ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR itibariyle takip edilmesini sağlamak üzere bölge erişilebilirlik 17 gösterge olmak üzere toplam 69 illeri için ‘Bölgesel Kalkınma Endeksi’ çalışma- göstergeden oluşturulmuştur. Temel Bileşen- sı yapılmıştır. 2008-2011 yılları için ayrı ayrı ler Analizi kullanılarak oluşturulan endeksin oluşturulan endeks “Beşeri gelişmişlik”, “Sos- sonuçları 81 ilin sıralamasına göre değerlendi- yo-kültürel gelişmişlik”, “Ekonomik gelişmişlik”, rilmiş, faktörlere göre alt endekslerde en etkili “Yenilikçilik” ve “Yaşam kalitesi ve Erişilebilirlik” göstergeler sunulmuştur. Sunumda, TR41 illeri olmak üzere beş ayrı alt endeksten oluşmakta- olan Bursa, Eskişehir ve Bilecik illerinin tüm iller dır. ‘Kalkınma Endeksi’, beşeri gelişmişlik için içindeki sıralaması ve dört yıl içindeki değişimi, 29 gösterge, sosyo-kültürel gelişmişlik için 5 alt endekslere göre illerin farklı alanlardaki du- gösterge, ekonomik gelişmişlik için 10 gösterge, rumları ayrıntılı olarak irdelenmiştir. yenilikçilik için 7 gösterge ve yaşam kalitesi ve BEBKA tarafından 2011 yılı ikinci çeyreğinde Kümelenme Analizleri başlatılan kümelenme analizleri faaliyetlerinin ilk aşamasında ilgili kurum ve kuruluşlardan Önemli sanayi kuruluşlarının bulunduğu TR41 analizlerde kullanılacak istatistiki bilgiler talep bölgesi hem üretim hem de istihdam açısından edilmiştir. Bu verilerin birbiri ile kıyaslanabilir Türkiye’nin ön planda olan bölgelerinin başında ve örtüşebilir olması açısından ajans gelmektedir. Bu anlamda işletmeler, hem bünyesinde yoğun bir çalışma gösterilmiş ve ulusal hem de uluslararası ölçekte rekabet TR41 Bölgesi için başta istihdam verileri olmak gücünün artırılması için birçok alanda işbirliği üzere sektörel ihracat verileri de her üç il için oluşturmakta ve bu faaliyetlere büyük önem standart bir sınıflama kapsamına getirilmiştir. vermektedir. Teknik analizlerin yoğun olduğu kümelenme analizlerinin ilk bölümü tamamen Ajans İlgili üst ölçekli planlar ve strateji belgelerinde personeli tarafından yürütülmüş olup ilgili de önemle üzerinde durulduğu üzere bölgesel analizlere ilişkin değerlendirme toplantıları da ölçekte sektörel analizlerin yapılması ve Ajans tarafından koordine edilmiştir. İllerde kümelenme faaliyetlerine kaynaklık edecek ayrı ayrı düzenlenen bu toplantılarda yerel stratejik araştırmalar, uygulanacak makro paydaşların da değerlendirmeleri sonucunda politikaların ve sektörel kümelenmeyi ön ortaya konulan ve kümelenme potansiyeline planda tutarak rekabeti artırmayı hedefleyen sahip olduğu düşünülen sektörler belirlenmiştir. mevcut teşvik sisteminin etkinliği açısından Bu analizler ve toplantı sonuçlarına ilişkin son derece önemlidir. İller bazında ortaya raporlar hazırlanmış ve bölgemizin kümelenme konan kümelenme analizleri bölge planı potansiyelini ortaya koyan, yapılan teknik çalışmalarında sanayi sektörüne yönelik stratejilerin şekillenmesinde büyük yarar 36 sağlamıştır.
ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR analizleri ve yöntemleri içeren il raporları Toplantılarda öncelikle ajans tarafından hazırlanmıştır. yürütülen kümelenme analizlerinin genel kapsamı, izlenen yöntem, genel metodoloji Kümelenme Analizi çalışmaları kapsamında yanında iller özelinde yapılacak analizlere sanayi kuruluşlarının temsilcileri başta oluşturulacak kümelenme grubunun olmak üzere üniversiteler ve sivil toplum yapacağı katkının önemi gibi konular üzerinde kuruluşlarından da yetkililerin katılımıyla durulmuştur. her üç ilde toplantılar gerçekleştirilmiştir. Eskişehir Kümelenme Toplantısı Bilecik Kümelenme Toplantısı Bursa Kümelenme Toplantısı Teknik analizler sonucunda ortaya konulan “Küme Tanılama Rehberi” ilk aşamada sektörlerin saha analizlerinin yöntemi ile ilgili bölgemizde küme yapısı taşıyan seramik olarak Kalkınma Bakanlığı düzeyinde ve UNDP ve mobilya sektörlerinin saha incelemesi işbirliği ile “Küme Değerlendirme” çalışmaları yapılmıştır. başlatılmıştır. Proje kapsamında oluşturulan Çevre Durum Analizi hakkında fikir sahibi olmak amacıyla Bölge ge- nelinde detaylı bir anket çalışması gerçekleşti- Bölgedeki çevre problemleri ile ilgili farkında- rilmiştir. Çalışma kapsamında Bursa, Eskişehir lığın artırılması, bölge illerindeki mevcut du- ve Bilecik illerindeki çevre il müdürlükleri ile rumu ve sorunları tespit ederek ilgili kurum ve karşılıklı ziyaretler, belediye ve Organize Sanayi kuruluşların işbirliğinde BEBKA tarafından 2011 Bölge (OSB) ziyaretleri gerçekleştirilmiştir. Çev- yılında TR41 Bölgesi Çevre Durum Raporu ha- re konusunda ne tür problemler var ve ne tür zırlanmıştır. çalışmalar yapılabilir konusunda karşılıklı fikir alışverişinde bulunulmuştur. TR41 Bursa Eskişehir Bilecik Bölgesinin çevre problemlerini genel olarak ortaya koymak, bu problemlerin çözümleri ve tahmini maliyetleri 37
ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR 26 - 27 Mayıs 2011 tarihlerinde Bursa’da “Ulusal lıklı olarak değerlendirilmiş, çevre problemleri, Çevre Politikalarının Yerel Yansımaları Çalışta- çözüm önerileri ve proje konuları üzerinde gö- yı” düzenlenmiştir. Çalıştay ile bölge genelinde rüş alışverişinde bulunulmuş ve çevre raporu çevre alanında ilgili bütün kurum ve kuruluşlar hazırlanması için önemli veri girdileri temin bir araya getirilerek sorunlar yerinde ve karşı- edilmiştir. Ulusal Politikaların Yerel Yansımaları Çalıştayı, Mayıs 2011 yılında bölge planı hazırlık çalışmaları kapsa- mında il belediyeleri ile İl Çevre ve Şehircilik OSB ziyaretleri, çalıştay sonuçları ve literatür Müdürlüklerine gönderilerek güncellenmiştir. taraması sonucunda “Çevre Durum Raporu” hazırlanmıştır. Raporda bulunan veriler 2013 Özel İhtisas Komisyonu Toplantıları 2014-2023 dönemini kapsayacak olan yeni ve Tabii Kaynaklar, Sosyal Yapı, Mekânsal Ge- Bölge Planı çalışmaları yine kamu kesimi, özel lişme ve Erişilebilirlik alanlarında 6 ihtisas ko- sektör ve sivil toplum kuruluşlarının azami ka- misyonu oluşturulmuş olup 18 toplantı gerçek- tılımı ile hazırlanmıştır. Bu amaçla planlama sü- leştirilmiştir. Toplantılarda ilgili alanlarda illerin recine tüm kesimlerin öneri ve katkılarının alı- ve bölgelerin 2023 vizyonu ele alınırken, ortaya nabileceği özel ihtisas komisyonları kurulması konulan sorunların, oluşturulan strateji ve he- ve plan kararlarının bu komisyonlar marifetiyle deflerin tüm bölgenin ortak ürünü olması ama- oluşturulması hedeflenmiştir. cıyla bölge paydaşlarının bu toplantılara en üst düzeyde katılım sağlaması hedeflenmiştir. Bütün bölge illerinde Sanayi; Turizm; Tarım, Ta- rıma Dayalı Sanayi ve Ormancılık; Çevre, Enerji 38
ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR Yer Özel İhtisas Komisyon adı Tarih ve toplantı yeri Bursa Eskişehir Sanayi 30.05.2013 / Merinos AKKM Bilecik Turizm 29.05.2013 / Merinos AKKM Tarım, Tarıma Dayalı Sanayi ve Ormancılık 29.05.2013 / Merinos AKKM Çevre, Enerji ve Tabii Kaynaklar 28.05.2013 / Merinos AKKM Mekânsal Gelişme ve Erişilebilirlik 27.05.2013 / Merinos AKKM Sosyal Yapı 28.05.2013 / Merinos AKKM Sanayi 11.04.2013 / Anadolu Üniversitesi Turizm 10.04.2013 /Anadolu Üniversitesi Tarım, Tarıma Dayalı Sanayi ve Ormancılık 07.05.2013 /Anadolu Üniversitesi Çevre, Enerji ve Tabii Kaynaklar 16.05.2013 / Anadolu Üniversitesi Mekânsal Gelişme ve Erişilebilirlik 15.05.2013 / Anadolu Üniversitesi Sosyal Yapı 14.05.2013 / Anadolu Üniversitesi Sanayi 25.04.2013 / İl Genel Meclisi Turizm 24.04.2013 / İl Genel Meclisi Tarım, Tarıma Dayalı Sanayi ve Ormancılık 26.04.2013 / İl Genel Meclisi Çevre, Enerji ve Tabii Kaynaklar 22.05.2013 / İl Genel Meclisi Mekânsal Gelişme ve Erişilebilirlik 30.04.2013 / İl Genel Meclisi Sosyal Yapı 09.05.2013 / İl Genel Meclisi Katılımcı bir Bölge Planı oluşturulması süre- şanması beklenen temel gelişme ve eğilimleri cinde son derece önemli bir görev üstleneceği ortaya koymaları istenmiştir. düşünülen özel ihtisas komisyonları toplantıları temel olarak 3 oturum üzerinden gerçekleşti- İlk oturumda ortaya konulan temel gelişme ve rilmiştir. İlk oturumda, Ajans uzmanları tara- eğimler ajans personeli tarafından sınıflandırıl- fından bölge planı süreci ile ilgili katılımcılara mış ve bir sonraki oturumda bu temel gelişme bilgiler verilmiş; toplantıların amaç ve yöntemi ve eğilimler “Güçlü-Zayıf-Fırsat-Tehdit” (GZFT) hakkında açıklamalar yapılmıştır. Daha sonra analizlerinde kullanılmıştır. Bir önceki oturum- ilgili sektör kapsamında, dünya genelinde, ülke da yapılan sınıflandırma, bu oturumda ele alı- bazında, bölgesel ve il ölçeğinde yaşanan ge- nan konuların daha odaklı ve stratejik olmasına lişmelerden bahsedilmiş, yine ajans personeli yardımcı olduğu söylenebilir. “World Cafe (Dün- tarafından bölge planına altlık oluşturması için ya Kafe)” yönteminin kullanıldığı GZFT analiz- hazırlanmış olan sektörel mevcut durum ana- lerinde, katılımcılar iki gruba ayrılmış olup, ilk lizlerinin kısa sunumları yapılmıştır. Sunumların aşamada birinci grubun ilin “Güçlü olduğu ve akabinde, katılımcılardan il ve bölge genelinde- Fırsatlarının bulunduğu” alanları ortaya kon- ki yaşanan ve önümüzdeki 10 yıllık süreçte ya- ması istenmiştir. Paralel olarak diğer grubun 39
ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR Bursa Tarım, Tarıma Dayalı Sanayi Eskişehir Mekânsal Gelişme ve Bilecik Sanayi Özel İhtisas Komisyonu ve Ormancılık Özel İhtisas Komisyonu Erişilebilirlik Özel İhtisas Komisyonu Toplantısı Toplantısı Toplantısı da ilin “Zayıf olduğu ve mevcut olan Tehditler” Toplantıların son oturumunda da, yine temel kapsamında fikirlerini beyan etmesi beklen- eğilim ve gelişmeler bağlamında güçlü-za- miştir. Daha sonra bu iki grup yer değiştirerek yıf-fırsat ve tehditler de göz önüne alınarak aynı konuları bu sefer de farklı grupların ça- sektörel önceliklerin, strateji ve hedeflerin be- lışması istenmiştir. Ajans personeli, bir önceki lirlenmesi sağlanmıştır. Tam gün boyunca sü- grupta ortaya konulan hususlar hakkında yeni ren bu komisyon toplantıları sonucunda ilgili gruba bilgi vermiş ve yeni gruptan gelecek yeni sektörlere yönelik geniş kapsamlı bilgiler elde fikirleri sunmaları istenmiştir. Bu şekilde bütün edilmiş olup, sektörlere yönelik temel eğilimler, komisyon katılımcılarının her iki konu üzerinde GZFT analizleri, temel amaç ve hedefler dışında görüşlerinin alındığı bir sistem oluşturulmuştur. bölge planının mevcut durum analizlerinde kul- lanılmak üzere önemli bilgi ve eğilimler de elde edilmiştir. Bölge Planı Çalıştayı Bölgenin vizyonunun ve bu vizyona hizmet tasarlanmış ve ortak akıl yaratmayı amaçla- edecek projelerin belirlenmesi amacıyla 18 Ha- mıştır. Çalıştay, bölge vizyonunu bir diğer de- ziran 2013 tarihinde Bursa’da ilgili paydaşların ğişle TR41 Bölgesini 2023’deki başarı tanımını, katılımıyla Bölge Planı Çalıştayı gerçekleştiril- bu başarıyı netleştirecek temel kavramları ve miştir. bu başarıya ulaştıracak vizyon projelerinin saptanması için katılımcı bir toplantı olarak ta- BEBKA bölgesi vizyonunu ve vizyon projeleri sarlanmıştır. oluşturma toplantısı arama konferansı şeklinde 40
ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR Kamu, yerel yönetim, özel sektör, üniversiteler beyin fırtınası ile saptanması, ikinci aşamada ve sivil toplum kuruluşlarını temsilen yaklaşık bölgenin vizyonu ve vizyon kavramları, son 110 kişinin katıldığı çalıştay üç aşamada ger- aşamada ise vizyon projeleri geliştirilmiştir. Ça- çekleştirilmiştir. İlk aşamada bölgeyi, Türkiye’yi lıştay boyunca uygulanan çalışma sistematiği hatta dünyayı etkilemesi beklenen akımların şematik olarak aşağıda gösterilmiştir. Şekil 5. Bölge Planı Çalıştay Süreci Akımlar Akımlar Vizyon Geliştirme Bütünleştirme Değerlendirme Bölgeyi ve Beyin Fırtınası Grup Toplantısı Dünyayı Gelecek Tasarımı Etkileyecek Yöngörü Akımlar, Vizyon Akımlar Değerlendirme Gelecek Tasarımı Önceliklendirilmiş Projeler Kriterleri Vizyon Akımlar, Vizyon Kavramları, Değerlendirme Vizyon Kriterleri Proje Geliştirme Vizyon Projeleri Grup Toplantısı Önerileri ve Tanımlar Genel Oturumlar Arama Danışmanlık Çıktılar 41
ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR İnternet Sitesi mında yürütülen çalışmaların paylaşıldığı bir platform olarak kullanılmaya devam edecektir. Bölge Planı hakkındaki güncel bilgilerin, yürü- Bölge 2023 temasıyla yayına giren siteye tülmekte olan çalışmaların, özel ihtisas komis- www.bursaeskisehirbilecik2023.com yonları toplantı detaylarının yer aldığı, anket- adresinden ulaşılabilmektedir. lerin yapıldığı ve etkinliklerin duyurulduğu bir internet sitesi hazırlanmıştır. Bu site bölge planı süreci tamamlandıktan sonra da plan kapsa- Bölgesel Kalkınma Öncelikleri Anket Çalışması Bölge Planı çalışmaları kapsamında, kalkınma lerinin nüfus dağılımı, bölgenin sanayi, tarım, sürecinde katılımcılığın artırılması ve paydaş- hizmetler yoğunlaşması ve sanayide sektörel lardan gelen fikirlerin plana yansıtılması ama- dağılım dikkate alınmıştır. Örneklem seçim yön- cıyla “Bölgesel Kalkınma Öncelikleri” konulu temi ve dağılımı hakkında bilimsel ve istatistiki bir anket çalışması yürütülmüştür. Anket Bölge metotlara uygun bir çalışma yapılarak toplam- 2023 web sitesinde yayınlanmış ayrıca 742 ki- da 742 anket yapılmıştır. Ticaret ve Sanayi Oda- şiye telefon ile ulaşılmıştır. Çalışma için hizmet larında yapılan anketin sektör gruplarına göre alımı yapılmıştır. de ayrımı gözetilmiştir. Hedef kitle olarak Kalkınma Kurulu üyeleri, tica- Sahada yapılan anketlerin bilgisayar ortamında ret ve sanayi odalarına kayıtlı işletme sahipleri, veri girişleri ve verilerin toplulaştırılması sonu- ziraat odaları üyeleri, bölgede bulunan tüm üni- cu ankette yer alan her sorunun ayrı ayrı ana- versitelerin öğretim üyeleri ve BEBKA’ya proje lizleri yapılmış; “Bölgesel Kalkınma Öncelikleri başvurunda bulunan kurumlar belirlenmiştir. Anketi” sonuçları raporlanmıştır. Örneklem alınırken, Bursa Eskişehir Bilecik il- 42
ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR PESTLE Analizi Anket Çalışması Online anket sitesi üzerinden yapılan PESTLE bir ölçeğe, olma ihtimalini ise “imkânsız”, “za- analizi anketine 47’si Bursa, 25’i Eskişehir ve yıf”, “muhtemel”, “kuvvetle muhtemel” olarak 22’si Bilecik olmak üzere toplam 94 Özel İhtisas dağılan dört basamaklı bir ölçeğe göre değer- Komisyonu ve Kalkınma Kurulu üyesi katılım lendirmeleri istenmiştir. Etki ve olma ihtimali sağlamıştır. değerlerinin çarpımlarının aritmetik ortalama- larına göre etkenlerin önemi tespit edilmiştir. Paydaşların politik, ekonomik, sosyal, tekno- Anketin sonuçları analiz edilerek planın öncelik lojik, yasal ve çevresel etkenlerin etkisini “çok ve tedbirlerine yansıtılmıştır. olumsuz”, “olumsuz”, “etkisiz”, “olumlu”, “çok olumlu” seçeneklerinin olduğu beş basamaklı Bölge Planı Faaliyetleri Sürecinde Katılımcılık İlçe Ziyaretleri • 33 ilçe ziyareti • 102 yüzyüze görüşme • 33 ilçe raporu Özel İhtisas Komisyonları • 18 toplantı • 317 kurum • 335 katılımcı • 2500 saatlik çalışma • 30 tematik başlıkta GZFT, öncelik ve stratejiler • 18 Özel İhtisas Komisyonu Raporu 43
ULUSAL KALKINMA HEDEFLERİ, PLAN ve POLİTİKALAR Bölge Planı Çalıştayı • 110 katılımcı • 10 vizyon • 9 başlıkta belirlenen 23 proje Bölgesel Kalkınma Öncelikleri Anket Çalışması • İnternet üzerinden 101 anket • Telefon ile 742 anket • E-posta yoluyla 346 anket PESTLE Analizi Anket Çalışması • İnternet üzerinden 94 anket Onay Süreci toplantısında kabul edildikten sonra Kalkınma Bakanlığına görüş için sunulmuştur. Ajans tarafından nihai şekli verilen 2014-2023 taslak Bölge Planı, 8 Temmuz 2013 tarihinde gerçekleşen Ajans Yönetim Kurulu 44
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Demografik Yapı 1. TR41 Bölgesi 3.682.037 kişilik nüfusu ile Özellikle Bursa ili 1980 sonrası sanayinin geliş- Türkiye toplam nüfusunun % 4,87’sini oluş- mesi ve aldığı göçlerle hızlı bir nüfus artışı ya- turmaktadır. Bölgede yıllara göre nüfus sürekli şamıştır. 2023 yılı nüfus projeksiyonuna bakıl- artış göstermekle beraber son yıllarda Bilecik dığında ise bölgedeki her üç ilde de nüfus artışı ilinin nüfusunda azalma olduğu görülmektedir. öngörülmektedir. Tablo 6. TR41 Bölgesi ve İllerinin 1965-2012 Yılları Arası Nüfus artış eğilimi ve 2023 Nüfus Projeksiyonu (2012-2023) Kaynak: TÜİK Nüfus Projeksiyonları, 2012 Tablo 7. TR41 Bölgesi Demografik Göstergeler Toplam Nüfus (kişi) Yıl Bursa Eskişehir Bilecik TR 41 Türkiye Şehirleşme Oranı (yüzde) 2012 2.668.171 789.750 204.116 3.682.037 75.627.384 Nüfus Yoğunluğu (km2’ye düşen kişi sayısı) 2012 90,00 75,91 Yıllık nüfus artış hızı (binde) 2012 89,35 88,75 77,28 Doğurganlık Hızı (adet) 2012 258 57 47 129 98 Medyan Yaş 2012 13,50 10,83 1,31 12,25 12,01 2011 1,83 1,44 1,74 1,74 2,08 Kaynak: TÜİK Bölgesel Göstergeler 31,87 33,90 32,51 29,70 47
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Tablo 8. TR 41 Bölgesi Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Nüfus 2. Bölgedeki nüfus artışının önemli bir bölü- (2012, Bin Kişi) münü bölge dışından yapılan göçler oluştur- maktadır. Türkiye geneli nüfus göstergeleri ile TR41 Bölgesi kıyaslandığında; bölgenin nüfus artışı ülke genelinin üstünde olmasına rağmen doğurganlık hızı ülke ortalamasının oldukça al- tında kalmıştır. Kaynak: TÜİK -ADNKS 3. TR 41 Bölgesinde yıllar itibari ile doğur- ganlık hızı, ülke geneline oranla daha hızlı düşüş göstermektedir. Ayrıca bölge nüfusu- nun göç alarak artıyor olması bölgenin Türkiye ortalamasından daha hızlı yaşlandığı sonucu- nu doğurmaktadır. Yıllar itibariyle Medyan yaş değişimine bakıldığında, TR41 bölgesinde ülke geneline oranla medyan yaşın daha yüksek olması bu durumun neticesi olarak ortaya çık- maktadır. 4. Ülkemizdeki bölgeler arası gelişmişlik far- lar oluşturmaktadır. Toplam nüfusunun % 56’lık kının sebep olduğu göç neticesinde bölge il- kısmı Bursa nüfusuna kayıtlıdır. Eskişehir ve Bi- lerinde farklı illerden göçle gelenler nüfusun lecik illerinde kendi illerine kayıtlı olanların ora- önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. TR41 nının daha yüksek olmasına rağmen bu illerin Bölgesinde en fazla nüfusa sahip olan Bursa nüfusunun yaklaşık %35’ini diğer illere kayıtlılar ilinde nüfusun % 44’ünü diğer illere kayıtlı olan- oluşturmaktadır. Tablo 9. İkamet edilen illere göre nüfus (2012) Kaynak: TÜİK –ADNKS, 2013 48
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER 5. TR41 Bölgesi yoğun göç alan bir bölge 6. Ülkemizdeki göç yapısının zaman içinde konumundadır. Net göç hızı 4,23 ile diğer değişmesi ile ülkenin doğusundan batısına bölgeler içinde 8. sırada yer almaktadır. Tablo10 olan göç yavaşlamıştır. Bu doğrultuda, TR41 incelendiğinde bölgede sayı olarak en fazla Bölgesi’ndeki iller İstanbul, Ankara ve İzmir göçü Bursa ili aldığı, net göç hızında ise Bilecik gibi büyükşehirlerden ve çevre illerden göç ilinin birinci sırada olduğu görülmektedir. alıp vermektedirler. Yalnızca Bursa ilinin geçmiş yıllarda yoğun göç aldığı Erzurum, Muş, Samsun, Van ve Diyarbakır gibi illere yüksek oranda göç verdiği görülmektedir. Tablo 10. Alınan Göç, Verdiği Göç, Net Göç ve Net Göç Hızı (2011-2012 Dönemi) 2012 Nüfusu Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Net Göç Hızı 67.736 61.520 6.216 2,32 Bursa 2.688.171 32.363 25.299 7.064 8,98 10.387 8.118 2.269 11,18 Eskişehir 789.750 102.835 87.286 15.549 4,23 0 0 Bilecik 204.116 2.142.580 2.142.580 TR41 3.682.037 Türkiye 75.627.384 Kaynak: TÜİK ADNKS Tablo 11. TR41 Bölgesinin En Fazla Göç Aldığı ve Verdiği İller (2012) Bursa Eskişehir Bilecik Aldığı göç Verdiği göç Aldığı göç Verdiği göç Aldığı göç Verdiği göç İstanbul 16,89% İstanbul 13,52% İstanbul 13,08% Ankara 11,38% Eskişehir 17,87% İstanbul 19,40% Ankara 5,72% Balıkesir 5,12% Ankara 12,11% İstanbul 9,97% İstanbul 13,46% Bursa 12,75% 4,35% Afyon 5,36% Afyon 5,49% Bursa 11,44% Eskişehir 8,88% Balıkesir 5,26% Erzurum 4,00% İzmir 5,22% Bursa 5,42% Ankara 5,10% Sakarya 4,56% 3,96% Bursa 5,02% İzmir 4,86% Sakarya 4,72% Ankara 3,99% İzmir 4,58% Muş 3,66% Kütahya 4,13% Bilecik 4,48% Kütahya 4,04% Kocaeli 3,98% 3,25% Antalya 4,07% Konya 3,58% Kocaeli 3,60% Kütahya 3,10% Kütahya 4,20% Ankara 2,64% Bilecik 3,64% Antalya 3,57% İzmir 2,61% İzmir 2,21% 2,47% Konya 3,48% Kütahya 3,41% Van 2,07% Balıkesir 2,14% Van 4,03% İzmir 2,44% Balıkesir 2,38% Samsun 2,43% Afyon 1,98% Van 1,96% 2,25% Kocaeli 2,25% Kocaeli 2,23% Balıkesir 1,81% Antalya 1,54% Kocaeli 3,63% Samsun 2,11% Şanlıurfa 2,12% Balıkesir 2,21% Antalya 1,43% Adana 1,52% Eskişehir 2,85% Van Antalya 2,20% Kocaeli Çanakkale 2,19% Kütahya Bilecik 2,15% Diyarbakır Konya 2,12% Ağrı Kaynak: TÜİK ADNKS 7. TR41 Bölgesinde, bölge dışından yaşanan birlikte İnegöl göç alan merkezler olup il göçün yanında bölge içinde de kırsal merkezine uzak diğer ilçeler göç vermektedir. kesimden şehir merkezine büyük oranda Buna benzer durum Eskişehir ve Bilecik’te de göç yaşanmaktadır. Bursa’da merkez ilçelerle yaşanmaktadır. 49
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Beşerî Gelişme ve Kurumsal Yapı 8. Kalkınma Bakanlığı tarafından 2011 yılın- yo-kültürel gelişmişlik, ekonomik gelişmişlik, da yapılan SEGE-2011 çalışmasına göre sos- yenilikçilik, yaşam kalitesi ve erişilebilirlik gibi yo-ekonomik gelişmişlik açısından Bursa 6, beş bileşeni kapsayan genel kalkınma endek- Eskişehir 7 ve Bilecik ise 27. sıradadır. BEBKA sinde ise Bursa 3. Eskişehir 7. ve Bilecik ise 26. tarafından yapılan ve beşeri gelişmişlik, sos- sırada bulunmaktadır. Şekil 6. BEBKA Kalkınma Endeksine Göre İller Tablo 12. TR41 Bölgesi İllerinin Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Endeksi Sıralamaları (2003-2011) SEGE 2003 SEGE 2011 6 Bursa 5 7 27 Eskişehir 6 Bilecik 18 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2012 Tablo 13. BEBKA Kalkınma Endeksi Sıralaması 2008 2009 2010 3 Bursa 54 7 26 Eskişehir 66 Bilecik 16 24 Kaynak: BEBKA Kalkınma Endeksi Çalışması, 2012 9. Önemli derecede iç göç alan ve nüfus yo- Kaynak: BEBKA Kalkınma Endeksi Çalışması, 2012 ğunluğunun hem TR41 ve hem de Türkiye ortalamasının üzerinde olduğu Bursa’da Aile yönetimlere bağlı 13 sosyal hizmet kuruluşu ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü’ne bağlı daha bulunmaktadır. Eskişehir’de Aile ve Sosyal toplam 21 kuruluşta çocuk ve gençlik hizmet- Politikalar İl Müdürlüğü’ne bağlı olarak faaliyet leri, yaşlı hizmetleri, bakım ve rehabilitasyon gösteren toplam 22 sosyal hizmet kuruluşu bu- hizmetleri ile aile, kadın ve toplum hizmetleri lunmaktadır. Ayrıca yerel yönetimlere bağlı 10 verilmektedir. Bu kurumlar dışında ilde yerel sosyal hizmet kuruluşu daha bulunmaktadır. Bilecik’te ise 3 sosyal hizmet kuruluşu hizmet vermektedir. 50
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Tablo 14. Bursa Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü’ne Bağlı Kuruluşlar Kuruluş Türü Sayı Kapasite Kayıtlı Kişi Fiilen Bakılan Hizmetten Yararlanan Sayısı Kişi Sayısı Kişi Sayısı (Gündüzlü) Çocuk Yuvası (0-6) 1 40 (Yatılı) 101 30 - Çocuk Evi (0-12) 10 54 55 55 - 320 - - ÇOGEM Gündüzlü 1- - - - 127 49 - Gözlem Evi (İlk Adım İstasyonu) 1 10 54 24 - 66 22 - Erkek Yetiştirme Yurtları 1 60 - - - 30 30 - Kız Yetiştirme Yurtları 1 40 - - 1398 60 60 363 Bakım ve Sosyal Rehabilitasyon Merkezi 1 48 181 104 - Huzurevi (Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi) 1 316 Kadın Konukevi 1 30 Toplum Merkezi 1- Bakım Rehabilitasyon ve Aile Danışma Merkezi 1 60 Sevgi Evleri (07-12 Karma, 13-18 Kız) 1 100 Kaynak: Bursa Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü, 2013 Nisan Tablo 15. Eskişehir Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü’ne Bağlı Kuruluşlar Kuruluş Türü Sayı Toplam Kayıtlı Fiilen Bakılan Kişi Hizmetten Kapasite Kişi Sayısı Sayısı (Yatılı) Yararlanan Kişi Çocuk Yuvası (0-12) Çocuk Yuvası (7-12) 1 118 112 55 Sayısı Çocuk Evi (7-18) 1 72 80 55 136 Erkek Yetiştirme Yurdu (13-18) 7 36 35 35 59 Kız Yetiştirme Yurtları 1 81 111 54 35 ÇOGEM (Çocuk ve Gençlik Merkezi) (7-18) 1 60 64 33 115 Toplum Merkezi (Gündüzlü) 1 15 9 2 69 Huzurevi 1- - - 19 Yaşlı Yaşam Evi 3 210 215 215 - Yaşlı Hizmet Merkezi (Gündüzlü) 232 13 3 3 Kadın Konukevi 1- 32 - 3 22 Kadın 22 Kadın 26 2 30 10 Çocuk 34 Kadın 10 Çocuk Kadın İlk Kabul Birimi 1 14 4Kadın 4Kadın 11 Çocuk 2Çocuk 2Çocuk 63 Kadın Bakım ve Sosyal Rehabilitasyon Merkezi 1 45 38 Çocuk 45 45 45 Kaynak: Eskişehir Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü, 2013 Nisan 51
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Tablo 16. Bilecik Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü’ne Bağlı Kuruluşlar Kuruluş Türü Sayı Kapasite Kayıtlı Kişi Fiilen Bakılan Kişi Erkek Yetiştirme Yurdu 1 50 51 46 Kız Yetiştirme Yurdu 1 75 29 23 Huzurevi (Yaşlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi) 1 80 79 79 Kaynak: Bilecik Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüğü, 2013 Nisan Tablo 17. Ülke ve Bölgedeki Okur-Yazarlık Oranları 2012 (%) Bursa Kadın Erkek Toplam Eskişehir 94,28 98,86 96,56 Bilecik 95,7 99,25 97,47 TR41 95,2 99,03 97,18 Türkiye 94,64 98,95 96,79 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), 2012 98,56 95,78 93 10. TR41 Bölgesi’nde okur-yazarlık oranları 11. Okul öncesi eğitim okullaşma oranlarında ülke ortalamasından daha yüksektir. Ayrı- da TR41 Bölgesi’nin ülke ortalamasının ol- ca TR41 Bölgesinde de kadınların okur-yazar- dukça üstünde, yüksek bir seviyede olduğu lık oranı, ülke genelinde olduğu gibi erkeklerin gözlenmektedir. Bu yüksek düzeydeki okullaş- okuryazarlık oranına göre daha düşüktür. manın derslik ve öğretmen takviyesine ihtiyaç duyduğu görülmektedir. Tablo 18. 2012-2013 Okul Öncesi Eğitim ve İlköğretimde Brüt ve Net Okullaşma Oranları (%) Okul öncesi İlköğretim (4-5 yaş arası) (5 yaş) Brüt Net Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek 99,16 99,34 98,89 Bursa 41,54 49,30 62,52 60,27 108,23 109,49 98,99 98,39 98,52 98,81 Eskişehir 52,69 50,84 78,01 77,03 107,33 107,50 98,95 98,56 98,77 Bilecik 52,52 52,76 78,40 79,95 106,15 107,07 TR41 48,92 50,97 72,98 72,42 107,24 108,02 Türkiye 44,56 43,50 66,20 65,16 108,21 108,65 Kaynak: Milli Eğitim İstatistikleri Örgün Eğitim 2012-2013 12. TR41 Bölgesi meslekî ve teknik eğitimdeki sayılarıyla birlikte ele alındığında, bölgedeki ta- okullaşma oranlarıyla Türkiye ortalamasının lebe cevap vermek için meslekî ve teknik eğitim üzerinde iyi bir durumdadır. Bu okullaşma ve- hizmet kapasitesinin yükseltilmesi gerektiği an- rileri, öğretmen ve derslik başına düşen öğrenci laşılmaktadır. 52
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Tablo 19. 2012-2013 Ortaöğretim Kurumlarında Okullaşma Oranları (%) Bursa Genel Ortaöğretim Meslekî ve Teknik Ortaöğretim Toplam Ortaöğretim Brüt Net Brüt Net Brüt Net Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın 42,09 47,85 28,85 34,31 61,68 50,06 48,26 40,96 103,76 97,92 77,11 75,27 108,69 105,58 87,27 84,91 Eskişehir 47,74 62,26 36,47 50,15 60,95 43,32 50,80 34,75 111,97 107,10 91,35 90,14 108,14 103,53 85,24 83,44 Bilecik 43,47 50,17 30,47 38,97 68,51 56,93 60,88 51,17 95,68 89,26 68,53 66,14 TR41 44,43 53,43 31,93 41,14 63,71 50,10 53,31 42,29 Türkiye 52,08 51,67 33,80 36,54 43,60 37,59 34,73 29,60 Kaynak: Milli İstatistikleri Örgün Eğitim 2012-2013 13. Bölgede üçü Bursa’da, ikisi Eskişehir’de ise bölgenin ekonomik gelişimine paralel olarak ve birisi de Bilecik’te olmak üzere toplam altı üst düzey bir teknik eğitim alt yapısını hedef- üniversite vardır. Bu üniversitelerden Bursa lemektedir. Öte yandan, Anadolu Üniversitesi Orhangazi Üniversitesi vakıf üniversitesi olup uzaktan öğretim modeli aracılığıyla ülke bazın- diğerleri ise devlet üniversitesidir. 2007 yılında da açık öğretim ihtiyacını karşılayan öncü bir kurulan Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi ve kurum niteliğindedir. 2011 yılında kurulan Bursa Teknik Üniversitesi Tablo 20. Bölgedeki Üniversiteler ve Bağlı Birimler Uludağ Üniversitesi Fakülte Enstitü Yüksekokul MYO Merkez Bursa Teknik Üniversitesi 4 3 15 19 Orhangazi Üniversitesi 11 2 1 -- Anadolu Üniversitesi 6 2 1 -1 Eskişehir Osmangazi Üniversitesi (ESOGÜ) 3 8 4 4 32 Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi 16 5 2 4 24 TR41 9 2 - 71 3 23 11 30 77 48 de bölgede özel eğitime ihtiyaç duyan bireylere Kaynak: ÖSYM Yükseköğretim İstatistikleri, 2012 yönelik hizmet altyapısı anlamında önemli bir işlev görmektedir. Üniversite bünyesinde engel- 14. Ulusal politikalara paralel olarak TR41 lilere ve üstün zekâlı çocuklara yönelik hizmet Bölgesinde de özel eğitim altyapısı giderek veren özel birimler mevcuttur. güçlenmektedir. 2010 yılında 32 olan özel eği- tim kurumu sayısının 2013 yılında 75’e yüksel- miş olması bu alanda önemli bir gelişme kay- dedildiğini göstermektedir. Anadolu Üniversitesi 53
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Tablo 21. Özel Eğitim, Rehberlik ve Danışma Hizmeti Veren Kurumlar Özel Eğitim Uygulama Okulu I. Kademe Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Özel Eğitim Uygulama Okulu II. Kademe 7 3 1 11 Özel Eğitim İş Uygulama Okulu 6 2 1 9 Özel Eğitim Meslekî Eğitim Merkezi 7 2 1 10 İşitme Engelliler İlkokulu 10 2 2 14 İşitme Engelliler Ortaokulu 2 1 - 3 Özel Eğitim İlkokulu 2 1 - 3 Özel Eğitim Ortaokulu 3 1 2 6 BİLSEM (Bilim ve Sanat Merkezleri) 3 1 2 6 RAM (Rehberlik Araştırma Merkezleri) 2 1 1 4 Toplam 5 2 2 9 47 16 12 75 Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2013 Nisan Tablo 22. Bebek Ölüm Hızı (Bin Canlı Doğumda) Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Türkiye 15. TR41 Bölgesi 2012 yılı itibariyle temel sağ- lık göstergelerinden bebek ölüm oranında, 2010 9,76 9,35 7,51 9,57 12,15 Türkiye bebek ölüm hızı olan binde 11,6 değe- rinden çok daha iyi bir noktada bulunmakta- 2011 9,99 9,95 8,10 9,89 11,69 dır. 2012 8,52 9,75 10,16 8,82 11,60 16. Son üç yılda TR41 Bölgesi illerinin bebek ölüm oranında önemli gelişmeler gösterdiği Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikleri veritabanından ölüm görülmektedir. Bu alanda, Bursa ili ‰ 8,52 be- ve doğum verileri kullanılarak BEBKA tarafından hesaplan- bek ölüm hızı ile en iyi durumdadır. mıştır, Ağustos 2013. Şekil 7. Bebek Ölüm Hızının Yıllara Göre Değişimi (Bin Canlı Doğumda) 17. TR41 Bölgesi’nde toplam 37 kamu hastane- si, 24 özel hastane ve 3 üniversite hastanesi bulunmaktadır. Yataklı tedavi hizmeti veren bu kurumlar dışında aile sağlık merkezi (sağlık ocağı), sağlık evi, aile hekimliği birimleri de bu- lunmaktadır. Kaynak: TÜİK Bölgesel İstatistikleri kullanılarak BEBKA tarafından hesaplanmıştır, Ağustos 2013. 54
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Tablo 23. Sağlık Kuruluşu Sayıları Bursa Eskişehir Bilecik TR41 Hastane Sayısı (Kamu + Üniversite) 23 13 4 40 Hastane Sayısı (Özel) 18 6 0 24 Aile Sağlığı Merkezi (2008’den önce Sağlık Ocağı) 178 67 24 269 Sağlık Evi Sayısı 140 21 32 193 AÇS/AP Sayısı 2 1 1 4 Dispanser Sayısı 7 1 1 9 Toplam Yatak Sayısı (fiili) 10.494 10.000 Kişiye Düşen Yatak Sayısı 6.644 3.545 305 29 Yatak İşgal Oranı (%) 25 45 15 58 Eczane Sayısı 68 67 39 1182 Toplum Sağlığı Merkezi 816 312 54 39 Aile Hekimliği Birimi 17 14 8 1021 Ağız Diş Sağlığı Merkezi 738 223 60 5 4 0* 1 Kaynak: İl Sağlık Müdürlükleri, 2013 Nisan, *Eskişehir’de bulunan bir adet Ağız ve Diş Sağlığı Hastanesi, hastane sayısına dâhil edilmiştir. 18. Sağlık personeline erişim açısından Eski- likle hekim sayılarında Türkiye ortalamasının şehir en avantajlı konumdaki ildir. Nüfusu di- altında kalırken Eskişehir’in ise bütün kategori- ğer iki ile oranla çok az olmasına rağmen sağlık lerde ortalamanın üzerinde bir insan kaynağına personelinin en yetersiz olduğu ilin Bilecik oldu- sahiptir. ğu görülmektedir. Bursa ve Bilecik illerinin özel- Tablo 24. GHSİM Spor Tesisi Sayıları Tablo 25. 100.000 Kişi Başına Düşen Sağlık Personeli Sayıları Gençlik Hizmetleri ve Hekim Sayısı Diş Hemşire ve Eczacı Spor İl Müdürlüklerine Ait Tesis Sayıları (Toplam) Hekimi Ebe Toplamı 34 Bursa 68 Bursa 151 28 248 45 Eskişehir 3 Bilecik 31 Eskişehir 201 33 339 34 TR41 28 Bilecik 110 18 251 127 TR41 159 27 193 Kaynak: Spor Genel Müdürlüğü 2012 Kaynak: İl Sağlık Müdürlükleri, 2012, *Türkiye verisi T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2011’den alınmıştır. 19. TR41 Bölgesinde Spor Genel Müdürlüğü’ne illeri arasında tesis sayısı ve çeşitliliği açısından bağlı 150 adet spor tesisi bulunmaktadır. TR41 en iyi durumda olan il, Bursa ilidir. 55
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Şekil 8. İşgücüne Katılım Oranı (15-64 Yaş) ve İşgücü Yapısı ve İstihdam İşgücüne Katılmama Sebepleri 20. Avrupa Birliği ve OECD ülkelerindeki iş- gücüne katılım oranları ile kıyaslandığında, TR41 Bölgesinde işgücü katılım oranlarının çok düşük düzeyde kaldığı görülmektedir. Bölge özellikle 2009 krizinin etkisini belirgin bir şekilde yaşamış ve bu kriz neticesinde erkek- lerde işgücüne katılım oranını azaltırken, kadın- ların ev gelirine destek olmak için iş piyasasına girişini artırmıştır. 21. Ülke genelinde olduğu gibi TR41 Bölgesin- de de ev işleri ile meşgul olmaları sebebiyle başta kadınlar olmak üzere birçok insan iş- gücü piyasasına katılamamaktadır. Bu grubu emekliler ve eğitim nedeniyle işgücüne katıla- mayanlar takip etmektedir. Ayrıca özürlülük, yaşlılık ve hastalık sebebi ile işgücüne katıla- mayanların hem ülke hem de bölge genelinde azımsanmayacak derecede bir paya sahiptir. Eskişehir’de özellikle eğitim-öğretim nedeniyle işgücüne katılmayanlar diğer bölge illerine ve ülke geneline kıyasla daha yüksektir. Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü İstatistikleri 2011 Tablo 26. TR41 Bölgesi Cinsiyete Göre İşgücü Yapısı Erkek Kadın Toplam 2011 2011 2012 2010 2011 2012 2010 382 2012 2010 1.339 1.404 1.002 345 27,5 402 1.268 48,6 49,0 TR41 İşgücü (Bin kişi) 923 957 69,9 25,5 4,86 28,1 47,1 5,01 5,14 5,20 4,67 7.859 4,91 4,95 26.725 27.339 İşgücüne katılma oranı (%) 68,9 70,1 19.147 7.383 28,8 8.192 25.641 49,9 50,0 71,0 27,6 29,5 48,8 İşgücünün ülke içindeki payı (%) 5,06 5,07 Türkiye İşgücü (Bin kişi) 18.257 18.867 İşgücüne katılma oranı (%) 70,8 71,7 Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü Durumu Bölgesel Anketi 56
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER 22. Bölgedeki iş piyasasının genel olarak di- konumunda iken, Bursa’da sanayi Bilecik’te de namik bir yapıya sahip olması bu anlamda tarım sektörünün diğer illere kıyasla ön plana işgücü arzı ile örtüşmektedir. Bölge geneline çıktığı görülmektedir. bakıldığında, genç işgücünün emek piyasasına katılım oranlarının ülke ortalamasının üzerinde 24. Yaş grupları itibariyle istihdamın dağılı- olduğu görülürken bu oranlar yaş ortalaması mına bakıldığında TR41 Bölgesi ülke geneline artıkça ülke ortalamasının altına gerilemiştir. paralel bir dağılım göstermektedir. 15-24 ve 25-34 yaş aralığında istihdam edilenler ülke 23. TR41 Bölgesi düşük istihdam oranlarına ortalamasının üzerinde oranlara sahiptir. 33-54 sahip bölgeler arasında yer almaktadır. Böl- yaş aralığında istihdam edilenlerin oranı ülke gede hizmetler sektöründe istihdam edilenler ortalamasının altında yer alırken, bölgede 55 ve 44,7% ile istihdam içinde en büyük grubu oluş- üzeri yaştaki istihdam edilenler ülke ortalama- tururken, sanayi sektörü 40,2%’lik pay ile hiz- sının altındadır. Bölgede özellikle ücretli veya metler sektörünü takip etmektedir. İller özelinde yevmiyeli çalışanların sayısının oransal olarak istihdamın dağılımına bakıldığında, her ilde hiz- istihdamda ana grubu oluşturduğu ortaya çık- metler sektörü en çok istihdam yaratan sektör maktadır. Şekil 9. Yaş Gruplarına Göre İstihdam Oranları (2012) TR 41 55 55 + 9% 15-24 13% 15-24 21% 18% 35-54 25-34 35-54 25-34 33% 37% 34% 35% Kaynak: TÜİK İşgücü İstatistikleri, 13.05.2013 Bursa ve Eskişehir ise sırası ile 7,0% ve 6,6% ile nispeten daha yüksek işsizlik oranlarına sahip 27. 2009 Krizi sonrası TR41 bölgesinde istih- olsa da Türkiye ortalaması olan 7,9% değerinin damda yaşanan iyileşme süreci ülke geneline altında yer almaktadır. Ayrıca ülke genelinde ol- göre daha hızlı gerçekleşmiştir. duğu gibi bölge genelinde kadın işsizlik oranla- 2012 yılında bölge işsizlik oranı 7,4% dolayla- rının erkek işsizlik oranlarından yüksek olduğu rına kadar inmiştir. Bölge illeri işsizlik oranları görülmektedir. ele alındığında 2011 yılında Bilecik ili 5,3% iş- sizlik oranı ile ülke genelinde de en düşük işsiz- lik oranına sahip iller arasında yer almaktadır. 57
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Harita 5. İllere Göre İşsizlik Oranları ≤5,86 5,86 - 8,22 İşsizlik (%) 10,58 - 12,94 ≥12,94 8,22 - 10,58 Kaynak: TÜİK Nüfus ve Konut Araştırması 2011 28. TR41 bölgesinde genç işsizlik oranları Bireylerin aldıkları eğitim düzeyi artıkça iş seç- yüksektir. Özellikle 15-24 ve 24-35 yaş grupları me eğilimlerinin artması özellikle yüksek eğitim en yüksek işsizliğin olduğu yaş grupları olup bu almış gruplarda işsizlik oranlarını yükseltmek- durum ülke geneli ile paralellik göstermektedir. tedir. Ekonomik Görünüm ve Sektörel Yapı 29. TR41 Bölgesinde hizmetler ve sanayi sek- ülke genelinde olduğu gibi, tarım sektöründeki törleri önemli düzeyde katma değer yarat- azalış ve hizmetler sektöründeki artış dikkat maktadır. Özellikle sanayi sektörün yaratmış çekmektedir. Bölge, aynı zamanda, ülke içinde olduğu katma değer ülke ortalamasının olduk- en fazla katma değer yaratan ilk 5 bölge arasın- ça üzerinde yer almaktadır. Yıllar itibariyle böl- da sanayi katma değeri açısından İstanbul’dan genin sektörel katma değerleri incelendiğinde, sonra ikinci sırada gelmektedir. 58
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Şekil 10. Sektörel Katma Değerler Kaynak: TÜİK Ulusal Hesaplar 30. Bölgede faaliyet gösteren büyük ölçekli 31. Toplam işletme sayısında Bursa (%8), İs- firmaların birçoğunun merkezlerinin farklı tanbul’dan (%31) sonra ülke genelinde ikinci şehirlerde olması vergi gelirlerinin az görün- sırayı almaktadır. Toplam sanayi işletmesi içe- mesine neden olmaktadır. TR41 bölgesi ülke risinde % 0,8’lik bir orana sahip olan Eskişehir geneli toplam tahsil edilen gelirlerin %3,33’ünü sanayi bakımından önde gelen iller arasında oluşturmaktadır. Ülke geneli tahsil edilen vergi- yer alırken, % 0,3’lük bir orana sahip olan Bi- lerin %2,78’ine sahip olan Bursa, tahsilat mikta- lecik de sanayisi gelişmekte olan iller arasında rı ve oranlarında diğer bölge illerine kıyasla ön konumlandırılmaktadır. Bölgede genel olarak planda yer almaktadır. mikro ve küçük ölçekli firmaların yoğunlaştığı görülmektedir. Tablo 27. İşletme Büyüklükleri (%) Bursa Mikro Ölçekli Küçük Ölçekli Orta Ölçekli Büyük Ölçekli Eskişehir 50 38 10 2 Bilecik 34 46 15 5 27 47 19 7 Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2011, 81 İl Durum Raporu. 59
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER 32. TR41 bölgesinde sanayi işletmeleri ve 35. Özel sektörün Ar-Ge çalışmalarını özen- istihdam belli başlı sektörlerde yoğunlaş- dirmek, üniversite-sanayi ve sanayi-sanayi mıştır. İşletme sayısına göre Bursa’da tekstil, işbirliklerini artırmak, ortak çalışma kültü- makine-metal, mobilya; Eskişehir’de gıda, ma- rünü yaygınlaştırmak amacıyla önemli çalış- kine-metal, madencilik ve taş ocakçılığı; Bile- malar yapılmaktadır. Bu anlamda başvurusu cik’te metal dışı mineral ürünler ve gıda sektörü yapılan TEYDEB projelerinde genel olarak İs- ön plana çıkmaktadır. İstihdam sayısına göre tanbul ve Ankara illerini ön plana çıkarken bu Bursa’da tekstil, otomotiv ve makine-metal; Es- illeri Kocaeli (7,7%) ve Bursa (7,5%) takip etmek- kişehir’de metal, gıda, mineral ürünler, elektrikli tedir. TR41 Bölgesi illerinden Eskişehir toplam teçhizat ve giyim; Bilecik’te de metal dışı mine- projeler içindeki payı 1,3% ile en fazla proje baş- ral ürünler, ana metal ve diğer metal eşya üreti- vurusu yapan 10. il konumundadır. Bilecik de en mi en fazla istihdam sağlayan sektörlerdir. fazla proje başvurusuna sahip 17. şehir olarak karşımıza çıkmaktadır. 33. Bölge illerindeki Ar-Ge merkezleri, böl- gede yoğunlaşan sektörler ile paralellik gös- 36. Bölgede başta üniversiteler olmak üzere termektedir. Bursa’da kurulmuş olan 19 Ar-Ge kurum ve kuruluşlarda girişimcilik ve yeni- merkezi otomotiv ana ve yan sanayi, tekstil, lik kültürünün geliştirilmesine ihtiyaç vardır. makine ve dayanıklı tüketim mallarına yöne- Başta üniversiteler ile YÖK, TÜBİTAK, Bilim Sa- lik faaliyet gösterirken, Eskişehir’de dayanıklı nayi ve Teknoloji Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, tüketim malları, savunma sanayi ve gıda sek- Türk Patent Enstitüsü, KOSGEB, TTGV ve TÜBA törlerine yönelik 4 adet araştırma ve geliştirme olmak üzere 8 kurumun katkısıyla Girişimci merkezi bulunmaktadır. Bilecik’te ise cam ve ve Yenilikçi Üniversite Endeksi hazırlanmıştır. seramik sektörüne yönelik bir Ar-Ge merkezi Endeks ile üniversiteler, bilimsel ve teknolojik yer almaktadır. araştırma yetkinliği, fikri mülkiyet havuzu, iş- birliği ve etkileşim, girişimcilik ve yenilikçilik 34. Patent, faydalı model, marka ve endüstri- kültürü ile ekonomik katkı ve ticarileşme bo- yel tasarım faaliyetlerinde TR41 Bölgesi ülke yutları altında 23 göstergeye göre sıralanmıştır. genelinde ön plana çıkmaktadır. Özellikle Bur- 2014 Girişimcilik ve Yenilikçilik Endeksine göre, sa ili, fikri mülkiyet hakları başvuru ve tescille- Anadolu Üniversitesi 13., Uludağ Üniversitesi 19. rinde ülke genelinde İstanbul, Ankara ve İzmir ve Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 42. sırada ile başı çekmektedir. TR41 Bölgesinden yapılan yer almıştır. 2012 yılından bu yana endeks de- başvuru ve tescillerde Bursa yıllar itibariyle ge- ğerleri incelendiğinde bahsi geçen üniversitele- nel olarak 80-90% düzeylerinde bir paya sa- rin belirtilen alanlarda ilerleme kaydettiği gö- hiptir. rülmektedir. Sıralamaya giremeyen diğer bölge üniversiteleri ise bu alanlarda gelişime ihtiyaç duymaktadır. 60
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Tablo 28. Üniversitelerarası Girişimcilik ve Yenilikçilik Endeksi 2014 Sıralaması Üniversite Adı Genel Bilimsel ve Teknolojik Fikri İşbirliği ve Girişimcilik Ekonomik Sıralama Araştırma Yetkinliği Mülkiyet Etkileşim ve Yenilikçilik Katkı ve Havuzu Sıralaması Ticarileşme Sıralaması Sıralaması Kültürü Sıralaması 14 Sıralaması Anadolu Üniversitesi 13 40 20 19 (Eskişehir) 19 37 21 1 42 34 13 26 Uludağ Üniversitesi (Bursa) 47 32 46 23 Eskişehir Osmangazi 37 Üniversitesi Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 37. TR41 Bölgesinde sanayinin ihtiyaç duy- bu sıralamada 28. ve Bilecik’in de 34. sırada yer duğu nitelikli eleman ihtiyacının karşılan- alması bölgenin girişimcilik konusuna önemle ması, teknik bilginin geliştirilmesi ve pratiğe eğilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. dökülmesi amacıyla bölgemizde önemli üni- versite sanayi ve kamu işbirliğine örnek olan 39. TR41 Bölgesinde mesleki ve teknik eği- yapılar mevcuttur. Bursa’da faaliyet gösteren timde ülke ortalamasının oldukça üzerinde Bursa Tasarım ve Teknoloji Geliştirme Mer- değerlere sahiptir. Son dönemde ülke gene- kezi (BUTGEM), Bursa Tekstil ve Konfeksiyon linde 25%’lere kadar yükselen mesleki ve tek- Ar-Ge Merkezi (BUTEKOM), Üniversite Sanayi nik okullaşma oranları, TR41 Bölgesi illerinden İşbirliğini Geliştirme Merkezi (ÜSİGEM), Uludağ Bursa ve Eskişehir’de 45%ler dolayında iken, Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Merkezi (ULU- Bilecik’te bu oran 55%lerin üzerine çıkmıştır. Bu TEK); Eskişehir’de yer alan Seramik Araştırma değerler de TR41 Bölgesinin mesleki ve teknik Merkezi (SAM), Anadolu Teknoloji Araştırma anlamda nitelikli işgücü yetiştirme potansiyeli- Parkı (ATAP), Sanayi Geliştirme Merkezi (SAN- nin üst düzeylerde olduğunu göstermektedir. GEM) gibi kuruluşlar bu alanda ön plana çıkar- Bursa, Eskişehir ve Bilecik illeri mesleki ve tek- ken, Bursa ve Eskişehir’de geleneksel olarak nik okullaşma oranlarında ülke ortalamasının düzenlenmeye başlayan Ar-Ge Proje Pazarları, oldukça üzerinde yer almakla birlikte bölgede üniversite ve sanayi ortak çalışma kültürünün sıklıkla dile getirilen nitelikli personel ihtiyacı, geliştirilmesinde önemli roller üstlenmektedir. mesleki ve teknik eğitimin sektörel ihtiyaçları tam olarak karşılayamadığını ortaya koymak- 38. TR41 Bölgesi girişimcilik anlamında po- tadır. tansiyelini gerçekleştirememektedir. TOBB tarafından 2012 yılı için iller bazında yapılan 40. TR41 Bölgesi kümelenme girişimlerinin ve yeni girişimci çıkarmada lider sıralamasın- ve potansiyelinin yüksek olduğu bir bölgedir. da Ankara, İstanbul ve TR41 Bölgesi illerinden Mevcut durumda, Eskişehir’de tüzel kişilik ka- Eskişehir ilk 3 sırayı almaktadır. Fakat Bursa’nın zanmış olan Eskişehir Bilecik Kütahya Seramik 61
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Şekil 11. Net Mesleki ve Teknik Okullaşma Oranları içinde kalan katma değerinin yükseltilmesi için önemli bir ihtiyaç haline gelmiş olan otomotiv test merkezinin (Bursa) kurulması çalışmaları başlatılmıştır. Kaynak: TÜİK Milli Eğitim İstatistikleri Yayınları, 42. Girdilerini büyük oranda yerli tedarikçi- 2008-13 Yılları lerden sağlayan mobilya sektörü, katma de- ğeri bölge içinde kalan bir üretim yapısına Kümelenmesi, Havacılık Kümelenmesi ve Raylı sahiptir. Bu bakımdan sektör bölgede dış ticaret Sistemler Kümelenmesi Dernekleri mevcuttur. fazlası veren sektörlerin başında gelmektedir. Bunlara ek olarak bölge için yapılan kümelen- Bursa’nın İnegöl ilçesi başta olmak üzere Eski- me analizlerinde Bursa’da otomotiv, şehir’de de önemli bir potansiyeli olan sektörde, tekstil, mobilya, makine-metal ve gıda; Eski- markalaşma konusunda bölgedeki mobilya fir- şehir’de beyaz eşya, Bilecik’te de mermer sek- maları tarafından yürütülen çalışmalar önemli törüne yönelik kümelenme potansiyeli olduğu aşama kaydetmiştir. Fakat özellikle tasarım ve görülmektedir. marka haklarının korunmasına yönelik yapıla- cak çalışmaların geliştirilmesi ve fikri mülkiyet 41. Bölgede önemli bir istihdam, katma değer haklarının korunmasına yönelik ciddi tedbirle- ve ihracat payı olan otomotiv sektörü Bur- rin alınması, sektörün öncelikli ihtiyaçları ara- sa’da yoğunlaşmıştır. Ana metal sanayi başta sındadır. olmak üzere, otomotiv yan sanayi, kimya ve plastik sanayi gibi birçok sektörle bağlantıları 43. Karo üretimi, sağlık gereçleri, sofra ve süs olan sektörün rekabet gücünün artırılmasına eşyası, refrakter ve teknik seramik olarak ele yönelik yoğun çalışmalar yapılmaktadır. “Yerli alınan seramik sektöründe TR41 Bölgesi ülke otomobil” üretimi için ülkedeki en uygun şartları genelinde söz sahibi olduğu gibi uluslararası barındıran bölge konumunda olan TR41 Bölge- alanda da tanınır bir konumdadır. Eskişehir ve sinde, sektörün özellikle uluslararası piyasada Bilecik’te seramik sektörü istihdamı, ülke geneli rekabet gücünün artırılması ve sektörün ülke seramik sektörü istihdamının 25%’ini oluştur- maktadır. Firmalar arası işbirliği, ortak alım, or- tak üretim ve lojistik alanlarında belli başlı stra- tejilerin ortaya konulması ve uygulanması, aynı zamanda kümelenmiş olan sektörün hedefle- diği kazanımların somutlaştırılmasında büyük fayda sağlayacaktır. 62
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER 44. TR41 Bölgesinde tekstil, hazır giyim ve faaliyet gösteren bazı firmaların (özellikle ray- deri sektörü önemli ölçüde istihdam ve dış ti- lı sistemler alanında) önemli çalışmalar imza caret fazlası yaratmasına rağmen küresel re- attığı görülmektedir. Özellikle, Bursa’da 2012 kabet için acil dönüşüme ihtiyacı bulunmak- yılında Türkiye’nin ilk yerli tramvayı üretilmiş tadır. Sektörün önemli problemleri arasında, olup bu tramvayın önümüzdeki dönemde seri kayıt dışı istihdamın oldukça yüksek olması, fa- üretimi hedeflenmektedir. son üretime yönelik üretim anlayışının yaygın- lığı yanında kayıt dışı firmaların da yoğun ola- 46. TR41 Bölgesi doğal taş rezervleri ve üreti- rak faaliyet göstermesi, sektörün rekabetçiliğini mi açısından oldukça zengindir. Özellikle Bile- de olumsuz yönde etkilemektedir. Bu anlamda cik ili bu alanda ön plana çıkmaktadır. Bursa ve sektörün mevcut üretim anlayışı ve yapısından Eskişehir illeri de hem üretim hem de istihdam daha üst teknolojik ve teknik üretime yönelme- açısından bu sektörde önde gelen illerdendir. si, sektördeki mevcut rekabetçiliğin düzeyinin Bilecik Beji ve Gemlik Diyabaz, uluslararası pi- artırılması için önem arz etmektedir. yasada en çok tanınan ve bölge ile özdeşleşmiş mermer çeşitleri arasında yer almaktadır. Üre- 45. Havacılık ve raylı sistemler sektörü ağır- tim kalitesindeki artışa paralel olarak, bu sek- lıklı olarak Eskişehir’de ön plana çıkmakta- törde çalışan teknik ve idari personelin satış, dır. Havacılık sektörü, dış ticaret fazlası veren pazarlama ve verimlilik alanlarında da ivme ve yüksek katma değer yaratan bir sektör ola- kazanmış olması, markalaşma ve tanıtım ile rak karışımıza çıkarken raylı sistemler sektörü birlikte bu sektörün gerçek potansiyelinin orta- bir kamu kuruluşu olan TÜLOMSAŞ etrafında ya konulmasına olanak sağlayacaktır. şekillenmektedir. Havacılık ve raylı sistemler sektörlerinin, özellikle savunma sanayi, taşı- 47. Bölgemizde en fazla istihdamın sağlan- macılık ve ulaşım açısından önümüzdeki yıl- dığı ikinci sektör makine-metal sektörüdür. larda önemli bir atılım yapması beklenmektedir. Bursa ili makine üretimi yanında özellikle takım Bu kapsamda Eskişehir’in Alpu ilçesinde raylı tezgâhları imalatı ile de ön plana çıkmaktadır. sistemler sektörüne yönelik bir mükemmeliyet Özellikle yassı, vasıflı, paslanmaz, kaplanmış merkezi kurulması planlanmaktadır. Bölgede 63
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER veya daha özel demir-çelik ürünlerine yöne- istihdam edilenlerin 10%’undan fazlasına sahip lim artmış olmakla birlikte ülkemizde ve bölge- olmakla birlikte firma sayısı olarak da bu oran mizde belli başlı firmalar dışında, genel olarak 7%’ye yaklaşmaktadır. Ülke içinde olduğu gibi hala miktar üretimi odaklı bir anlayışın mevcut bölgede de kimya sektörünün ithalat bağımlılı- olduğu görülmektedir. Sektörde özellikle ülke ğı oldukça yüksektir. Kimyasal ürünlerin temel ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik dönüşümün hammaddelerinin petrol ürünleri kaynaklı ol- sağlanması başlıca sektörel hedeflerdendir. ması ve ülke genelinde buna yönelik kaynakla- rın oldukça sınırlı olması, hem ülke hem de böl- 48. TR41 bölgesinde, özellikle Eskişehir’de gede bu sektörde dış ticaret açığı oluşmasına önde gelen elektrikli makine ve teçhizat üre- neden olmaktadır. timi ana ve yan sanayisi ile birlikte ciddi bir katma değer ve istihdam kaynağı oluştur- 50. Un ve unlu mamuller, et ve süt ürünleri, maktadır. Özellikle Eskişehir’de beyaz eşya ana meyve ve sebzelerin işlenmesi, çikolata ve ve yan sanayinin sektörünün önemli bir yoğun- şekerleme üretimi TR41 bölgesinin ülke gene- laşma göstermektedir. Bölge genelinde özellikle linde ön plana çıktığı gıda sanayi alanlarıdır. elektrik motoru, jeneratör, transformatörler ile Bölge genelinde, her üç ilde de ihracatta özel- elektrik dağıtım ve kontrol cihazları ithalatının likle işlenmiş sebze ve meyve ürünleri ön plana ihracat miktarlarına kıyasla oldukça yüksek ol- çıkarken Bursa’da bunun dışında özellikle süt duğu görülmektedir. Dolayısı ile bu alanda ya- ve süt ürünleri ile alkolsüz içecekler, maden ve pılacak Ar-Ge ve üretim çalışmaları, hem bölge memba suları; Eskişehir’de fırın ürünleri, kakao, ihtiyacına cevap verebilecek hem de dış ticaret çikolata ve ürünleri; Bilecik’te Bursa’da olduğu önemli katkı yapacaktır. gibi süt ürünleri gıda sanayinin önemli ihracat alanlarından biridir. Bölgede en çok öğütülmüş 49. Bölgemizde, çok çeşitli sanayi dallarının tarım ürünleri ile bitkisel ve hayvansal sıvı ve var olması bu sektörlere önemli derecede katı yağların ithalatı yoğun olup bu alanlarda girdi sağlayan kimya sektörünü kilit sektör- yapılacak yatırımların sektöre ivme kazandıra- lerden biri konumuna getirmiş ve gelişmesi- cağı görülmektedir. ne olanak sağlamıştır. TR41 Bölgesi, 2012 yılı verilerine göre ülke kimya sanayi sektöründe 64
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık Tablo 29. Sektörlerin Gayri Safi Katma Değerdeki (GSKD) 52. TR41 Bölgesi tarım sektöründe 2007- Payı 2007-2008 08 döneminde GSKD içindeki payı %5,8’den %5,5’e gerilemiştir. Yıllar itibariyle TR41 Bölge- Tarım Sanayi Hizmetler sinde özellikle kırsal nüfus için önemli bir gelir 27,8 63,7 kaynağı olan tarım sektöründe düşüş gözlem- 2008 2007 TR Türkiye 8,5 43,6 50,5 lense de Türkiye açısından TR41 Bölgesi hala 27,2 64,3 tarım sektörü anlamında önemli bir katma de- TR41, Bursa, 5,8 42,1 52,4 ğer sağlayıcısıdır. Eskişehir, Bilecik TR Türkiye 8,5 TR41 Bursa, 5,5 Eskişehir, Bilecik Kaynak: TÜİK- Ulusal Hesaplar 51. TR41 Bölgesinde belde ve köylerin nüfusu 53. TR41 illerinin tümünde 2012 yılına kadar azalma eğilimindedir ve 26 Düzey 2 bölge- tarım ihracatında önemli bir artış olmuştur. leri içinde en düşük belde ve köy nüfus artış Bu bağlamda 2012 yılı TR41 bölgesi tarım ih- oranına sahip 7. bölgedir. TR41 Bölgesi, düzey racatının %75,3’ü Bursa iline, %4,27 Bilecik iline 2 bölgeleri arasında, kırsal nüfus bakımından aittir. Tüm TR41 illerinde tarım ihracatının top- daha az öneme sahip gibi görünmesine rağ- lam ihracat içindeki oranını koruduğu men, iller düzeyinde kıyaslamalar yapıldığında, gözlemlenmekle birlikte Eskişehir ve Bilecik kırsal nüfusuyla önemli bir yere sahiptir. illerinin tarımdaki ihracatı, son beş yıl içinde önemli bir artış yaşamıştır. Eskişehir tarım ihra- Tablo 30. Tarım İhracatı 2008-2012, bin $ catı 2,7 katına çıkarken, Bilecik ihracatı yaklaşık on dokuz katına çıkmıştır. Yıllar Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik 2008 10 297 030 200 389 175 367 24 300 722 2009 10 242 840 215 765 175 655 38 602 1 507 2010 11 528 536 305 943 240 533 58 774 6 637 2011 13 784 187 352 055 260 195 80 156 11 704 2012 14 585 283 323 834 243 911 66 105 13 818 Kaynak: TÜİK Dış Ticaret İstatistikleri Not: STIC (Standard International Trade Classification-Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması) ve Dünya Ticaret Örgütü tanımlarına göre gıda ürünleri ve canlı hayvanlar kapsanmıştır. İhracat miktarları, ihracat yapan işletmelerin vergi kimlik numaralarının ait olduğu yere göre verilmiştir. 54. TR41 illeri genelinde tarım alanında itha- bat ürünleri iken, aynı zamanda bu ürün grubu lat ve ihracat dengesine bakıldığında, bölge üçüncü sırada ithalatı yapılan ürün grubudur. net dış ticaret fazlası vermektedir. Bölge ola- 2012 yılı ihracatına göre, Bursa ve Bilecik’te rak en çok ihracatı yapılan tarım ürünleri mey- meyve sebze ihracatı öne çıkarken, Eskişe- ve ve sebzeler iken en çok ithalatı yapılan ise hir’de hububat ve hububat ürünleri ihracatı öne hayvanlar için gıda maddeleridir. İkinci sırada çıkmaktadır. ihracatı yapılan ürün grubu hububat ve hubu- 65
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Şekil 12. 2012 Yılı TR41 Bölgesi Tarım İthalat ve İhracatı Meyve ve sebzeler Hububat, hububat ürünleri Süt, süt ürünleri ve yumurtalar Kahve, çay, kakao, baharat ve ürünleri Et ve et ürünleri Canlı hayvanlar Hayvanlar için gıda maddeleri Tütün ve tütün mamülleri -176 000 -126 000 -76 000 -26 000 24 000 74 000 124 000 174 000 bin Dolar Not: STIC (Standard International Trade Classification-Uluslararası Standart Ticaret Sınıflaması) ve Dünya Ticaret Örgütü tanımlarına göre hazırlanmıştır. Kaynak: TÜİK Dış Ticaret İstatistikleri 55. TR41 Bölgesi, 26 Bölge içinde 2011 yılı değeri incelendiğinde, 2011 yılı itibariyle toplam itibariyle bitkisel üretim değeri açısından tarımsal üretim değerinin (bitkisel üretim, hay- TR22 Balıkesir, Çanakkale bölgesinden sonra vansal üretim ve canlı hayvanlar değeri topla- onuncu sırada, canlı hayvan ürün değeri açı- mı) %65,09’u bitkisel üretimden gelmekte, hay- sından on sekizinci sırada, hayvansal ürün vansal üretim ve canlı hayvanlar değeri toplam değeri açısından yirmi ikinci sırada yer al- tarımsal üretim değerinin sırasıyla %28,3 ve maktadır. TR41 bölgesi olarak tarımsal üretim %6,61’ini oluşturmaktadır. 66
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER 56. 2012 yılı itibariyle Türkiye toplam tarım ve üzüm; Eskişehir’de kiraz, elma ve üzüm; Bi- alanının %3,73’üne karşılık gelen 886 701 lecik’te de şeftali, ayva ve kiraz üretimi ön plan- hektar tarım alanı TR41 bölgesindedir. Bu dadır. alanının %60,74’ü ekilen alan, %20,46’sı nadas alanı, %11,38’i uzun ömürlü bitki alanı (meyve 59. TR41 Bölgesi, 26 bölge içinde örtü altı üre- bahçeleri, zeytinlik ve bağ), %7,37’si ise sebze timinde altıncı bölgedir. Bilecik ili, TR41 Bölge- alanıdır. Bursa ili sebze alanı ve uzun ömürlü sinin örtü altı üretiminin yaklaşık yarısına sahip bitki (meyve bahçeleri, zeytinlik ve bağ) alanı bir il olarak, 81 il içinde en yüksek üretime sahip ile öne çıkarken, Eskişehir ekilen alan ve nadas onuncu ildir. Bursa’da örtü altı üretimi, örtü altı alanı ile öne çıkmaktadır. Bilecik ilinde de Bursa tarımına uygun daha sınırlı alanlarda yapıla- ili gibi uzun ömürlü bitki alanı ağırlıkta, ikinci sı- bilmektedir. Eskişehir’de örtü altı üretimi son rada ise sebze alanı gelmektedir. yıllarda önem kazanmış olup örtü altı sebze ve meyve üretimi açısından TR41 illeri arasında 57. TR41 bölgesi tarımda mekanizasyon açı- Bilecik’ten sonra ikinci sıradadır. sından iyi konumdadır. 26 bölge içinde TR41 bölgesi traktör sayısı açısından dördüncü sıra- 60. TR41 Bölgesi büyükbaş ve küçükbaş hay- da, biçerdöver sayısı açısından da altıncı sıra- vancılık sektörlerinde az da olsa potansiyel dadır. Traktör başına düşen tarım arazisi ince- barındırmakla birlikte ülke genelinde bu sek- lendiğinde Türkiye genelinde bin hektar tarım törlerde sahip olduğu pay oldukça düşüktür. arazisi başına yaklaşık 50 traktör düşerken Ağırlıklı olarak büyükbaş hayvancılık alanında TR41 bölgesinde 79 traktör düşmektedir. Özel- sığırcılığın yapıldığı bölgede, bunun yanında likle Bursa ve Bilecik traktör açısından Türkiye bölgenin manda varlığının %79’una sahip Bursa oranının üzerinde bir orana sahiptir. ili ağırlıklı olmak üzere manda yetiştiriciliği de yapılmaktadır. Bursa ve Bilecik illerinde ağır- 58. Bölge illerinde belli başlı bitkisel üretimi lıklı olarak yerli koyun yetiştiriciliği yapılırken, yoğunlaşmış olup illere göre çeşitlilik göster- Eskişehir’de ağırlıklı olarak merinos koyun ye- mektedir. Bursa ilinin sebze ürünleri grubunda- tiştiriciliği yapılmaktadır. Keçi yetiştiriciliğinde, ki en önemli ürünü domates ve özellikle de sal- tüm bölgede kıl keçisi yetiştiriciliği ön plana çalık domatestir. Eskişehir ili için üretim miktarı çıkarken, Eskişehir’de ağırlıklı olmak üzere Es- anlamında en önemli ürün kuru soğan olarak ön kişehir ve Bilecik’te tiftik keçisi yetiştiriciliği de plana çıkarken, Bilecik ilinin sebze ürünleri gru- mevcuttur. bundaki en önemli ürünü yine domates olarak karşımıza çıkmaktadır. Tarla ürünleri açısından 61. TR41 Bölgesi, hayvan varlığıyla beraber Bursa ilinin en önemli ürünü silajlık mısır, Eski- hayvansal ürünlerin üretiminde de önemli şehir’de şekerpancarı, Bilecik’te ise buğdaydır. bir bölgedir. Bursa, 2012 yılı itibariyle Türkiye Meyvecilik alanında da Bursa’da armut, şeftali süt üretiminin %1,47’sini gerçekleştirmekte 81 il 67
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER içinde 26. sırada bulunmaktadır. Bursa, Türkiye ye’de üretilen koyun sütünün %2,43’ünü karşı- manda sütü üretiminde de tüm iller içinde 20. lamaktadır. Koyun sütü üretiminde 81 il arasın- Sırada yer alırken, Eskişehir 42, Bilecik ise 66. da Eskişehir 31. sırada, Bursa 34. sırada, Bilecik sıradadır. 2012 yılına göre, TR41 Bölgesi, Türki- ise 66. sıradadır. Tablo 31. Süt Üretimi 2012 Toplam (ton) İnek sütü (ton) Keçi sütü (ton) Koyun sütü (ton) Manda sütü (ton) Türkiye 17 401 262 15 977 837 369 429 1 007 007 46 989 TR41 465 566 431 940 8 574 24 439 613 Bursa 250 056 234 435 4 391 10 728 502 Eskişehir 172 391 158 201 2 660 11 422 108 Bilecik 43 119 39 304 1 523 2 289 3 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Hayvancılık İstatistikleri 62. 2012 yılı itibariyle TR41 Bölgesi, et tavu- tadır. Et tavuğu varlığının %46,23’ü Bursa’da, ğu varlığı bakımından TR31 İzmir Bölgesi’n- %44,43’ü Eskişehir’de ve %9,34’ü Bilecik’te- den sonra 5. sırada, yumurta tavuğu varlı- dir. Yumurta tavukçuluğunda da Bursa ili öne ğı açısından da TR22 Balıkesir, Çanakkale çıkmakta, yumurta tavuğu varlığının %74,01’i Bölgesi’nden sonra yine 5. sıradadır. Türkiye Bursa’da, %22,29’u Eskişehir’de, %3,7’si ise Bi- et tavuğu varlığının %5,66’sı, yumurta tavuğu lecik’te bulunmaktadır. varlığının %6,71’i TR 41 Bölgesi’nde bulunmak- Tablo 32. Kanatlı Hayvan Sayısı 2008-2012 Türkiye TR41 Bursa Eskişehir Bilecik 2008 249 043 739 11 148 824 6 270 609 3 022 153 1 856 062 2009 234 082 206 10 630 288 5 872 112 3 520 762 1 237 414 772 803 2010 238 972 961 9 806 922 5 586 221 3 447 898 869 715 1 108 221 2011 241 498 538 14 211 961 7 951 241 5 391 005 2012 257 505 341 15 421 558 8 691 424 5 621 913 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Hayvancılık İstatistikleri Not: Kanatlı Hayvan Sayısı: Kümes hayvanları sayısına tavuk, hindi, kaz ve ördek sayıları dâhil edilmiştir. 63. 26 Düzey 2 bölgesi içinde arıcılık yapılan itibariyle TR41 Bölgesi’nde üretilen balın %73,4’ü köy sayısı açısından 13. Sırada olan TR41 Böl- Bursa ilinde gerçekleşmektedir. gesi, bal üretimi açısından da 21. sıradadır. 64. TR41 bölgesi genelindeki tarım koope- İller ayrı ayrı bal üretimine göre değerlendiril- ratifleri içinde yaklaşık %69 oranla tarımsal diğinde, 81 il içinde Bursa 29. Sırada, Eskişehir kalkınma kooperatifleri bulunmaktadır. Koo- 72. Sırada ve Bilecik ise 78. Sıradadır. 2012 yılı peratifler açısından en zengin TR41 ili ise Bursa 68
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER ilidir. Bursa’da ve Bilecik’te sayı olarak tarımsal 67. TR41 Bölgesinde belli alanlarda balıkçılık kalkınma kooperatifleri öne çıkarken, Eskişe- da gelişmiştir. Bölgede deniz balıkçılığı (Bursa hir’de sulama kooperatifleri ağırlıktadır. ilinin başta Mudanya, Karacabey, Gemlik ilçele- ri), iç su balıkçılığı (İznik Gölü, Uluabat Gölü başta 65. Ürünlerin geleneksel özelliklerinin ko- olmak üzere doğal göllerde, baraj ve göletlerde, runmasına yönelik en önemli araçlardan biri nehir ve çaylarda) ve kültür balıkçılığı (alabalık olan Coğrafi İşarettir. TR41 bölgesinde ‘Gem- ve aynalı sazan ağırlıklı) yapılmaktadır. lik Zeytini’ coğrafi işaretini almış, ‘Gemlik Zey- tin’inin Bursa Gemlik yöresinde yetişen zeytin 68. TR41 Bölgesi, atçılık konusunda Türki- fidanlarından yapılıp işlenmesiyle elde edildiği ye’de önemli işletme ve tesislere sahip bir onaylanmıştır. Bölgeden coğrafi işaret başvu- bölgedir. Bursa’daki Karacabey Harası ve Mah- rusu yapılmış, başvuru aşamasında bulunan, mudiye Harası yanında Türkiye Jokey Kulübü TR41 Bölgesinin diğer bir tarım ürünü de ‘Bozü- Karacabey ve Mahmudiye Pansiyon Haraları, yük Helvacı Balkabağı’dır. Türk atçılığı adına önemli işletmelerdir. Karaca- bey Daimi Pansiyon Harası, Türkiye’de safkan 66. Ormanlar, orman içi köylere ve ormana İngiliz cinsi yarış atı yetiştiriciliğinde, Mahmu- bitişik köylere sağladığı ormancılık faaliyeti diye Harası ise safkan Arap atı yetiştiriciliğinde olanakları ile kırsal kalkınma alanında diğer ilk sırada yer almaktadır. gelir getirici faaliyetler arasında önemli bir yere sahiptir. Orman 2012 yılında orman alan- Şekil 13. TR41 Bölgesi Orman Alanı Dağılımı (2012) larına göre TR41 Bölgesi Türkiye ormanlarının %4,91’ine ev sahipliği yapmaktadır. TR41 illeri olarak değerlendirildiğinde, Bursa ili Türkiye or- manlarının %2,23’üne, Eskişehir ili %1,62’sine, Bilecik ili ise %1,05’ine sahiptir. TR41 Bölgesi de bölge içi orman çeşitliliğine bağlı olarak odun dışı orman ürünleri açısından oldukça zengin- dir. Kaynak: Orman Genel Müdürlüğü, 2012 69
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Hizmetler di tutarlarının mevduat tutarlarından yüksek olduğu görülmektedir. Toplam krediler içindeki 69. TR41 Bölgesi’ndeki firmaların birçoğunun sektörel kredi oranları Bursa, Eskişehir ve Bi- kanuni merkezlerinin bölge dışında olması lecik illeri için sırasıyla % 32, %26 ve % 18’dir ekonomik göstergelere olumlu yansıyan faa- Bu oran Türkiye için %36’dır. Takipteki kredi liyetlerin finansal gelişmişliğe katkısının dü- tutarlarının en yüksek olduğu sektörler aile şir- şük olmasına neden olmaktadır. TR41 Bölgesi keti niteliğindeki küçük ölçekli işletmelerin ve finans sektörü yerel birim sayısı bakımından şahıs işletmelerinin yoğun olduğu sektörlerdir. Türkiye toplamının % 5’ini, ortalama çalışan sa- TR41 Bölgesi’nde kredilerin mevduata dönüşme yısı bakımından % 4’ ünü kapsamaktadır. TR41 oranları Türkiye ortalamasına yakındır. TR41 Bölgesi’ndeki Sigorta ve Reasürans faaliyeti % Bölgesi’ndeki tasarruf mevduatı hesap adedi 8,7’lik oran ile bölgedeki finans faaliyetleri ara- Türkiye ortalamasının % 5’i iken mevduat tutarı sında Türkiye toplamın a göre en yüksek orana %3,05’i, toplam kredi miktarı ise % 4,17’si ora- sahip olan faaliyettir. nındadır. 70. İl bazında kullandırılan krediler ve mev- duatlar yıllar itibariyle artmakla birlikte kre- Şekil 14. 2012 Yılı Toplam Mevduat ve Toplam Kredi, milyon TL 7 1.6 30 1.2 6 25 0.8 5 0.4 20 4 0.0 15 3 2008 2009 2010 2011 2012 Bilecik 10 2 Mevduat Kredi 5 1 0 0 2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012 Bursa Mevduat Kredi Mevduat Kredi Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği, Nisan 2013 71. İnşaat sektörünün önümüzdeki yıllarda çalışan sayısı bakımından Bursa’daki payı % yurtiçi ve yurtdışı pazarlarda büyük gelişme 10, Eskişehir’de %14, Bilecik’te %17’dir. TR41 göstermesi beklenmektedir. Sektörün Bölgesi, Türkiye maden, taşocağı ve inşaat 70
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER makineleri ihracatından %13’lük bir pay Bilecik ve Eskişehir’in ise mermer ve seramikte almaktadır. Toplam yapı ve inşaat malzemeleri daha yüksek oranda ihracat yaptıkları ihracatından aldığı pay ise % 4’tür. Bursa’nın görülmektedir. Sektörde kayıt dışı istihdam inşaat malzemeleri ihracatında Eskişehir ve önemli bir sorundur. Bu sorun aynı zamanda Bilecik illerine göre imalat sanayiine dayalı iş sağlığı ve güvenliği alanındaki sorunları da yapı malzemeleri ve makinelere yoğunlaştığı, beraberinde getirmektedir. Şekil 15 . Konut Satış İstatistikleri (Bin) 72. Konut satış istatistikleri dikkate alındığında 2012 TR41 Bölgesi’nde konut satışlarının Türkiye’ye oranının artış gösterdiği görülmektedir. 2012 yılında ülke genelinde %6,5’lik satış payına sahip olan TR41 Bölgesinde bir önceki yıla göre konut satışları %7 artmıştır. 2012 yılında ikamet amaçlı ve ikamet amaçlı olmayan binalar için alınan yeni yapı ruhsatı sayısında da Bursa ve Eskişehir’de azalma olmuş, Bilecik’te ise artış görülmüştür. Kaynak: TÜİK 73. TR41 Bölgesi turizm potansiyeli Şekil 16. Mahalli İdare Belgeli ve Turizm İşletme Belgeli açısından gösterdiği çeşitlilikle ön plana Konaklama Tesislerinde Ortalama Geceleme Süreleri çıkmakla birlikte ziyaretçi akımları (Gün, 2011) dönemsellik göstermekte ve il merkezlerinde yoğunlaşmaktadır. Bursa, Bilecik ve Eskişehir Kaynak: Turizm Bakanlığı Verileri ve Türkiye İstatistik Kurumu illeri doğa turizmi, kültür, tarih ve inanç Turizm Veri Tabanındaki verilerden turizmi ile termal ve sağlık turizmi alanlarında faydalanılarak hesaplanmıştır. önemli potansiyele sahiptir. Ziyaretçi sayısı bakımından ülke genelinde Bursa 10., Eskişehir 71 25., Bilecik 75. sırada bulunmaktadır. Son dönemde TR41 Bölgesi’nin önemli sayıda ziyaretçi kaybettiği ortaya çıkmaktadır. Bu durum, doğa turizmi ve kıyı turizmi dışında bütün yıla yayılabilme özelliği gösteren kültür tarih turizmi ve kongre turizminin sektör için taşıdığı önemi göstermektedir. Yüksek oranda dönemsellik gösteren turist akımları, ulaşım ve tesis yatırımlarının kârlılığını düşürdüğünden yatırımların kârlılığını olumsuz etkilemektedir.
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER 74. Bölgenin yabancı turist çekim gücü düşük 75. Bursa, Eskişehir ve Bilecik illerinin önemli olup gelen yabancı turistin kalma süresi sayıda tarihi eseri barındırmakla birlikte oldukça kısadır. Tesislere geliş sayılarına ücretli ziyaretçi sayısı Türkiye ortalamasının bakıldığında yabancı/yerli turist oranının gerisindedir. Türkiye genelinde ücretli ziyaretçi çok düşük olduğu görülmektedir. Bursa’daki sayısı toplam ziyaretçilerin % 77’si iken TR41 mahalli idare ve turizm işletme belgeli tesisler Bölgesi’nde bu oran %8’dir. Düzenlenen çok için 2011 yılına ait yabancı turist geliş sayısının sayıda fuarın önemli kısmını sektörel fuarlar toplam turist geliş sayısına oranı 0,14, Eskişehir oluşturmasına rağmen, fuarların turizm ve için 0,05, Bilecik için 0,07 iken bu oran Türkiye kültür altyapısı ile sosyal hayat üzerinde için 0,47’dir. Ortalama geceleme süresinin olumlu etkiler yarattığı bilinmektedir. Türkiye ortalamasına göre düşük olması yerli ve yabancı turistlerin bölgemizi günübirlik ziyaret edip konaklama yapmadan gittiklerinin bir işaretidir. Mekânsal Gelişme ve Yerleşimler 76. TR41 Bölgesinde arazi kullanımında or- orman ve yarı doğal alanların en geniş alana man ve yarı doğal alanlar oldukça geniş yer sahip olduğu görülmekle birlikte Eskişehir’de kaplamaktadır. 2006 yılı arazi kullanımı in- tarımsal alanlar ilk sırada yer almaktadır. celendiğinde Bursa ve Bilecik illerinde oran ile Şekil 17. TR41 Bölgesi İllerinde Arazi Kullanım Oranları Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Arazi Kullanımı Verileri, 2006 72
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER 77. TR41 Bölgesi şehirleşme oranlarında Bile- hir olup bu ili sırasıyla Bursa ve Bilecik takip cik ili hariç ülke ortalamasının oldukça üze- etmektedir. Tepebaşı ve Odunpazarı ilçelerini rinde yer almaktadır. 2012 yılı itibari ile TR41 kapsayan merkez ilçe ilde en geniş ilçe alanı- Bölgesi illeri arasında şehirleşme oranı en yük- na sahiptir. Bursa’da Mustafakemalpaşa alan sek olan il %90,01 ile Eskişehir’dir. Bursa %89,35 olarak en büyük ilçe konumundayken, ilin en şehirleşme oranı ile ikinci sırada olurken, Bilecik küçük ilçesi Yıldırım’dır. Bilecik Türkiye’nin de ili %75,91 oranı ile şehirleşme oranı en düşük il- küçük illerinden biri olmakla birlikte ilde ilçeler dir. 2007-2012 yılları arası şehirleşme oranları arasında en geniş alana merkez ilçe sahiptir. incelendiğinde ise en fazla artış Bursa ilinde gerçekleşmiştir. Kentsel yerleşimler il merkezin- 79. Bölge illerinde belli alanlarda önemli de- de yoğunlaşırken, kırsal yerleşimler düşük yo- recede sanayi yoğunlaşması bulunmakla ğunluklu ve dağınık olarak ilçelere yayılmıştır. birlikte planlı sanayileşmenin gelişmesi ve altyapı imkânları açısından bölge önemli bir 78. Bölgede alan olarak en büyük il Eskişe- OSB ve KSS altyapısına sahiptir. TR41 Bölgesi Harita 6. TR41 Bölgesinde Şehirleşme Oranları (%) Kaynak: TÜİK- ADNKS verileri kullanılarak BEBKA tarafından hesaplanmıştır. 73
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Harita 7. TR41 Bölgesinde Sanayi Bölgeleri ve Doluluk/Boşluk Oranları Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, OSB Bilgi Portalı, OSB Müdürlükleri mevcut 22 sanayi bölgesi ile ülke içinde böl- 80. Bölge genelinde uluslararası öneme sa- geler arasında ilk sıradadır. TR41 Bölgesi’nde hip koruma alanları bulunmaktadır. Bursa’da illere göre Bursa’da 13, Eskişehir’de 3 ve Bile- Uluabat Gölü, İznik Gölü ve Kocaçay Deltası, cik’te 6 adet olmak üzere toplam 22 ihtisas ve Eskişehir’de Sakarya Nehri üzerinde bulunan normal organize sanayi bölgesi bulunmakta- Balıkdamı Sulak alanı bölgede bulunan önemli dır. Organize sanayi bölgelerinin bir kısmının sulak alanlar arasındadır. Eskişehir’de bulunan altyapı, kamulaştırma ve tahsis edilmiş ancak Yazılıkaya Frig Vadisi, doğal sit alanı olarak tes- kullanılmayan parsellerin faaliyete açılması cil edilerek koruma altına alınmış olup yine bu çalışmaları devam etmektedir. TR41 Bölgesinde ildeki Odunpazarı Semti, “Odunpazarı Tarihi ve Bursa’da 15, Eskişehir’de 9 ve Bilecik’te 7 tane Kentsel Sit Alanı” olarak tescil edilerek korun- olmak üzere toplam 31 tane de KSS bulunmakta maya alınmıştır. Bilecik ilinde ise Kınık Höyük, ve alanlarda bölgede 35.000’e yakın çalışan is- Aharköy Höyük ve Kandilli / Bahçehisar Höyü- tihdam edilmektedir. ğü koruma alanları arasında yer almaktadır. 74
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER 81. Bölge son dönemde arazi kullanım alan- ve bu oran %24,6 olan Türkiye ortalamasının ları değişiminde yapay alanların artışı dik- üzerindedir. Eskişehir il geneli incelendiğinde kat çekmektedir. Bursa’da kentleşmeye bağlı %25,9 ile hane halkının en çok 2001 ve sonra- olarak tarım alanlarında bir azalma görülürken sı yapılan binalarda yaşamakta olup bu değer güney kesimlerde bulunan platolardaki orman Bursa’da olduğu Türkiye ortalamasının üzerin- tahribatı sonucu ormanlarda da bir miktar dedir. Bilecik il geneli incelendiğinde %20,2 ile azalma meydana gelmiştir. Eskişehir’deki ya- yapılaşmanın en çok 2001 ve sonrası yapıldığı pay bölgelerdeki artışın önemli bir bölümünün gözlemlenmektedir. Bu durum özellikle Bur- sanayi alanları ve maden alanlarındaki artış sa’da kentsel dönüşüm çalışmalarını destekle- oluşturmaktadır. Bilecik’te ise madenciliğin ge- yici bir özellik taşımaktadır. lişmesine bağlı olarak yapay bölgelerde bir artış tespit edilmiştir. Ayrıca yeni yapılan inşaatların 84. Bölge illeri incelendiğinde oda başına dü- miktarındaki artış da arazi kullanım alanların- şen kişi sayısı Türkiye ortalamasının altında daki değişimin önemli bir nedenini oluşturmak- kaldığı görülmektedir. Bölgede ikamet eden tadır. hane halkları şehirleşmenin yoğun olmasının etkisi ile genel olarak 3 ve 4 odalı evlerde otur- 82. Bölgede deprem riskini en fazla taşıyan il maktadır. Bölge illerinin hepsinde ev sahipliği Bursa’dır. Başta şehir merkezi olmak üzere bir- oranı kiracı oranından yüksektir. Bursa ve Es- çok ilçe, “Aktif Kuzey Anadolu Fayı” ile “Bursa kişehir illeri ev sahipliğinde Türkiye ortalaması- Fayı” etki alanında olduğu ve bu konumundan nın altında kalmaktadır. Bilecik ili ise ev sahipli- dolayı “Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası”nda ğinde Türkiye ortalamasının üzerindedir. I. Deprem bölgesinde yer almaktadır. Eskişehir ilinde ikinci, üçüncü ve dördüncü derece dep- 85. Bölgede illerin merkez ilçelerinin geliştiği, rem bölgeleri yer almaktadır. Bilecik ilinde de 1. kentsel hizmetlerin de bu ilçelerde yoğun- ve 2. Derece deprem bölgeleri yer almakla bir- laştığı görülmektedir. BEBKA tarafından 2012 likte özellikle ilin güney kesimleri kuzey kesim- yılında 24 gösterge kullanılarak yapılan TR 41 lerine göre daha az deprem riskine sahiptir. İlçe Kalkınma endeksi çalışmasında; 1. derece gelişmiş ilçeler; Bursa ilinde Osmangazi, Nilüfer, 83. Bölge illerinde nüfusun önemli bir bölümü Yıldırım, Gemlik, İnegöl, Eskişehir ilinde Tepe- deprem riski taşıyan binalarda ikamet et- başı, Odunpazarı, Bilecik ilinde ise merkez ilçe mektedir. Bursa il geneli incelendiğinde %28,2 ve Bozüyük olarak ortaya çıkmıştır. İllerde tek ile hane halkının en çok 1991-2000 yılları arası merkezli gelişme eğilimi devam etmektedir. yapılan binalarda yaşadığı gözlemlenmektedir (Ek 3). 75
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Tablo 33. Oda Başına Düşen Kişi Sayısı ve Mülkiyet Durumu MÜLKİYET DURUMU (%) İL ADI ODABAŞINA DÜŞEN KİŞİ SAYISI Ev sahibi Kiracı Lojmanda Ev sahibi değil oturan ama kira ödemiyor BURSA 0,99 62,7 24,9 11,7 ESKİŞEHİR 0,85 65,2 26,5 0,7 BİLECİK 0,89 67,8 22,9 6,8 TÜRKİYE 1,07 67,3 23,8 1,6 6,7 2,5 7,3 1,5 Kaynak: TÜİK, Nüfus ve Konut Araştırması, 2011 Harita 8. TR41 Bölgesi Fay Hatları Kaynak: TR 41 İlleri Çevre Düzeni Planları ve AFAD verileri kullanılarak BEBKA tarafından hazırlanmıştır.t Ulaşım olan TR41 ili, Bursa iken bin kişi başına motorlu kara taşıtı sayısı göstergesi açısından Eskişe- 86. Bölge illerinde farklı ulaşım ve ulaştırma hir önde gelmektedir. Trafik kazalarının toplam modları gelişmiş olmakla birlikte karayolu içindeki paya bakıldığında Bilecik ili en düşük ulaşımı ön plandadır. Bin km2 başına otoyol uzunluğu göstergesi açısından en iyi durumda 76
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER paya sahiptir. Demir yolu uzunluğu 2008 – şanarak toplamda %28 oranında azalma ger- 2010 yılları arası Eskişehir ilinde düzenli artış çekleşmiştir. Eskişehir Anadolu Havalimanında göstermiş ve 2010 yılında Eskişehir bölge illeri ise iç hatlarda %77 azalma yaşanırken dış hat- arasında ilk sıraya yükselmiştir. Bin km2 başına larda ise %50 artış gerçekleşerek toplamda %13 demiryolu uzunluğu göstergesine göre de aynı artış gözlemlenmiştir. Ayrıca, bölgeye çok yakın şekilde 2008 yılında Bilecik ilk sırada iken 2010 bir konumda bulunan ve Kütahya’da açılan Za- yılında ilk sırayı Eskişehir almaktadır. fer Havalimanın bu illerdeki havayolu faaliyet- lerini olumsuz etkilemesi beklenmektedir. 87. TR41 bölgesinde, ülke genelinde olduğu gibi, toplam araç sayılarında artış yaşan- 90. Bursa, TR41 Bölgesinde Marmara Deni- maktadır. İllere göre motorlu kara taşıtları sayı- zi’ne kıyısı olması sebebiyle denizyolu taşı- ları incelendiğinde, 2011-2012 yılları arası Türki- macılığı yapılan tek ildir. Deniz ulaşımı için ye genelinde olduğu üzere motorlu kara taşıtları kullanılan yolcu iskelesi Mudanya olup uzun arasında otomobil en fazla paya sahiptir. TR41 yıllar boyunca Bursa’nın yolcu ve araç trafiğinin illeri arasında Bursa en fazla taşıta sahip ildir. denizyolu ile karşılanması buradan sağlanmış- Bin kişi başına otomobil sayıları incelendiğinde tır. 2007 yılından itibaren Güzelyalı’daki Bursa Türkiye genelinde olduğu üzere 2007-2012 yıl- Feribot İskelesi’ni kullanarak araç ve yolcu ta- ları arası tüm TR41 illerinde artış gerçekleştiği şımacılığı alanında faaliyet gösteren İstanbul görülmektedir. TR41 illeri içerisinde ise en yük- Deniz Otobüsleri ile birlikte Bursa Büyükşehir sek oran Eskişehir iline aittir. Belediyesi tarafından faaliyete geçirilen Bursa Deniz Otobüsleri (BUDO) seferleri yolcu taşıma- 88. TR41 Bölgesinde demiryolu ulaşımı Eski- cılığı alanında yine Mudanya’dan yapılmakta- şehir ve Bilecik illerinde ön plana çıkmaktadır. dır. 446 km. ile en uzun hatta Eskişehir’in sahip iken Bilecik ili 110 km. ile ikinci sırada yer almaktadır. 91. Bölge illerinde farklı kent içi ulaşım mod- Bursa il merkezinde demiryolu bulunmazken, ları bulunmaktadır. Bursa ilinde Bursa Büyük- Kütahya il sınırından geçen 16 km’lik demir yolu şehir sınırları içindeki kentsel ulaşım karayolu, hattı Bursa il sınırlarında yer almaktadır. Kon- otoyol, hafif raylı sistem ve yerleşim alanları vansiyonel trenlerde yapılan yolcu taşımacılığı içindeki yollarla sağlanmaktadır. Eskişehir kent yanında yüksek hızlı tren ulaşımında Eskişe- içinde otobüs, minibüs ve tramvay ile ulaşım ön hir-Ankara hattı ülke genelinde en fazla yolcu planda iken Bilecik ilinde raylı sistem bulunma- taşınan hatların başında gelmektedir. makta ve kent içi ulaşım otobüs ve minibüs ile sağlanmaktadır. 89. Bölge illerinden Eskişehir ve Bursa’da ha- valimanları bulunmasına rağmen bu alanlar 92. Bölge genelinde, hem bölge içi hem de etkin şekilde değerlendirilememektedir. TR41 çevre bölgelerle ulaşım bağlantılarının ge- Bölgesi havalimanları yolcu trafiğinde 2011- lişmesine önemli katkılar sağlayacak çalış- 2012 yılları arası Bursa Yenişehir Havalimanı iç maları devam eden önemli karayolu ulaşım hatlarda %19, dış hatlarda ise %42 azalma ya- projeleri mevcuttur. Tamamlanmış projelerden 77
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Bursa Çevre Yolu Projesi toplam 80 km uzun- tısı sağlanması amaçlanmaktadır. Ankara-İz- luğunda olup yolun tamamı trafiğe açılmıştır. mir Otoyol Projesi de Ankara’dan başlayacak Samanlı Bağlantı yolundaki (6 km) çalışmalar ve Eskişehir üzerinden İzmir’e ulaşacaktır. An- tamamlanma aşamasındadır. Gebze’den başla- kara-İzmir Otoyol Projesi kapsamında Ankara yan Gebze-Orhangazi-İzmir (İzmit Körfez Geçişi ile İzmir arasında yer alan Eskişehir, Afyon, Kü- Dâhil) Otoyolu mevcut Bursa Çevre Yolu ile bir- tahya ve Uşak’ın sahip olduğu ticari ve turistik likte ücretli yol olarak işletilmesini kapsayacak- kapasitenin faal hale getirilmesi için yapılacak tır. Bursa-Sivrihisar Yolu Projesi’yle Marmara olan otoyolun büyük fayda sağlaması hedef- Bölgesi ile Ege Bölgesinin otoyol ağı ile bağlan- lenmektedir. Harita 9. Bölgede çalışmaları devam eden başlıca karayolu ulaşım projeleri Bursa-Sivrihisar Otoyol Projesi Gebze-Orhangazi-İzmir Otoyolu Bursa Çevre Yolu Projesi 78
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER 93. Bölgede demiryolu ulaşımının geliştiril- kombine taşımacılık yapılması da planlanmak- mesi amacıyla son dönemde önemli büyük tadır. Eskişehir-Antalya Hızlı Tren Hattı Proje- ölçekli yatırım çalışmaları başlatılmıştır. si de İstanbul-Ankara hattını Eskişehir’e kadar Ankara-Eskişehir ve Eskişehir-İstanbul hatla- ortak kullanmak suretiyle İstanbul-Ankara-An- rı olmak üzere iki etaptan oluşması planlanan talya arasında hızlı tren bağlantısını sağlamaya Ankara-İstanbul Hızlı Tren Hattının Ankara-Es- amaçlamaktadır. Ayrıca bu hat üzerinden An- kişehir etabı 2007 yılında faaliyete geçmiş ol- talya Limanına demiryolu bağlantısı sağlamak makla birlikte Eskişehir - İstanbul hattı inşaat amacı ile proje çalışmalarına başlanmıştır. çalışmaları 2014 yılında tamamlanarak hizme- te açılmıştır. Böylece, Ankara-İstanbul hızlı tren 94. Bursa Eskişehir Bilecik Kalkınma Ajansı hattı tamamlanmış olup 2014 yılı içerisinde tarafından hazırlanan Yaşam Kalitesi ve Eri- hizmet vermeye başlamıştır. Bandırma-Bur- şilebilirlik Alt Endeksinde Eskişehir TR41 illeri sa-Osmaneli Hızlı Tren Projesi ile Ankara, İzmir, arasında en iyi performansa sahip il olarak İstanbul ve Bursa gibi metropollerin arasında- ortaya çıkmaktadır. Erişilebilirlik alanında ile- ki ulaşımın kolaylaştırılması amaçlanmakta- tişimle ilgili iki gösterge olan Bin Kişi Başına Cep dır. Mart 2013’te açılışı gerçekleştirilen Eskişe- Telefonu Abone Sayısı ve Bin Kişi Başına İnter- hir-Konya YHT seferleri iki şehir arası seyahat net Abone Sayısı göstergelerinin her ikisinde de süresini oldukça düşürmüş olup bu hat üzerinde TR41 illeri arasında en iyi değerler Eskişehir ili- Bursa-Konya arasında YHT ile otobüs bağlantılı ne aittir. Çevre ve Doğal Kaynaklar 95. Bölgede önemli sulak alanlar mevcut kazanımı amacıyla sulak alanların drene edi- olup, zengin biyoçeşitlilik ve doğal kaynaklar lerek veya doldurularak kurutulması; sanayiye tarımsal faaliyetler, evsel ve endüstriyel kir- bağlı kirlilik, tarım ve hayvancılık faaliyetlerine lenme, erozyon ve avlanma nedeniyle tehdit bağlı kirlilik, bilinçsiz ve usulsüz avcılık; yanlış altındadır. Bursa’da Uluabat Gölü, İznik Gölü arazi kullanımları, kaçak yapılaşma ve turizm ve Kocaçay Deltası, Eskişehir’de Sakarya Nehri kaynaklı tahribat adı geçen sulak alanların üzerinde bulunan Balıkdamı Sulak alanı bölge- önemli problemleri arasında yer almaktadır. de bulunan önemli sulak alanlar arasındadır. Genel anlamda ekonomik nedenlerle ve arazi 79
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER 96. Sanayi ve tarımsal faaliyetlere paralel ve Eskişehir’in içme ve kullanma suyu kaynağı olarak ortaya çıkan su kaynaklarının bilinçsiz Porsuk Çayı bölgedeki önemli akarsular arasın- kullanımı ve su kirliliği nedeniyle su kaynak- dadır. Bölge yeraltı su kaynakları bakımından ları azalmakta ve ve kalitesi düşmektedir. da zengin olup son yıllarda artan sanayi kulla- Bursa’da Nilüfer ve Mustafakemalpaşa Çayı, nımı nedeniyle yeraltı suyu seviyesinde ciddi düşme gözlenmektedir. Bilecik ve Eskişehir’den geçen Sakarya nehri Şekil 18. İmalat Sanayi - Kaynağına Göre Çekilen Su Miktarı, 2008 Kaynak: TÜİK,2012 98. Sanayinin ağırlıklı olarak organize sanayi bölgelerinde kurulmuş olup çoğunda atıksu 97. Bölgemizde kanalizasyona bağlanma arıtma tesisi bulunmaktadır. Münferit sana- oranı yüksek olmasına rağmen atıksu arıtma yi tesislerinin çoğunda arıtma tesisi mevcuttur tesisi ile hizmet verilen nüfus oranı göreceli ancak bu tesislerin verimli işletilememesi sorun olarak istenilenin altındadır. Bursa ve Eski- teşkil etmektedir. Sanayi kaynaklı atıksu gerek- şehir Büyükşehir Belediyesi tarafından hizmet tiği şekilde arıtılmadan toprağa ve yüzey sula- verilen belediyelere ait kanalizasyonun büyük rına deşarj edilmekte, buradan yeraltı ve yüzey bir kısmı bir arıtma tesisi ile sonlanırken, Bilecik sularına karışarak kirliliği artırmaktadır. merkez ve bölgedeki ilçelerin çoğunluğu evsel atıksu arıtma tesisine sahip değildir. 80
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Şekil 19. İmalat Sanayi Bilecik, Bursa, Eskişehir İlleri Arıtılan ve Arıtılmayan Su Miktarları (2008) Kaynak: TÜİK, 2012 lama kaynaklı toprak ve su kirliliğinde azalma gözlenecektir. 99. Bursa, İnegöl ve Eskişehir Düzenli De- polama Tesislerine atık getiren belediyeler 100. Bölgede jeolojik çeşitlilik beraberinde dışında, bölgede yer alan belediyelerin ta- birçok cevherleşmeyi getirmiştir. Her üç il mamı katı atıklarını düzensiz (vahşi) depola- ilde mineral kaynaklar bakımından zengin olup maktadırlar. Ancak düzenli depolanan katı atık önemli endüstriyel hammadde ve metalik ma- miktarı göz önünde bulundurulduğunda bölge- den rezervlerine sahiptir. Bölgemizde stratejik de oluşan evsel nitelikli atıkların %70’i düzenli öneme sahip bor, krom, linyit ve mermer bulun- depolanmakta olup, bu oran Türkiye ortalama- maktadır. sı olan %54’ün üstündedir. Bilecik’te merkez ve ilçe belediyelerine hizmet verecek tesisin hiz- mete girmesiyle bu oran artacak, vahşi depo- 81
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER Şekil 20. TR41 İllerinde Belediye Bertaraf Yöntemine Göre Atık Oranları (2010) BURSA ESKİŞEHİR BİLECİK %28,58 %13 %70,77 %85 %99 Büyükşehir belediyesi çöplüğü Belediye çöplüğü Başka belediye çöplüğü Komposit tesisi Açıkta yakma Düzenli depolama Kaynak: TÜİK,2012 Enerji Şekil 21. 2011 Yılı TR41 Bölgesinin Enerji Üretimindeki Payı 101. Son yıllarda enerjinin üretiminden kulla- Kaynak: TEİAŞ nımına kadar geçen süreçte verimliliğin artı- rılması, israfın önlenmesi ve enerji yoğunlu- rak kullanılamamaktadır ve en çok kullanı- ğunun azaltılması yönünde çalışmalara ülke lan yenilebilir enerji türü hidrolik kapasitenin genelinde olduğu gibi TR41 bölgesinde de hız kullanılmasına yöneliktir. Bölge coğrafi konu- verilmiştir. Mevzuata uygun olarak organize sanayi bölgelerinde enerji verimliliği merkezleri açılmakta, binalarda ısı yalıtımı ve ısıölçer kul- lanımı artmaktadır. 102. Ülke genelinde olduğu gibi bölgemizde de yenilenebilir enerji potansiyeli etkin ola- 82
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER muna bağlı olarak ülke potansiyeli ile karşılaştı- bulunan santrallerde 6.612,7 GWh brüt üretim rıldığında orta seviyede güneş ve rüzgâr enerji- gerçekleşmiş olup bu Türkiye’de elektrik üreti- si potansiyeline sahiptir. Tarım ve hayvancılığın minin 2,8%’ini karşılamıştır. yoğun olduğu ve orman varlığı yönünden zen- gin olması nedeniyle özellikle Bursa ve Bilecik 104. Bölgemiz önemli kömür rezervlerine sa- biyokütle enerji potansiyeline sahiptir. hip olup termik santral yatırım potansiyeli olan bir bölgedir. Bursa Orhaneli termik sant- 103. Bölge nüfus ve sanayi yoğunluğu nede- rali 1992 yılından beri faaliyette olup Eskişe- niyle elektrik tüketimi fazla olmasına rağmen hir İli Mihalıççık İlçesi’nde Yunus Emre Termik enerji de üreten bir bölgedir. Türkiye Elektrik Santrali’nin inşaatı devam etmektedir. Bunun Dağıtım Anonim Şirketi 2011 yılı verilerine göre yanı sıra, Bursa Keles ve Eskişehir Alpu içesinde Türkiye elektrik tüketiminde bölgemiz %3,7’lik bulunan kömür rezervlerinin değerlendirilmesi bir paya sahiptir. Türkiye Elektrik İletim A.Ş. için termik santraller kurulması planlanmakta- (TEİAŞ)’ın aynı yıl verilerine göre bölgemizde dır. Yatırımlar 105. 2010-2012 yıllarında TR41 Bölgesi gene- Ankara-İstanbul demiryolu ve lojistik hattı üze- linde yaklaşık 2,22 milyar TL’lik kamu yatırı- rinde bulunan Bilecik ve Eskişehir’de önemli mı gerçekleşmiştir. Otoyol, demiryolu ve lojistik düzeylerde kamu yatırımlarının yapıldığı görül- merkez yatırımlar da göz önüne alındığında, mektedir Tablo 34. TR41 Bölgesi’nde Kamu Yatırımlarının Sektörlere Göre Dağılımı (Bin TL) Tarım Madencilik İmalat Enerji Ulaştırma Haberleşme Turizm Konut Eğitim Sağlık Diğer Kamu Hizmetleri Toplam 47.534 13.646 51.758 4.202 495 99.763 34.150 140.240 630.725 2010 48.987 17.757 33.884 58.546 236.387 2.550 1.056 110.049 32.650 241.711 828.308 2011 60.879 26.930 66.479 44.199 1.560 146.033 54.003 141.464 765.010 2012 281.668 2.000 220.507 2.956 Kaynak, Kalkınma Bakanlığı, 2012 dönemde yapılan yatırımlar Bursa’da ulaştır- ma-haberleşme sektöründe yoğunlaşmıştır. Bölgedeki kamu yatırımlarında en büyük payın Eskişehir’de ise ulaştırma-haberleşme, diğer ulaştırma-haberleşme sektörüne ait olduğunu, kamu hizmetleri, eğitim ve imalat sektörleri öne bu sektörü diğer kamu hizmetleri, eğitim, ta- rım gibi sektörlerin izlediği görülmektedir. Bu 83
BÖLGENİN YAPISI ve EĞİLİMLER çıkmaktadır. Bilecik’teki duruma bakıldığında yer alırken, Bilecik 17 projeyle 13. Sırada, Eskişe- eğitim hizmetlerine yönelik yatırımların top- hir ise 13 projeyle 17. sıradadır. İl bazında yatırım lam yatırımların yarısını oluşturduğu ve onun projelerinin yatırım tutarına göre dağılımında ardından da diğer kamu hizmetlerinin geldiği Bursa ve Bilecik illeri ilk 20’de yer almaktadır. görülmektedir Bursa yatırım tutarlarında 3. sırada iken Bilecik 106. Uluslararası sermayeli şirketlerin ya- de 18. sırada yer almaktadır. Eskişehir bu sıra- tırım projelerinin dağılımında TR41 Bölgesi lamada ilk yirmide bulunmamaktadır. Ulus- illeri ilk 20 il içerisinde yer almaktadır. 2007- lararası sermayeli şirketlerin illere dağılımına 2011 yılları arasında Bursa 84 proje ile 3. sırada baktığımız zaman ülke içi ilk 10 sırada TR41 Bölgesi’nden sadece Bursa yer almaktadır. Şekil 22. Teşvikler Kapsamında Sabit Sermaye Yatırımları (Milyon TL) 107. TR41 Bölgesi’nde alınan teşvik belge sayı- sının ülke geneli toplam belge sayısına oranı Kaynak: Ekonomi Bakanlığı Yatırım Teşvikleri, 2012 artmıştır. 2009 yılında bölgedeki teşvik belgesi oranı ülke geneli tüm belge sayısının %5,4’üne tekabül ederken bu oran artarak %6,5’e yük- selmiştir. İller bazında sermaye yatırımları in- celendiğinde 2009-2012 yılları arasında TR41 Bölgesi’nde teşvik belgeli yatırımlarda önemli bir artış yaşanmıştır. Bu artışlarda yeni yatırım teşvik sisteminin de etkisi olduğu düşünülmek- tedir. Üç ilde de yatırımların büyük çoğunluğu- nun imalat sanayiine ait olduğu görülmektedir. Bunun yanı sıra Bursa’da hizmetler ve enerji, Eskişehir’de madencilik ve hizmetler ve Bile- cik’te ise enerji sektörleri ön plana çıkmaktadır. 84
PESTLE ANALİZİ
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
