www.aydinyayinlari.com.tr MADDENİN HALLERİ 2. MODÜL 9. SINIF c. Endüstride Hal Değişimi Olayları Havadan Azot Gazı (N2) Eldesi LPG (Sıvılaştırılmış Petrol Gazı) Bir gaz karışımı olan hava hacimce %78 azot %21 oksijen %0,9 argon ve %0,1’i diğer gazlardan (CO2, Ham petrolün damıtılması ile elde edilir. Ne gibi) oluşmuştur. Bileşimi ülkeden ülkeye değişiklik gösteren bu ga- Havanın başlıca bileşenleri olan azot, oksijen ve ar- zın ülkemizdeki bileşimi %30 propan ve %70 bütan gon gazları çevre ve endüstri açısından önemlidir. gazlarından oluşur. Örneğin kuru havadan elde edilen: Yakıt olarak kullanılır. Bu gaz karışımı 3-4 atm basınç altında sıvılaştı- Sıvı azot; g ıda ve ilaç endüstrisinde soğutucu olarak rıldığında kapladığı hacim çok küçülür (yaklaşık 200 – 250 kat) ve taşıması kolaylaşır. Oksijen gazı; safsızlıkları yakıp uzaklaştırmak için solunum tüplerinde, çelik üretiminde LNG (Sıvılaştırılmış Doğal Gaz) Petrol yataklarının üstünde birikir. Argon gazı; ampul ve floresan üretiminde, kolay Büyük oranda metan bulunduran bu gaz karışımın- tepkime veren maddeleri saklamada da az miktarda etan, propan ve su buharı bulunur. kullanılır. Sıvı azot yardımıyla düşük sıcaklıklara kadar soğu- tulur ve yüksek basınç altında sıvılaştırılır. Kaynama noktaları sırasıyla –195, –183 ve –186°C Sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) gemilerle taşınır, olan N2, O2 ve Ar gazları kuru havanın sıvılaştırı- gemilerden boşaldığı limanlarda gaz haline dönüş- lıp ayrımsal damıtma yöntemi ile ayrılmasından el- türülerek boru hatlarına verilir. de edilir. İtici Gazlar Ayrımsal damıtma ile ilk ayrılan gaz kaynama nok- Deodorantlarda veya spreylerde etken maddenin tası düşük olan N2 gazıdır. püskürtülmesini ve ince zerrecikler halinde dağıl- masını sağlayan basınçla sıvılaştırılmış gazlardır. ÖRNEK 1 İtici gazlara propan, n– bütan, izobütan ve karbon- dioksit örnek olarak verilebilir. I. Petrol damıtılarak elde edilir. Bu gazlar renksiz ve kokusuzdurlar. II. Yakıt olarak kullanılır. III. Yüksek basınç altında sıvılaştırılmış gaz karışımıdır. İtici gazların kullanımları hal değişimleri ile gerçekleşir. Soğutucularda Kullanılan Gazlar Yukarıda verilen özelliklerden hangileri LPG ve LNG için ortaktır? Basınç etkisiyle sıvılaşan üzerindeki basınç kaldı- rıldığında tekrar buharlaşan ve bu esnada ortam- A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II dan ısı alarak ortam sıcaklığını düşüren, oda sıcak- lığında buhar halinde bulunan maddelere soğutu- D) I ve III E) II ve III cu akışkan denir. LPG petrolden damıtma ile LNG ise petrol yataklarının üze- Buzdolabı, klima ve derin dondurucu gibi cihaz- lardaki soğutma işleminde amonyak, freon ve rinden elde edilir. Ancak her ikiside yakıttır ve basınç altın- puron gibi soğutucu akışkanlar kullanılır. da sıvılaştırılmış gaz karışımıdır. Cevap: E ÖRNEK 2 Soğutucu akışkanlarla ilgili aşağıdakilerden hangi- si yanlıştır? A) Buzdolabı, klima ve derin dondurucu gibi cihazlarda kullanılır. B) Hal değişimi olayları sonucu işlevlerini yerine getirirler. C) Basınç etkisiyle sıvılaşan gazlar soğutucu akışkan olarak kullanılabilir. D) Ortamdan ısı alarak sıcaklığı düşüren maddeler oda koşullarında buhar halinde olmamalıdır. E) Amonyak, freon, puron gibi gazlar soğutucu akışkan olarak kullanılır. Sıkıştırılarak sıvılaşabilen gaza buhar denir. Bu maddeler oda koşullarında buhar halinde bulunmalıdır. Cevap: D 49 1. E 2. D
TEST - 1 MADDENİN HALLERİ 1. 3. Aşağıda suyun farklı fiziksel halleri ile faydaları eş- Su Döngüsü leştirilmiştir. Buna göre, yapılan eşleştirmelerden hangisi hatalıdır? Ahmet öğretmen tahtaya yazdığı kavram ile ilgili Fiziksel Hal Faydası öğrencilerine neler bildiklerini sormuştur. A) Gaz Solunumu kolaylaştırma B) Sıvı Sulama ve elektrik üretimi Öğrenci cevapları aşağıdaki gibi olduğuna göre C) Gaz hangi öğrencinin cevabı yanlıştır? D) Katı Temizlik ve terapi E) Katı Yalıtım, kış sporları A) Suyun farklı fiziksel halleri Oksijen ve azot eldesi arasındaki dönüşümdür. Sinem Doğada suyun katı, sıvı ve gaz 4. halleri bir arada bulunur. B) Bileşiminde büyük oranda metan gazı bulunan, doğal gazın sıvılaştırılmış halidir. Kaan Bitkiler terleme yolu ile su döngüsüne katılırlar. Renksiz, kokusuz ve zehirli olmayan C) bir maddedir. Sude Gemilerle ve tankerlerle taşınabilen sıvı yakıttır. D) Doğada var olan su bir ortamdan ? Barış diğerine taşınırken bir kısmı kaybolur. Yukarıdaki kutucuklardaki bilgilere göre “?” işa- E) retli yere aşağıdaki maddelerden hangisinin ya- Yeraltı suları ile topraktaki nem zılması doğru olur? Dilara de su döngüsüne katılır. A) İtici gazlar B) LNG C) LPG D) Hava E) Sıvı azot 2. Hal değişimi sırasında düzensizliği azalan bir 5. Hal değişimi süresince ortalama kinetik enerjisi madde; sabit olan bir madde ile ilgili; I. Tanecikleri arası uzaklığı azalmıştır. I. Süblimleşme II. Daha düzenli bir fiziksel hale geçmiştir. II. Yoğunlaşma III. Sıcaklığı değişmemiştir. III. Donma ifadelerinden hangilerinin doğruluğu kesindir? yukarıda verilen hal değişimlerinden hangileri- ne uğramış olabilir? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III D) I ve III E) II ve III D) I ve II E) II ve III 1. D 2. E 50 3. E 4. B 5. B
MADDENİN HALLERİ TEST - 2 1. Gazlar birbirleri ile her oranda karışarak homojen 5. Özellik Doğru Yanlış karışımlar oluştururlar. I. Maddenin en düzenli hali ✓ katı halidir. Buna göre; II. Gazların hacimleri bulun- ✓ I. Sıkıştırılabilme dukları kabın hacmine eşittir II. Taneciklerin her yöne doğrusal hareket etmesi III. Gazların hacimleri basınç et- ✓ kisiyle değişebilir. III. Isı vererek sıvı hale geçme IV. Belirli bir hacmi olup şekli ol- verilen özelliklerinden hangileri bu durumla mayan fiziksel hal sıvı halidir. ilgili olabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II ✓ D) II ve III E) I ve III V. Isı vererek başka bir fiziksel hale dönüşmeyen hal katı ha- lidir. ✓ 2. Aşağıda verilen örneklerin hangisinde gazların Maddenin hallerine ait özelliklerin bulunduğu yukarıdaki tabloda ifadeleri doğru veya yanlış genleşme veya sıkıştırılabilme özellikleri ile il- olarak “✓” işareti ile belirleyen bir öğrenci han- gili bir durum bulunmaz? gisini yanlış işaretlemiştir? A) Otomobil boyamada kullanılan spreyler A) I B) II C) III D) IV E) V B) Soğutucu akışkanların buzdolaplarında kullanımı C) Doğal gazın LNG halinde gemilerde taşınması 6. I. Sıkılaştırılarak sıvılaştırılmış gazlardan oluş- D) Doğada su döngüsünün gerçekleşmesi E) Futbol toplarının şişirilmesi muştur. 3. Hal değiştiren saf bir madde için hal değişimi II. Hal değişimi olayı sonucu oluşmuştur. süresince verilen niceliklerden hangisinde ke- III. Bileşimlerinde büyük oranda metan gazı bulunur. sinlikle bir değişme olmaz? Yukarıda verilen özelliklerden hangileri LPG ve A) Düzensizlik LNG için ortaktır? B) Tanecikler arası uzaklık C) Tanecikler arası çekim kuvveti A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) Potansiyel enerji E) Sıcaklık D) II ve III E) I, II ve III 4. Aşağıda verilen olaylardan hangisinde hal de- 7. Atmosferde bulunan gazların kullanım alanları ğişimi gerçekleşmemiştir? ile ilgili; A) Yağmurun yağması I. Oksijen sağlık ve endüstride kullanılır. B) Buzulların erimesi C) Eterin uçması II. Sıvı azot soğutucu olarak kullanılır. D) Tuzun suda çözünmesi E) Petrolün damıtılması III. Argon kolay tepkime veren maddeleri sakla- mak için kullanılır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III D) I ve II E) I, II ve III 1. C 2. D 3. E 4. D 51 5. D 6. C 7. E
9. SINIF 2. MODÜL MADDENİN HALLERİ www.aydinyayinlari.com.tr KATILAR İlişkili Kazanımlar • Katıları özelliklerine göre sınıflandırır. • Günlük hayatta sıkça karşılaşılan tuz, iyot, elmas ve çinko gibi katıların teneciklerini bir arada tutan kuvvetleri açıklar. KATILAR Kristal Katılar Sıvı halde bulunan maddeler yeterince soğutulduk- larında yapısındaki atomlar, iyonlar veya moleküller İyonik Moleküler Kovalent Metalik arasındaki çekim kuvvetleri artar ve katı hale dönü- Katılar Katılar Katılar Katılar şürler. ÖRNEK 3 Katılar, yapısındaki kimyasal türleri bir arada tutan kuvvetler değiştikçe farklı fiziksel özellikler gösterirler. I. Düzenli istiflenme II. Sertlik Katılar amorf ve kristal katı olmak üzere iki türdür. III. Belirli geometrik şekil KATILAR Yukarıdaki özelliklerden hangileri kristal ve amorf katılar için ortaktır? Özellik Amorf Kristal Sertlik ✓✓ Sıkıştırılabilme — — A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II Belirli — ✓ D) I ve III E) I, II ve III Geometrik Şekil Örnek Cam, plastik, lastik Buz, tuz, şeker Amorf katılar düzenli istiflenmemiş ve belirli bir geomet- rik şekle sahip olmayan katılardır. Kristal katılarla tek ortak Amorf Katılar özellikleri sert olmalarıdır. Tanecikler düzensiz ve gelişi güzel istiflenmişlerdir. Cevap: A Bu nedenle kesilmedikçe ve eritilmedikçe belirli şe- killeri yoktur. ÖRNEK 4 Amorf katılarının belirli bir erime noktası yoktur. Isı- a Şeker d Plastik g İyot tıldıklarında belli bir sıcaklık aralığında yumuşa- b Cam e Tereyağı h Tuz yarak akışkanlık kazanırlar. Bu sıcaklık aralığına c Lastik f Buz camsı geçiş sıcaklığı denir. Yukarıdaki tabloda bazı katı örnekleri verilmiştir. Amorf maddeler sert olma özellikleri dışında sıvı özellikleri de taşır. Buna göre aşağıdakilerden hangisinde bu katıların sınıflandırılması ile ilgili yanlışlık yapılmıştır? Cam, lastik, plastik ve tereyağı amorf katı örnekleridir. Tereyağı Cam Kristal Katı Amorf katı Kristal Katılar A) a b B) f g Tanecikleri düzenli bir şekilde istiflenmiş sert, sı- C) h c kıştırılamayan ve belirli geometrik şekilleri bulunan D) a d katılardır. E) h e Katıların çoğu kristal katı sınıfındadır. Örneğin tuz, a, f, g ve h $ kristal katı şeker, iyot, elmas, bakır gibi. b, c, d, e $ amorf katı örnekleridir. Kristal katılar taneciklerini bir arada tutan kuvvetle- Cevap: B re göre 4 gruba ayrılır. 52 3. A 4. B
www.aydinyayinlari.com.tr MADDENİN HALLERİ 2. MODÜL 9. SINIF İyonik Katılar Kovalent Katılar Zıt yüklü iyonların elektrostatik çekim kuvvetleri ile bir arada tutulduğu katılardır. Çok sayıda atomun güçlü kovalent bağlarla birara- Yapılarındaki bir iyon zıt yüklü diğer iyonlar tarafın- da tutulduğu, kristal içinde üç boyutlu bir ağ yapı- dan sarılmıştır. sında bulunan katı türüdür. Bu katılara ağ örgülü İyonik kristallerde tekrar eden birimlere birim hüc- kovalent katı da denir. re denir. Her iyonik katının örgü yapısı ve birim hüc- releri birbirinden farklıdır. Örneğin NaCI nin birim Elmasta her bir karbon atomu farklı dört karbon ato- hücresinde sodyum atomu 6 klor, CsCl nin birim muna kovalent bağlarla bağlanarak sağlam, düzgün hücresinde sezyum atomu 8 klor atomu tarafından dört yüzlü bir yapı oluşturur. Bu durum elmasa sert- çevrilmiştir. lik ve yüksek erime noktası gibi özellikler kazandırır. İyonik bileşikler güçlü etkileşimlerle bir arada tutu- lurlar. Bu nedenle sert olup yüksek erime ve kayna- Grafitte her bir karbon atomu farklı üç karbon ato- ma noktasına sahiptirler. muna kovalent bağlarla bağlanarak altıgen halka- Katı halde elektriği iletmezler. Suda çözündüklerin- lardan oluşmuş ağ örgülü tabakalı bir yapı oluştu- de ve eritildiklerinde iletkendirler. rur. Grafitteki halkalarda serbest dolaşan elektronlar Kırılgan olduklarından işlenemezler. nedeniyle grafit elektiriği iletir. Ayrıca grafit elmas- NaCl, CsCl, MgO, CaO, ZnS ve CaF2 iyonik kristal- tan daha yumuşak ve daha düşük erime ve kayna- lere örnektir. ma noktasına sahiptir. Bu durumun nedeni tabaka- lar arasında zayıf Van der Waals kuvvetlerinin bu- lunmasıdır. Kovalent katılara silisyum nitrür (Si3N4), silisyum karbür (SiC), kuartz, elmas, grafit örnek verilebilir. Tuz CsCl MgO Elmas Grafit Moleküler Katılar ÖRNEK 5 Katıyı oluşturan moleküllerin arasında dipol - dipol, Kovalent kristallerle ilgili aşağıda verilen ifadeleri London ve hidrojen bağları gibi zayıf etkileşimlerin doğru “D”, yanlış “Y” olarak işaretleyiniz. bulunduğu katılardır. Doğru Yanlış Diğer kristal türlerine göre genellikle daha yumu- şaktırlar. Erime ve kaynama noktaları genellikle düşüktür. Elektirik akımını ve ısıyı iletmezler. Naftalin (C10H8), iyot (I2), kuru buz (katı CO2), şeker (C6H12O6), kükürt (S8), buz (H2O(k)) moleküler katı örnekleridir. Uyarı! 1 Grafit hariç elektriği iletmezler. ✓ Moleküler katıları bir 2 İşlenebilirler. ✓ arada tutan kuvvetler; iyonik, metalik ve kova- 3 Erime noktaları yüksektir. ✓ lent kristallerdeki çekim kuvvetlerinden zayıftır. 4 Üç boyutlu dev yapılar oluştu- ✓ rabilirler. Kuru buz (Katı CO2) 5 Tümünün sertliği yüksektir. ✓ 53 5. (1. D 2. Y 3. D 4. D 5. Y)
9. SINIF 2. MODÜL MADDENİN HALLERİ www.aydinyayinlari.com.tr Metalik Katılar ÖRNEK 8 Metal atomuna ait pozitif yüklü iyonlar ile serbest Kovalent katılar ile ilgili; değerlik elektronlarından oluşan elektron denizi arasın- I. Kararlıdırlar ve erime sıcaklıkları çok yüksektir. daki metalik bağlarla bir arada tutulan kristal türüdür. II. Molekülleri Van der Waals etkileşimleri veya hidrojen Isı ve elektriği iletirler. bağları ile bir arada tutulurlar. İşlenebilir, tel ve levha haline getirilebilirler. III. Tanecikleri düzensiz istiflenmiştir. Metalik katılar sert, dayanıklı ve yüzeyleri parlaktır. Erime noktaları çok geniş bir sıcaklık aralığında değişir. yukarıda verilen özelliklerden hangileri doğrudur? Sodyum (Na), potasyum (K), alüminyum (Al), gü- A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III müş (Ag), altın (Au), bakır (Cu), çinko (Zn) kısaca tüm metaller (civa hariç) metalik katılara örnektir. D) I ve II E) II ve III Kovalent katılar kovalent bağlarla bir arada tutulurlar ve tüm kristal katılar gibi tanecikleri düzenli istiflenmiştir. Cevap: A Gümüş (Ag) Çinko (Zn) Alüminyum (Al) ÖRNEK 6 ÖRNEK 9 Sezyum (Cs) ve demir (Fe) metalik katı örnekleridir. Aşağıda verilen katılardan hangisi sıvı halde elekt- Buna göre aşağıda verilen özelliklerden hangisi bu rik akımını iletmez? katılar için ortak olmayabilir? A) SiO2 B) Cu C) NaI A) Elektrik akımını iletme D) MgCl2 E) Ag B) İşlenebilme C) Metalik bağ içerme Metalik katıların (Cu, Ag) ve iyonik katıların (NaI ve MgCl2) D) Kristal katı olma sıvı halleri elektrik akımını iletir. E) Y üksek erime noktasına sahip olma Kovalent katıların (SiO2) sıvı hali elektrik akımını iletmez. Metalik katıların erime noktaları çok geniş bir sıcaklık ara- Cevap: A lığında değişir. Cevap: E ÖRNEK 7 ÖRNEK 10 Metalik ve moleküler katıların; Aşağıda verilen maddelerden hangisi sert ve kırıl- I. Tanecikler arasındaki etkileşim türü gan olduğu halde belirli erime ve kaynama noktası- II. Elektrik iletkenliği na sahip değildir? III. Kristal yapılı olma özelliklerinden hangileri birbirinden farklıdır? A) NaCl B) Cam C) Kuvars (SiO2) E) Elmas (C) A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) Kükürt (S8) D) II ve III E) I, II ve III Her ikisi de kristal katı türü olan metalik ve moleküler ka- Sert, kırılgan ancak belirli erime ve kaynama noktaları bu- tılardan metalik katılar elektrik akımını iletirken; moleküler lunmayan katılar amorf katılardandır. Cam amorf katıdır. katılar elektrik akımını iletmez. Tanecikleri arasındaki etki- leşim türleri de birbirinden farklıdır. Cevap: B Cevap: C 6. E 7. C 54 8. A 9. A 10. B
MADDENİN HALLERİ TEST - 3 1. 4. Moleküler katılarla ilgili; Amorf katıların sabit basınç altında I. Kuvvetli etkileşimlerle bir arada tutulma belirli erime noktaları bulunur. II. Elektrik akımını iletmeme III. Kırılgan olup, işlenememe DY verilen özelliklerden hangileri iyonik katılar ile Buz, kuru buz, tuz şeker Sıcaklıkları arttırıldığında ortaktır? amorf katılara örnek belirli bir sıcaklık aralığında olarak verilebilir. akışkanlık kazanırlar. D YD Y A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II I Sertlik, kırılganlık gibi D) II ve III E) I, II ve III özellikler dışındaki özellikleri sıvılara Tanecikleri düzenli benzer. bir şekilde istiflenmiştir. D YD Y II III IV V Amorf katılar ile ilgili verilen ifadeler en baş- 5. l Erime ve kaynama sıcaklıkları iyonik kristaller- tan doğru (D) ya da yanlış (Y) olarak belirlene- rek ilerlendiğinde kaç numaralı çıkışa ulaşılma- den genellikle daha küçüktür. sı doğru olur? l Elektrik akımını iletmezler. A) I B) II C) III D) IV E) V l Tanecikler London kuvvetleri, dipol – dipol kuv- vetleri ya da hidrojen bağları ile bir arada tutulur- lar. 2. Atomları arasında kovalent bağlar bulunan saf Yukarıda özellikleri verilen katı türüne aşağıda- kilerden hangisinde örnek verilmiştir? bir katı ile ilgili; I. Kovalent kristaldir. A) NaCl B) Zn C) C (elmas) II. Zayıf etkileşim kuvvetleri ile bir arada tutulurlar. III. Serttir ve sıkılaştırılamaz. D) ZnS E) C10H8 (naftalin) ifadelerinden hangilerinin doğruluğu kesindir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) II ve III 6. X : Zıt yüklü iyonların etkileşimi ile bir arada tutulan katı 3. Y : Atom, molekül veya iyonları düzenli bir şekilde CO2 (kuru buz) istiflenmemiş katı NaCI (yemek tuzu) Yukarıda X ve Y katılarına ait bilgiler verilmiştir. SiO2 (kuartz) I2 (iyot) Buna göre X ve Y katılarının türleri aşağıdakiler- Zn (çinko) den hangisinde doğru verilmiştir? Yukarıdaki tahtada aşağıda verilen katı türlerin- X Y den hangisine ait örnek bulunmaz? A) Metalik Kovalent B) İyonik Kovalent A) İyonik B) Metalik C) Amorf C) İyonik D) Moleküler Amorf E) Metalik Metalik Amorf D) Kovalent E) Moleküler 1. B 2. B 3. C 55 4. D 5. E 6. C
TEST - 4 MADDENİN HALLERİ 1. 4. Özellik CaCO3 H2 ZnS Kristal Türü NaCl AIP KF a. Metalik 1. Tanecikler arasındaki etkile- şimlerinin zayıf etkileşimler olması Tabloda verilen katılardan hangisi zıt yüklü ta- b. Moleküler 2. Parlak yüzeye sahip olma ve necikler arasındaki elektrostatik etkileşimlerle işlenebilmesi bir arada tutulmaz? 3. Katı hali yalıtkan, sıvısı ve A) CaCO3 B) H2 C) ZnS c. İyonik sulu çözeltisi elektrolit olması D) AIP E) KF Yukarıda bazı kristal katı türleri ile bu türe ait özelliklerin doğru eşleştirilmesi aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir? A) a. 1 B) a. 2 C) a. 2 D) a. 3 E) a. 3 b. 2 b. 3 b. 1 b. 1 b. 2 c. 3 c. 1 c. 3 c. 2 c. 1 2. Düzenli istiflenmiş ve belirli bir geometrik şekle 5. I. Sert ve kırılgan olma sahip katıların özellikleri arasında aşağıdakiler- II. Düşük erime noktasına sahip olma den hangisi bulunmaz? III. Kristal yapılı olma A) Sertlik B) Kararlı yapı Yukarıdaki özelliklerden hangileri iyonik ve mo- C) Saydamlık D) Amorf yapı leküler katılar için ortaktır? E) Kırılganlık A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I ve III 3. Tanecikler arası etkileşim kuvvetleri büyük olan ka- 6. Katılarla ilgili; tıların erime ve kaynama noktaları yüksektir. I. Cam, plastik, lastik amorf katı örnekleridir. Bu bilgiye göre verilen katı türlerinden hangisi- II. Kristal katıların belirli bir şekilleri ve hacimleri nin erime ve kaynama noktaları genellikle dü- bulunur. şüktür? III. Metalik katılar elektron hareketi ile elektriği iletir. A) Moleküler katı B) Ağ örgülü kovalent katı IV. Elmas bilinen en sert katıdır. C) İyonik katı D) Metalik katı V. Kovalent katıların tanecikleri zayıf etkileşimlerle E) Kovalent katı bir arada tutulduğu için erime noktaları genellik- le düşüktür. ifadelerinden hangisi yanlıştır? A) I B) II C) III D) IV E) V 1. B 2. D 3. A 56 4. C 5. E 6. E
www.aydinyayinlari.com.tr MADDENİN HALLERİ 2. MODÜL 9. SINIF SIVILAR İlişkili Kazanımlar • Viskozite ile moleküller arasındaki etkileşimi ilişkilendirir. • Farklı sıvıların viskozite - sıcaklık ilişkisini açıklar. • Su, gliserin ve zeytin yağının farklı sıcaklıklardaki viskozitelerinin ölçüm sonuçlarını karşılaştırır. • Kaynama olayının dış basınca bağlı olduğunu açıklar. • Kaynama ile buharlaşma olayının farklarını açıklar. SIVILAR Viskoziteyi Etkileyen Faktörler Erime noktasının üzerindeki bir sıcaklığa kadar ısı- Moleküller Arası Etkileşimler tılan bir katının veya kaynama noktasının altına kadar soğutulan bir gazın ulaştığı fiziksel hale sıvı hal denir. Moleküller arası çekim kuvvetleri arttığında sıvıla- rın akışkanlıkları azalır ve viskoziteleri artar. Bu duruma Sıvıların; her ikisi de molekülleri arasında hidrojen bağı içeren su Belirli bir şekillerinin olmaması, ve gliserin örnek verilebilir. Gliserin molekülünün mole- T aneciklerinin titreşim, dönme ve öteleme hareket- külleri arasındaki hidrojen bağı sayısı sudan fazla oldu- lerini yapabilmesi, ğu için gliserinin viskozitesi sudan daha büyüktür. Akışkan olmaları, Her sıcaklıkta buharlaşmaları, CH2 – OH Gliserin H – OH Su Tanecikler arasındaki çekim kuvvetlerinin gazlar- CH – OH dan fazla katılardan az olması gibi özelliklerin yanı sıra viskozite özelliği de bulunur. CH2 – OH Sıvılarda Viskozite Molekül kütlesi arttıkça viskozite artar. Örneğin etil al- Bir sıvının akmaya karşı gösterdiği dirence veya sı- kolün molekül kütlesi 46 g/mol, suyun molekül kütlesi 18 g / mol olduğu için etil alkolün viskozitesi sudan yük- vının akmazlığına viskozite adı verilir. Viskozitenin ter- sektir. si akıcılıktır. C2H5 – OH $ Etil alkol H – OH $ Su Özdeş iki beherden birine bal diğerine aynı sıcak- lıkta su doldurmak için geçen sürelerin farklı olması vis- Etil alkol molekülü Su molekülü kozitenin sonucudur. Sıcaklık Farklı sıvıların aynı sıcaklıktaki viskoziteleri farklıdır. Sıcaklık arttıkça sıvıların akıcılıkları artar, viskozi- Aynı sıcaklıkta gliserinin viskozitesi sudan fazladır. teleri azalır. Bu durumun nedeni; sıcaklık artışının Suyun akıcılığı baldan fazladır. moleküller arası çekim kuvvetlerini azaltmasıdır. Su, gliserin ve baldan viskozitesi en büyük olan baldır. Örneğin oda sıcaklığında bulunan balın ekmeğe sü- rülmesi buzdolabından çıkan baldan daha kolaydır. Balın viskozitesi oldukça yüksektir. Boyaların akışkanlıkları fazla veya viskoziteleri Reçel, fındık, fıstık ezmesi gibi yiyeceklerin akıcılıkları düşük olursa yüzeyde tutunmaları zorlaşır. sıcaklık arttıkça artacağından ekmeğe sürülmesi kolaylaşır. 57
9. SINIF 2. MODÜL MADDENİN HALLERİ www.aydinyayinlari.com.tr ÖRNEK 11 BUHARLAŞMA - YOĞUŞMA - DENGE BUHAR BASINCI Molekül kütleleri eşit ve polar olan X ve Y sıvılarından yalnızca Y sıvısının hidrojen bağı içerdiği bilinmektedir. Sıvı yüzeyindeki taneciklerden, moleküller arası çe- kim kuvvetlerini yenebilecek kinetik enerjiye ulaşan- Buna göre aynı sıcaklıktaki X ve Y sıvıları için; ların sıvı yüzeyini terk ederek buhar veya gaz fazı- na geçmesi olayına buharlaşma denir. I. X’in moleküller arası çekim kuvvetleri daha büyük olduğundan viskozitesi Y den küçüktür Buharlaşma ısı alan (endotermik) bir olaydır. Gün- lük hayatta karşılaşılan; II. Y’nin akışkanlığı X ten büyüktür III. Akışkanlıklarını eşitlemek için Y sıvısı ısıtılıp, X sı- ★ Kolonyanın serinlik hissi vermesi ★ Kesilip güneşe konulan karpuzun soğuması vısı soğutulabilir. ★ Vücudumuz ıslakken üşümemiz ifadelerinden hangileri doğrudur? ★ Testiye konulan suyun soğuması A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II gibi olaylar buharlaşmanın endotermik oluşuna örnek olarak verilebilir. D) I ve III E) II ve III Buharlaşma hızı, sıvı yüzeyinden birim zamanda Aynı sıcaklıkta molekül ağırlıkları eşit olan sıvılardan hid- buharlaşan tanecik sayısıdır. rojen bağı içerenin moleküller arası çekim kuvvetleri daha büyüktür, I öncül yanlıştır. Moleküller arası çekim kuvve- ti büyük olan sıvıların akışkanlıkları azdır, II. öncül yanlış- tır. Akışkanlıklarını eşitlemek için Y ısıtılmalı ya da X soğu- Buharlaşma hızına etki eden faktörler tulmalıdır. Cevap: B ÖRNEK 12 Sıvının cinsi Sıcaklık Yüzey alanı Nem Rüzgar I. Isıtılan boyanın boyanacak yüzeye kolay uygulan- olarak sayılabilir. ması Sıvının cinsi: Tanecikler arası çekim kuvvetleri II. Asfalt ziftinin yollara sıcakken dökülmesi fazla olan sıvıların buharlaşma hızları yavaştır. Kıyafeti- mize dökülen aynı sıcaklıktaki su ve kolonyadan, kolon- III. Buzdolabında bekletilen reçelin akışkanlığının azalması ya dökülen kısım su dökülen kısma göre daha önce ku- rur. Bu durum kolonyanın tanecikler arası çekim kuvvet- IV. Isıtılan motor yağının daha akıcı olması lerinin sudan küçük olduğunu gösterir. V. Dondurucuya konulan su dolu cam şişenin çatlaması Sıcaklık arttıkça molekülün kinetik enerjisi ve hızı Yukarıda verilen olaylardan hangisi viskozite – sıcaklık artacağından bulunduğu yüzeyi daha kısa sürede terk ilişkisi ile açıklanamaz? eder. Örneğin çamaşırlarımız yazın kışa göre daha kı- sa sürede kurur. A) V B) IV C) III D) II E) I Dondurucuya konulan su dolu cam şişenin çatlaması su- yun donarken hacminin artmasından kaynaklanır. Diğer- Yüzey alanı: Sıvı yüzeyden buharlaştığı için yüzey alanı arttıkça buharlaşan tanecik sayısı ve buharlaşma leri viskozite sıcaklık ilişkisidir. Cevap: A hızı artar. Örneğin ıslak bir çarşafın genişçe serili hali katlanmış halinden daha kısa sürede kurur. ÖRNEK 13 Sıvı Viskozite Nem arttıkça buharlaşma hızı azalır. Kuru havada Gliserin 1.200 çamaşırlar nemli havaya göre daha çabuk kurur. Aseton 0,306 Etil alkol 1,074 Rüzgar buharın yüzeyden uzaklaşmasını sağlaya- rak buharlaşma olayını hızlandırır. Zeytinyağı 81 ÖRNEK 14 Benzen 0,604 Buharlaşma ve buharlaşma hızı ile ilgili verilen ifa- deleri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak belirtiniz. Yukarıda bazı sıvıların oda koşullarındaki viskozite de- ğerleri verilmiştir. Özellik D / Y Buharlaşma her sıcaklıkta gerçekleşir. Buna göre, hangi sıvının akıcılığı en fazladır? Buharlaşma sıvı yüzeyinde olur. D Buharlaşma hızlı bir olaydır. D A) Gliserin B) Aseton C) Etil alkol Buharlaşma uçucu sıvılarda daha yavaştır. Y Havadaki nem oranı arttıkça buharlaşma hızı artar. Y D) Zeytinyağı E) Benzen Y Viskozit, akıcılığın tersidir. Buna göre, viskozitesi en kü- çük olan asetonun akıcılığı en fazladır. Cevap: B 11. B 12. A 13. B 58 14. D - D - Y - Y - Y
www.aydinyayinlari.com.tr MADDENİN HALLERİ 2. MODÜL 9. SINIF Maddenin gaz veya buhar fazından ısı vererek (ek- Su içinde uçucu olmayan bir katı (tuz, şeker gibi ...) çö- zotermik) sıvı fazına geçmesi olayına yoğuşma de- zülürse moleküller arası çekim kuvveti artacağından nir. Yağmur, çiğ oluşumu, soğuk havalarda camlar- buharlaşma zorlaşır ve denge buhar basıncı azalır. da oluşan buğu yoğuşmaya örnektir. Sıcaklık arttıkça buhar haline geçen tanecik sayısı Kışın camlardaki veya yazın artacağından denge buhar basıncı artar. içinde soğuk su bulunan bar- dağın üzerindeki buğulanma Aynı ortamda kaynayan tüm sıvıların buhar basınç- yoğuşma nedeniyle oluşur. ları eşittir. ÖRNEK 15 Boş bir kaba bir miktar sıvı konulup ağzı kapatılırsa A● (a) önce buharlaşma gerçekleşir ve sıvı seviyesinin B● azaldığı görülür (b) Saf su 25°C X sıvısı (a) X sıvısı (b) Şekilde içinde bir miktar su bulunan kapta sıvı - buhar dengesi kurulmuştur. Bu durumda oluşan buharın ortama yaptığı basınca Buna göre; buhar basıncı denir. I. Pistonu A noktasına sabitleyip sıcaklığı artırma II. Pistonu B noktasına iterek sabitleme III. Kaba bir miktar su ilave etme hangilerinin ayrı ayrı yapılması denge buhar basın- cını artırır? Bir kısım buhar molekülü birbirlerine ve kap çeper- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II lerine çarparak yoğuşur ve tekrar sıvı haline dönü- şür. Bir süre sonra sıvı yüzeyinden buharlaşan mo- D) II ve III E) I, II ve III lekül sayısı yoğunlaşan molekül sayısına eşitlenir ve sıvı seviyesi sabit kalır. (c) Bu durumda sıvısı ile Denge buhar basıncını buhar hacmi ve sıvı miktarı değiştir- dengede bulunan aynı sıcaklıktaki buharın yaptığı mez. Denge buhar basıncı sıvının sıcaklığına ve saflığa bağ- lıdır. Cevap: A basınca denge buhar basıncı denir. ÖRNEK 16 X(g) Oda koşullarında bulunan eşit kütleli X ve Y sıvıları için; • X sıvısının buhar basıncı 640 mm Hg • Y sıvısının buhar basıncı 560 mm Hg olduğu biliniyor. X(s) Buna göre; ısı + X(s) I. Özdeş ısıtıcılarla ısıtılırsa önce X kaynar. (c) II. Y’nin kaynama noktası X’ten büyüktür. Buharlaşma X(g) III. X, Y’den daha uçucudur. Yoğunlaşma ifadelerinden hangileri doğrudur? Denge anında (c) buharlaşma hızı, yoğunlaşma hızına eşittir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Denge buhar basıncı nelere bağlıdır? D) II ve III E) I, II ve III 3 Sıvının cinsi Aynı sıcaklıkta X sıvısının buhar basıncı daha yüksek oldu- 3 Saflık derecesi ğundan önce X kaynar. X, Y’den daha uçucudur ve uçucu sı- 3 Sıcaklık vıların aynı dış basınçta kaynama noktaları daha düşüktür. Moleküller arası çekim kuvvetleri zayıf olan sıvılara Cevap: E uçucu sıvılar denir. Uçucu sıvılar kolay buharlaşa- bildiklerinden denge buhar basınçları aynı sıcaklık- Denge buhar basıncı nelere bağlı değildir? ta daha yüksektir. Aseton sudan daha uçucu oldu- Kap hacmine ğundan asetonun denge buhar basıncı aynı sıcak- Kabın şekline (yüzey alanına) Sıvı miktarına lıktaki sudan yüksektir. Dış basınca 59 15. A 16. E
9. SINIF 2. MODÜL MADDENİN HALLERİ www.aydinyayinlari.com.tr ÖRNEK 17 KAYNAMA X sıvısı Isıtılmakta olan sıvının yalnızca yüzeyinden değil her nok- tasından buharlaşmaya başlaması olayına kaynama, kay- Oda koşullarında bulunan şekildeki X sıvısına; nama başladığı andaki sıcaklığa kaynama noktası denir. 1. işlem: Hava ile temas yüzeyi daha büyük olan bir ka- Kaynama olayı deniz seviyesinde (atmosfer basın- ba aktarılıyor. cının 1 atm = 760 mm Hg olduğu ortamda) gerçek- leşirse kaynama sıcaklığı normal kaynama nokta- 2. işlem: Deniz seviyesinden yükseğe çıkarılıyor. sı adını alır. Kaynama sıcaklığında sıvının buharının basıncı, bulunduğu ortamın dış basıncına eşittir. verilen işlemler ayrı ayrı yapılırsa her bir işlem so- Atmosfer basıncı Atmosfer basıncı nunda buhar basıncı nasıl değişir? 760 mm Hg 760 mm Hg A) değişmez, artar B) azalır, azalır Sıvının buhar basıncı C) artar, değişmez D) değişmez, değişmez Sıvının buhar basıncı 760 mm Hg E) artar, artar 200 mm Hg Saf X sıvısı 170°C 1. işlemde buharlaşma hızı artar ancak buhar basıncı değiş- Saf X sıvısı 25°C X sıvısının buhar basıncı at- mez. 2. işlemde dış basınç azalır, buhar basıncı değişmez. X sıvısının buhar basıncı mosfer basıncına eşittir. Cevap: D atmosfer basıncından kü- X sıvısı her noktasından çüktür. buharlaşır. ÖRNEK 18 X sıvısı sadece yüzeyden K aynama olayı başlamıştır. Aşağıdakilerden hangisi buharlaşma hızını artırmaz? buharlaşır. Normal kaynama noktası A) Sıvıyı ısıtmak B uharlaşma olayı yavaştır. 170°C dir. B) Sıvıda uçucu bir madde çözmek C) Sıvı miktarını artırmak Kaynama olayı hızlıdır. D) Sıvıyı bulunduğu kaptan yüzey alanı daha geniş bir ka- Kaynama noktası nelere bağlıdır? ba aktarmak 3 Dış basınç E) Sıvıyı rüzgarlı bir ortama taşımak 3 Sıvının cinsi 3 Sıvının saflığı Sıvı miktarını artırmak birim zamanda buharlaşan tanecik sayısını (buharlaşma hızı) değiştirmez. Dış basınç arttıkça kaynama noktası artar. Deniz seviyesinden yükseklere çıkıldıkça atmosfer basın- Cevap: C cı azalır ve kaynama noktası düşer. Bu durumun so- nucu olarak su; Uyarı! ✎ Dış basıncın 760 mm Hg olduğu deniz seviye- Tanecikler arası çekim kuvvetleri küçük olan sıvıla- sinde 100°C ra uçucu sıvılar denir. Uçucu sıvıların buharlaşma hızları yüksektir. ✎ Dış basıncın 255 mm Hg olduğu Everest’de 71°C’de kaynar. ÖRNEK 19 Sıvının cinsi değiştikçe kaynama noktası değişir. Sıvıların buhar basınçları ile ilgili; Uçucu sıvıların kaynama noktaları düşüktür. Örne- ğin aynı sıcaklıktaki aseton sudan daha uçucudur. I. Sıcaklık arttıkça artar. Asetonun normal kaynama noktası 56°C iken su- II. Aynı koşullarda sıvıda uçucu olmayan bir katı çö- yunki 100°C dir. zündüğünde azalır. Sıvının saflığı sıvıya uçucu olmayan bir katı (tuz, III. Dış basınçtan etkilenmez. şeker gibi) eklenerek çözülürse, sıvının moleküller arası çekim kuvvetleri artacağından kaynama nok- ifadelerinden hangileri doğrudur? tası artar. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Kaynama noktası nelere bağlı değildir? 3 Isıtıcının gücüne D) II ve III E) I, II ve III 3 Sıvı miktarına 3 Kabın şekline Buhar basıncı sıcaklıkla doğru tanecikler arası çekim ile 3 Sıvının yüzey alanına ters orantılıdır. Aynı sıcaklıkta dış basınç değiştirilirse sıvı- nın buhar basıncı değişmez. Cevap: E 17. D 18. C 19. E 60
www.aydinyayinlari.com.tr MADDENİN HALLERİ 2. MODÜL 9. SINIF ÖRNEK 20 ÖRNEK 22 Aşağıdakilerden hangisi buhar basıncını değiştiren faktörlerden biridir? A) Yüzey alanı B) Saflık derecesi C) Sıvı miktarı D) Yükselti E) Dış basınç 100 mL saf su 100 mL saf su 100 mL tuzlu su I II III Sıvının içinde çözünmüş bir madde (safsızlık) sıvının buhar Oda koşullarında bulunan şekildeki sıvılar için; a. Kaynama sıcaklıkları arasındaki ilişki nasıldır? basıncını değiştirir. b. Buhar basınçları arasındaki ilişki nasıldır? Cevap: B ÖRNEK 21 a. Kaynama sıcaklığı miktara ve kabın şekline bağlı olmayıp sıvı içinde çözünmüş madde (tuz) miktarı arttıkça artar. Buhar basıncı (mm Hg) X YZ III > I = II b. S uyun buhar basıncı kabın şekline ve miktarına bağlı olma- 760 dığı için I = II dir. Tuz çözünmesi buhar basıncını azaltır. I = II > III ATMOSFERDEKİ NEM Havanın temel bileşenleri azot, oksijen, argon ve karbondioksit gazlarıdır. Bu gaz karışımına kuru hava denir. Havada yeryüzündeki suların buharlaş- masından kaynaklı su buharı da bulunur. Havadaki su buharına nem adı verilir. 70 88 105 Sıcaklık (°C) Su döngüsünde deniz, göl ve akarsulardan buharla- şan su atmosferdeki nemin kaynaklarındandır. Aynı ortamda bulunan X, Y ve Z sıvılarına ait buhar ba- Sıcaklık değiştikçe havada diğer gazların miktarı sıncı - sıcaklık grafiği yukarıda verilmiştir. sabit kalırken su buharı (nem) miktarı değişir. Sı- caklık arttıkça havanın taşıyabileceği nem miktarı Buna göre aşağıdaki soruları cevaplayınız. da artar. 1. Aynı sıcaklıkta buhar basıncı en küçük olan sıvı hangi- 1m3 hava 25°C’de $ 23 gram sidir? 40°C’de $ 51 gram nem tutar. Z sıvısı Belli bir sıcaklıkta havada bulunan nemin havanın 2. Aynı sıcaklıkta en uçucu olan sıvı hangisidir? o sıcaklıkta taşıyabileceği maksimum nem miktarı- X sıvısı na oranına bağıl nem denir. Başka bir ifade ile ba- ğıl nem, havanın neme doyma kapasitesidir. 3. Aynı ortamda kaynamaları sırasında buhar basınçla- rı arasındaki ilişki nasıldır? Belli bir sıcaklıkta havanın taşıyabileceği maksi- mum nem miktarı da doygunluk noktası olarak ta- X=Y=Z nımlanır. Hava neme doyduğunda sıcaklık düşerse yağış olur. 4. Aynı ortamda kaynama noktaları arasındaki ilişki nasıldır? Z>Y>X Belirli bir yükseltide ölçülen sıcaklık değerine ger- çek sıcaklık denir. 5. Hangi sıvılar kesinlikle saf değildir? Yalnız Z Hissedilen sıcaklık ise gerçek sıcaklık, bağıl nem, rüzgar, radyasyon gibi dört değişken dikkate alına- 6. Aynı sıcaklıkta özdeş kaplarda buhar basınçları ara- rak hesaplanan sıcaklıktır. sındaki ilişki nasıldır? Uyarı! X>Y>Z Bağıl nem yüksekse sıcağı daha sıcak, bağıl nem 7. Aynı sıcaklıkta moleküller arası çekim kuvvetleri en düşükse soğuğu daha soğuk hissederiz. küçük olan sıvı hangisidir? X sıvısı 20. B 61 22. a. III > I = II b. I = II > III 21. 1. Z 2. X 3. X = Y = Z 4. Z > Y > X 5. Yalnız Z 6. X > Y > Z 7. X
TEST - 5 MADDENİN HALLERİ 1. I. Sıvı yüzeyinde oluşan yavaş bir olaydır. 4. II. Saf sıvılarda belirli sıcaklıklarda gerçekleşir. H2O(g) III. Sıcaklık, yüzey alanı nem, rüzgâr gibi faktörler- H2O(s) den etkilenir. IV. Sıvı içinde uçucu olmayan bir katı çözülürse Şekilde oda sıcaklığında sıvısı ile dengede bu- lunan su buharının olduğu kap soğutulursa; zorlaşan bir olaydır. V. Tanecikler arası çekim kuvvetleri zayıf olan sı- I. Suyun denge buhar basıncında azalma II. Sıvı molekülleri sayısında azalma vılarda tanecikler arası çekim kuvvetleri güçlü III. Gaz molekülleri sayısında azalma olan sıvılardan daha hızlı gerçekleşir. durumlarından hangilerinin gerçekleşmesi bek- Yukarıdaki açıklamalardan hangisi buharlaşma lenmez? olayı için yanlıştır? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II A) I B) II C) III D) IV E) V 2. Aşağıda verilen özelliklerden hangisi sıvılara D) II ve III E) I ve III ait özelliklerden biri değildir? 5. Aynı ortamda özdeş kaplarda bulunan X ve Y sıvı- A) Sıcaklıkla genleşme larından X’in kaynama sıcaklığının Y’den büyük ol- B) Kabın her noktasına aynı basıncı yapma duğu biliniyor. C) Akışkan olma Buna göre aynı sıcaklıktaki X ve Y sıvılarının; D) Basınç etkisi ile sıkıştırılamama E) Akmaya karşı direnç gösterme I. Uçuculuk II. Buhar basıncı III. Buharlaşma hızı özelliklerinden hangileri arasındaki ilişkiler doğ- ru olarak kıyaslanabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II 3. Aynı sıcaklıkta bulunan X, Y ve Z sıvılarının D) II ve III E) I, II ve III viskoziteleri arasındaki ilişki, Y > X > Z oldu- 6. Sıvıların viskozitesi; ğuna göre; aynı sıcaklıktaki bu sıvıların; I. Sıcaklık azaldıkça ...................... I. Akıcılık II. Molekül zinciri uzadıkça ...................... II. Tanecikler arası çekim kuvvetleri III. Tanecikler arası çekim kuvveti arttıkça ............... III. E şit kütleli örneklerinin musluklu özdeş kapları verilen durumlardan hangilerinin sonucunda boşaltmaları için geçen süre genellikle artar? niceliklerinden hangileri arasında aynı ilişki bu- lunur? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I ve III D) II ve II E) I, II ve III 1. B 2. B 3. D 62 4. A 5. E 6. E
MADDENİN HALLERİ TEST - 6 1. Sıvıların viskoziteleri ile ilgili; 4. Aynı sıcaklıkta bulunan Ankara’da bağıl nem Gire- ( ) Sıcaklık arttıkça viskozite artar. sun’dan daha düşüktür. Buna göre; ( ) Akıcılık arttıkça viskozite azalır. I. Hissedilen sıcaklık Giresun’da daha yüksektir. ( ) Aynı sıcaklıkta tanecikler arası çekim kuvvetle- ri büyük olan sıvıların viskoziteleri küçüktür. II. Ankara’da hava daha ıslaktır. verilen ifadeler sırası ile doğru (D), yanlış (Y) III. Hava doygunluk noktasına Giresun’da daha olarak işaretlendiğinde aşağıdakilerden hangi- yakındır. sine ulaşılması doğru olur? ifadelerinden hangileri doğrudur? A) D, D, Y B) Y, Y, D C) Y, D, Y A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III D) D, Y, Y E) Y, D, D D) II ve III E) I, II ve III 5. Saf X sıvısına; 2. X ve Y sıvılarından, X’in buharlaşma hızının Y’nin- I. işlem : Sıvı içinde uçucu olmayan bir katı çözme kinden büyük olduğu biliniyor. II. işlem : Dış basıncın daha yüksek olduğu bir or- tama götürme Buna göre aşağıdakilerden hangisi bu duru- mun nedenleri arasında yer almaz? III. işlem : Sıvı miktarı değiştirilmeden yüzey ala- nı daha büyük olacak şekilde başka bir A) Y’nin sıcaklığının X’ten düşük olması. kaba aktarma B) X’in tanecikler arası çekim kuvvetlerinin Y’den yukarıdaki işlemler ayrı ayrı uygulandığında küçük olması. hangi işlemler sonucunda sıvının buhar basın- C) X’te uçucu olmayan bir katı çözünmüş olması. cı değişmez? D) Y’nin yüzey alanının, X’ten küçük olması. E) X’in bulunduğu ortamın Y’nin bulunduğu ortam- A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II dan daha az nemli olması. D) II ve III E) I ve III 3. Saf bir sıvının sabit basınçta ağzı açık kapta ısı- 6. Saf bir sıvının ısı aldığı halde sıcaklığının değişme- tılması süresince aşağıdaki niceliklerden han- diği zaman aralığındaki değişimler için; gisinde azalma olur? I. Sıvı kütlesi azalır. II. Sıvı daha düzensiz bir hale geçer. A) Akıcılık B) Sıcaklık III. Buhar basıncı dış basınca eşittir. ifadelerinden hangileri doğrudur? C) Kütle D) Tanecikler arası uzaklık A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II E) Ortalama kinetik enerji D) II ve III E) I, II ve III 1. C 2. C 3. C 63 4. C 5. D 6. E
9. SINIF 2. MODÜL MADDENİN HALLERİ www.aydinyayinlari.com.tr GAZLAR İlişkili Kazanımlar • Gazların genel özelliklerini açıklar. • Basınç, sıcaklık, hacim ve miktar özelliklerin birimleri ile ifade eder. • Saf maddelerin hal değişim grafiklerini yorumlar. GAZLAR ÖRNEK 23 Gazların Genel Özellikleri • Propan ve bütan gazları karışımından LPG eldesi • Sıcak hava balonları Gazların tanecikleri arasında, • Böcek ilacı püskürtme büyük boşluklar bulunduğun- • Oda spreyinin kokusunun odanın her yerinden his- dan basınç etkisiyle sıkıştırıla- bilirler. sedilmesi Gazlar yüksek basınç ve düşük sıcaklıkta sıkıştırıla- Günlük hayatta karşılaşılan bazı olaylar aşağıda ve- rak sıvılaştırılabilir. rilen gaz özelliklerinden en uygun olanlarla ilişkilen- dirildiğinde hangi özellik açıkta kalır? Gaz tanecikleri dönme, titreşim ve öteleme hare- ketlerini yapabilir ve tanecik hızları katı ve sıvılara A) Gazlar genleşebilir. göre yüksek olduğundan gaz hâli maddenin en dü- B) Gazlar sıvılaştırılabilir. zensiz hâlidir. C) Gazlar yayılabilir. D) Gazların yoğunlukları katı ve sıvılardan düşüktür. Yoğunlukları katı ve sıvı halinden daha düşüktür. E) Gazlar basınç altında sıkıştırılabilir. Gazlar sıcaklıkları arttığında genleşebilirler. Gazların birbirleriyle ve kap çe- LPG eldesi gazların sıkıştırılarak sıvılaştırılmasına, sıcak hava balonları sıcaklık arttıkça genleşmelerine, böcek ilacı perleri ile çarpışarak yaptığı ba- püskürtme basınç altında sıkıştırılabilmelerine ve kokunun sınç kabın her noktasında aynıdır. her yerden hissedilmesi gazların yayılmalarına örnektir. Gazlar birbirleri içinde her oranda homojen olarak dağıldıklarından tüm gaz karışımları homojendir. Cevap: D Gazların belirli şekil ve hacimleri yoktur. Bulun- dukları kabı tamamen kaplarlar. Bu nedenle \"gazın ÖRNEK 24 hacmi = kabın hacmi\"dir. Gaz tanecikleri bulundukları ortamda her yöne ya- I. (D) Gazlar bulundukları kabı tamamen doldu- yılırlar. Bir gazın herhangi bir gaz ortamında yayıl- rurlar. masına difüzyon, boşlukta yayılmasına efüzyon denir. II. (Y) Gazların belirli hacmi ve şekli bulunur. III. (Y) Gaz tanecikleri arasında itme ve çekme kuvvetleri katı ve sıvılardan büyüktür. IV. (D) Gazlar maddenin en düzensiz hâlidir. V. (D) Gazlar bulundukları kabın tabanına yan yü- zeylerinden daha fazla basınç yaparlar. Yukarıda gazlarla ilgili ifadeler doğru (D) yanlış (Y) olarak belirtilmiştir. Buna göre, kaç numaralı ifadede yanlışlık yapıl- mıştır? A) I B) II C) III D) IV E) V boş I (D), II (Y), III (Y), IV (D), V gazlar bulundukları kabın her noktasına eşit basınç yaparlar. Bu nedenle ifade “Y” ile be- difüzyon efüzyon lirtilmeliydi. Cevap: E 64 23. D 24. E
www.aydinyayinlari.com.tr MADDENİN HALLERİ 2. MODÜL 9. SINIF b. Gazlarda Basınç - Hacim - Miktar - Sıcaklık İlişkisi Sıcaklık Sıcaklık bir maddenin taneciklerinin sahip olduğu Basınç Kapalı kaplarda gazların birbirleriyle ve kap çeper- kinetik enerjinin bir ölçüsüdür. Termometre ile ölçülür. Gazlarla ilgili işlemlerde mutlak sıcaklık adı veri- leri ile yaptığı çarpışmalar sonucu birim yüzeye uygula- dıkları kuvvete gaz basıncı denir. len Kelvin cinsinden sıcaklık birimi kullanılır. Kapalı kaplardaki gazın basıncı manometre ile öl- Kelvin cinsinden sıcaklık (mutlak sıcaklık) T ile gös- çülür. terilir. Celsius (°C) cinsinden sıcaklık ise t ile gösterilir. Ölçülen sıcaklık (°C) ise Kelvin (°K) cinsine çevirmek Gazın basıncı; için Celsius değerine 273 sayısı eklenmelidir. Birim hacimdeki tanecik sayısı Taneciğin hızı T(K) = t(°C) + 273 Çarpışma sayısı arttıkça artar. t: Celsius sıcaklık derecesi (°C); 1 atm basınçta saf suyun donma noktası 0°C, kaynama noktasını 100°C Dünyayı kuşatan atmosfer bir gaz karışımıdır ve yer olarak kabul edilip, bu iki değer arası 100 eşit parçaya yüzüne basınç yapar. Atmosferin yer yüzüne yaptığı ba- bölünerek 1°C tanımlanır. sınca atmosfer basıncı denir ve atmosfer basıncı ba- rometre ile ölçülür. Gazlar için kinetik enerji, mutlak sıcaklıkla (Kelvin, Basınç birim yüzeye uygulanan dik kuvvettir. P ile K) doğru orantılıdır. gösterilir. Basınç birimlerinden gazlar için en çok kulla- nılanları atmosfer (atm) ve mmHg’dir. (EK = 3 kT) 2 1 atm = 760 mmHg dir. –273°C sıcaklığında taneciklerin tüm hareketleri Barometre: Açık hava basıncını ölçmek için kul- (dönme, titreşim, öteleme) durur (elektronların zorunlu lanılır. Barometreyi bularak açık hava basıncını ilk öl- hareketleri dışında) ve kinetik enerjileri sıfır olur. Teo- çen Toriçelli’dir. Açık hava basıncı P0 , Patm veya rik olarak ulaşılabilecek bu en düşük sıcaklık değerine Phava şeklinde gösterilir. mutlak sıfır noktası denir. Manometre: Kapalı kaplarda bulunan gaz basıncı- –273°C + 273 = 0 K nı ölçmek için kullanılan cam veya metalden yapılmış U borusu prensibine dayanan aletlerdir. Açık ve kapalı uç- Hacim lu olmak üzere iki çeşittir. Maddenin boşlukta kapladığı yere hacim denir. V ile gösterilir. Birimleri L, mL, m3’tür. Gazlar bulundukları kabı homojen olarak tamamen doldurduklarından hacimleri bulundukları kabın hacimleri- ne eşittir. Bütün gazların 1 er molleri; ★ Oda koşullarında (25°C 1 atm) 24,5 L ★ Normal koşullarda (0°C 1 atm) 22,4 L hacim kaplar. Gazlarda sabit hacimli ve sabit basınçlı olmak üze- re iki tür kapalı kap vardır: Monometre Barometre 65
9. SINIF 2. MODÜL MADDENİN HALLERİ www.aydinyayinlari.com.tr Sabit hacimli kaplar ÖRNEK 26 çelik cam H2 gazı kap kap Metal veya camdan yapılmış kaplar Şekildeki cam kapta bulunan bir miktar H2 gazının sı- Sabit basınçlı kaplar caklığı 27°C'den 54°C'ye çıkarılıyor. Buna göre I. (Y ) Mutlak sıcaklık iki katına çıkar. II. (Y ) Ortalama kinetik enerji iki katına çıkar. III. (Y ) Birim hacimdeki gaz molekülü sayısı artar. IV. (D ) Kaptaki basınç artar. ifadelerini doğru (D) / yanlış (Y) olarak belirtiniz. 27°C + 273 = 300 K mutlak sıcaklık iki 54°C + 273 = 327 K katına çıkmamıştır. sürtünmesiz ideal elastik balon I (Y), II (Y), III (Y) ve IV (D) olmalıdır. pistonlu kap ÖRNEK 25 Miktar (Mol Sayısı = n) Sürtünmesiz ideal pistonlu kapta bulunan bir mik- Atom, molekül ve iyonlar gözle görülemeyecek ka- tar He gazına; dar küçük taneciklerdir. Bu tanecikleri tek tek saymak veya tartmak mümkün olmadığından ölçü birimi olarak I. Sıcaklığı artırma “mol” kullanılır. II. Kaba bir miktar He ekleme III. Pistonu aşağı doğru iterek sıkıştırma 1 mol 6,02.1023 taneciğe karşılık gelir. işlemleri ayrı ayrı yapılırsa hangileri sonucunda 6,02.1023 sayısına Avogadro sayısı denir ve NA ile kaptaki He gazının özkütlesi değişmez? gösterilir. 6,02.1023 tane atom = 1 mol atom A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II NA tane atom = 1 mol atom NA tane molekül = 1 mol molekül D) II ve III E) I ve III 1 mol atom veya molekül içeren bir gazın gram cin- Sürtünmesiz pistonlu kaptaki gaz ısıtılırsa miktar (m) de- sinden kütlesine molekül kütlesi (MA) denir. ğişmezken hacim (V) artacağından özkütle azalır. Uyarı! He eklenmesi hem miktarı (m) hem de hacmi aynı oranda arttıracağından özkütle değişmez. Bazı elementlerin mol kütleleri Pistonu aşağı doğru iterek sıkıştırma sonunda hacim azala- H 1,008 gram / mol cağı için özkütle artar. He 4,003 gram / mol C 12,011 gram / mol Cevap: B S 32,065 gram / mol Cl 35,453 gram / mol O 15,999 gram / mol Br 79,904 gram / mol Hesaplama kolaylığı için elementlerin mol kütleleri tam sayı olarak alınır. 25. B 66 26. I (Y), II (Y), III (Y) ve IV (D)
www.aydinyayinlari.com.tr MADDENİN HALLERİ 2. MODÜL 9. SINIF Örneğin; III. Bölge IV. Bölge Moleküllerin mol kütleleri bulunurken her bir atomun V. Bölge Sıcaklık arttığı için taneciklerin or- mol kütlesi atom sayısı ile çarpılır ve elde edilen so- talama kinetik enerjisi artar. nuçlar toplanır. Örneğin SO3 gazının mol kütlesi; Sadece sıvı bulunduğu için mad- de homojendir. 1 mol SO3’te Madde yüzeyden buharlaşır. Taneciklerin potansiyel enerjisi 3 mol O atomu = 3 · 16 = 48 gram değişmez. (Genleşme ihmal) 1 mol S atomu = 1 · 32 =+32 gram Kaynama olayı gerçekleşeceğin- den buharlaşma hızlanır. 80 gram Sıcaklık sabit olduğundan tane- ciklerin ortalama kinetik enerjisi şeklinde hesaplanır. değişmez. Tanecikler arası uzaklık artaca- SAF MADDELERİN HÂL DEĞİŞİM GRAFİKLERİ ğından potansiyel enerji artar. Bir madde üzerine basınç uygulandığında, ısıtıldığın- Sıvı - gaz bir arada olduğundan madde heterojendir. da veya soğutulduğunda bir fiziksel hâlden diğerine geçi- lebilir. Madde homojendir. Alınan ısı gazın sıcaklığını arttıra- Sabit basınç altında ısıtılmakta olan saf bir katının cağından taneciklerin ortalama ki- ısınma grafiği aşağıdaki gibidir. netik enerjisi artar. Taneciklerin potansiyel enerjisi Sıcaklık (°C) değişmez. Kaynama katı sıvı - gaz noktası sıvı gaz Erime katı - sıvı noktası I II III IV V ÖRNEK 27 Zaman I. Bölge Erimekte olan saf bir katı ve kaynamakta olan saf bir sıvı için; Katının sıcaklığı arttığı için tanecik- lerinin ortalama kinetik enerjisi artar. I. Potansiyel enerjileri artar. II. Düzensizlik artar. Taneciklerin potansiyel enerjisi III. Madde homojendir. değişmez. (Genleşme ihmal) ifadelerinden hangileri ortaktır? Madde homojendir. II. Bölge A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Erime olayı gerçekleşir. D) II ve III E) I, II ve III Sıcaklık sabit olduğundan tane- Katıdan gaza doğru hâl değişimlerinde (erime, buharlaşma, ciklerin ortalama kinetik enerjisi süblimleşme) potansiyel enerji ve düzensizlik artar. I ve II değişmez. doğru. Hâl değişimi sırasında saf maddeler heterojen gö- rünümlüdür. Tanecikler arası çekim kuvvetleri zayıflar ve tane- cikler arası uzaklık artar ve bunun sonucunda mad- Cevap: C denin potansiyel enerjisi artar. Katı kütlesi azalır, sıvı kütlesi artar. Katı - sıvı bir arada olduğundan madde heterojendir. 67 27. C
TEST - 7 MADDENİN HALLERİ 1. Aşağıdakilerden hangisi gazlara ait özellikler- 4. I. Pompa ile şişirilmekte olan futbol topu den biri değildir? II. Isıtılan deodorant şişesi III. Pistonlu bir kapta sıkıştırılan bir gaz A) Taneciklerinin çarpışmaları esnektir. B) Karışımları homojendir. Yukarıda verilen durumların hangilerinde gaz C) Boşlukta ve başka bir gaz ortamında yayılabilirler. basıncının artışından söz edilebilir? D) Tanecikler arası çekim kuvvetleri sıvılardan da- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III ha büyüktür. E) Maddenin en düzensiz halidir. D) II ve III E) I, II ve III 2. ♦ ♦ 5. Aşağıda verilen örneklerin hangisinde son du- Hg Elastik balondaki rumda gaz basıncında bir değişiklik olmaz? gaz Gaz A) Bir miktar daha şişirilen esnek balon ♦ Cam tüpte civa ile B) Gaz sızdıran mutfak tüpü hapsedilmiş gaz C) İçi boş kutunun içindeki hava boşalınca çökmesi D) İtici gazların spreylere doldurulması ♦ E) Patlayan lastiğin havasının inmesi Gaz Sürtünmesiz pistonlu Çelik kaptaki kaptaki gaz gaz ♦ Boş h Hg Manometredeki gaz Yukarıdaki görsellerde verilen kaplardan kaç 6. He gazıyla dolu olan elastik bir balon bulundu- tanesinde miktar (n) ve sıcaklık (T) değiştirildi- ğinde gaz basıncı değişmez? ğu ortamdan aynı basınçtaki daha sıcak bir or- tama götürülürse gaz ile ilgili; A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 3. I. Litre Basınç (P) Özkütle Hacim II. Gram zaman zaman zaman III. Mol I II III IV. Kelvin V. atm grafiklerinden hangileri doğrudur? Yukarıda verilenlerden hangisi basınç birimi A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II olarak kullanılır? D) II ve III E) I, II ve III A) I B) II C) III D) IV E) V 1. D 2. C 3. E 68 4. E 5. A 6. E
MADDENİN HALLERİ TEST - 8 1. V2 3. Sabit basınçta soğutulan bir gaz ile ilgili; Boş I. Hacim II. Taneciklerinin ortalama kinetik enerjisi LK III. Özkütle X gazı Y gazı I, II ve III numaralı niceliklerinin değişimi aşağı- M dakilerin hangisinde doğru verilmiştir? V1 V3 I II III A) Değişmez Azalır Artar Şekildeki sistemde sabit sıcaklıkta K, L ve M mus- B) Azalır Artar Artar lukları açılıp yeterli süre bekleniyor. C) Artar Azalır Azalır D) Artar Artar Azalır Buna göre, sistemdeki son durumla ilgili; E) Azalır Azalır Artar I. X gazının hacmi V1 + V2 + V3 olur. II. Y gazının basıncı artar. III. X gazının hacmi Y gazının hacmine eşit olur. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) I, II ve III B) II ve III C) I ve III 4. Aşağıdakilerden hangisinde gazların taşınma D) Yalnız III E) Yalnız I ve depolama kolaylığı için hacimlerinin azaltıl- ması durumlarına örnek verilmemiştir? A) Soğutularak sıvılaştırma B) Yüksek basınçla sıkıştırma C) Propan ve bütan gazları karışımından LPG elde etme D) Doğal gazın LNG ye dönüştürülmesi E) Soğutucularda sıkıştırılan gazların dolabın iç kısmını soğutması 2. X: G enleşme katsayısı ayırtedici özellik olarak kul- 5. Gazlarla ilgili değişken Birim a. Litre lanılamaz. I. Basınç b. atm Y: Tanecikleri sadece titreşim hareketi yapar. II. Sıcaklık c. mol Z: B elirli bir hacmi olmasına karşın belirli bir şekli III. Miktar d. Kelvin IV. Hacim yoktur. T: Hacmi bulunduğu kabın hacmine eşittir. Yukarıda aynı ortamda bulunan X, Y, Z ve T mad- Yukarıda gazlara ait değişkenlerin ilgili olduğu delerinin bazı özellikleri verilmiştir. birimle eşleştirilmesi aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? Buna göre, bu maddelerden hangilerinin NK’da eşit molleri eşit hacim kaplar? A) I. a B) I. b C) I. c D) I. b E) I. a II. b II. d II. b II. d II. d A) X - Y B) Y - Z C) X - T III. c III. c III. d III. a III. b IV. d IV. a IV. a IV. c IV. c D) Y - T E) X - Z 1. C 2. C 69 3. E 4. E 5. B
9. SINIF 2. MODÜL MADDENİN HALLERİ www.aydinyayinlari.com.tr PLAZMA İlişkili Kazanımlar • Soğuk ve sıcak plazma kavramlarına girilmeden plazma halini, özelliklerini ve kullanım alanlarını açıklar. PLAZMA Plazmalar gaz haline göre daha yüksek enerjilidir. Evrendeki en yaygın fiziksel hal olan plazma mad- denin katı, sıvı ve gaz halleri dışındaki 4. halidir. Katı Sıvı Gaz Plazma Güneş sistemindeki en büyük plazma örneği gü- neştir. Enerji Enerji Enerji Gaz halde bulunan maddeye enerji verilirse bir kı- sım atomdan elektron koparak, serbest elektronlar Plazma halinin belli bir şekli ve hacmi yoktur. ve iyonlar oluşur. Bu durumda aynı ortamda Plazmalar elektrik ve manyetik alandan etkilenirler. Plazma halinde tepkimeler diğer hallere göre daha ✓ Serbest elektronlar hızlı gerçekleşirler. ✓ İyonlar Plazma halinin yoğunluğu gaz halinden daha dü- ✓ Atomlar şüktür. Plazma halinin ısı iletkenliği vardır. ✓ Moleküller bulunur. Akışkandırlar. Nötr atom, molekül, (+) ve (–) yüklü taneciklerin ve Plazmaların Kullanım Alanları serbest elektronların bir arada bulunduğu fiziksel TV ekranı olarak hale plazma veya iyonize gaz denir. Plazma küreler ışık kaynağı olarak Plazmanın Özellikleri Plazma halinde (–) yüklü tanecik sayısı (+) yüklü ta- necik sayısına eşit olduğu için plazmalar nötrdür. + yüklü tanecik – –+ + – – – + + + Bakterilerden arındırma ve sterilizasyon işlemlerinde Cerrahide dokunun çıkarılması sırasında +– +– Kanamaların durdurulmasında Isıl delme aracı olarak kullanılır – yüklü tanecik nötr atom veya molekül Plazmalar yüklü tanecikler bulundurduğu için elektrik akımını iletirken, gaz hali yüksüz taneciklerden (atom veya molekül) oluştuğu için iletkenlikleri yoktur. Plazmalar yüksek sıcaklıklarda ya da yüksek ba- sınç altında oluşabilir. 70
www.aydinyayinlari.com.tr MADDENİN HALLERİ 2. MODÜL 9. SINIF Neon ışıkları Mum alevi Lavlar Güneş Şimşek/Yıldırım Plazma hâline örnekler Floresan Lamba Yıldızlar Plazma TV Kutup ışıkları 71
TEST - 9 MADDENİN HALLERİ 1. Aşağıdakilerden hangisi plazma halini gaz ha- 4. Özellik İşaret linden ayıran özelliklerinden biridir? l Manyetik alandan etkilenme A) Belirli bir hacminin olmaması l Belirli bir hacme ve şekle B) Belli bir şekle sahip olmama sahip olmama C) Elektrik ve manyetik alandan etkilenme D) Katı ve sıvılardan düşük yoğunluğa sahip olma l Akışkan özellikte olma E) Nötr atom veya moleküller içerme l İyonize gaz içerme l Kimyasal tepkimeleri hızlı gerçekleştirme 2. “Plazmalar elektriksel olarak nötrdür.” Yukarıda verilen özelliklerden plazma haline ait olanlar “+”, olmayanlar “–” işareti ile doğru ola- Buna göre; rak işaretlenirse kaç tane “+” işareti kullanılır? I. Plazmalarda iyon bulunmadığı için elektriksel iletkenlik yoktur. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 II. Sadece nötr atom veya moleküllerden oluşur. III. Yapısındaki + ve - yüklerin sayıları eşittir. ifadelerinden hangileri plazma haline ait özellik- 5. I. TV ekranları lerdendir? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II II. Aydınlatma III. Reklam panoları D) II ve III E) I ve III Yukarıdakilerden hangileri plazmaların kulla- nım alanları arasındadır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 3. Plazma hali ile ilgili; ( ) G az halindeki maddeye enerji verilerek elde 6. Aşağıdakilerden hangisi plazma haline ait özel- edilir. liklerden değildir? ( ) Nötr atom, iyon ve serbest elektronlardan oluşur. ( ) Elektrik iletkenliği gazlarla aynıdır. A) Elektrik akımını iletir. B) Güneş sistemindeki en büyük plazma güneştir. ifadelerin sırasıyla doğru (D), yanlış (Y) olarak C) Plazma haline iyonize gaz da denir. doğru işaretlenmesi aşağıdakilerden hangisinde D) Gaz halinden daha düşük enerjilidir. verilmiştir? E) Evrendeki en yaygın fiziksel haldir. A) D, D, D B) D, D, Y C) Y, D, D D) D, Y, Y E) Y, D, Y 1. C 2. B 3. B 72 4. E 5. E 6. D
MADDENİN HALLERİ KARMA TEST - 1 1. I. Güneş güneş sistemindeki en büyük plazmadır. 4. SU DÖNGÜSÜ II. Plazmalar + , - yüklü iyonlar, nötr atom ve Taşıma elektronlardan oluşan fiziksel haldir. Yoğunlaşma III. Plazma haline iyonize gaz adı da verilir. IV. Plazmaların elektriksel iletkenliği yoktur. Yağış Yukarıda plazma hali ile ilgili verilen yargılar sı- Buharlaşma rası ile doğru (D) , yanlış (Y) olarak belirlenir- se aşağıdakilerden hangisine ulaşılması doğru Buharlaşma olur? Yüzeysel akış A) D, D, D, D B) D, D, D, Y Yeraltı Suyuna sızma C) D, D, Y, Y D) Y, D, D, Y E) Y, D, Y, D Bitki alımı Yeraltı suyu akışı Doğal su döngüsü ile ilgili; 2. Hal değişimi ile gerçekleşen olaylara; I. Su, katı, sıvı ve gaz halleri arasında dönüşüme uğrar. I. LPG eldesi II. LNG eldesi II. Doğadaki katı hali su canlıları için yalıtım sağlar. III. Mutfak tüplerinin doldurulması IV. Kuru havadan azot (N2 ) gazı eldesi III. Gaz hali canlıların solunum yapmasını kolay- V. Spreylerdeki itici gazların bileşimi püskürtmesi laştırır. örnek olarak verilebilir. verilen yargılardan hangileri doğrudur? Buna göre, bu olaylardan hangisi sonucunda A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III elde edilen ürün bir karışım değildir? D) II ve III E) I, II ve III A) I B) II C) III D) IV E) V 5. Bir X fiziksel hali ısı alarak Y haline dönüşmektedir. Buna göre; 3. Maddenin plazma hali için aşağıda verilen ör- I. Y maddenin en yüksek enerjili halidir. II. X hali Y'den daha düzenlidir. neklerden hangisi bir başka fiziksel hale aittir? III. Y belirli bir hacmi olan akışkan özellikteki fizik- sel haldir. A) Güneş B) Mum alevi yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? C) Kutup ışıkları D) Magma külü A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II E) Yıldızlar D) II ve III E) I, II ve III 1. C 2. D 3. D 73 4. E 5. B
KARMA TEST - 2 MADDENİN HALLERİ 1. Bağıl Nem 3. (%) 20 40 60 80 90 Şekil 1 Şekil 2 Gerçek Sıcaklık (°C) Şekil 1 de içinde bir miktar hava bulunan şırınga uç kısmı parmakla kapatılıp pistonu itilerek Şekil 1 de- 39 38 46 58 76 86 ki halinden Şekil 2 deki haline getiriliyor. 35 33 37 45 57 68 30 28 30 33 38 42 25 25 26 26 27 27 Buna göre, Şekil 2 deki durumla ilgili; I. Gaz sıkıştırılmıştır. Yukarıda gerçek sıcaklık-bağıl nem tablosu veril- II. Gazın basıncı artmıştır. miştir. Bağıl nem ile gerçek sıcaklığın kesiştiği III. Gazın özkütlesi azalmıştır. kutucuklarda ortalama hissedilen sıcaklık de- ğerlerine ulaşıldığına göre tabloya bakılarak; verilen ifadelerden hangileri doğrudur? I. Bağıl nem %20'lerde olduğunda hissedilen sı- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II caklık gerçek sıcaklıktan düşük olabilir. D) II ve III E) I, II ve III II. Bağıl nem arttıkça hissedilen sıcaklık artar. III. Aynı bağıl neme sahip iki noktadan sıcaklığı fazla olanda hissedilen sıcaklık daha fazladır. yorumlarından hangilerine ulaşılabilir? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 4. I. Soğutma sistemleri II. Oksijen tüpleri III. LPG tüpleri Yukarıda verilenlerden hangilerinde gazların sı- kıştırılabilme veya genleşme özellikleri ile ilgili bir durumdan söz edilebilir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 2. Saf bir sıvının buhar basıncının üzerine etki eden dış basınca eşit olduğu biliniyor. Buna göre; 5. Katı örneği Türü I. Sıvı kaynamaktadır. I. Kuartz (SiO2) Kovalent kristal II. Altın (Au) Metalik kristal II. Buharlaşma hızının en yüksek olduğu sıcaklığa ulaşmıştır. III. Şeker (C6H12O6 ) Moleküler kristal III. Dış basıncın 1 atm olduğu ortamda ise ölçülen Yukarıdaki katı maddelerden hangilerinin türle- sıcaklık sıvının normal kaynama sıcaklığıdır. ri doğru verilmiştir? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III 1. E 2. E 74 3. C 4. E 5. E
MADDENİN HALLERİ KARMA TEST - 3 1. Saf maddelerin hal değişimi sırasında aşağıda- 4. kilerden hangisi gerçekleşmez? Cu(k)(Bakır) H2O(k)(Buz) A) Isı alışverişi B) Zayıf etkileşimlerin kopması veya oluşumu C) Tanecikler arası uzaklığın artması veya azalması D) Tanecikler arasındaki çekim kuvvetlerinin değişimi E) Yeni bir kimyasal tür oluşumu I2(k) (İyot) 2. Aynı koşullarda bulunan X, Y ve Z sıvılarının kay- Yukarıda tanecik yapıları verilen katılarla ilgili; nama noktaları sırasıyla 78°C, 42°C ve 105°C dir. I. Bakır, iyonik yapılı bir kristaldir. Buna göre; II. Buz, moleküler bir kristal olup tanecikleri ara- I. Buhar basınçları sında hidrojen bağları bulunur. II. Tanecikler arası çekim kuvvetleri III. Buharlaşma ısıları III. İyot molekülleri London kuvvetleri ile bir arada tutulur. yargılarından hangileri doğrudur? özelliklerinden hangilerinin sıralaması Y > X > Z A) Yalnız II B) Yalnız III C) II ve III şeklindedir? D) I ve III E) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I ve III 3. Saf bir sıvının kaynama sıcaklığı, 5. Plazma halinde; I. Sıvının miktarı l Pozitif yüklü iyon II. Sıvının bulunduğu yerdeki atmosfer basıncı l Negatif yüklü iyon III. Sıvının bulunduğu kabın yüzey alanı l Nötr atom IV. Sıvının tanecikler arasındaki çekim kuvvetleri l Serbest elektron l Molekül niceliklerinden hangilerine bağlı olarak değişir? verilen taneciklerden kaç tanesi bulunabilir? A) Yalnız II B) II ve IV C) I, II ve III D) I ve IV E) II, III ve IV A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1 1. E 2. A 3. B 75 4. C 5. A
KARMA TEST - 4 MADDENİN HALLERİ 1. Oda koşullarında bulunan; 4. I. Yaşamın devamlılığını sağlama a. Su II. Suyun içindeki kirletici maddelerden uzaklaş- b. Etil alkol ması c. Pekmez ile ilgili; III. Yeryüzünde suyun bir yerden başka bir yere ta- şınması I. Viskozitesi en büyük olan sudur. II. Etil alkol pekmeze göre daha akışkandır. Yukarıdaki verilenlerden hangileri su döngüsü- III. Akışkanlıları arasında c > b > a ilişkisi bulunur. nün yararları arasında sayılabilir? verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) II ve III 2. Oda koşullarında bulunan A, B, C sıvıları için; 5. Metalik Erime Elektrik Noktası İletkenliği • Kaynama noktası en büyük olan B dir. Kristal • Buhar basıncı en büyük olan A dır. 1538 °C iletir bilgileri veriliyor. Fe(k) (demir) 3422 °C iletir W(k) (volfram) 232 °C iletir Sn(k) (kalay) - 39 °C iletir Hg(s) (cıva) Buna göre, bu sıvıların tanecikleri arasındaki Yukarıda verilen tabloya bakılarak; çekim kuvvetlerinin kıyaslanışı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? I. Metalik kristaller elektrik akımını iletir. II. Tümü oda koşullarında katı haldedir. A) A > B > C B) B > A > C III. Erime noktaları çok geniş bir aralıkta değişir. C) B > C > A D) A > C > B metalik kristaller ile ilgili yorumlarından hangi- leri yapılabilir? E) C > B > A A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III 3. I. Plazma hali elektriği iletir, ısıyı iletmez. 6. Saf X sıvısı kaynama noktasının altındaki bir sı- II. Yıldızlar, plazma haline örnektir. caklığa kadar ısıtılıyor. III. Plazma halinde atom, molekül ve iyonlar ara- Bu olay ile ilgili verilen açıklamalardan hangisi sında elektrostatik etkileşimler bulunur. yanlıştır? (Genleşme ihmal edilecek) Yukarıda plazma hali ile ilgili verilen ifadeler- A) Taneciklerin kinetik enerjileri artar. den hangileri yanlıştır? B) Kaynama noktası değişmez. C) Buhar basıncı artar. A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) Buharlaşma hızı artar. E) Potansiyel enerji artar. D) II ve III E) I ve III 1. A 2. C 3. A 76 4. E 5. D 6. E
MADDENİN HALLERİ Sürtünmesiz KARMA TEST - 5 pistonlu kap 1. Sabit hacimli 4. kap Ne Yıldırım I II Neon lamba Ne V Plazma 1. kap 2. kap haline III örnekler Şekilde içinde bir miktar Ne gazı bulunan 1 ve 2 IV numaralı kaplara aynı sıcaklıkta bir miktar daha Ne gazı ekleniyor. Floresan lamba Güneş ışığı Buna göre; Kutup ışıkları I. 1. kapta Ne gazının hacmi değişmez, 2. kapta Yukarıdaki görsellerde plazma haline örnekler bu- Ne gazının hacmi artar. lunmaktadır. II. 2. kapta birim hacimdeki gaz miktarı değişmez. Buna göre kaç numaralı görsel plazma haline örnek olarak verilemez? III. 1. kaptaki gazın özkütlesi artarken 2. kaptaki gazın özkütlesi azalır. verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) V B) IV C) III D) II E) I A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 2. I. İyotun süblimleşmesi II. Kuru buz oluşumu III. Yağmur oluşumu Yukarıdaki olaylardan hangilerinde tanecikler arası çekim kuvvetleri azalır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 5. Metallerin erime noktaları çok geniş bir sıcaklık ara- 3. I. Ördeklerin tüyleri suyu iten bir yağ ile kaplandı- lığında değişir. Örneğin; aynı koşularda sezyumun erime noktası 28°C iken tungstenin 3680°C'dir. ğından suda yüzerken ıslanmaması Bu bilgiye göre; II. Zeytinyağının suyun üstünde toplanması III. Bir bardağa suyun baldan daha kısa sürede I. Metalik katılar metalik bağ ile birbirlerine bağla- nırlar. doldurulması IV. Bazı böceklerin su üzerinde yürümesi II. Metalik kristallerin tümünün erime noktaları V. Buzun suda yüzmesi yüksektir. Yukarıda verilen olaylardan hangisi viskozitenin III. Metal atomlarının arasındaki etkileşim gücü etkisi sonucu oluşur? metalden metale değişir. A) V B) IV C) III D) II E) I yargılarından hangilerine ulaşılmaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) II ve III 1. C 2. A 3. C 77 4. C 5. C
KARMA TEST - 6 MADDENİN HALLERİ 1. Metalik kristaller ile ilgili; 4. Oda koşullarında bulunan X, Y ve Z sıvılarının I. İşlenebilir, tel ve levha haline getirilebilirler. buhar basınçları sırasıyla; 45 mmHg, 60 mmHg II. Tanecikleri metalik bağlarla bir arada tutulurlar. ve 90 mmHg dir. III. Elektron bulutu içinde düzenli istiflenmiş metal Buna göre, X, Y ve Z sıvılarıyla ilgili; katyonlarından oluşurlar. IV. Erime noktası çok düşük ve çok yüksek olan I. Kaynama noktaları X > Y > Z şeklindedir. metalik kristaller bulunur. II. En uçucu X sıvısıdır. V. İyi birer ısı ve elektrik yalıtkanıdırlar. III. Y nin moleküller arası çekim kuvveti, X inkin- I, II, III, IV ve V numaralı yargılardan hangisi den büyüktür. yanlıştır? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III A) V B) IV C) III D) II E) I 2. Saf suyun viskozitesini azaltmak için aşağıda 5. Bağıl nemin yüksek olduğu bir yerde; verilen işlemlerden hangisi yapılmalıdır? I. Hissedilen sıcaklık A) Suya bir miktar buz ilave etme B) Aynı sıcaklıkta su kütlesini arttırma II. Yağış olasılığı C) Sıvının yüzey alanını azaltma D) Suda bir miktar şeker çözme III. Havadaki su buharının kısmi basıncı E) Sıcaklığı arttırma niceliklerinden hangilerinin yüksek olması bek- 3. lenir? CH4 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III V 6. Sıvıların buhar basıncını; Şekildeki sabit hacimli kapta bir miktar CH4 gazı I. Dış basınç bulunmaktadır. II. Sıcaklık III. Safsızlık derecesi Kabın sıcaklığı arttırılırsa gaz ile ilgili; IV. Yüzey alanı niceliklerinden hangileri değiştirmez? I. Gaz taneciklerinin hızı artar. II. Birim hacimdeki gaz molekülü sayısı artar. III. Gaz taneciklerinin ortalama kinetik enerjisi de- ğişmez. durumlarından hangileri gerçekleşmez? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve IV D) II ve III E) I ve III D) III ve III E) I, II ve IV 1. A 2. E 3. D 78 4. A 5. E 6. C
MADDENİN HALLERİ KARMA TEST - 7 1. Saf bir X sıvısının sıcaklığı azaltılıyor. 4. Bir X katısının kovalent kristal olduğu biliniyor. Bu durumla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi Buna göre, bu X katısı ile ilgili; yanlıştır? I. Elmas olabilir. A) Sıvının viskozitesi artar. II. Diğer katı türlerinden daha düşük erime nokta- B) Sıvının taneciklerinin ortalama kinetik enerjisi sına sahiptir. değişmez. III. Tanecikleri zıt yükler arasındaki elektrostatik C) Sıvının kaynama noktası değişmez. D) Sıvının akışkanlığı azalır. çekimlerle bir arada tutulur. E) Sıvının buhar basıncı azalır. yargılarından hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) II ve III M 2. Yandaki şekilde içinde bir H2(g) 5. Hava sıcaklığının 35 °C olduğu A, Y ve D şe- miktar H2 gazı bulunan cam hirlerinde bağıl nem balona; I. Aynı sıcaklıkta bir miktar He gazı ilave etme Şehir AYD II. Sıcaklığı arttırma III. Aynı sıcaklıkta kaptan bir miktar H2 uzaklaştırma Bağıl nem % 10 80 35 işlemleri ayrı ayrı uygulanıyor. tablodaki gibidir. Buna göre, hangi işlemlerin sonunda balondaki toplam gaz basıncı artar? Buna göre bu şehirlerde hissedilen sıcaklık aşağıdakilerden hangisinde doğru karşılaştırıl- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II mıştır? D) II ve III E) I, II ve III A) A > Y > D B) A > D > Y C) Y > D > A D) Y > A > D E) D > Y > A 3. Sabit sıcaklıkta saf X gazının miktarı arttırılırsa; 6. Aşağıda verilen katı örneklerinden hangisinin I. Hacim belirli geometrik şekilleri olmayıp tanecikleri II. Özkütle III. Tanecik sayısı gelişi güzel istiflenmiştir? niceliklerinden hangileri kesinlikle artar? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Buz B) İyot C) Tuz D) I ve III E) II ve III D) Plastik E) Çinko 1. B 2. C 3. C 79 4. E 5. C 6. D
KARMA TEST - 8 MADDENİN HALLERİ 1. Gaz tanecikleri arasında büyük boşluklar bulunur. 4. I. Akışkan olma Buna göre, gazlarla ilgili; II. Titreşim hareketi yapma III. Boşlukta yayılma I. Hacimleri katı ve sıvı hallerine göre daha bü- yüktür. Yukarıda verilen özelliklerden hangileri madde- nin sıvı ve katı halleri için ortaktır? II. Sıkıştırılabilirler. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II III. Tanecikleri arasındaki itme ve çekme kuvvetle- ri katı veya sıvı hallerine göre çok azdır. D) I ve III E) II ve III verilen açıklamalardan hangileri bu durumun sonuçları arasında sayılabilir? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III 2. Aşağıda verilen kristal katı örneklerinden han- 5. Hal değişimi süresince saf X maddesi ile ilgili gisi diğerlerinden farklı bir türe aittir? aşağıda verilen açıklamalardan hangisinin doğ- ruluğu kesindir? A) CO2 (k) B) P4(k) C) S8(k) A) Potansiyel enerjisi artar. D) CaO(k) E) H2O(k) B) Tanecikler arası uzaklığı artar. C) Isı verir. D) Hacmi artar. E) Kinetik enerjisi değişmez. 3. X katısı moleküler kristal, Y katısı iyonik kristaldir. 6. X, Y ve Z sıvılarının kaynama süresince buhar Buna göre; basınçlarının birbirine eşit olduğu biliniyor. I. X'in tanecikleri arasındaki etkileşimler zayıf, Bu bilgiye göre; Y'nin tanecikleri arasındaki etkileşim güçlüdür. I. Kaynama sıcaklıkları eşittir. II. Y'nin erime noktası, X'ten büyüktür. II. Sıvılar aynı ortamda bulunmaktadır. III. Katı halde X elektriği iletmezken, Y elektriği iletir. III. X, Y ve Z farklı sıvılardır. verilenlerden hangileri doğru olabilir? verilen bilgilerden hangileri doğru olabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I ve III D) I ve III E) I, II ve III 1. E 2. D 3. C 80 4. B 5. E 6. E
MADDENİN HALLERİ KARMA TEST - 9 1. 4. İdeal piston ışık A BC Yukarıda verilen görsellerden hangileri plazma Şekilde içlerinde bir miktar gaz bulunan A, B haline örnek verilebilir? ve C kapları ile ilgili; A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) II ve III I. A ve B kaplarında basınç sabittir. II. A ve B kaplarında bulunan gazın basıncı ka- bın bulunduğu ortamın basıncına eşittir. III. C kabına gaz ilave edildikçe gazın hacmi de- ğişmez. ifadelerinden hangileri doğrudur? 2. I. Esneklik A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III II. İletkenlik D) II ve III E) I, II ve III III. Yüksek enerjili olma Yukarıda verilen özelliklerden hangileri plazma haline ait olamaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II 5. Buhar Basıncı (mmHg) D) I ve III E) II ve III 760 X Y Z 740 3. X ve Y maddenin farklı fiziksel hallerini ifade et- 43 69 87 Sıcaklık (°C) mektedir. Saf X, Y ve Z sıvılarına ait buhar basıncı - sıcaklık grafiği yukarıda verilmiştir. • Y'den X'e dönüşüm enerji verir. • Y maddenin en düzensiz halidir. Buna göre; X, Y ve Z sıvıları için aşağıdaki ifa- • X maddenin en düşük enerjili halidir. delerden hangisi yanlıştır? verilen bilgilere göre Y $ X dönüşümü olayı- A) Aynı sıcaklıkta buhar basıncı en büyük olan X na verilen isim aşağıdakilerden hangisidir? sıvısıdır. A) Erime B) Süblimleşme B) Normal basınçta Y sıvısının kaynama noktası 43°C dir. C) Donma D) Yoğunlaşma C) Dış basınç artarsa sıvıların kaynama noktaları E) Kırağılaşma yükselir. D) Z sıvısının normal basınçtaki kaynama noktası 87°C dir. E) Sıvılar arasında en uçucu olan X tir. 1. D 2. A 3. E 81 4. E 5. B
YAZILI SORULARI MADDENİN HALLERİ 1. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz. (Her bir cümle 1 puan, toplam 10 pu- an) a. ..........B..u..h.a..r.l.a..ş.m...a......... sıvı yüzeyinden her sıcaklıkta gerçekleşen yavaş bir olaydır. b. Arı bir sıvıda ..............s..ıc..a..k.l.ı.k........... artışı hem buharlaşma hızını hem de buhar basıncını artırır. c. Arı bir katı maddenin erimeden buhar haline geçmesi olayına .........s.ü..b..l.i.m..l.e..ş.m...e......... denir. d. Sıvıların akmaya karşı gösterdiği dirence diğer bir ifade ile akmazlığına ...........v..i.s..k.o..z..it.e.............. denir. e. İyonik katılar sıvı halde ve sulu çözelti durumunda elektirk akımını .....................i.le..t.i.r.l.e..r............... . f. Sıvının yüzey alanının büyüklüğü buharlaşma ..................h..ı.z.ı.n..ı................. etkiler. g. Bir sıvının kaynama noktası; sıvının ..........c..in..s..i........., ....s..a.f.l.ı.ğ..ı..... ve .............d..ı.ş..b..a..s.ı.n..c..a......... bağlıdır. h. İki arı sıvıdan aynı sıcaklıkta buhar basıncı büyük olanın, aynı dış basınçta kaynama noktası daha ..........k.ü..ç..ü..k........tür. ı. Deniz kıyısından dağlara doğru çıkıldıkça ..d..ı.ş..b..a..s.ı.n..ç..... azalır, bu nedenle ...k..a..y.n..a..m..a...n..o..k.t.a..s..ı.. da azalır. i. Arı maddenin erime noktası aynı dış basınçta, sıvısının .........d..o..n.m...a...n.o..k..t.a..s.ı.......... na eşittir. 2. Aşağıda verilen cümlelerin başına doğru ise D, yanlış ise Y harfi koyarak belirtiniz. (Her bir cümle 1 puan, top- lam 10 puan) a. (...D....) Hal değişimi sırasında bir maddenin molekül yapısı değişimez. b. (...D....) Sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) gemilerle taşınır, gemilerden boşaltıldığı limanlarda gaz haline dö- nüştürülerek boru hatlarına verilir. c. (...Y....) Yüksek basınç altında sıkıştırılarak sıvılaşmayan gazlar soğutucu akışkan olarak kullanılabilir. d. (...Y....) Kuru havanın sıvılaştırılıp ayrımsal damıtma ile ayrıştırılmasından ilk ayrılan gaz argon (Ar) dir. e. (...D....) Plazma haline volkan lavları, güneş, mum alevi, kutup ışıkları, yıldızlar örnek olarak verilebilir. f. (...Y....) Kaynama sıcaklığındaki 1 gram arı sıvının buharlaşması için gereken ısıya, o arı sıvının özısısı denir. g. (...Y....) Tuzlu su çözeltisinin buhar basıncı, aynı sıcaklıktaki arı suyunkinden yüksektir. h. (...Y....) Sıvının bulunduğu kabın yüzeyinin genişliği artarsa, buhar basıncı artar. ı. (...D....) Erime ve buharlaşma olayları endotermiktir. i. (...D....) Aynı dış basınçta kaynama noktası düşük olan sıvılar, aynı sıcaklıkta daha uçucudur. 1. a. Buharlaşma, b. sıcaklık, c. süblimleşme, d. viskozite, 82 2. a. D, b. D, c. Y, d. Y, e. D, f. Y, g. Y, h. Y, ı. D, i. D e. iletirler, f. hızını, g. cinsi, saflığı / dış basınca, h. küçük, ı. dış basınç, kaynama noktası, i. donma noktası
MADDENİN HALLERİ YAZILI SORULARI 3. Oda koşullarında ve özdeş kaplarda bulunan saf A, 5. Bir sıvının denge buhar basıncını değiştiren Y ve D sıvıları ile ilgili; faktörleri yazarak her birini birer cümle ile açık- • En uçucu olan A sıvısıdır. layınız. (20 puan) • Tanecikler arası çekim kuvvetleri en büyük olan • sıvının cinsi D sıvısıdır. • sıvının saflık derecesi bilgileri veriliyor. • sıcaklık Buna göre bu sıvıların; • Tanecikler arası çekim kuvvetleri sıvıdan sıvıya de- a) Aynı sıcaklıkta buhar basınçları arasındaki ğişir. Tanecikler arası çekim kuvvetleri küçük olan b) Aynı koşullarda kaynama noktaları arasındaki sıvıların aynı sıcaklıktaki denge buhar basınçları ilişkilerin büyükten küçüğe doğru sıralanışı na- yüksektir. sıldır? (20 puan) • Sıvıda uçucu olmayan bir katı çözününce sıvının denge buhar basıncı azalır. • Sıcaklık arttıkça sıvıların denge buhar basınçları artar. a) A, Y, D b) D, Y, A 4. Oda koşullarında kaynamakta olan saf bir sıvı 6. Plazma haline ait özelliklerden dört tanesini ya- için aşağıdaki ifadeleri tamamlayınız. (20 puan) zınız. (20 puan) a) Sıvı kütlesi zamanla .............a.z..a..lı.r.............. • Plazmalar nötrdür. • Plazma hali elektrik akımını iletir. b) Potansiyel enerjisi ................a..r.t.a..r........... • Plazma halinde + ve – yüklü iyonlar, serbest elekt- c) Kinetik enerjisi ..................d..e..ğ..i.ş.m...e..z.. ronlar ve nötr atomlar bulunabilir. • Plazma hali akışkandır. d) Buharlaşma hızı en ..........y..ü.k..s..e.k..t.i.r........... e) Sıvının buhar basıncı, bulunduğu ortamın at- mosfer basıncına .............e..ş.i.t.t.i.r............. a) azalır. b) artar. c) değişmez. d) yüksektir. e) eşittir. 3. a) a) A, Y, D b) D, Y, A 4. a) azalır b) artar c) değişmez 83 5. Sıvının cinsi/sıvının saflık derecesi/sıcaklık 6. • Plazma- d) yüksektir e) eşittir. lar nötrdür. • Plazma hali elektrik akımını iletir. • Plazma halinde + ve – yüklü iyonlar, serbest elektronlar ve nötr atomlar bulunabilir.• Plazma hali akışkandır.
YENİ NESİL SORULAR MADDENİN HALLERİ I II 1. 2. Sıvılaştırma Gaz ünitesi Taşıyıcı A şehri B şehri Hal değişimi ile • Saf su A şehrinde 97°C'de, B şehrinde 99°C'de gerçekleşen kaynamaktadır. olaylar • A şehrinin rakımı (denizden yüksekliği) B şehri- ninkinden büyüktür. IV III Yukarıdaki görsellerde hal değişimi ile gerçekleşen Yukarıda verilen bilgilere göre; olaylara örneler verilmiştir. I. Dış basınç arttıkça kaynama noktası yükselir. II. A şehrinden rakımı daha büyük olan bir yerde a. Erime b. Kırağılaşma saf su, 97°C'den daha düşük sıcaklıkta kaynar. c. Yoğunlaşma III. Saf suyun bulunduğu ortamın basıncı kaynama d. Buharlaşma noktasını değiştirir. Bu görsellerdeki örneklerin hal değişimi olayla- rı ile doğru eşleştirilmesi aşağıdakilerden han- yorumlarından hangileri doğrudur? gisinde verilmiştir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Yükseklere çıkıldıkça atmosfer basıncı (dış basınç) A) I-a B) I-a C) I-c azalırken kaynama noktası da azalmıştır. Buna gö- II-b II-d II-a re dış basınçla kaynama noktası doğru orantılıdır. III-c III-c III-d (I. öncül doğru) Yükseltinin daha fazla olduğu yer- IV-d IV-b IV-b de atmosfer basınç daha düşük olacağından kayna- ma notası da daha düşük olur. (II. öncül doğru) Sı- vının bulunduğu ortamın basıncı kaynama noktasını değiştirir. (III. öncül doğru) Cevap: E D) I-c E) I-b II-d II-a III-a III-d IV-b IV-c I. görselde gazı sıvılaştırılarak taşınması (yoğun- laşma) örneği bulunmaktadır. II. görselde erime olayına dondurmanın erimesi ör- nek verilmiştir. III. görselde göl yüzeyinden buharlaşma gerçekleş- mektedir. IV. görselde yaprağın üzerinde su moleküllerinin kıra- ğılaşması gösterilmiştir. Cevap: C 1. E 84 2. C
www.aydinyayinlari.com.tr 9. SINIF DOĞA VE KİMYA ➤ SU VE HAYAT ➤ ÇEVRE KİMYASI ➤ KARMA TESTLER ➤ YAZILI SORULARI ➤ YENI NESIL SORULAR 1. ? 2. ? 85 1. ? 2. ?
9. SINIF 2. MODÜL DOĞA VE KİMYA www.aydinyayinlari.com.tr SU VE HAYAT İlişkili Kazanımlar • Suyun varlıklar için önemini açıklar. – Su kaynaklarının korunmasının önemi vurgulanır. DOĞA VE KİMYA ÖRNEK 1 SU VE HAYAT I. Fotosentez II. Solunum Suyun Canlılar İçin Önemi III. Sindirim Su, tüm canlılar için gerekli olan vazgeçilmez bir ya- IV. Dolaşım V. Boşaltım şam sıvısıdır. Canlıların vücudunda gerçekleşen fiziksel ve kimyasal olaylar sulu ortamda gerçekleşir. İnsan vü- Yukarıda verilen metabolik faaliyetlerden kaç tane- cudunun yaklaşık %70’i, kanın ise yaklaşık %90’ı sudur. si için su gereklidir? Kemiklerimizin %22’si, kaslarımızın ise %75’i sudur. A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1 Bir insan, susuz en fazla birkaç Fotosentez, solunum, sindirim, dolaşım ve boşaltım gün hayatta kalabilir. faaliyetlerinin tümü için su gereklidir. Su; Cevap: A İnsan vücudundaki toksinlerin dışarı atılmasını NOT! sağlar. Dışarıdan alınan besinlerin sindirimine yardımcı olur. Yeni doğan bebeklerin vücudunda yaklaşık Vücut sıcaklığını dengede tutar. %75 - 80 oranında su bulunurken, yetişkin bir in- Beyin fonksiyonlarını düzenlemede rol oynar. san vücudunda bu oran %55 - 75’e düşer. Eklemleri ve iç organları korur. Cildi yumuşatarak, tazelik ve parlaklık verir. Yaş ilerledikçe vücuttaki su oranı azalmaktadır. Canlı metabolizmasının düzenli çalışmasında rol Doğal Su Kaynakları oynar. Stres ve gerginliği azaltarak, uyku düzenini sağlar. Bağırsak faaliyetlerini düzenler. Kanı sulandırarak, pıhtılaşmasını önler. Birçok canlı için doğal yaşam ortamı oluşturur. Su, balıkların doğal yaşam ortamıdır. Dünyadaki toplam su miktarı yaklaşık 1,4 .1018 Bitkilerin fotosentez yapabilmesi için gereklidir. m3’ tür (1,4 milyar km3). Bu suyun yaklaşık %97,5’i İyi bir çözücüdür. Toprakta bulunan maddeleri çö- okyanus ve denizlerde tuzlu su olarak, %2,5’i ise buzullar, göl, nehir, dere ve yeraltı sularında tatlı su zerek, bitkilere ulaştırır. halinde bulunmaktadır. 86 1. A
www.aydinyayinlari.com.tr DOĞA VE KİMYA 2. MODÜL 9. SINIF Tatlı su kaynaklarının yaklaşık %90’ı kutuplarda bu- Kullanılabilir Su Kaynakları zullar hâlinde ve yer altındadır. Bu nedenle insa- • Yeraltı suları noğlunun kullanabileceği tatlı su miktarının ne ka- • Tatlı su gölleri dar az olduğu açık bir şekilde ortadadır. • Akarsular (Dere, çay ve nehirler) Dünyada Suların Dağılımı UYARI! Dünya’daki Bulunma Oranı İçilebilir Sular saniyede Sular (Hacimce %) İçindeki Payı damla su (Hacimce %) yılda Okyanuslar ve ton su Denizler 96,5 – Buzullar israfına neden olur. 1,76 69,6 Göller Su Döngüsü Akarsular 0,013 0,1769 Su kaynakları, doğadaki su döngüsü sayesinde sü- Yeraltı suları 0,00015 0,0061 Bataklık 1,69 30,1 rekli yenilenir. Topraktaki nem 0,00083 0,033 0,0012 0,047 Havadaki nem 0,00093 0,037 Yeryüzü sularının büyük bir kısmını oluşturan okya- nus ve deniz suları tuzlu olduğundan içilmez. Bu- zullardaki suyun katı halde olması ve yerleşim yer- lerine uzaklığı gibi nedenlerle kullanılması zordur. Topraktaki ve havadaki nemin ise sıvı hale dönüş- türülmesi güçtür. ÖRNEK 2 Yeryüzü suları, Güneş ışınları sayesinde buharlaşır ve atmosfere yükselir. Atmosferdeki su buharı ise so- I. Okyanuslar ğuk hava ile karşılaştığında yoğunlaşarak yağış (yağ- II. Buzullar mur, kar, dolu …) olarak tekrar yeryüzüne iner. III. Yeraltı suları Yukarıda verilen su kaynaklarını içilebilirlik yönün- Su döngüsü ile doğada sürekli kirlenen su den kıyaslayınız. yapısındaki safsızlıklardan arınarak yeniden kullanılabi- lir hale gelir. Su döngüsü bu yönüyle bir arıtma işlemidir. I. Okyanuslar İçilebilirlik Açısından II. Buzullar Hacimce %’ si NOT! III. Yeraltı suları – 69,6 Yağış olarak yeryüzüne inen sular, saf su- 30,1 ya en yakın özelliktedir. İçinde çözünmüş halde az miktarda O2, N2, CO2, N2O5, SO2 gibi gazlar bulunur. İçilebilirlik Oranı : II > III > I Kaynak suyu olarak da adlandırılan yeraltı su- ları içmeye en elverişli sudur. Suyun temas etti- ği toprak ya da kayaların türü değiştikçe çözünen madde türleri de çeşitlilik gösterir. Su, magmatik bir kayaçtan çıkmış ise element çe- şitliliği bakımından zengin ve çözünürlüğü az mineral- ler içerir. Derişimleri sağlığa zararlı olan sınır değerle- rinin altındadır. 2. II > III > I 87
9. SINIF 2. MODÜL DOĞA VE KİMYA www.aydinyayinlari.com.tr SU VE HAYAT İlişkili Kazanımlar • Su tasarrufuna ve su kaynaklarının korunmasına yönelik çözüm önerileri geliştirir. – Suyu tasarruflu kullanmanın her vatandaşın ülkesine ve Dünya’ya karşı sorumluluğu/görevi olduğunu öğrenir. İçme Sularında İstenmeyen Özellikler Bulaşık ve çamaşır makineleri tam dolduktan sonra • Renk çalıştırılmalı, • Koku • Bulanıklık Duşta kalma süresi kısa tutulmalı, • İletkenlik Banyoda suyu iyi püskürten ve ekonomik duş baş- • Mikroorganizmalar lıkları kullanılmalı, NOT! Sebze ve meyveler sürekli akan musluk altında yı- Suyun pH değeri, süzülüp çıktığı kayaç ve kanmamalı, toprağa göre değişkenlik gösterebilir. Doğal kay- Temizlikte deterjan yerine sabun tercih edilmelidir. nak sularının pH değeri 6,5 - 8,5 aralığında ol- malıdır. SU TASARRUFU Su Tasarrufu Dünyadaki içilebilir ve kullanılabilir su miktarı sınırlıdır. Ekvatora yakın bölgelerde yaşayan yüz mil- yonlarca insan su kıtlığı çekmektedir. Ülkemiz de yakın gelecekte su sıkıntısı yaşamaya adaydır. ÖRNEK 3 Suyu tasarruflu kullanmak her vatandaşın ülkesine I. Duşta kalma süresi kısa tutulmalı. ve dünyaya karşı sorumluluğudur. II. Sebze ve meyveleri yıkadığımız sular çiçekleri sula- Suların kirlenmemesi ve israf olmaması için alı- mada kullanılmalı. nabilecek önlemleri şöyle sıralayabiliriz: III. Bulaşık ve çamaşırlar elde yıkanmalı. Tatlı su kaynaklarının yakınına yerleşim alanları ku- Yukarıdakilerden hangileri su tasarrufu sağlamak rulmamalı, için yapılmalıdır? Evsel ve endüstriyel atık sular, sızdırmaz A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II kanalizasyon sistemleri ile arıtım tesislerine sevk edilerek arıtılmalı, D) II ve III E) I, II ve III Diş fırçalarken ve traş olurken musluklar sürekli Duşta kalma süresini kısa tutmak, sebze ve meyveleri açık tutulmamalı, yıkadığımız suları çiçekleri sulamada kullanmak su ta- sarrufu yapmamızı sağlar. (I. ve II. yargılar doğrudur.) Akıtan musluklar tamir ettirilmeli, Bulaşıkları ve çamaşırları elde yıkamak fazla su tüke- timine neden olur. Bulaşıklarımızı ve çamaşırlarımızı makinede yıkamalıyız. (III. yargı yanlıştır.) Cevap: C 3. C 88
www.aydinyayinlari.com.tr DOĞA VE KİMYA 2. MODÜL 9. SINIF SU VE HAYAT İlişkili Kazanımlar • Suyun sertlik ve yumuşaklık özelliklerini açıklar. Su Sertliği ÖRNEK 5 İçerisinde bol miktarda kalsiyum ve magnezyum Aşağıdakilerden hangisi içme sularının özelliklerin- (Ca2+, Mg2+) iyonlarını bulunduran sulara sert su den birisi olamaz? denir. Sert su, halk arasında kireçli su olarakta bi- linir. Al3+, Fe2+, Fe3+, Ti3+ gibi yer kabuğunda bol A) İçimi lezzetli olmalıdır. B) Koku ve bulanık olmamalıdır. bulunan katyonlarda sert sularda bulunabilir. Bu tür C) Mikroorganizmalardan arındırılmış olmalıdır. D) İletkenliği fazla olmalıdır. iyonları içermeyen ya da çok az miktarda içeren su- E) pH değeri 6,5 - 8,5 aralığında olmalıdır. lar da yumuşak su olarak adlandırılır. Renk, koku, bulanıklık, iletkenlik ve mikroorganizma- lar içme sularında istenmeyen özelliklerdendir. CaCO3 + H2O + CO2 Ca2+ + 2HCO3– Suyun iletkenliğinin fazla olması tuz içeriğinin fazla MgCO3 + H2O + CO2 Mg2+ + 2HCO3– olduğunun bir göstergesidir. Çözünen tuzlardan gelen iyonlar suyun elektrik akımını iletmesine neden olmak- NOT! tadır. İyon derişimi arttıkça iletkenlikte artar. Kireçli sular kaynatılırsa, suda çözünmüş hal- Cevap: D de bulunan Ca2+ ve HCO3– iyonları etkileşe- rek suda çözünmeyen bir madde oluşturur. Sert Suyun Özellikleri (CaCO3, kalsiyum karbonat) Suların sert olması çoğu zaman istenmeyen bir durum- dur. Halk arasında bu madde kireç taşı olarak bilinir. Fazla miktarda sabun tüketimine neden olur. Sert Ca2+ + 2HCO3– ısı CkiareCçOt3a+şı H2O + CO2 sularda bol miktarda bulunan Ca2+ ve Mg2+ iyonları sabun ile etkileşerek çökelek (çökelti) oluşturur ve Kireçli suların (sert sular) tadı, yumuşak sulara sabunun köpürmesini engeller. Oluşan bu çökele- göre daha acımsı olur. ğe sabun taşı denir. Isıtma sistemlerindeki boru ve kazanlarda tortu olu- şumuna yol açar. Bu tortular borulardaki ısı iletken- liğini azaltarak verimi düşürür. Enerji kaybına ne- den olur. ÖRNEK 4 I. Ca2+ II. Mg2+ III. Fe3+ Yukarıda verilen iyonlardan (katyonlardan) hangileri sert sularda bol miktarda bulunur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Ca2+, Mg2+ ve Fe3+ iyonları sert sularda bol miktarda Suların aşırı sertliği Pb2+, Zn2+, Ni2+, As3+ gibi ze- bulunmaktadır. hirli iyonların bulunma olasılığını arttırır. Ayrıca su- larda Ca2+ iyonlarının derişiminin fazla olması bi- Cevap: E reylerde böbrek taşı oluşma riskini de arttırır. 4. E 5. D 89
9. SINIF 2. MODÜL DOĞA VE KİMYA www.aydinyayinlari.com.tr Sert sular ile yıkanan giysilerin rengi matlaşır ve ÖRNEK 6 yıpranır. Yumuşak sular ile ilgili; Sert sular lavabo, musluk gibi yüzeylerde kireç olu- şumuna yol açar. I. Fazla miktarda sabun sarfiyatına neden olur. II. Su ısıtıcılarında tortu ve kireç oluşumunu azaltır. III. İçimi sırasında ağızda acı bir tat bırakır. yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Kireç tutmuş musluk Yumuşak sular, su ısıtıcılarında tortu ve kireç oluşu- Sert sular kağıt, boya, tekstil ve gıda endüstrilerinde munu azaltır. kullanım için uygun değildir. Çünkü sert sularda Sert suların tatları acıdır ve fazla miktarda sabun sarfi- bulunan katyonlar kağıdın, boyanın, kumaşın ve gı- yatına neden olur. danın kalitesini bozar. Sert sular, cam malzemeleri matlaştırarak zamanla Cevap: B aşınmasına neden olur. Su Arıtımı Nedir? Kireç Oluşumu Nasıl Engellenir? Ham suların kullanılmadan önce renk, koku, bula- nıklık, iletkenlik ve mikroorganizmalar gibi istenme- Su ısıtıcılarımızda kireç oluşumunu önlemek için su yen özelliklerinden arındırılarak iyileştirilmesine su içerisine asidik özellik gösteren sirke ya da limon gibi arıtımı denir. maddeler ilave edilerek ısıtma işlemi yapılabilir. Yumuşak Suyun Özellikleri Su arıtma tesisi Yağmur suları da su kaynakları arasında yer alır. Yumuşak suların kullanımı aile bütçesine birçok açıdan katkı sağlar. Hatta bazı bölgelerdeki yağmur suları içilebilir. An- cak yağmur sularının havadaki kirleticileri barındı- Yumuşak sular daha az sabun ve temizlik malze- rabileceği unutulmamalıdır. Bu nedenle yağmur su- mesi kullanarak tasarruf etmemizi sağlar. ları içilmeden önce istenmeyen özellikleri iyileştiril- melidir. Borularda tortu ve kireç oluşumunu engelleyerek su tesisatımızın ömrünü uzatır. Yağmur suları herhangi bir kirletici içermediği du- rumlarda saf kabul edilir. Saf su, renksiz, ko- Su ısıtıcılarımızın, bulaşık ve çamaşır makineleri- kusuz ve tatsızdır. İçerisinde iyonlar bulunmaz mizin kullanım ömrünü uzatır. (Ca2+, Mg2+, …). İçilmesinin sağlık açısından zararı yoktur. Enerjiden tasarruf etmemizi sağlar. Yumuşak su kullanılarak pişirilen yemekler daha lezzetli olur. Banyo ve lavabolarda leke oluşumunu engeller. Cam malzemelerimizde (bardak, tabak vb.) çizikle- rin oluşumunu önler. Tıraş sonrası yanmaları azaltır. Giysilerimizin daha parlak görünmesini sağlar ve yıpranmasını önler. Yumuşak suların içimi lezzetlidir. 6. B 90
DOĞA VE KİMYA TEST - 1 1. I. Su kaynakları, yeraltı suları ve yüzey suları ola- 4. Dünya’nın 3/4’ü sularla kaplıdır. Buna karşın içile- rak ikiye ayrılır. bilir su kaynakları oldukça düşük bir yüzdeye sa- II. Yeraltı sularında çözünmüş madde miktarı azdır. hiptir. Bu nedenle sahip olduğumuz kullanılabilir III. Nehir, göl ve denizler yüzey sularını oluşturur. suyu israf etmememiz gerekmektedir. Yukarıda su kaynakları ile ilgili verilen ifadeler- Aşağıdakilerden hangisi su tasarrufu ile ilgili den hangileri doğrudur? alınabilecek önlemlerden biri değildir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) Su arıtımı yapmak D) I ve III E) I, II ve III B) Akıtan muslukları tamir ettirmek C) Meyve ve sebzelerimizi su dolu bir kapta yıka- mak D) Endüstriyel atıkların su kaynaklarına karışması- nı önlemek E) Çamaşır ve bulaşıkları elde yıkamak 2. I. Havadaki nem 5. I. Toksik maddelerin vücut dışına atılması II. Topraktaki nem II. Kaslarımızın %75’i, kemiklerimizin %22’sini III. Buzullar oluşturma IV. Nehirler V. Yeraltı suları III. Vücut ısısının düzenlenmesi Verilenlerden hangileri suyun insan vücudun- daki görevleri arasındadır? Yukarıda verilen su kaynaklarından kaç tanesi A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III tatlı su kaynağıdır? D) II ve III E) I, II ve III A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1 3. Tüm canlılar için temel yaşam sıvısı olan su, en- 6. I. Okyanuslar düstriyel amaçlar için de kullanılmaktadır. II. Yeraltı suları III. Nehirler Buna göre, endüstride su; IV. Denizler V. Tatlı su gölleri I. Çözücü II. Ham madde Yukarıda verilen doğal su kaynaklarından han- III. Soğutma sıvısı gisi herhangi bir ön işleme tabi tutulmadan içi- lebilir özelliğe sahiptir? yukarıdaki amaçlardan hangileri için kullanıl- maktadır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) I B) II C) III D) IV E) V D) II ve III E) I, II ve III 1. D 2. A 3. E 91 4. E 5. E 6. B
TEST - 2 DOĞA VE KİMYA 1. 4. Su döngüsü Su, canlılar için temel yaşam sıvısıdır. Yukarıdaki görselde belirtilen doğa olayı ile ilgi- Buna göre, suyun insan yaşamındaki yeri için li aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Doğada kirlenen sular doğal yoldan arıtılmış A) Beyin fonksiyonları için gereklidir. olur. B) Yaş ilerledikçe insan vücudundaki su oranı artar. C) Besinlerin sindirimi için gereklidir. B) Suyun bir yerden başka bir yere taşınmasına D) Eklemlerin kayganlığını sağlayarak hareketi ko- yardımcı olur. laylaştırır. C) Dünya’daki toplam su miktarını değiştirmez. E) Kanın yaklaşık %90’ı sudan oluşur. D) Yeryüzünün şekillenmesi açısından önemlidir. E) Asit yağmurlarının oluşumundan etkilenmez. 2. Suların kullanılmadan önce renk, koku, tat, iletken- 5. lik, bulanıklık ve mikroorganizmalar gibi istenmeyen I. Çeşme suyu II. Yağmur suyu III. Kaynamış su özelliklerinin iyileştirilmesine …………………….. denir. Yukarıdaki suların sertliklerinin büyükten küçü- ğe doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde Yukarıda verilen cümlede boş bırakılan yere verilmiştir? aşağıdakilerden hangisinin getirilmesi en uy- gun olur? A) I, II, III B) II, I, III C) I, III, II A) Su döngüsü D) III, I, II E) III, II, I B) Su arıtımı C) Sertlik giderme D) Ozonlama E) Klorlama 3. Aşağıda verilenlerden hangisi sert suların 6. I. Fe2+ IV. Mg2+ V. Fe3+ olumsuz etkilerine örnek olamaz? II. Ca2+ III. Na+ A) Su ısıtıcılarında tortu bırakır. B) Sabun sarfiyatını artırır. Yukarıda verilen iyonlardan hangisi sularda C) Sağlık açısından tehlikelidir. sertliğe neden olan iyonlardan biri değildir? D) Bardak ve tabaklarda kireç lekeleri oluşturur. E) Enerji tüketimini artırır. A) I B) II C) III D) IV E) V 1. E 2. B 3. C 92 4. B 5. C 6. C
www.aydinyayinlari.com.tr DOĞA VE KİMYA 2. MODÜL 9. SINIF ÇEVRE KİMYASI İlişkili Kazanımlar • Hava, su ve toprak kirliğine sebep olan kimyasal kirleticileri açıklar. – Hava kirleticiler olarak azotoksitler, karbon dioksit ve kükürt oksitleri üzerinde durulur. – Su ve toprak kirleticiler olarak plastikler, deterjanlar, organik sıvılar, ağır metaller, piller ve endüstriyel atıklar açıkla- nır. ÇEVRE KİMYASI • Egzoz gazları Çevre Nedir? • Sprey ve deodorantlar Tüm canlıların yaşamlarını sürdürdükleri, etkileşim halinde bulundukları fiziksel, sosyal, kültürel ve ekono- Hava kirleticilerden en önemlileri; azot oksitler, mik ortama çevre denir. Canlıların, yaşamlarını sağlık- kükürt oksitler ve karbondioksittir. lı bir şekilde sürdürebilmeleri için temiz bir çevre ge- reklidir. ÖRNEK 7 Hızlı nüfus artışı Hava kirliliği; Plansız kentleşme I. Bronşit Sanayi kuruluşlarının sayısının artması II. Böbrek yetmezliği İnsanların doğayı tahrip etmeleri III. Şeker hastalığı Ormanlık alanların azalması yukarıda verilen hastalıklardan hangilerine neden olur? gibi daha birçok faktör çevreyi kirletmektedir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Çevre Kirliliği Hava Kirliliği Hava kirliliği, astım ve bronşit gibi solunum yolu has- Su Kirliliği talıklarına neden olur. Cevap: A Toprak Kirliliği Azot Oksitler (NOx) Hava Kirleticiler Atmosferdeki azot (N2) yüksek sıcaklıklarda oksijen- 2017 yılı Dünya Sağlık Örgütü (WHO)’nün hava kir- le (O2) tepkimeye girerek azot oksitlerini oluşturur. liliği raporuna göre Avrupa’daki en kirli 10 şehrin 8’i Tür- Hava kirleticilerin başında gelen azot oksitle- kiye’de bulunmaktadır. ri genel olarak NOX şeklinde gösterilmektedir. Hava kirliliği, insanların ve diğer canlıların sağlığını (NO, NO2, …) ciddi bir şekilde tehdit etmektedir. İnsanlarda astım ve bronşit gibi solunum yolu hastalıklarına sebep olmakta- Suda çözünmeyen NO, oksijen ile tepkimeye gire- dır. Ayrıca kalp ve damar hastalıklarına da neden olur. rek NO2’nin oluşumuna neden olur. Hava kirliliğine neden olan başlıca sebepler şunlardır: 2NO(g) + O2(g) 2NO2(g) • Volkanik patlamalar • Orman yangınları NO2 ise atmosferdeki su buharı (H2O) ile tepkime- • Toz fırtınaları ye girerek HNO3 ü (nitrik asit) oluşturur. • Fosil yakıtlar • Fabrika bacalarından çıkan dumanlar NOX ler yağmur suyu ile tepkimeye girerek asit yağ- murlarını oluşturur. Ayrıca NOX ler “dolaylı sera gazı” olarak da ad- landırılırlar. Azot oksitler, araba egzoz gazları, fabrika bacala- rından çıkan dumanlar ve fosil yakıtlar gibi kaynak- lardan açığa çıkmaktadır. 7. A 93
9. SINIF 2. MODÜL DOĞA VE KİMYA www.aydinyayinlari.com.tr Kükürt oksitler (SO2, SO3) Petrol, kömür gibi fosil yakıtların kullanımı, volkanik patlamalar gibi faaliyetler sonucunda kükürt dioksit (SO2) gazı açığa çıkmaktadır. SO2, renksiz ve keskin kokulu bir gazdır. SO2, NO2 ile tepkime vererek kükürt trioksidi (SO3) oluşturur. Fabrika baca gazları SO2(g) + NO2(g) SO3(g) + NO(g) Azot oksitler; SO3 ise atmosferdeki su buharı (H2O) ile tepkimeye • Solunum hastalıklarına, girerek H2SO4 ü (sülfürik asit) oluşturur. • Baş ağrılarına, • Akciğer fonksiyonlarının aksamasına, SO3 gazı, asit yağmurlarının oluşumuna neden • Zehirlenmelere, olur. • Öksürük ve hırıltılı nefes almaya, • İştahsızlığa neden olabilir. SO3(g) + H2O(g) H2SO4(g) Karbon dioksit (CO2) Uyarı! Karbon dioksit, atmosferde doğal olarak bulunmak- tadır. SO2 gazının uzun süre solunması, astım, bron- şit gibi solunum rahatsızlıklarına neden olur. Soluk alıp verdiğimizde karbondioksit açığa çıkar. Asit yağmurlarının olumsuz etkileri; Günlük hayatımızın merkezindeki CO2 yoğunluğu İnsanlarda akciğer ve cilt hastalıklarına neden olur. düşükse kirletici değildir. Karbon dioksit yoğunluğu Suların asitlik derecesini artırarak, tatlı su kaynak- %5 - 10 arasında olan hava toksik özelliktedir ve kı- larının kirlenmesine neden olur. sa sürede ölümlere neden olur. Tarihi eserlerin aşınarak zarar görmesine neden olur. Taşıtların egzoz gazları, petrol ve doğalgaz gibi fo- Arabaların kaportalarına ve metal yüzeylerine za- sil yakıtların kullanımı gibi faktörler atmosferdeki rar verir. CO2 miktarının çok yüksek değerlere ulaşmasına Bitki örtüsüne zarar verir. neden olur. Toprağın verimini düşürür. Ormanlık alanların yok olmasına neden olur. Egzoz gazları, hava kirliliğine neden olur. Asit yağmurlarının oluşumu Karbon dioksit, sera etkisine neden olan gazların ba- şında gelir. Küresel ısınma ve iklim değişikliklerine neden olur. Karbon monoksit (CO) Karbon içeren yakıtların tam yanmaması sonucu açığa çıkar. Renksiz ve kokusuz bir gazdır. Kandaki hücrelerin oksijen taşıma kapasitesini azaltır. Zehirli bir gazdır. 94
www.aydinyayinlari.com.tr DOĞA VE KİMYA 2. MODÜL 9. SINIF ÖRNEK 8 Sera etkisi, Dünya’nın aşırı derecede ısınmasına neden olur. Bu olay sonucunda canlılar küresel ısınma Asit yağmurları ile ilgili; tehdidi ile yüz yüze gelirler. I. NOX ve SOX gazlarının atmosferdeki su buharı ile birleşmesiyle oluşur. II. İnsanlarda solunum hastalıklarına sebep olur. III. Suyun ve toprağın pH değerini yükseltir. yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III NO2, SO2 ve SO3 gazları atmosferdeki su buharı ile bir- Küresel ısınma; leşerek asit yağmurlarının oluşumuna neden olur. İklim değişikliklerine, Asit yağmurları, insanlarda solunum hastalıklarına se- Canlı türlerinin yok olmasına, bep olur. Buzulların erimesine, Asit yağmurları, suyun ve toprağın asitlik oranını artı- Deniz seviyelerinde artışa neden olur. rarak, pH değerlerini düşürür. ÖRNEK 9 Cevap: C I. Metan (CH4) Sera Etkisi II. Ozon (O3) CO2, atmosferde düşük oranda bulunan bir gazdır. III. Kükürt trioksit (SO3) IV. Azot dioksit (NOw2) Çeşitli sebepler ile atmosferdeki CO2 miktarı artabilir. V. Kloroflorokarbonlar (CFC) CO2 gazı, atmosferin yüksek katmanlarında bir taba- ka oluşturarak güneşten gelen ışınların atmosfer dışına Yukarıda verilen gazlardan sera etkisine ve asit yağ- çıkmasına engel olur. Bu olaya sera etkisi denir. murlarına neden olanlar aşağıdaki seçeneklerin hangisinde doğru sınıflandırılmıştır? Atmosfer Sera etkisi Asit yağmuru Atmosferdeki CO2, sera örtüsü gibi Dünya’yı sarar. A) I, IV ve V II ve III Sera etkisine neden olan gazlar; su buharı (H2O), B) II ve IV I, III ve IV karbon dioksit (CO2), metan (CH4), azot oksitler, ozon C) I, II ve III IV ve V (O3) ve kloroflorokarbonlardır (CFC). D) I, II, IV ve V III ve IV E) II, IV ve V I ve III Atmosferdeki sera gazlarının miktarı; Metan, ozon, azot dioksit ve kloroflorokarbonlar sera Fosil yakıtların aşırı kullanımı, etkisine neden olan gazlardır. (I, II, IV ve V) Taşıt sayısının artması, Sanayi kuruluşlarının sayısının artması, Kükürt trioksit ve azot dioksit asit yağmurlarına neden Ormanlık alanların çeşitli sebeplerle tahribi, olan gazlardır. (III ve IV) Sprey ve deodorantların kullanımı Cevap: D gibi faaliyetler sonucu artmaktadır. 8. C 9. D 95
9. SINIF 2. MODÜL DOĞA VE KİMYA www.aydinyayinlari.com.tr Ozon Tabakasının İncelmesi ÖRNEK 10 Ozon (O3) gazı, atmosferde çok az miktarda bulu- I. Ozon tabakası, canlıları zararlı UV ışınlarından korur. nan gazlardan biridir. Atmosferin alt katmanlarında bu- lunan ozon hava kirleticilerden biriyken, atmosferin üst II. Ozon (O3) gazı, atmosferde bol miktarda bulunur. katmanlarında bulunan ozon gazının oluşturduğu taba- ka (ozonosfer) Dünya’yı Güneş’ten gelen zararlı morö- III. Kloroflorokarbonlar (CFC) ozon tabakasının incel- tesi (UV) ışınlardan koruyan bir kalkandır. mesine neden olur. Kloroflorokarbonlar (CFC) ozon tabakasına zarar Yukarıda ozon gazı ve ozon tabakası ile ilgili verilen vererek, incelmesine neden olur. Ozon tabakasındaki ifadelerden hangileri doğrudur? incelme sonucu zararlı UV ışınları Dünya’ya ulaşır ve canlılara zarar verir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III OZON TABAKASI Ozon tabakası, canlıları Güneş’ten gelen zararlı UV ışınlardan korur. Ozon gazı, atmosferde çok az miktarda bulunan bir gazdır. Kloroflorokarbonlar (CFC) ozon tabakasına zarar verir. Cevap: D Ozon tabakasının incelmesi, insanlarda cilt kanse- Hava kirliliğini önlemek için alınabilecek tedbirlerden rine, göz hastalıklarına ve canlılarda kalıtım (DNA) bo- bazıları şunlardır: zukluklarına neden olur. Ayrıca canlıların bağışıklık sis- temlerinde de bozukluklara neden olabilir. Fabrika bacalarına filtre takılması, Motorlu taşıtların bakımının zamanında yapılması, Yakma sistemlerinin iyileştirilmesi, Fosil yakıtlar yerine temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarının tercih edilmesi, Planlı kentleşme, Endüstri kuruluşlarının şehir merkezlerinden uzak yerlere kurulması, Ormanlık alanların artırılması. ÖRNEK 11 Aşağıdakilerden hangisi çevreci bir bireyin yapaca- ğı davranışlardan biri olamaz? A) Ulaşımda toplu taşıma araçlarını tercih etmek B) Isınmada yakıt olarak kömür kullanmak C) Sahibi olduğu fabrikanın bacalarına filtre taktırmak D) Çevreci bir kuruluşa üye olmak Klima sistemlerinde ve buzdolaplarında soğutucu E) Fidan dikmek gaz olarak kullanılan kloroflorokarbonlar (CFC), Kömür, fosil yakıtların katı halidir. Yakıt olarak fosil Aerosollerdeki (parfüm, deodorant) itici gazlar, yakıtların tercih edilmesi, atmosfere salınan azot ve Tarımda böcek ilacı olarak kullanılan metil bromid, kükürt oksitlerin oranını artırır ve çevre kirliliğine ne- Yangın söndürücülerde kullanılan kimyasallar ozon den olur. tabakasına zarar veren maddeler arasındadır. Cevap: B 10. D 11. B 96
www.aydinyayinlari.com.tr DOĞA VE KİMYA 2. MODÜL 9. SINIF Çevre kirliliğine neden olan unsurlar; doğal ve insan faaliyetleri sonucunda oluşabilir. Volkanik patlamalar, depremler, kum fırtınaları, sel baskınları, … çevre kirliliğine neden olan doğal un- surlardır. Volkanik patlama Plastik atıklar Evsel ve endüstriyel atıkların çevreye bırakılması, Plastikler toprağın geçirgenliğini azaltır. Örneğin; fosil yakıtların aşırı kullanımı, egzoz gazları, tarımda tek kullanımlık plastik tabak ve bardaklar yaklaşık aşırı kimyasal gübre ve böcek ilacı kullanılması gibi 500 yıl doğada bozunmadan kalabilmektedir. unsurlar ise çevre kirliliğine neden olan insan faali- yetleridir. Okyanus ve denizlere karışan plastikler suda yaşa- yan canlılara zarar verir ve yeraltı sularına zararlı Su ve Toprak Kirleticiler kimyasalların karışmasına neden olur. Dünya’daki hızlı nüfus artışı, çevre kirliliğini de be- Deterjanlar raberinde getirmektedir. Petrol ve türevlerinden elde edilir. Su ve toprak kirliliğine neden olan maddelerin ba- şında plastikler, deterjanlar, petrol ve türevleri (organik Temizleyici özelliğe sahip olan yüzey aktif madde- sıvılar), piller, ağır metaller, evsel ve endüstriyel atıklar, lerdir. böcek öldürücü ilaçlar gelmektedir. Toksik özelliğe sahip olan deterjanlar yapılarındaki Plastikler fosfatlar nedeni ile su ve sudaki canlıların yaşamı Plastiklerin ham maddesi petrol ve türevleridir. üzerinde olumsuz etkiye sahiptir. Plastikler yapılarında karbon (C), hidrojen (H), oksi- jen (O), azot (N) gibi elementleri içeren polimerlerdir. Fosfatlar, sularda aşırı yosunlaşmaya neden olur- Hafif, esnek, kolay şekil verilebilir, dayanıklı, ısı ve lar. Bu durum oksijenin sudaki çözünürlüğünü azal- elektrik yalıtkanlığına sahip olan malzemelerdir. tarak, sularda yaşayan canlıların yaşamını tehdit Poşet ve torbaların yapımı, plastik şişe yapımı, eder. oyuncaklar, mutfak malzemeleri, tekstil ürünleri gi- bi pek çok kullanım alanına sahiptir. Deterjanların bazıları yapılarında benzen ( ) Plastiklerin birçoğunun geri dönüşümü mümkündür. halkası içerir. Yapılarında benzen halkası bulundu- ran deterjanların doğada mikroorganizmalar tara- fından parçalanması oldukça zordur. Bu nedenle su ve toprak kirliliğine neden olurlar. Organik Sıvılar Organik maddelerin temel elementi karbondur (C). Karbon (C) yanında, hidrojen (H), oksijen (O), azot (N), kükürt (S) ve halojenler adı verilen elementler- de bulunabilir. Petrol, benzen, karbon tetraklorür, aseton, metil al- kol, etil alkol, toluen organik sıvılara örnektir. Organik sıvılar plastik, boya, ilaç, petrokimya gibi daha birçok endüstriyel alanda kullanılır. Organik sıvıların çoğu polar bir çözücü olan suda çözünmez. Organik sıvılar, suya ya da toprağa karıştıklarında kirletici etki yapar. 97
9. SINIF 2. MODÜL DOĞA VE KİMYA www.aydinyayinlari.com.tr Ağır Metaller Pillerin akü gövdesi paslandığında yapısındaki kim- Ağır metaller, yer kabuğunda doğal olarak bulunan yasal maddeler toprağa oradan da sulara karışır. elementlerdir. Demir (Fe), bakır (Cu), nikel (Ni), çinko (Zn), kadmi- Piller kullanıldıktan sonra çöpe atılmamalıdır. yum (Cd), kurşun (Pb) cıva (Hg), ... Atom ağırlıkları ve yoğunlukları yüksektir. Endüstriyel Atıklar Isı ve elektriği iyi iletirler. Endüstriyel tesislerde bir işlem öncesi veya son- Genel olarak zehirli olup, çevre üzerinde olumsuz etkileri vardır. rasında açığa çıkan ve çeşitli fiziksel hallerde olabilen atıklara endüstriyel atık denir. Özellikle maden işletmeleri, boya ve otomotiv en- Endüstriyel atıklar düstrisi, matbaacılık, tekstil işletmelerinin atık sula- rı ağır metal kirliliği içermektedir. Petrol rafinerileri, Otomobil fabrikaları, Toprakta bulunan ağır metaller çözündüklerinde Çimento fabrikaları, yeraltı sularına karışır ve bitkiler aracılığı ile canlıla- Tekstil fabrikaları, ra zarar verir. Elektrik üretim santralleri Piller gibi birçok tesiste endüstriyel atık açığa çıkar. Piller, kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dönüştü- Bu atıkların arıtımları doğru bir şekilde yapılmadığı rerek yapısında depolayan aygıtlardır. takdirde çevre kirliliğine neden olurlar. Pilin türüne göre kimyasal içeriği değişir. Kurşun, bakır, cıva, nikel, kadmiyum gibi ağır me- ÖRNEK 12 talleri içerir. Cep telefonları, dizüstü bilgisayarlar, hesap maki- I. Petrol ve türevleri neleri, saatler gibi cihazlar pil ile çalışmaktadır. II. Sanayi atıkları III. Pet şişeler IV. Atık piller V. Deterjanlar Yukarıda verilenlerden kaç tanesi hem su hem de toprak kirleticileri arasında yer alır? A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1 Atık piller Tümü hem su hem de toprak kirleticisidir. Cevap: A 12. A 98
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
