charlining ozg‘in yelkasini mehribonlik bilan silab.— Bora qol, kech qolasan! IKKITA OLTIN BILET TOPILDI O^sha kuni kechqurun gazetada faqatgina uchinchi bilet emas, 4-bilet ham topilgani e’lon qilindi. Sarlavhada katta harflar bilan IKKITA OLTIN BILET TOPIL FAQATGINA BITTASI QOLDI deb yozilgandi. 27

- То‘£‘г%faqatbittasi qoldi, dedi Jo bobo butun oila kechki ovqatdan so‘ng, bobo va buvilarning xonasiga yig‘Uganda. ^ KeMnglar, omadli insonlar kim ekanliklari bilan tanishaylik. - Uchinchi bilet, —o‘qidi janob Bakket, ko‘zini pirpiratib, (lining ko‘zi xiralashgandi, ammo koczoynak sotib olishga puli yo‘q edi), - uchinchi biletni Violet Bearugarde topdi. Bizning muxbmmiz u yerga yetib borganda, Bearugardelar xonadonida katta xursandchilik bo‘layotgan ekan. Hamma tiqilinchda bir-birini itarib, mashhur qizaloqni ko‘rib olishga intilardi. Qizaloq o‘zining xonasida ota-onasining o‘rtasida I o‘tirar, qo‘llari bilan Oltin biletni silkitardi. U judayam baland va yo‘g‘on ovozda gapirardi; Uning so‘zlarini tushunish oson emasdi. Sababi, uningjag'i gapirishdan boshqa vazifani ham bir vaqtda uddalayotgandi. U tinmay chaynalardi. - Men saqich ehaynovehiman, - faxrlanib gapirdi u. — Villi Vonkaning Oltin biletlari haqida eshitdim va shu zahotiyoq saqichlami shirinliklarga almashtirdim. Men omad kelishiga umid qildim. Va yana hozir saqich bilan birgaman. Men saqichsiz yashay olmayman. Kun bo4yi g‘archillatib chaynayman. Faqat ovqatlanish vaqti bundan mustasno. Bu paytda men saqichimni xavfsiz joyga - chap qulog‘imning orqasigayopishtirib qo‘yaman. Mening onam bu qiz bola uchun yomon odat ekanligini, qachondir jag‘larim judayam katta bo‘lishini aytganlar. Shuningdek, sochlarimga ehtiyot 28

bo^ishimni ham. Lekin men hech qachon ularga quloq solmaganman. Hatto do'stlarimning ba’zi ogohlantirishlaiiga ham. Agar ko‘p tanqid qilishsa, men ham ularga jag‘lari katta bo‘lib ketishini aytganman. Menga bunday ko‘pjavrashlari sababli-da! Violetning onasi xonaning bir chekkasida, pianino o‘rnatilgan joyda (olomon uni ham tiqilinchda sindirib yubormasliklari uchun) turardi. — Sizni bu saqichni qanchadan beri chaynayotganim qiziqtirsa kerak? —dedi Violet muxbirga qarab. —Men bu saqichni uch oy awal raqibim va keyinchalik do‘stim bo4lib qolgan Komeliadan yutib olganman. Men uni uzluksiz uch oy cKaynadim va rekord o‘matdim. Uning awal menga g‘ashi keldi, lekin keyin biz do‘stlashib oldik. Men maktabga ketayotganimda uyimizdan liftga chiqishni yaxshi ko‘rardim. Chunki undagi tugmachalarga saqichimni yopishtirib | qo‘yaman va mendan keyin chiqqan odamning qo‘llari tugmaga tegishini va qo'liga saqich yopishib qolishini o'ylab i qotib-qotib kulaman. Bungabir necha marta guvohbo‘lganman ham. —Davom etardi u gaplaridan faxrlanib. —Qanday yaramas qizaloq ekan-a! —dedi Jozefma buvi. —Betayin, betarbiya, - qo‘shib qo‘ydi Joijina buvi. —Chindanam jag£lari katta! —rasmga qaradi Charli. —Bo‘ldi, biz u haqida eshitishni xohlamaymiz. Keyingi sahifani och, —buyurdi Jo bobo. —4-Oltin biletni Mayk 29

Teavee topdi, —deb yozilgandi gazeta sahifasida. Muxbirimiz undan intervyu olish uchun borganda, u: — Fikrimni bo‘lmang, deb baqiribdi. U bugun bo‘layotgan ishlardan achchiqlangandek edi. Keyin u hammaga qarab baqirdi: — Bo‘ldi, bas, televizor ko‘rishimga xalal beryapsiz! 9 yoshlardagi bola katta televizor qarshisida o‘tirar, tinmay “Xalaqit bermang”, deb baqirardi. Uning hammayog‘iga g‘alati buzg‘unchi qurollar osilgan. Otadigan, sindiradigan juda g‘alati qurollar. Kimdir unga savol berganda hatto jerkib tashladi. —Bo‘ldi, y^tarli! —baqirib yubordi Jozefina buvi. —Menga ham, —dedi Joijina buvi. —Bunchalar odobsiz bolalar bo‘lishmasa ular. —Shundaylarga omad kulib boqqan, baxtga qarshi, —dedi janob Bakket. —Ha, endi faqatgina bitta Oltin bilet qoldi. Butun dunyo endi shiddat bilan uni qidirishga tushadi, —dedi Jo bobo. —Albatta, ^ xo‘rsindi Charli. ^ Unga ham, —balki, shulaiga o‘xshagan kiehkinagina maxluqcha sazovor bo'ladi. JO BOBO TAVAKKAL QILDI ( / rtasikuni Charli uyga keldi va bobo-buvilarini ko‘rgani j L / kirdi. U faqat Jo boboni uyg‘oq holda ko‘rdi. Qolganlarjuda qattiq xurrak tortib uxlardilar. 30

“Jim”, —pichirladi Jo bobo va Charliga, yaqinroq kel, deb imladi. Charli oyoq uchida yurib uning yoniga keldi. Qari odam Charliga mug'ambirona jilmaydi va keyin bir qo‘li bilan yostig‘ining tagini kavlashtira boshladi. Qo‘lini olganida barmoqlari charm hamyonni changallab turardi. U kiyimlarini pana qilib hamyonni ochdi va uni irg‘itdi. Bittagina kumush 10 sent. — Bu mening zahiram, — pichirladi u. —Boshqalar buni bilishmaydi. Sen va men Oltin biletni topib, qolgan vaqtimizni yaxshi o-tkazishni xohlaymiz. - Bu qanday bo‘lar ekan-a! Sen menga yordam berishga majbursan! —Pulingizni aynan shunday sarflash kerakligiga aminmisiz, bobo? —so‘radi Charli. —Albatta, ishonchim komil! —hovliqib xursand bo‘lib gapirdi Jo bobo. — Men bilan tortishma! Men sendan kocproq qiziqyapman Oltin biletni topishga. Bu pulni olgin-da, ko‘chaga yugur. Villi Vonka shirinliklari sotiladigan eng yaqin magazinga kirib sotib ol va to‘g‘ri orqangga qayt. Biz uni birgalikda ochamiz. Charli kichkina kumush tangani oldi va tezda xonadan chopqillab chiqib ketdi. Besh daqiqa o‘tar-o‘tmas u qaytib kirdi. — Oldingmi? - so‘radi Jo bobo. Uning koczlari xursandchilikdan porlardi. Charli bosh iig‘adi va shokoladni ko‘rsatdi. 31

—Yaxshi, - dedi nuroniy karavotda o‘tirgan holatda. — Hozir yaqinroq kel va biz biigalikda ochamiz. Tayyormisan?! —Ha! —dedi Charli. —Tayyorman. —Yaxshi, awal bir burchagini ochib ko'r-chi! —Yo‘q, pulni siz to‘lagansiz, siz oehishingiz kerak. Jo boboning qo‘llari qaltirardi, shokoladni paypaslardi. —Biz chindanam umid qilmasligimiz kerak, —dedi biroz jilmayishga harakat qilib. —Sen ham bilasanmi biz umid qilmasligimiz kerakligini? —Ha, albatta... Nega ochmayapsiz, bobo? —Hammasi yaxshi boladi. Sen o‘ylagin, bizda judayam kichkina imkoniyat bor. —Jo bobo Charlining xohishi bilan bir chetini ochdi va men hayajonlanyapman, sen ocha qol, dedi. Charli rozi bo‘lmadi. Bobo oxirigacha ochdi. Ular tengdaniga shokolad o‘rami tagiga tikilishdi. Bu yerda... shokoladdan boshqa... hech narsa yo‘q edi. - Nima qilmoqchisizlar? - baqirdi Jozefina buvi, to‘satdan uyg‘onib ketib. —Hech narsa, sen uxlashing mumkin, —dedi Jo bobo. OILADA OCHLIK BOSHLANDI (T ( eyingi ikki hafta davomida ob-havo judayam sovib ketdi. Birinchi qor yog‘di. U to‘satdan Charli 32

maktabgatayyorlanayotganda yog‘ishm boshladi. U deraza. oldida tulib iseviiq ошхо^Мап kumush rartgdagi parchalar uyumuning tushishini kuzatdi. Kecffi payt kichkina Ixyatrofini tizza barobar qalinlikdagi qor qopladi va janob Bakketeshikoldini tozalab tashlashga majburbo^ldi. : Qordan keyin bu yerga izg‘irin bo‘ron keldi va birmecha kun to‘xtovsiz esib turdi. Bu sovuq oldingisidan ham yomonroq edi. Charliga hamma пака muzdan tayyorlanganga o‘xshab kocrinardi. Ba’zi paytlarda tashqariga chiqsa sovuq shamol pichoqqa aylanib, yonoqlarini kesib ketgandek tuyulardi. Uy ichiga eshiklaming tagidan va oynalaming tirqishidan sovuq havoning kuchli oqimlari kirardi va ulardan yashirinishga joy yo‘q edi. To‘rt qariya, har biri karavotda jimgina yotib, kechgacha xurrak otardilar. Ular shu yo‘l bilan o‘z tanalarini muzlab qolishdan saqlardilar. Oltin biletlar haqidagi ga^lar ham unutilgandi. Oilada hamma ko‘ndalang tuigan ikki muammodan tashqari hech narsani o‘ylamasdilar. Bu ikki zaruriy muammo: issiqlikni saqlash va yegulik topish edi. Sovuq ob-havo bu oilaga yana bir narsani* ya’ni dahshatli ishtahani hadya qilgandi. Bizning ko^pchiligimiz sovuq kunlarda issiq olmali piroglarni va dud taratib turgan qaynatma sho‘rvalami xohlaymiz. Biz odatda o‘ylaganimizga enshamiz va shu imkoniyatga qarab taqsimlaymiz. 33

Ammo Charli Bakket hech qachon o‘zi xohlaganini ololmagan. Chunki oilasining qurbi yetmasdi. Sovuq ob-havo davom etayotgan bir paytda ujudayam ochiqib borardi. Ko‘ngli ko‘p narsani tilardi. Shokoladning har ikkitasini: tug‘ilgan kunidagi sovg‘a va bobosi olib berganini oz-ozdan yeb uzoq vaqtga yetkazishga erishdi. Hozir esa kuniga uch mahal karam sho‘rvani ichishga majbur edi. Ovqatlar kundah-kunga suyuqlashib boraverardi. Bunga sabab janob Bakket ishlaydigan fabrika to‘satdan \" bankrot bo‘ldi va yopildi. Darhol janob Bakket boshqa ish . qidirishga tushdi. Ammo omadi chopavermadi. Oxiri ; faqatgina bir yo‘li topildi. Besh sent evaziga ko‘chadagi qomi tozalash. Ammo bu yetti odamni boqish uchin kerakli bo‘lgan oziq-ovqatning nimchoragiga ham yetmasdi. Bu л vaziyat o‘ta tashvishli edi. Har bir odam nonning bir burdasini yerdi. r Xullas, oilada butunlay ochlik boshlanayotgandi. Har kun kichkintoy Charli maktabga ketishda qorda zo‘rg‘a qadam bosar ekan, Villi Vonkaning fabrikasi ro‘parasidan o‘tardi va burunlari bilan erigan shokoladning yoqimli hidini hidlab-hidlab olardi. Gohida u darvozalar yonida turib, bir necha bor chuqur-chuqur nafas olardi, yoqimli hidni ko‘proq hidlashga harakat qiiardi. — Bu bola, —dedi Jo bobo bir kuni ko‘rpasidan boshin ko‘tarib, - ovqatga muhtoj. Bu biz uchun unchalik ahamiyatga 34

ega emas. Biz hammamiz keksamiz. Ammo u o'smir.U bizga o‘xshamasligi kerak. U qoqsuyakka o£xshab ketyapti. —Biron nima qila olamizmi? —ming‘irladi Jozefina buvi g‘amgin boiib. —U bizning biror narsamizni olishni ham istamaydi. Bugun eshitdim, onasi unga o‘zining nonidan bemyotganida u buni jon-jahdi bilan inkor qilayotgandi. —U ajoyib bola. Bundan yaxshiroq sharoitga munosib. Qahraton sovuq hanuz davom etardi. Charli kundan-kunga ozib borardi. Uning yuzi oqarib, rangi o‘chgandi. Terisi tirishib, yonoqlaridagi chuqurchalar ostida suyaklar bo‘rtib ko‘rinardi. Bu haqiqiy tashvish edi, chunki bunday davom etishi birorta xavfli kasallikdan xoli bo'lolmasdi. Va hozir u judayam bosiqlik bilan o‘z kuchini saqlashga harakat qiladi. Tongda u uydan o£n daqiqa oldin jo'nardi. Chunki maktabga judayam sekin borardi, hech qachon yugurmasdi. U boshqa bolalar tanaffus paytida qorbo'ron o£ynashayotganda sinfdajimgina o‘tirardi. U hamma narsani shoshilmasdan, ko£p kuch sarflamasdan bajarishga harakat qiiardi. 0 £zidagi kuchli darmonsizlikning oldini olardi. Bir kun tushlikdan so£ng uyga qaytayotganda uning ko£zlari to£satdan ariqdagi qog£oz bo£lagiga tushdi. Qog£oz ko£kish rangda edi. Charli to£xtadi va nazar soldi. U qor tagida edi, ammo payqash qiyin emasdi. Bu dollar edi. U tezda atrofiga qaradi. —Kimdir uni tushirib qoldirgandir?! 35

- Yo‘q, boiishi mumkin emas, chunki yo‘lning bu qismi ancha tiqilinch. ■- Bir necha odamlar shoshilib undan o£tib ketardilar. Ular 0‘zlarining kurtkalarini mahkam uslilab olishgan va qorda g‘arch-g‘urch qilib yurib borishardi. Ulaming hech qaysisi pul qidirmasdi, kichkina bolaning ariqqa tikilib turganini sezmasdilar ham. Dollar nima bo‘lardi. Uni olgani bilan vijdoni qanday qabul qiladi. Uzoq ikkilanish- lardan so‘ng Charli К dollami sekingina oldi... jfj U loy va iflos, lekin j\\ ajoyib edi. BIR DOL- 1 / 1 ) 7 LAR. I). Oriq qo‘llari bilan ft mahkam oldi-da, ehti- yotkorlik bilan mahkam * ushladi va tortib oldi. Bu vaziyatda unga bir narsa kerak edi, faqatgina bir narsa. Bu yegulik edi. Heehr ocylab o‘tirmay Charli burildi va magazin yaqiniga keldi. Faqatgina o‘n qadam narida gazeta va jumallar sotiladigan kyoska, yonida hamma narsa (albatta 36

shiriiiliklar ham) sotiladigan do‘kon bor edi. Nimani sotib olishim kerak, deb o‘yladi u. U pulning ozgina qismiga bitta shokolad oladi, hamma bolagini yeydi. Qolgan pulni esa uyga olib borib onasiga beradi. MOJIZA Charli do‘konga kirdi va sotuvchiga dollarni tutqazdi. “Bitta Vonkaning shirinligidan berib yuboring”, - dedi u tug‘ilgan kunidagi shirinlikni eslab. Rastalaming orqasida turgan odam —sotuvchi semiz va yaxshi boqilgan ko‘rinadi. Uning katta betlari va semiz yonoqlari, judayam semiz bo‘yni antiqa edi. r ^rufA [\\ л Semiz feHж I , 37

bo‘yni bo‘yinbog‘iga zo‘rg‘a sig‘ib turardi. Rezina uzukka o‘xshab ko‘rinardi. U Charliga shokolad uzatdi. Charli shokoladning katta bo‘lagini og‘ziga soldi. Bu har qanday ovqatdan ham azizroq edi u uchun. —Sen yana bitta xohlayotganga o‘xshaysan, —dedi sotuvchi yoqimli ovozda.. Charli bosh irg‘adi, uning og‘zi atrofl shokolad edi, Keyingisini ham shosha-pisha yeb oldi. Yarim daqiqada butunligicha tomog‘ida g‘oyib bo‘ldi. U xotiijam nafas olar, b‘zini juda baxtli his qilardi. Sotuvchi unga qaytimni uzatdi. Eshikka burilmoqchi bo‘ldi-yu, yana tocxtadi. ,Ko‘zlari mstaning eng yuqori qavatiga qadaldi. Keyin qo‘lidagi sentlik tangachalaiga tikildi. Menimcha, men yana bitta yesam bo'ladi. —Xuddi awalgisidan bera olasizmi? —Nega berolmas ekanman? —dedi semiz sotuvchi va unga Vonkaning shokoladidan berdi. Charli uni oldi va ocramni yirtdi, to4satdan... qog‘oz ostida ... oltin... yaraqlab ko'rindi. (Aziz o‘quvchi, bu CharU uchun ajoyib omad edi. Chunki u shokoladlarni faqat qorin to‘yg‘azish uchun yegandi. Oltin bilet haqida deyarli unutayozgandi.) Charlining yuragi urishdan to‘xtab qolgandek edi. “Bu Oltin bilet,—baqirdi sotuvchi sakrab yuboigudek bo‘lib. - Sen Oltin biletni topding! Bu oxiigi bilet! Qamnglar, u nima topdi! Mana 38

Oltin bilet! Uning qo‘llarida! Endi u mashhur bo‘lib ketadi! Mening magazinim ham! U mening kichkina do^onimdan topildi! Uni ehtiyot bo'lib och, u qimmatbaho!” 5 sekundda 20 tacha odam Charlining atrofida to‘plandi. Ko‘chadagi yo‘lda ketayotganlar ham magazinga yopirilib kirardi. Hamma Oltin biletni va uni topgan omadli bolani ko^ishni xohlardi. ~ U qayerda? —eshikdan shoshilib kirganlar so‘rashardi va Gharlini ko‘rib Oltinning yaraqlashini tomosha qilardilar. —Uni topishni qanday uddalading? —so‘radi jahl bilan bir bola, — Men buni bilsam bo£ladimi? Men bir necha haftadan beri kuniga yigirmatalab shokolad yeyman-ku?! Boshqa bir bola hasadgo‘y ohangda: —U osongina tekin narsaga erishdi-ya! — U shunga muhtoj ekan. Qarang, tanasi kichkina qisqichbaqaga o‘xshab ko‘rinadi, —masxaromuz ovozda kuldi bir qiz. Charli qimirlay olmasdi. U hattoki Oltin biletni hali shokoladdan ajratib olishga ham ulgurmagandi. Atrofida odamlar to‘planayotgan va baqirib chaqirayotgan bir paytda u Oltin biletni qo‘llari bilan mahkam ushlab turardi. U boshi aylanayotganim his qildi. 0 ‘zini g'ayrioddiy his bilan havoda pufak kabi parvoz qilayotganini sezdi. Uning oyoqlari yerga tegib turmayotgandek, yuragi hiqildog'ida gursiiiab urayotgandek tuyulardi. ^ 39

I Shu paytda yelkasiga muloyimlik bilan qo‘ltashlanganini sezdi. 0 ‘girilib qaraganda novcha odam qarshisida turardi. —Eshit, —dedi u odam pichirlab. —Men uni sendan sotib olaman. Senga 50 dolar beraman. Bunga niniadeysan? Sengayangi velosiped olib beraman.Yaxshimi? Rozimisan? —Siz jinnimisiz? —qichqirdi novcha odam bilan deyarli bir xil yaqinlikda turgan ayol. —Men 500 dollar beraman bu bilet uchun! Bolakay, sen rozimisan? | - Bo‘ldi, yetarli! Bas qiling! — dedi seniiz sotuvchi olom onni yorib kirib.—Sizlar bolani yolg‘iz deb o‘ylayapsizmi? Yur, biz yo‘lga tushishimiz kerak. —Sotuvchi Cnarlini tashqariga olib chiqdi, eshik yonida pichirladi: — Buni hech kimga bera kocrma! To‘g‘ri uyga olib bor! Yo41 bo‘yi yugurib ket, to‘xtama, bo‘lmasa uyga borguncha yo‘qotib qo'yasan. Tushundingmi? Gharli bosh irg'adi. —Sen bir narsani bilgin, men senga xuddi shunga o‘xshash omad nasib qilishini xohiagandim. Oltin biletni sen topganingdan o‘zimda yo‘q xursandman, - dedi sotuvchi Charliga tabassiim qilib, —Rahmat! - dedi Charli. Keyin yonidan tez-tez yuiib o‘tib, qor ustida yeldek uchib borardi. U birpasda yugurib Villi Vonka fabrikasiydnigakelgandaqo‘l silkidi. ~ Men seniko'mman. Tez kunda! - Charli besh daqiqada uyiga yetib keldi. 40

OLTIN BILETDA NIMA DEYIlibAN? / ^ h a r l i eshikdan kiriboq, dabdurustdan baqifib yubordi: V / — Oyi, oyi, oyijon! — Bu paytda Bakket xonim qariyalaming xonasida ulaming kechki ovqat —sho'rvalarini taqsimlayotgan edi. — Oyijon! —qichqirdi Charli, lining bunday yopirilib kirishi kuchli dovulni eslatardi. —Qarang! Menda nima bor?! Oltin bilet! U meniki! Mett ko‘chadan ozgina pul topib oldim. Keyin ikkita shokolad sotib oldim. 3-shokoladda Oltin bilet bor ekanu Keyin odamlar to'planib ketishdi. Ular mening atrofimni o‘rab olishgan va ko£rishni xohlardilar. Sotuvchi mem jo‘natib yubordi va men shu yerdaman! BESHINCHI OLT IN BILET, oyijon. Uni men topdim! Bakket xonim quloqlariga ishonmasdi, Charliga qattiq tikilib turardi. To‘rt qariya chapillatib ichayotgan sho'rvalari quyilgan kosa muvozanatini yo‘qotdi va qoshiqlarini tushiribyuborclilar. Xona taraq-turuqqa to'lib ketgandi. Hammalari hayratdan qotib qolgandilar. 0 ‘n daqiqadavomida xonaga dahshatlijimjitlik cho‘kdi. Hech kim gapirmadi ham. Ular sehrlangandek edilar. Keyinjudayam past, muloyim ovozda Jo bobo so'radi: “Sen qulog'imizga lag4mon ilmayapsanmi? Hazillashyapsan-a, Charli?” 41

— Yo‘q, ~ dedi Charii 5pg‘lagudek bo‘lib. Keyin kamvotg chiqib chiroyli Oitin biletni ko‘rsatdi. Jo bobo oldinga egildi va uni olib yaqinrogdan qaradi, hatto hidlab ham ko‘rdi. Boshqalar ham uni ko‘nshdi. Hozir hamma yakuniy qaromi kutishardi. Jo boboning yuzlariga asta-sekin yoqimli tabassum yugurdi, boshini ko‘tarib Charliga qaradi. Yonoqlariga rang kirdi. Keng ochilgan ko‘zlari. xursandcMikdan porlardi. Ko‘zlarining o‘rtasidagi qorachiqlarida qandaydir yovvoyi xursandchilikning kichkina uchqunlari raqs etardi Keyin u chuqur nafasoldi.Ichiga portlovchi quroljoylashti- rilgandek edi. Keyin u to ‘satdan, hech qanday o^ h l^ tifm asd an ... qo‘llarini ko‘tardi va baqir& t^^ paytda uning oriq, uzuntanasi karavot- Ш ж Ш quyilgan kosa Jpzefma buvmirig yuzlariga sachmdi. 42

и % yoshdan o‘tgan, yaqin 20 yildan beri karavotdan tekffiagan bukeksa odam polga sakrab tushdi va nabirasining omadidan raqsga tushardi. —Urre! Urre! —Baqirardi u. —Ming bora yashasin Charli! Shu payt eshik ochildi va xonagajanob Bakket kirib keldi. U sovqotgan va hoig‘in ko‘rinardi. Chunki kun bo‘yi u ko‘chada qor tozalagandi. —Bu yerdanima bo‘lyapti? Ular nima sodlr bolganini birpasda oqizmay-tomizmay aytib berishdi. —Men bunga ishonmayman. Bii bo‘lishi mumkin emas! Charli, unga biletni ko'rsat, — dedi Jo bobo. U xuddi telbalardek polda raqs tushardi. —Dadang ham ko'rib qo'ysin dunyodagi oxirgi 5-biletni! —Kel, Charli, uni ko‘rsat menga. - Janob Bakket qulab ketmaslik uchun karayotni rnahkam ushlab olgandi. Charli qimmatbaho hujjatni unga ko‘rsatdi. Bujiida ajoyib narsa edi. Oltindan tayyorlangan qog^ozl Uning bir tomonida o‘ta hushyorlik bilan oltindan tayyorlab chop etilgan ixtirochi Villi Vonkadantaklifnoma ham bor edi. ~ Gvoz chiqarib o‘qi! —dedi Jo bobo, oxiri yana karavotga chiqib. —Keling, bu yerda ita-yazilgaH m bilaylik-chi! - dedi. Janob Bakket yoqimli Oltin biletni ushladi vako‘zlariga оШэ k^dii Uning qocllari qaltirardi. Keyin u tomoglni qirib<iedir ^ Eshiting! 43

“Oltin biletni topgan insonlarga salomlar! Hayajondan qo‘llaringiz titrayotgan boIsa kerak.Endi eng ajoyib narsalar sizlar uchun! Sizni kocp surprizlar kutmoqda!Men sizni fabrikamga taklifetamanva siz kun bo‘yi boshqa Oltin biletni topgan bolalar bilan mehmonim bo‘lasiz. Men, Villi Vonka sizlaiga bu yerda hamma narsani ko‘rishingizga o£zimboshchilik qilaman. Jo'nash vaqtingizdakatta yuk mashinalarini ham o‘zim tantanali ravishda laizatib boraman.Bu yuk mashinalaridagi shirinliklar va’da qMganimdekjuda uzoq yillarga yetadi. Agar ular qachondir tugab qolsa, siz fabrikamga kelib Oltin biletni kofrsatsangiz men yana sizning shkaflaringizni qaytadan toMdirib beraman va meni eslaganingizdan boshim osmonga yetadi. Shunday qilib, siz hayotingizning qolgan qismini shirinliklar bilan ta’minlaysiz. Ammo eng hayajonlantimdigan narsalar siz bu yerga tashrif buyurganingizda sodir boMadi. M en sizlar uchun ajoyib va g‘aroyib surprizlar tayyorlayapman. Oltin bilet sizga sehrli va fantastik narsalar hadya qiladi. Hattoki sizning orzu-istaklaringiz me’yoridan chetda bo‘Igan mo‘jizotlarsizga zavq-shavq beradi. Siz orzu ham qilolmagan voqealar shu kuni sodir bo‘ladi. Kuting va ko'iing! Va hozir bu yerda siz uchun qisqacha ko‘rsatma: Tashrif buyuradigan kuningizni men fevralning 1-kuni deb belgiladim. Ushbu kun (boshqa kun emas) siz soat 10 00 da fabiika darvozalari qarshisiga kelasiz. Kech qolmang! Siz 0‘zingiz bilan birga oilangizdan bir yoki ikkikishini olib 44

kelisliingiz; mumkin Ular sizning fabrika ichida quloqsizlik qilmasligingizni ta’minlashadi Yana bir narsa: Oltin biletni o'zingiz bilan olishni unutmang! Aks holda kiritilmaydi!” (Janob Villi Vonkaning imzosi) — 1-fevral! '- baqirdi Bakket xonim. Ertaga! Bugun yanvarning oxirgi kunbku! —To^ri, —deb baqirdi Jo bobo. —Vaqtni octkazmasIik kerak! Endi darhol tayyorlaninglar. Yuzingizni yuving, sochfaringizmtarang, qo‘llarmgizni ishqalabyuving, timog‘ingizm oling, tufligingizni chiroyli qilib moylang, ko-ylaklaringizni dazmollang! Sen tayyor bolishing kerak, bolajonim! Hayotingdagi eng ajoyib kunga tayyor bo‘lishing kerak! —Hozir siz undan ham ko‘p hayajonlanyapsiz dada, — dedi janob Bakket. — Siz Charlidan xavo- tirlanyapsizmi? Biz oczi- mizni bosiq tutishimiz kerak. Awalo, Charli bilan kim borishini kelishib olishimiz kerak. —Men boxaman!- dedi Jo bobo yana karavotdan sakrab tushib. - Uni men' olib boraman. 45

Bakket xonim kuldi va eriga qaradi. —Siz nima deysiz, azizim? Siz borishni o‘yladingizmi? —Yaxshi, —dedi janob Bakket. —T o ^ ri, men borishni judayam xohlayman, ammo dadam men bilganlarimdan ko‘ra ko‘proq narsani biladilar. Ular Charli bilan birgaborishga eng munosib odam. Axir u o‘zini yaxshi his qilyapti-ku! —Uireee! —baqirdi Jo bobo. U Charlini qo‘Uaridan ushlab, aylanib raqs tushardi. —Albatta, o‘zini yaxshi his qilyapti. Rostdan ham bu eng to‘g‘ri qaror. Men o‘zim borolmayman. Chunki uydagi qolgan keksalami kun bo‘yi qarovsiz qoldirolmayman. —Yashasin! Yaratganga shukr! —dedi Jo bobo. Shu payt eshik kuchli taqilladi va eshik orqasida tuiganjanob Bakket uni ochishga ulgurinayoq, gazetchilar va fotograflar ichkariga yopirilib kirishdi. Ular oxirgi biletni topgan bolani ko‘rishni va undan eshitgan tafsilotlari bilan ertalabki gazetalarining bir sahifasini toldirishni o‘ylashardi. Bir necha soat kichkina uyda to‘s-to‘polon davom etdi va tun yarmida janob Bakket Charlini ulardan xalos etib uxlashini aytdi. ULUG‘ KUN YETIB KELDI kun erta tongdan quyosh yorugc nur sochardi, -Z^am rno yer hali ham qor va havo sovuq edi. Vonka fabrikasining darvozalari tashqarisida odamlar

tiqilinch edi. Ular besh omadli bolani ko‘rish uchun erta tongdanoq yetib kelib ulgurgan edilar. Xursandchilik, baqir- chaqir tinmay davom etardi. Hali soat 10 bo‘lganicha yo‘q. Olomon baqirardi, politsiya ularni tinchitishga harakat qilardi. Darvozanirig yonida politsiya tomonidan qo‘riqlanayotgan kichik guruh - besh mashhur bola oilasi, o‘zi birga kelgan katta yoshli kishilar bilan birgalikda turardi. Uzun bo‘yli, oriq, suyaklari turtib chiqqan qari Jo bobo Charlining qo‘llaridan mahkam tutgandi. Charlidan tashqari hamma bolalar jon-jahdlari bilan ota- onalariga darvozalardan tirmashib bo‘lsayam ichkariga kiritib qo‘yishini so‘rashardi. Ota-onalar: “Sabrli bo‘ling! Halivaqt bo‘lgani yo‘q”, — derdilar. Ularning orqasida Charli odamlaming qichqiriqlarini va tortishuvlarini yaqqol eshitib turardi. 47

—Bu Violet Bearugarde, — kimningdir baqirgani eshitildi.—Ha, xuddi o‘zi, men uning yuzini gazetadan juda yaxshieslab qolganman. . . —Anavinisi kimligini bilasizmi? —Yana kimdir baqirdi.— U haliyam uch oydan beri chaynalaverib yomon bo‘lib ketgan saqichini chaynayapti. Uning jaglariga qarang. Ular haliyam tinmay ishlab turibdi. —Anavi semiz bola kim? —Bu Avgust Glop. —Ajoyib, g‘oyat ulkan. — Lon Rangeming yowoyi buzg‘unchi qurollari rasmi bilan turgan bola kim bo‘ldi?! —U Mark Teavee! : — U tentak ahmoqoiia qurollarini har yog‘iga osib olgan-a! — Men ko‘rishni xohlaganim Veruka Salt, —baqirdi boshqa bir ovoz olomon ichidan, —Uning otasi yarim million shirinlikni sotib olgan va o‘zining yeryong‘oq po‘stini ajratuvchi qo‘shma korxonasidagi ishchilariga ularni j o‘ramlaridan ajrattirgan. Otasi u xohlagan hamma narsalami I muhayyo qilgan. Istagan har narsasini. U faqat Oltin biletni orzu qilishni boshlaganidan keyin bunga erishdi ham. —Yaramas, bu o‘sha qizmi? —Bujudayam yomon odat-ku! 48

—Sizningcha, ulardan qaysi bin o‘sha erkatoy qiz? —Anavi chap tarafda eng birinchida turgan, kumushrang norka palto kiyib olgan qiz. —Qaysi biri Charli Bakket ekan-a? —Charlimi? Hu anavi qoqsuyakka o‘xshagan qari odam oldida turgan ozg‘in bola bo‘lsa kerak. Bizning totg<rimizda, eng yuqorida turibdi. Нц, anavi. Ko‘rdingizmi? —Shunday sovuqdayam kurtka kiymapti-ya! —Hech so‘ramang. Menimcha, bunga imkoniyati yetmagan bo‘lsa kerak. —Bechora, juda sovqotayotgan bo‘lsa kerak. Charli gapiruvchilardan atigi bir necha odim narida turardi. Jo boboning qo‘llaridan mahkam ushlab olgandi. Keksa bobosi unga qarab jilmayib qo‘ydi. Yaqin atrofdagi cherkovdan qo‘ng‘iroqning soat ocnga bong urgani eshitildi. Temir darvozalaming oshiq-moshiqlari kuchli g4archilladi vajudayam sekin ochila boshladi. Olomon to'satdan jimib qoldi. Bolalar sakrashdan to‘xtadilar. - U shu yerda! - baqirdi kimdir. - Ana u! JANOB VILLI VONKA ( Г abrika darvozalari ochilganda ichkarida Villi Vonka J yolg4iz o‘zi turardi. Qandaydir g‘ayrioddiy odam edi u. Boshiga qora shlyapa 49